ش ی ی و رJournal of Comparative Exegetic Researches Volume 4, No. 2, Fall & Winter 2018-2019, Issue 8 (pp. 7-36) DOI: 10.22091/p )۳۶- ۷(صفحات ۸ یاپی، شماره پ۱۳۹۷و زمستان زییدوم، پا ۀسال چهارم، شمار 2018.2085.1169.

Comparative Analysis of the Viewpoints of the Usulis and Sunni and Shi’ite Commentators on Exegesis of the Most

Important Verses about the Principle of Bira’at

Zahra Atashi Morteza Rahimi

Mohammad Javad Salmanpoor

Received: 4/4/2018 | Accepted: 9/8/2018

Abstract Analysis of the arguments for Bira’at (presumption of innocence) -as one of the most fundamental principles among Shi’ite Usulis (the majority Twelver Shi’ite Muslim group)- is immensely important; and some Usulis have made reference to the verses in the Qur’an to prove this presumption. This article aims to mention the most important Qur'anic verses on the principle of Bira’at such as Surah al-Isra: 15, Surah at-Talaq: 7, Surah al-Anfal: 42; and then to compare the Usulis and Shi’ite and Sunni commentators’ viewpoints in order to determine their commonalities and differences. The Usulis have two perspectives on the given verses. One perspective denotes that those verses imply presumption of innocence and another does not so. Given the first verse (Surah al-Isra: 15), Sunni exegeses mostly point to the difference between religious and rational Bira’at. Moreover, in Twelver exegeses there are perspectives like those of Usulis. Shi’ite and Sunni commentators perceive the second verse (Surah at-Talaq:7) as the negation of unbearable duty from God, and have pointed to some instances of unbearable duties such as Infaq (charity) more than one can afford, insight without having its requirement and so on. These exegeses are compatible with the interpretation of the verse denoting ban on every unbearable duty. Many commentators of both denominations have interpreted the third verse (al-Anfal: 41) with regard to its occasion of revelation (asbab al-Nuzul). Usuli verses have undergone changes and transformations through history. Since Sunni and Shi’ite commentators as well as Usuli scholars in both Islamic jurisprudent denominations have much commonality on the given verses, so comparative analysis of their views can contribute to the convergence and affinity between Fiqh principles and exegesis.

Keywords: Bira’at (Presumption of Innocence), Exegesis, Usulis, Commentators, Shi’ites, Sunnis

M.A. in Fiqh and Fundaments of Law, University of Shiraz (Corresponding Author) | faza.atashi@yahoo.com

Associate Professor, Department of the Qur'anic Science and Fiqh, University of Shiraz | mrahimi2@gmail.com

Associate Professor, Department of the Qur'anic Science and Fiqh, University of Shiraz | msalman@rose.shirazu.ac.ir

ش ی ی و رJournal of Comparative Exegetic Researches Volume 4, No. 2, Fall & Winter 2018-2019, Issue 8 (pp. 7-36) DOI: 10.22091/p )۳۶- ۷(صفحات ۸ یاپی، شماره پ۱۳۹۷و زمستان زییدوم، پا ۀسال چهارم، شمار 2018.2085.1169.

ترين ديدگاه اصوليان شيعه و مفسران فريقين در تفسير مهم هو مقايس يبررس

برائت آيات اصل

یزهرا آتش یمیرح يمرتض

محمدجواد سلمانپور

۱۷/۶/۹۷ | تاریخ پذیرش: ۱۵/۱/۹۷: ارسالتاریخ

چكيدهاهميـت بسـياري دارد. - ته اسن شيعاد اصوليترين اصل در نز كه يكي از بنيادي - اثبات و بررسي ادلة برائت

اند. در اين مقاله سعي شـده اسـت، ابتـدا برخي از اصوليان در اثبات اصل برائت به آياتي از قرآن استناد كردهانفـال را مطـرح كنـد، سـپس، نظرهـاي ٤٢طـالق و ٧اسـراء، ١٥ترين آيات اصل برائت؛ ماننـد آيـات مهم

هـا و اصولي و تفسيري را بـا يكـديگر تطبيـق دهـد و شـباهت اصوليان و مفسران شيعه و اهل تسنن در كتب ها را مشخص سازد. اصوليان دربارة آيات مزبـور دو ديـدگاه دارنـد. براسـاس يـك ديـدگاه، آيـات تفاوت

مزبور بر اصل برائت داللت دارند و براساس ديدگاه ديگر، بر اصل برائت داللت ندارند. شـده ي اشـاره و عقلـ يبرائت شـرع نيتفاوت ب) بيشتر به ١٥سراء: سنت درخصوص آية اول (ا در تفاسير اهل

دوم هيـ آ ي،و سـن عهيشـ انمفسـر است و در تفاسير اماميه نيز همانند ديدگاه اصوليان دو ديدگاه وجـود دارد. انـد. برخـي از ايشـان بـه مصـاديقي از كـرده حمـل از طرف خداونـد طاقيماال فيتكل يبر نف ) را٧(طالق:

انـد. يطاق، همچون انفاق بيش از توان، معرفت بدون در اختيار بودن اسباب آن و... اشـاره نمـوده تكليف ماالاين نوع تفاسير با تفسير آيه به ممنوعيت هر نوع تكليف مااليطاق منافات ندارنـد. بسـياري از مفسـران هـر دو

آيـات اصـولي در گـذر زمـان انـد. ) را با توجه به شـأن نـزول، آن تفسـير كـرده ٤١مذهب آيه سوم (انفعال: سنت و نيز دانشمندان اصولي هـر كه مفسران شيعي و اهل اند. ازآنجايي تغييرات و تحوالتي را پشت سر نهاده

توانـد بـه دو مذهب فقهي دربارة آيات مورد نظر مشـتركات زيـادي دارنـد؛ بررسـي تطبيقـي آن آيـات مـي د.همگرايي و نزديكي دو علم اصول فقه و تفسير كمك كن

واژگانكليد فسران، شيعه، اهل تسنن.ن، ما، اصولياصل برائت، تفسير

نویسنده مسئول)( کارشناسي ارشد فقه و مباني حقوق دانشگاه شیراز | faza.atashi@yahoo.com

دانشیار بخش علوم قرآن و فقه دانشگاه شیراز، شیراز، ایران |mrahimi2@gmail.com

دانشیار بخش علوم قرآن و فقه دانشگاه شیراز، شیراز، ایران |msalman@rose.shirazu.ac.ir

۸ یاپی، شماره پ۱۳۹۷و زمستان زییدوم، پا ۀسال چهارم، شمار - تفسیرتطبیقی های دوفصلنامه پژوهش | ۱۰

مقدمه

ن شـك دو راه وجـود يـ رفـع ا ي؛ براكند ميشك يافتن حكم شرعي يكه مجتهد برا يهنگام

از شـبهات يدر برخـ يـان اخبار ،آنها در مقابلو ه به اصل برائت قائل هستند اصوليان شيع .دارد

در ياصـول يعلما گذرد، ين مياچند قرن كه از ظهور اخبار ول اينط اط باور دارند. دريبه احت

كـه انـد بهـره گرفتـه يا از ادله ،منظور نيو بداند، دهين كوشيااثبات اصل برائت و رد نظر اخبار

ر يتفسـ ،شده است ين مقاله سعي. در ااست در اثبات اصل برائت ياتيآآنها، استناد به نتري مهم

له بـاب يوس نيشود تا بد ، بررسيعه و مفسران هر دو مذهبين شايظر اصولات از منين آتري مهم

ن مـورد يـ تـوان بـه ا يق مين تحقيج ايد. از نتاين دو گروه فراهم آيگو و تضارب آراء بو گفت

نظـرات تواننـد از يات مـ ياثبات اصل برائت با استفاده از آيان درخصوص اشاره كرد كه اصول

؛ن اسـتفاده كننـد ياتواننـد از مباحـث اصـول يمـ نيـز مفسـران ،نينو همچ مند شوند بهرهن امفسر

ن يـ ا ،انـد. درواقـع ان كـرده يـ ن مـورد ب يدر ا اي يار غنيان مباحث ارزشمند و بسينكه اصوليا چه

اشـاره نيـز مسـئله ايـن به درضمن .جاد كندير اياصول و تفس يها ن رشتهيب يدارد پل يمقاله سع

از كتـب ريتفاسـ يغنـا ير و هم بـرا ياز تفاسي بات مسائل اصولاث يتوان برا يم همد كه شو مي

ر و بالعكس بهره بـرد يتوان از تفاس يدر اصول م يرد سخن يبرا ،نياستفاده كرد. همچن ياصول

ق داد.يبر هم تطب اصولي و تفسيري را هايو نظر

ات اصـل يـ ر آيتفسـ ي،ق مسـتقل يـ د گفت كـه تـاكنون تحق يق بايتحقة نيشيدر خصوص پ

تـوان بـه يمـ ياناست؛ هرچند با تورق كتب اصـول بررسي نكرده يا سهيصورت مقا بهرا ت برائ

- يفيپـژوهش حاضـر كـه بـا روش توصـ ،رو نيازهمـ . افـت ي خصوص دسـت نيشان دراينظر ا

بـر ياتيـ ن چـه آ يااز نگـاه اصـول « چـون يي ها آن است كه به پرسش يدر پ ،انجام شده يليتحل

، »سـت؟ يات اصـل برائـت چ يـ ر آيتفسـ يان درخصوص ر اصولنظ«، »اصل برائت داللت دارند؟

، »دارنـد؟ يدگاهيـ اثبات برائت چه د يات برايدرباره استناد به آن آسنت اهل عه ويمفسران ش«

و ماننـد آنهـا » كدامنـد؟ ين و دانشمندان اصـول يقيدگاه مفسران فرينكات اشتراك و افتراق د«

د.يپاسخ گو

یقین در تفسیر مهم یبررس ین آیات اصل برائت و مقایسه دیدگاه اصولیان شیعه و مفسران فر ۱۱ | تر

هياصول عمل .١

ك شـ ، )يم شرعكح( او نسبت به آن يند يا براكتوجه يفرع يحكم شرع به ،لفككه م يوقت

ه در مقـام كاست يا ليهكقواعد شرعيه ك، محل رجوع هنگام ش ،شوديا قطع و يا ظن حاصل

شوند. اين قواعـد شـرعيه در چهـار نـوع يثابت است و اصول عمليه ناميده م كشا يعمل برا

ستند:منحصر ه

در كدر آن از قبيـل شـ كيـا شـ ،و فـرض دوم ،اصـل استصـحاب يفرض اول مجـرا

و صـورت دوم ،اسـت اصالة البـراءة يليف) مجراكدر ت كش( است يا نه صورت اول ليفكت

يمجـرا ،ن بـود كـ اگـر احتيـاط در آن مم .ن نيسـت كن است و يا ممكنيز يا احتياط در آن مم

.)٢، ص١ ج ق،١٤١٦، يانصار( ي قاعده تخيير استوگرنه مجرا ؛قاعده احتياط است

برائتشناسي . مفهوم٢

، برائت ذمـه از وجـوب ي؛ براي مثال،ليف الزامكلف از تكبرائت ذمه م :برائت عبارت است از

الواقـع حـرام بـوده؛ در يهرچنـد فـ ؛ از حرمـت يدرواقع واجب بوده؛ برائت ذمه ظاهر اگرچه

.)٧ص، ٢ ج، تا يب، يمحمدي است (ليف الزامكلف به تكمقابل آن اشتغال ذمه م

كشـ يليفـ كاصـل مزبـور هرگـاه در ت . براسـاس از اصول عمليه است كيي اصل برائت

اسـت. يليـف منتفـ كت، ليف حاصل نشـود كت بر آن يدليل، حاصل شود و پس از رجوع به ادله

، اسـت و محمـول آن كوكآن مشـ يم واقعـ كه حكاست يليفكت، موضوع اصل برائت ،پس

.)٨٩، ص١ ج ش،١٣٧٩، ياصفهان كيمل( يا انجام فعل است كاباحه و جواز تر

فيمات شك در تكليتقس .٣

و يـا در .گوينـد »شـبهه وجوبيـه «ه آن را ك ليف استكدر وجوب ت كيا ش، ليفكدر ت كش

م كـ در ح كيا شـ ، هر دو قسم فوق و در دانند مي» شبهه تحريميه«ه آن را ، كحرمت آن است

يبـرا يم جزئـ كـ در ح كيـا شـ و ،»ميـه كشـبهه ح «ه آن را كـ اسـت يلكموضوع يبرا يلك

.نامند مي »شبهه موضوعيه«ه آن را كاست يموضوع جزئ

يـا تعـارض ادلـه و يـا اشـتباه امـور ،يا اجمال دليل ،يا عدم وجود دليل استك، منشأ ش

.)ي (همانخارج

۸ یاپی، شماره پ۱۳۹۷و زمستان زییدوم، پا ۀسال چهارم، شمار - تفسیرتطبیقی های دوفصلنامه پژوهش | ۱۲

. اقسام برائت٤

ي.برائت عقل. ٢. يبرائت شرع. ١برائت دو قسم است:

ت آنيو حج ي. برائت شرع٥

بـر يمبنـ يوظيفه شرع، به آن نيز نااميد شويم يباشد و از دستياب كوكمش يم شرعكگاه حهر

گويند. »يبرائت شرع«در آن مورد را يم شرعكح ينف

اخـتالف مضـيق بـودن و وسـعت ث يـ ت برائـت از ح يشيعه در مورد حج ياصول يعلما

چـه در ؛حجـت اسـت در تمـام اقسـام شـبهات يه برائت شرعكعه معتقدند ين شيادارند. اصول

عه آن را تنهـا ين شـ يـا اخبار يول .هيا وجوبيه يميتحرة شبهدر و چه ،هيا حكميه يشبهات موضوع

.)٤٦٥ص ق،١٤١٨، يمكح(يه مياند نه تحر ه اختصاص دادهيبه شبهات وجوب

برائتة . ادل٦

ت قـرآن ايـ آ ن آنهـا تـري مهمكه كنند ياربعه تمسك مة اثبات اصل برائت به ادل ين برايااصول

كـه اسـراء ١٥يـة آ، )١٥٩، ص٢ ج ش،١٣٧١، يقمـ يطباطباي( بقره ٢٨٦ية ازجمله آ ؛باشند يم

) و ٢٠٥، ص٣ ج ق،١٤١٧، يعراقـ اسـت ( به آن استناد شـده االفكار نهايهطور مثال در كتاب به

٥٩يـة آو ) ٣٣٩ص ق،١٤٠٩، يآخونـد خراسـان ( دانـد مـي اظهر مزبور راية آ يآخوند خراسان

امبريـ از پ ياتيبه روا ، آناننيهمچن .)٢٨١، ص٣ ج ق،١٤٢٤، يمازندارن يصالح( قصصة سور

؛٥٠ص ،١٤٠٤، يشـعبه حرانـ ابـن ( ث رفـع يازجملـه حـد ؛ انـد اسـتناد كـرده نيـز معصومة و ائم

االصـول بيتهـذ يهـا ازجملـه كتـاب ياري) كه در كتب بس٤١٧، ص٢ ج ش،١٣٦٢، هيبابو ابن

هيـ الدرا هيـ ) و نها٢٠٨، ص٣ ج ق،١٤١٧، يعراقـ ( االفكار هينها ،)٢٦، ص٣ ج ق،١٤٢٣، يخمين(

،نـه ين زميـ ث مهـم در ا يگر حدي) به آن استدالل شده است. د٣٠، ص٤ ج ق،١٤٢٩، ياصفهان(

ــد ــب يح ــتث حج ــ(ك اس ــن ؛١٦٤ص ؛١ ج ق،١٤٠٧، يلين ــبابو اب ــه ٤١٣ص ق،١٣٩٨، هي ) ك

ــام خم يارينظــران بســ صــاحب ــه ام ــيازجمل ــ( ين ) و محمــدباقر ٦٢، ص٣ ج ق،١٤٢٣، يخمين

د يـ ث بـر اصـل برائـت تأك ين حـد يبه صحت استدالل ا )٨٩، ص٢ ، جتا يب، يا مره(كاي هكمر

اند. كرده

یقین در تفسیر مهم یبررس ین آیات اصل برائت و مقایسه دیدگاه اصولیان شیعه و مفسران فر ۱۳ | تر

مانند حكم عقل بـه قـبح عقـاب ؛ز تمسك شده استين »عقل«اثبات اصل برائت به يبرا

ت اثبات اصـل برائـ يبرا يگريل ديز دليرا ن »اجماع« .)٨٦، ص٣ ج ش،١٣٨٢، يخمين( انيبال ب

ق،١٤٢٨، يانصـار ( يل بر اثبات اصل برائت استن دلتري مهم يخ انصارياند كه ازنظر ش دانسته

، يخمينـ ( داننـد مـي ز نين مقـام جـا ياستدالل به اجماع را در ا ينيهرچند امام خم ؛)٥٠، ص٢ ج

.)٢٥١، ص٢ ج ش،١٣٨٢

. آيات مثبت اصل برائت٧

، )٢٨٦بقـره: ، ()٧طـالق: ( ازجملـه: ؛اند دهتمسك كر ياتياثبات اصل برائت به آ ين برايااصول

.)١١٩و ١٤٥، (انعام: )٤٢نفال: ا(، )١١٥: توبه(، )١٥اسراء:(

يخ انصـار يشـ ال،مثـ . براي نظر دارند ات اختالفين آيا يرش تمامين در پذياالبته اصول

هيـ آ تنها ،حاشيه كفايه كتاب در ييطباطبا عالمه ،ني. همچناست رفتهيرا نپذ يا هيچ آيداللت ه

، تـا يبـ ي، طباطبـاي ( انـد يرفتهنپذ زين را آن به استدالل و كرده ذكر برائت اصل مورد در را سوم

وجـود برائـت اصـل دتأييـ در يا هيـ آ شـان يا ازنظر كه ن امر نشانگر آن استيا .)٢١٦ص ،٢ ج

.ندارد

دو هبـ تنهـا ينـ يخم امـام ،لامثبراي دانند. ميرا دال بر اصل برائت يتر ات كميآ يبرخ

داننـد مـي يغنـ يكـاف ة انـداز به را يعقلة ادل و سنت ايشان است. پرداخته مفصل صورت به هيآ

.)٢٥، ص٣ ج ق،١٤٢٣ي، نيخم( باشد يكاف برائت اصل اثبات يبرا كه

يـة انـد از: آ آورده شده اسـت عبـارت اثبات اصل برائتدرخصوص كه ياتين آتري مهم

انن و مفسـر يال نظـر اصـول يـ كـه در ذ انفالسورة ٤٢ية طالق و آسورة ٧ية آ، اسراءة سور ١٥

خواهد آمد.

ية اولآ .٧ -١

ي نبعـث رسـوال « بین حت ا معذ آنكـه مگـر ، كـرد مينخـواه مجـازات ) را يقـوم ( هرگـز مـا ؛وما کن

.)١٥(اسراء: )»كند انيب را فشانيوظا تا( ميكن را مبعوث يامبريپ

۸ یاپی، شماره پ۱۳۹۷و زمستان زییدوم، پا ۀسال چهارم، شمار - تفسیرتطبیقی های دوفصلنامه پژوهش | ۱۴

نيا. نظر اصول٧-١-١

. ان احكــام اســتيــه از بيــكنا ،د گفــت كــه بعــث رســليــه بايــن آيــاســتناد بــه ا يگــونگدر چ

بنـدگانش را عـذاب ، ان حكـم يـ ش از بيخداونـد پـ كـه ه آن اسـت يـ منظـور آ ،صورت ينادر

اشـاره نمـوده كـه يخ انصـار يشـ ،رو ينهمـ اسـت. از انگر مفهـوم برائـت يـ ر بين تعبيا. كند نمي

ف باشـد. در يـ ان تكليـ ه از بيـ ار است كه بعث رسـول كنا ن فرض استويه بر اين آياستدالل بر ا

شـده و از رسـول ه ذكـر يـ ن آيـ در ا - امبران هستنديكه پ - يچرا تنها رسول ظاهراينكه مورد

ان يـ چـون ب .١انـد: يل ذكـر كـرده سه تعل غفلت صورت گرفته است، - كه عقل است - يباطن

،جـه يدرنت .اسـت يان نقليب، ه مرادين آيا دراينكه اي .٢رد. يگ يصورت م يغالبا با رسول ظاهر

عمـوم ،صورت يناكند. در يعذاب نم، ده باشديبه او نرس يان نقليكه ب يخداوند فرد را تا زمان

د يـ به وجوب تأك ملتزماينكه اي .٣شود. يص زده ميه تخصير مستقالت عقليعذاب نكردن به غ

ست؛ مگـر از بـاب لطـف يحسن ن، هيعذاب و عقاب در مستقالت عقلاينكه م.يعقل به نقل شو

د شود. ة نقل تأييليوس عقل بهاينكه و

نه داللت بر مالزمه حكـم عقـل و حكـم شـرع ،»نيما كنا معذب«ية آ يخ انصاريازنظر ش

و يـت. فعل ياستحقاق است و نه نفـ يه در مقام نفيدارد و نه داللت دارد بر اصل برائت؛ چون آ

يـت عقـاب در مشـتبه ر اسـتحقاق عـذاب اسـت و نـه فعل مشخص است نزاع در اصل برائـت د

.)٣١٧، ص١ ج ق،١٤١٦، يانصارالحرمه (

يـامبران قبـل از بعثـت پ يها زمانخبار از وقوع عذاب در يه اشان ظاهر آيازنظر ا ،درواقع

،وسـته اسـت ين بـه وقـوع پ يشـ يپ يهـا كه در امـت يويدن يها ه به عذابين آيا ،نيبنابرا است.

.)ي بر اصل برائت ندارد (همانداللتو اختصاص دارد

ن يـ بـر ا و داده قـرار انتقاد اثبات برائت را مورد يبرا آيهاين به استدالل يمحقق خراسان

بـدون گذشـته اقـوام بـر يالهـ يها عذاب هك دارد بر آن داللت صرفا مزبور ه آيةباور است ك

چنانچـه زيـرا نـدارد؛ برائـت اصل ادمف به يربط وجه چيه به و هشد ينم نازل ياله پيامبران اعزام

مـورد موضـوع يبـرا ترديـد يبـ ، بـود آنـان استحقاق عدم خاطر به ياله يها عذاب نزول عدم

ي، آخونـد خراسـان ( كنـيم اسـتدالل آن به توانستيم يم ات قرآن)ياثبات اصل برائت با آ( بحث

.)٣٣٩ص ق،١٤٠٩

یقین در تفسیر مهم یبررس ین آیات اصل برا و مقایسه دیدگاه اصولیان شیعه و مفسران فر ۱۵ | ئتتر

،٣ ج ،ش ١٣٧٦ي، نينــائي (نينــائ يرزايــو م )٢١٠، ١٤١٢ي، دريــح( يدريــحعالمــه

ه را بر اصل برائت قبول ندارند.ين آيهستند كه داللت ا يازجمله دانشمندان اصول )٣٣٣ص

يه در اثبـات اصـل برائـت اسـت ن آيتر ن و محكميه ظاهرترين آيا ينياما ازنظر امام خم

.)٢٦، ص٢؛ همان، ج١٨، ص٣ج ق،١٤٢٣ي، نيخم(

از يكننـد كـه متفـاهم عرفـ يان مين صورت بيبه اه را يشان در ابتدا وجه استدالل به آيا

يف بـه رسـاندن تكـال يبـرا يقـ يطر، صورت كـه بعـث رسـل ينا يم؛ بهريد در نظر بگيه را بايآ

خصوص بـاوجود انتخـاب لفـظ رسـل به ؛باشد) يجهت موضوع يدارااينكه نهبندگان است (

رسـوالن ي،كه خداوند تعالم يغ است. حال اگر فرض كني) كه مناسب با رسالت و تبليو نه نب(

خاطر جهتي از جهات و مصـلحتي از مصـالح به در بخشي از زماناحكام را يول ،ختيرا برانگ

صورت ممكن نيست گفته شود كه خداوند تعالي چون رسـوالن را به بندگانش نرسانيد، دراين

بـراي تبليـغ و آن است كه بعث رسل ،كند؛ زيرا متفاهم عرفي از آيه فرستاد، آنها را عذاب مي

كـه اي واضـح اسـت، درنتيجـه ايـن غايـت حجت، غايت عدم تعذيب است و اين مسـئله اتمام

كـه در صـورت ، حاصـل نشـده اسـت؛ همچنـان حجت است رساندن احكام به بندگان و اتمام

ده يكه به عبـاد نرسـ يغيتبل .ستيح نيهم عقاب صح غ احكاميقبل از تبل، ن امتيوجود رسول ب

،؛ همـان ٢٢، ص٢ج ق،١٤١٥ي، نـ يخم( يـغ اسـت عقل و عرف در حكـم عـدم تبل باشد در نزد

يگـر يد معنـاي بـه اشاره ،»ما عذبنا« نه قول» نيما كنا معذب« ر به قوليتعب ،نيهمچن .)١٦، ص٣ج

دارد ت منافـات يبا مقام ربوب ،انيب قبل از بين است كه تعذيدارد و آن ا يبرحسب متفاهم عرف

.)٢٣، ص٢ق، ج١٤١٥ي، نيخم(

ب در امم گذشـته و قبـل از يتعذ يه مربوط به نفين آيكه ا ،يخ انصاريشنظر ن يابه امام

د: يـ گو يدر جواب مـ و د كن يراد وارد ميا ،)٣١٧، ص١ ج ق،١٤١٦ ،انصاريبوده (امبر يبعثت پ

ه مربـوط بـه يـ ن آين است كه ايات قبل اياز آ، بلكه ظاهر ؛ستيه مربوط به امم گذشته نين آيا

بـه »ما كنا« كه يخ انصاريبر قول ش ،نيبر امم قبل ندارد. همچن يداللت ،پس .ب استروز حسا

ات قبل مربوط بـه يچون آ ، داللت ندارد،)٣١٧، ص١ ج ق،١٤١٦، يانصار( ي استماضة غيص

ق، ١٤١٥ي، نـ يخم( ده شـود يد نسبت به آن سنجيه بايدر آ يماضة غيپس ص الحساب است. ومي

۸ یاپی، شماره پ۱۳۹۷و زمستان زییدوم، پا ۀسال چهارم، شمار - تفسیرتطبیقی های دوفصلنامه پژوهش | ۱۶

ن يـ ات متقـدم خـالف ا يـ آ ،ه مربوط به امـم گذشـته اسـت يود آگفته شاينكه و .)٢٤، ص٢ج

.)١٧، ص٣ج ،(همان رسانند يمسئله را م

ـه يـ ن آيـ از ا يب از امـم سـابقه اسـت تعـذ ينف ،هيم كه مورد آياگر قبول كناينكه، دوم

ان يـ ب قبـل از ب يشـود كـه تعـذ يدانسـته مـ ـ ريـ ت تعبيـ فيهرچند با نسبت حكم و موضـوع و ك

تا زمـان نفـخ صـور اسـت. در يجار يثابت و سنت ين منتيمخ خداوند است و امنافات مقام شا

چگونـه ممكـن ،پـس .را از بنـدگانش رفـع كـرده اسـت يويخداوند عقوبت دن ،موارد يبرخ

) ٢٥و ٢٤، ص٢(همـان، ج دچـار كنـد؟ يان بـه عقوبـت اخـرو يـ است كه بندگان را قبـل از ب

ن و يشـ ين قـوم پ يبـ يو فرق وند حكايت داردي خدااز سنت جار ،كه ذكر شد يمورد ،درواقع

،طور خالصـه به .)١٧، ص٣ج ،ي است (همانجار ها زمانق در تمام ين طريست و ايندگان نيآ

دانسـته - ت و كمـك گـرفتن از مناسـبت حكـم و موضـوع يهرچند با القـاء خصوصـ - هياز آ

د واقـع نخواهـد شـد بعـد هـم تـا ابـ ن بـه يـ ان واقع نشده است و ازايب قبل از بيشود كه تعذ يم

.)٢٥، ص٢(همان، ج

ينكه داللـت بـر نفـ يل ايدل هه بين آيا، ه وجود دارد. اولين آيدو نظر در مورد ا ،نيبنابرا

هـاي ب امـت ياخبـار از تعـذ ،هيـ ن آيـ داللت بر اصل برائت نـدارد و ا ،تياستحقاق دارد نه فعل

يـد ه را باياز آ يون متفاهم عرفچ ،ه داللت بر اصل برائت داردين آيا ،نكهيدوم ا. گذشته است

يخداوند بر نفـ يالحساب است و از سنت جار وميه مربوط به ين آيا ،نيهمچن در نظر گرفت.

ت دارد. يحكا ،انيعذاب قبل از ب

اثبات اصل برائت اخـتالف يه براين آيز در مورد امكان استناد به اين اهل تسنن نيااصول

و انـد، اسـتناد نمـوده ...نيه ما كنا معذبيقائالن به اباحه به آ« حزم گفته است: كه ابن ؛ چناندارند

.)٤٩ص، ١ج، تا ، بيحزم ابن( »باشد نمي شانيدگاه ايل بر ديه دليحال آنكه آ

سنت . مفسران اهل٧-١-٢

شده است: ذكر يه وجوهين آياسنت، درخصوص اهل نادر نگاه مفسر

: قـول اول . دهـد يگر قـرار مـ يكـد يدو قول را در مورد شرك خداونـد كنـار يشافع

ن یشـرک بـه و یغفـر مـا دون ذلـک لمـن یشـاء « با استناد به اطـالق يبرخـه ال یغفـر أ خداونـد ؛ إن الل

یقین در تفسیر مهم یبررس ین آیات اصل برائت و مقایسه دیدگاه اصولیان شیعه و مفسران فر ۱۷ | تر

) بدانـد شايسـته و( بخواهـد سكهـر يبـرا را آن از تـر پـايين و بخشـد ينمـ را كشـر ) هرگز(

، نيبنـابرا يـامبر نشـده اسـت. دن خبر از جانب پيد به رسيمق هيآاند: گفته ،)٤٨ نساء:( »بخشد يم

چـه خبـر از جانـب رسـول ،بخشـش اسـت رقابـل يكه مرتكب شرك شده اسـت غ يكس گناه

: قـول دوم .است يد خداوند كافيمعرفت توح يده باشد؛ چون عقل برايا نرسيده باشد يرس

ا م «ية به آ ،ستنديكه به قول نخست قائل ن يكسان ي نبعث رسـوال وما کن بین حت كننـد ياستناد مـ »عذ

د يـ دن خبر توحيمشرك شدن قبل از رس يبرا يعذاباينكه ه داللت دارد برين آيا :نديگو يو م

ن عـذاب يكه اآنان معتقدند، .كنند ين نظر را رد مين به قول اول است. قائالياز جانب رسول ن

ند عدم عذاب را تا زمان بعثت رسول ادامه داده اسـت خداو يعني ؛است نه آخرتيمربوط به دن

.)١٤ و ١٣، ص١ ج، تا يبي، شافع( شود يعذاب واقع م ،و بعد از زمان بعثت

، م٢٠٠٨ي، طبرانـ ( »اقامه حجت و قطـع عـذر « به شكل ،ه مورد بحثياز آ طبرانير يتفس

دارد. يبا برائت مناسبت و همخواناست كه )١٠٣ص، ٤ج

يـك اسـت. ذكـر كـرده كـه بـه اصـل برائـت نزد را ك وجـه يـ ،هير آيدر تفس جصاص

امـده اسـت يش نيبـرا )ماننـد رسـول ( يسـمع را كه حجـت يخداوند كسي، ر ويتفس براساس

ات ياز اهل حرب كه اسـالم آورد و شـرع يهركساينكه ن داللت دارد بريو ا كند يب نميتعذ

شـده اسـت) را بعـد از او فـوت كـه از ياتياز شـرع ( يزيچست كه ين يازين ،ديبه او نرس يسمع

.)١٨، ص٥ ج، ١٤٠٥، جصاص( قضا كند، دانستن

مزبور نشانگر آن است كـه يةآ ،ك به برداشت جصاص گفتهينزد يز در برداشتين بغوي

ي، بغـو ( ن كنـد يـي توانـد واجـب را تع مـي شرع)( ندارد و تنها سمع ين واجب نقشييعقل در تع

دييــه را تأيــاز آ يامكــان اثبــات برائــت شــرع يعان مزبــور بــه نــويــب. )١٢٤ص:، ٣ج، ق١٤٢٠

كند. مي

شده بر قول حـق داللـت دارد و نشـانگر آن اسـت ذكرية آ ،كياهراسيح يتصر براساس

وجـوب و ، قبل از ارسال رسـل ،نيهمچن .ستين يفيخبر از جانب رسول) تكل( سمعكه قبل از

اد شـده بـر يـ دگاه يـ برخالف د ،ستنديكه اهل حق ن يوجود ندارد؛ اما افراد يقبح و حسن عقل

ة مباحـات م محرمات و اباحياست بر معرفت وجوب واجب و تحر يقين باورند كه عقل طريا

.)٢٤٩، ص٤ ج، ١٤٠٥ي، هراسايك(

۸ یاپی، شماره پ۱۳۹۷و زمستان زییدوم، پا ۀسال چهارم، شمار - تفسیرتطبیقی های دوفصلنامه پژوهش | ۱۸

مزبـور يـة آ براسـاس را يـ زاسـت. از عـدل خداونـد دانسـته يا ه را نشـانه يـ ن آيا كثير ابن

ارسـال رسـل ة ليوسـ ت بـر آن فـرد بـه ام حجـ يـ مگر بعد از ق ،كند يرا عذاب نم يخداوند كس

كند. يد ميياصل برائت را تأ معنا مفادن يا .)٤٩، ص٥ ج ق،١٤١٩كثير، ابن(

اشـاره يو عقلـ ين برائـت شـرع يبه تفاوت بسنت بيشتر اهل ريتفاس در رسد كه ينظر م به

بـه برائـت يمعتقدنـد و برخـ يشـان بـه برائـت شـرع يا از يبرخ ،گذشتكه چنان و شده است

د شده است. ي مفاد اصل برائت تأييصورت ضمن ه بهي؛ هرچند در دو آيقلع

عهي. مفسران ش٧-١-٣

ه بـر اصـل برائـت هسـتند و يـ ن آيموافق داللت ا يبرخ ،ز دو نظر وجود دارديعه نير شيدر تفاس

مخالف آن. يبرخ

خـاطر ي را بـه نكـه خداونـد كسـ ياخبـار اسـت از ا يـه، ن آيـ ا يخ طوسـ ينگاه ش براساس

آن فرد حجت و انفاذ رسوالن ظـاهر شـود و آن فـرد را ينكه برايتا ا كند يتش عقاب نميمعص

ياگـر رسـوالن اينكـه ه داللـت نـدارد بـر ين آير ارشاد كنند. و ايآن مس يسو به وبر حق باخبر

مرتكـب مگـر اينكـه ؛عبـد را عقـاب كنـد خداوند حسن نبـود كـه يبرا شدند، يخته نميبرانگ

ا يـ ه در مقـام عـذاب و هالكـت در دن يـ ن آيـ اند كـه ا گفته ي. برخشد ي ميكارهاي قبيح عقالن

.)٤٥٨، ص٦ ج، تا يبي، طوس( است

خ يدگاه شـ يبا د، ه به آن اشاره شدير آيدر تفس يخ طوسيكه از ش يدگاهيد ،اساس نيبرا

، كـه بـه آن اشـاره خواهـد شـد ييعالمـه طباطبـا ) و٣١٧، ص١ جق، ١٤١٦ي، انصاري (انصار

.استمخالف

ه وسـيله پيـامبران بـ هبايد ب از امور يا پاره، مورد بحث ةير آيدر تفس ينگاه طبرس براساس

عقـل وسـيلة به دارند و مردم يجنبه عقل، از امور يا پاره اما ؛دارند يمردم گفته شود و جنبه دين

ر ايـن يفر مـردم در برابـ كبرند. ب يآنها پ يو بد كيتشخيص دهند و به نيآنها را توانند يخود م

عموميـت دارد و لحن آيـه ،ن حاليبا ا .عدالت خدا نيست مخالفهم در دنيا دسته از امور آن

يفـر ك يخداونـد مـردم را نـه در برابـر امـور شـرع ، ه: بدون فرسـتادن پيـامبران كدهد ينشان م

.)٣٢٣ص، ٦ج، ش١٣٧٢ي، طبرس( نه در دنيا و نه در آخرت ؛يدهد و نه در برابر امور عقل يم

یقین در تفسیر مهم یبررس ین آیات اصل برائت و مقایسه دیدگاه اصولیان شیعه و مفسران فر ۱۹ | تر

. را دارد يخ انصـار يدگاه شـ يـ همان نگـاه و د ،مورد بحث ةير آيدر تفس ييه طباطباعالم

ه كـ د يـ آ يبرمـ ،ه در اين آيه و آيات قبل و بعد داردك يكه از ظاهر سياق است ن باوريرا بر ايز

مـا « در يو مؤيد اين احتمال سياق نفـ ،استيصال باشد، و عقوبت يتعذيب دنيو ،»تعذیب« مراد ازا مع بین کن و » لـن نعـذب« يـا » ال نعذب« يا» لسنا معذبین« ه گفته شود:كزيرا فرق است در اين. است» ذ

بین « ه گفته شود:كيا اين ا معذ و در تعبيـر رسـاند يعذاب را م يتنها نف، ه در سه تعبير اولك» ما کن

در يجـار يالهـ ه سـنت كـ فهمانـد يو مـ نـد ك يآن درگذشته را افـاده مـ ياستمرار نف ،چهارم

يآنكـه رسـول از مگر بعـد ،ردك يرا عذاب نم يه هيچ امتكگذشته بر اين بوده است يها امت

نيـز مؤيـد » رسـول « ةلمـ ك ،نيترساند. همچنـ يفرستاد و ايشان را از عذاب خدا م يبه سويشان م

يخاصـ يمنصب اله »رسالت. «وجود دارد هايي تفاوت »ينب«و »رسول«ميان اين احتمال است.

عذاب استيصـال :ازاست عبارت »م فصلكح«و ،در امت است »م فصلكح«ه مستلزم كاست

ه مسـتلزم چنـين كـ نيسـت يمنصـب »نبـوت «اما ؛معين يتا مدت ياز زندگ يمند و يا تمتع و بهره

ه كـ خـود مؤيـد ايـن اسـت ، ردهكـ بحث تعبير به رسول مورد ةه در آيكاين ،باشد. پس يلوازم

، ١٣ ج، ١٣٧١يي، طباطبـا ( ي و مطلـق تعـذيب اسـت نـه اخـرو ييب دنيـو تعذ ،مراد از تعذيب

.)٥٨و ٥٧ص

اند: گفتهكه ، چنانداللت ندارد يان شرعيب ه به قبح باليآ ،ن حال از نگاه عالمهيبا ا

عقـاب بـدون بيـان جـايز « گويد: يه مكم عقل را كه حكشريفه در مقام اين نيست ةآي«

و آن دارد يه عنايـت و رحمـت خداونـد كاست يز اقتضاياشف اكه كبل؛ ندكامضاء » نيست

مگـر ،نـد كهرچند مستحق عذاب باشند) به عذاب استيصال دچار ن( را يه هيچ قومكاين است

تـر نمـوده و بـا د و تمـام كـ به سويشان گسيل دارد تا حجت را بر ايشـان مؤ يآنكه رسول از بعد

.)٥٨(همان، ص »كندگوشزدشان يدرپ يپ ييها انيب

ان يـ منكر قبح عقاب بـال ب ، از اهل سنت يبرخالف قول برخ ييعالمه طباطبا ،ن حاليا اب

د:يگو يست و در فراز بعد مين يعقل

جـز از طريـق ، مانند فروع دين) حـق و باطـل آن ( هكاست يالبته اين هم تنها در مسائل«

ماننـد ( هكـ يو مسـائل نـد ك يم كآن را در يه عقل آدمك يآيد و اما اصول يدست نم نبوت به

بـه نبـوت و رسـالت يهـيچ حـاجت آنها ه از ضروريات عقل است دركتوحيد و نبوت و معاد)

۸ یاپی، شماره پ۱۳۹۷و زمستان زییدوم، پا ۀسال چهارم، شمار - تفسیرتطبیقی های دوفصلنامه پژوهش | ۲۰

را آنهــا ناركــرا مســتحق ثــواب و منآنهــا پذيرنــدگان ييتنهــا ه عقــل خــودش بــهكــبل؛ نيســت

.)٥٩(همان، ص »داند يمستوجب عقاب م

ه بـر قـبح عقـاب يلت آدال( حرفن ياة الزم« اند: گفته يگريد يدر جا ييعالمه طباطبا

يبـر تـرك آن منتفـ مواخـذه يولـ ،وجود داشته باشد يك حكم الزامين است كه يان) ايبال ب

ي اسـت. ز منتفـ يـ الزم وجود نـدارد ملـزوم ن يوقت ،نيبنابرا. وجود ندارد يزين چيباشد؛ كه چن

.)٢١٦، ص٢ ج(همان، »ه بر اصل برائت داللت نداردين آيا ،جهيدرنت

صـاحب بـراي مثـال، .مزبـور بـر برائـت داللـت دارد يةآ ،عهين شااز مفسر ياز نگاه برخ

تـا حجـت بـر خلـق تمـام و راه عـذر ،هكاينه اشاره دارد به ين آيكه ا كردهح يتصر البيان اطيب

جهـت نيـ و ازا .نـه در دنيـا و نـه در آخـرت ؛كنـد يمؤاخـذه نمـ يخداوند از احد ،بسته نشود

لياقـت بهشـت را اگرچه ،شوند يب نمي قيامت معذفرداآنها ار و مجانينكفاطفال ،گوييم يم

ا آخـرت يا يچه در دن ،مطلق عذاب ،رين تفسيدر ا .)٢٣١، ص٨ ج ش،١٣٧٨، بيط( هم ندارند

شده است كه اشاره بر اصل برائت دارد. ي نف

مـورد يـة است كه به امكان اسـتفاده برائـت از آ يعيمفسران ش ازجملهه يمحمدجواد مغن

ز اسـتفاده يـ ن يرازيمكارم شـ اهللا . آيت)٢٤٧ص، ١ج، ق١٤٢٤، هيمغن( است كردهح يبحث تصر

از .)٤٧١ص، ١١ج، ق١٤٢١ي، رازيمكـارم شـ انـد ( مورد بحـث را ممكـن دانسـته يةبرائت از آ

يك قاعـده كلـ عنـوان يـ بـه مورد بحث يةكه به امكان استفاده برائت از آ يعيگر مفسران شيد

اهللا ، آيــت)٦٦ص، ١٤ج، ق١٤١٩اهللا، اهللا (فضــل فضــلن يدحســتــوان بــه محم ، مــيبــاور دارنــد

.كردو... اشاره )٣٠٢ص، ٢ج، ش١٣٨٧، معرفت( معرفت

يـه آ ،ك نظـر يـ عه وجود دارد. بنابر ين شياهمان دو نظر اصول ،عهين شادر نزد مفسر ،پس

كند. ، تأييد نميكند و بنابر نظر دوم مي دمفاد اصل برائت را تأيي

دومية آ .٧-٢

ه نفسا إال ما آتاھا « ف الل ف يـ كـه بـه او داده تكل ييكس را جز به مقـدار توانـا چيخداوند ه ؛ال یکل

.)٧طالق: ( »كند ينم

یقین در تفسیر مهم یبررس ین آیات اصل برائت و مقایسه دیدگاه اصولیان شیعه و مفسران فر ۲۱ | تر

ف اسـت. يتكل» ما« منظور از ،اول .بر دو امر است يه مورد بحث مبتنياستفاده برائت از آ

بـه حسـب خـودش يزيتاء هر چيا. است صال و اعالميا ،رساندن» اتاها« تاء دريمنظور از ا ،دوم

ه آن اسـت كـه يـ مفهـوم آ رو، . ازايـن صال و اعالم آن به مكلف استيف به ايتاء تكلياست و ا

. ده باشـد كراعالم ي) كه آن را به ويفيتكلي (زيمگر به چ ،كند نمي فيرا تكل يخداوند كس

،هيـ گـر از آ يد يرهـا يتقر اد شـده و يدو امر ،ديم ديخواهكه اد برائت است. چنانن همان مفيا

ستند.ياز اشكال ن ياثبات برائت خال يبرا

ياناصول هاي. نظر٧-٢-١

ن يـ شان در مورد اسـتدالل بـه ا ياز ا يبرخ .ه دو نظر دارندين امامياز اصوليه نين آيدرخصوص ا

ق،١٤١٦، يانصـار ( اباحه و برائت) آشـكار اسـت ( نيداللتش بر مراد مجتهد ،اند كه ه گفتهيآ

ه و امثال آن داللت دارد ين آيا د:يگو يم يقم يرزايم .)٣٣ص ق،١٤٢٢، ينراق؛ ٣١٦ص، ١ ج

صـاحب ،نيهمچنـ .)٤٩، ص٣ ج ق،١٤٣٠، يقمـ يميـرزا ( انيـ مگـر بعـد از ب ،بر عدم مؤاخذه

ن يـ داللـت ا ن باورنـد كـه ي) و صاحب المناهج بر ا٣٥٣ص ق،١٤٠٤، ياصفهان يحائر( فصول

.)١١ص ؛٢ ج ق،١٣٨٥، يابنكتن( باشد مي ت واضحدر اصل برائ، ه در اصل برائتيآ

: تقريـر اول انـد. ر اشاره و آنهـا را نقـد كـرده يه به دو تقرير آيدرباره تفس ينيامام خم

را يخداوند نفسـ :ن استيا ه يآ يمعنا، صال و اعالم باشديا، تاءيف و از ايتكل، مراد از موصول

: ممكن اسـت كـه تقرير دوم .شده باشد ابالغف به او يتكلاينكه مگر ،گمارد ينم يفيبه تكل

صـورت كـه مـراد از نيـ ا بـه . ات قـبلش معنـا شـود يـ باشد كـه مطـابق بـا آ يگريان به وجه ديب

صـال ياعـم از اقـدار و ا ،»تـاء يا«ف باشـد و مـراد از يـ و نفس تكل ياعم از امر خارج »موصول«

كنـد يف نمـ يـ را تكل يكسـ ين نحو است كه خداوند تعـال يه به ايمفاد آ ،صورت نيباشد. درا

دا كـردن بـر يقدرت پ( دن حكم به او) و اقداريرس( صاليمگر بعد از ا ،ف به انفاق)يمانند تكل(

ر نخست با شـأن نـزول و ماقبـل يكه تقراند كردهر اشاره يآن كار). پس از آن در رد هر دو تقر

ما) خـود ( مراد از موصول را اگريز استتر ر دوم واضحيندارد. منع تقر يه همخوانيو ما بعد آ

بـر خـود اگر افـزون .مفعول مطلق خواهد بودمنزله به فيصورت خود تكل نيدرا، ف باشديتكل

ــتكل ــارج، في ــر خ ــكــه تكل – يام ــر آن صــحي ــراد موصــولـ ح اســتيف ب ــا)( م ــد م ، باش

۸ یاپی، شماره پ۱۳۹۷مستان و ز زییدوم، پا ۀسال چهارم، شمار - تفسیرتطبیقی های دوفصلنامه پژوهش | ۲۲

اعـم از ،تعلـق فعـل بـه مفعـول مطلـق ،ييازسو. به خواهد بود »مفعول«موصول ،صورت يندرا

ف و مكلـف بـه يـ ن تكليرا بيز، ن دارديبا تعلق فعل به مفعول به تبا ،ر آنيا غيباشد ينوعآنكه

ي، نـ يخم( رديـ كسـان بـه هـر دو تعلـق بگ گونـه ي ف بهيتكلاي گونه به ،وجود ندارد يقدر جامع

.)٢٠ و ١٩ص، ٣ج ق،١٤٢٣

ان يـ را ب يگـر ير ديـ تقر ،هيـ ن آيـ ادرخصـوص معتمـد االصـول در كتـاب ينـ يامام خم

: در امكـان داللـت مقـام اول ه در دو مقام است. ين آين صورت كه كالم در ايبه ا .كنند يم

برائت.درباره هين آيا

.انـد احتمـال داده پـنج ،اسـت يزيـ ف و موصول چه چيمراد از تكلاينكه در ينيامام خم

ز ا اعـم ا يـ يف فعلـ يـ تكل، فيـ باشد و مـراد از تكل يف فعليتكل، فياول و دوم: منظور از تكل

محقـق يف فعلـ يشود: تكل يم گونه اين ه يآ يمعنا ،صورت نير مال باشد. درايمال و غ، فيتكل

مشـروط اسـت بـه ، تيـ ف بـه فعل ياتصاف تكل ،پسي. ف فعليصال تكليمگر بعد از ا ،شود ينم

ــه فعل يفــيصــال تكليا ــكــه متصــف ب ح هســت. احتمــال ســوم: ين دور صــريــت اســت كــه اي

ش ين اشـكال دور پـ يكه هم باشد ينأف شيف هر دو تكليتكلكه مراد از موصول و يدرصورت

ف يـ از موصـول تكل مراد و يف فعليتكل، فيمراد از تكلاينكه د. احتمال چهارم و پنجم:يآ يم

»الیکلـف اللـه« كه مـراد از يطور درصورت نيو هم .ديآ يمحال الزم نم ،ن وجهيدر ا .باشد ينأش

صـورت نيه بـد يـ آ يمعنـا ،انـدازد يمشـقت نمـ را در كلفـت و ين باشد كه خداوند شخصيا

دهد. يدر مشقت قرار نمي، فعل يف واقعيقبل از ابالغ تكال را يشخص يشود: خداوند تعال يم

اط يـ وجـوب احت اينكه ليدل به ؛اط دارديوجوب احت يه داللت بر نفين آيصورت ا نيدرا

ف يتكـال يختمكلـف در سـ ،اطيـ ت حفظ واقـع اسـت و برحسـب وجـوب احت يرعا يتنها برا

ح كـرده يخداونـد تصـر ،هيـ كـه در آ يدرصـورت .شود يده است واقع ميكه به او نرس يمجهول

ــ ــه كس ــت ك ــقت ياس ــال را در مش ــ يتك ــرار نم ــول ق ــد يف مجه ــيخم( ده ، ١ج ق،١٤٢٨ي، ن

.)٤٩٨ـ٤٩٦

خ يازنظـر شـ ،مثـال رايه بر اصل برائت داللت نـدارد. بـ ين آيآن است كه ا مقام دوم:

ما) چهـار احتمـال را فـرض ( موصولدرخصوص شانيا .ستيه واضح نيآ نيداللت ا يانصار

آيـه از ،آيه متناسب با بحث ما هست و طبق بعض ديگر ،از احتماالت يه بنا بر برخككنند يم

یقین در تفسیر مهم یبررس ین آیات اصل برائت و مقایسه دیدگاه اصولیان شیعه و مفسران فر ۲۳ | تر

تـوان در مـا ين آيـه نمـ يـ ا از پـس ».اذا جاء االحتمال، بطل االسـتدالل« است و يما نحن فيه اجنب

قـت يحق بنـابر اينكـه احتمـال اول: .)٢٢٨ص ؛٢ ج ش،١٣٨٧، يمحمـد ( نحن فيـه اسـتفاده بـرد

ه رزقـه يـ من قدر عل« قبلية آاينكه دن است) و باتوجه بهيبخش معناي بهكه ( اعطاء است، »تاءيا«

ن احتمـال از يـ كـه ا مـال هسـت؛ معنـاي بـه ه يجه موصول در آيدرنت ،هست »نفق مما آتاه اهللايفل

ا تـرك يـ ا منظور از موصول را نفـس انجـام يدوم: و موضوع اصل برائت خارج است. احتمال

ه يـ صورت آ نيدرا .ه از اقدار و قادر ساختن خواهد بودياعطاء كنا ،ن فرضيا م. بايقرار ده يش

كـه مفـروض آن اسـت كـه فـرد قـادر بـه يدرحال يرمقدور خواهد بود،ف غيتكل ينف معناي به

اظهر و اشـمل از يخ انصاريازنظر ش ن معنايهست. ا، كه موضوع اصل برائت است يانجام فعل

، اول است. درهرصورت مشخص است كه فـرد قـادر بـه انجـام محتمـل الحرمـه هسـت يمعنا

ان آن كـ هرچنـد اشـاعره در ام ؛ رده باشـد كـ منازعـه يسكليف به آن نبايد كوگرنه در وقوع ت

، ر از موصـول اگ :اند كه احتمال سوم گفتهدرخصوص يخ انصاريشدر ادامه، اند. منازعه نموده

خصـوص ة اراد ياعـالم حكـم اسـت؛ ولـ يمعنـ تاء بـه يا، ف اراده شده باشديخود حكم و تكل

:نـد يگو ياحتمـال چهـارم مـ درخصوص منافات دارد. ،ه كه انفاق مال استيف با مورد آيتكل

م؛ مسـتلزم اسـتعمال موصـول يه كه انفاق است را بكنـ يو مورد آ اعم از حكم ييمعناة اگر اراد

اگـر موصـول را ( ف بـه نفـس حكـم يـ ن تعلـق تكل يبـ يقدر جامع ،نيبنابرا .شود يمعنا م در دو

انفـاق مـال باشـد) معنـاي بـه كه موصول يدرصورت( هيعل ن محكوميم) و بيف بدانيتكل معناي به

ك احتمـال يتوان ينماينكه بنا بر ،پس .)٣١٧و ٣١٦، ص١ ج ق،١٤١٦، يانصار( وجود ندارد

تواند اصل برائت را اثبات كند. يه نمين آيا ،داد يبرتر يگريرا بر د

طـاق را باطـل يف مااليـ تكل ،اد شـده يـ ه يـ ز با اسـتناد بـه آ ينسنت ي اهلدانشمندان اصول

ي، ابوالوفاء بغـداد ( است كه جاهل به حكم باشد يف كسيتكل ،ق آنيمصاد اند. ازجمله دانسته

كه مكلـف در برابـر اند ه مزبور گفتهيآز با استناد به يشان نياز ا يگروه .)٧٢ص، ٢ج، ق١٤٢٠

اسـت مسـئوليت فاقـد ين فـرد ينادرسـت بـوده و چنـ ،دهينرسـ يبـه و گونه چيكه به ه يحكم

معنـاي بـه را » آتاهـا « است كـه كلمـه يبرداشت مزبور در صورت .)٩٤ص، ١ج، تا ، بيحزم ابن(

انسـان در مقابـل ه آن خواهـد بـود كـه مكلـف دانسـتن يآ يمعنا ،صورت يندرا. ميأعلمها بدان

ح است.يان) قبيب قبح عقاب بال( دهينرس يآنچه به اطالع و

۸ یاپی، شماره پ۱۳۹۷و زمستان زییدوم، پا ۀال چهارم، شمار س - تفسیرتطبیقی های دوفصلنامه پژوهش | ۲۴

سنت . مفسران اهل٧-٢-٢

طـاق يف مااليـ تكل يه مزبور از نفيكه آاند گفته، همچون جصاص، سنت از مفسران اهل يبرخ

يخ انصـار ير بـا احتمـال دوم شـ يتفسـ ايـن .)٣٦١، ص٥ ج، ١٤٠٥، جصـاص ( ديـ گو مي سخن

مطابقت دارد.

ليـف نفرمايـد كت« اند: ان گفتهيالب همچون صاحب روح، سنت از مفسران اهلديگر يبرخ

ليـف مااليطـاق كت ييعنـ ؛رده اسـت از مـال كـ ر آنچـه بـدو عطـا گـ را م يهيچ تن يتعال يخدا

.)٣٩، ص١٠ ج، تا يب، يبروسو يحق» (نفرمايد

بـر يهـر انسـان « ان گفته اسـت: يالب ر صاحب روحيك به تفسينزد يريز در تفسين يطنطاو

جــه ينت ،ســپس .هــا برحســب حــالش انفــاق كنــد نيرازايــكــانش و غينزد، خــودش و همســرش

شـده قدر آنچه بـه او از طاقـت و رزق داده كند مگر به يف نميرا تكل يخداوند كس، رديگ يم

ي عربـ ابن ) و٤٦٣ص، ٣ج، تا ي، بيسمرقندي (سمرقند. )٤٥٧، ص١٤ ج، تا يبي، طنطاو( است

طـاق يف مااليـ تكل يبه نادرست ،هين آيز با استناد به اي) ن١٨٤٢و ١٨٤١ص، ٤ج، تا ، بييعرب (ابن

ف يـ را تكليـ ز، گـر مفسـران بـاهم تعـارض ندارنـد ير دير جصاص و تفسيتفس اند. كردهح يتصر

كـه انسـان يف بـه انفـاق مـال يـ تكل آنها عبارتند از: ازجملهكه دارد ياديق زيمصاد، طاقيماال

توان گفـت كـه از ، ميرو نيازا .ف به آنچه انسان به آن علم ندارديز تكليو ن، توان آن را ندارد

طاق داللت دارد. يف مااليتكل يه بر نفين آياسنت اهل نگاه مفسران

عهي. مفسران ش٧-٢-٣

. طـاق داللـت دارد يف مااليـ تكل يه بر نادرستيكه آاند گفته يكلطور به يعير شياز تفاس يبرخ

را ينكه خداونـد متعـال كسـ يه داللت دارد بر ايآ كه است كردهاشاره يوسخ طيش براي مثال،

.)٣٨، ص١٠ ج، تا يبي، طوس( كند يف نميتكل، كه قدرت و توان انجام آن را ندارد يزيبه چ

يعنـ ؛ يطـاق يف مااليـ ق تكلياز مصـاد يكـ يه بـه يـ ر آيدر تفسـ ي، عياز مفسران شـ يبرخ

گفتـه اسـت: يطبرسـ كـه انـد. چنـان د اشـاره نمـوده ش از تـوان فـر يف به پرداختن نفقه بـ يتكل

قـدر و انـدازه مگر بـه ييعن؛ به او داده استه ك يا اندازه را مگر به يسكند كليف نكخداوند ت«

ه را بـ يخداوند سبحان احد نكهيداللت دارد بر اعطا فرموده و در اين آيه به او آنچه از طاقت

.)٤٦٥، ص١٠ ج، ١٣٧٢ي، طبرس( »كند ييف نملكو طاقت آن را ندارند ت يه توانايك يچيز

یقین در تفسیر مهم یبررس ین آیات اصل برائت و مقایسه دیدگاه اصولیان شیعه و مفسران فر ۲۵ | تر

ف مـا يق تكلياز مصاد يكي ،از امام صادق يتيبا استناد به رواي، عير شياز تفاس يدر برخ

د و يـ مـورد تأك ،سـت يآن ن يسو به يكه ابزار و راه يف به معرفت در فرضيتكل يعن؛ يطاقيال

از يعبـد االعلـ ،ت مزبوريوار براساس .)٨٦ص، ٢ج، ق١٤١٦ي، بحران( توجه قرار گرفته است

قـرار داده تـا بـا آن بـه معرفـت برسـند؟ يا خداونـد در مـردم ابـزار يآ :كه سيدپر امام صادق

ين حـال مـردم بـه معرفـت مكلـف ا با ايآ :دياز حضرت پرس ير. عبد االعليخ :حضرت فرمود

مـورد اشـاره ه يـ د. و آنگـاه بـه آ يـ ان فرمايبر خداوند است كه ب ؛ريخ :اند؟ حضرت فرمود شده

.)١٦٣ص، ١ج، ق١٤٠٧ي، نيكلاند ( استناد فرموده

ن يـ بـا ا . طـاق اشـاره دارنـد يف مـا ال يـ ق تكلياز مصاد يكيبه ير طبرسير و تفسين تفسيا

مزبـور بـدون ةيـ آ« گفته است: يصادقكه ، چناندارد بسياريق يطاق مصاديف ما اليتكل ،حال

ز يـ ن ييعالمـه طباطبـا .)٥٥٩ص، ق١٤١٩، يصادق( »رديگ يف را دربرميعسر و حرج همه تكال

قـدر را بـه يهركسـ ، نـد ك يطـاق نمـ يليـف ماال كرا ت يكس چيه يتعال يخدا ييعن« گفته است:

رده كـ ليف توسـعه ن كدست تيبحث هم به مرد ته مورد مسئلهدر ، فرمايد يليف مكاش ت ييتوانا

انفـاق آنهـا از كـي يه كـ ياليف الهـ كـ خواهد حرج را از ت يبحث م جمله مورد، نيبنابرا است

.)٣١٧ص ؛١٩ ج، ١٣٧١يي، طباطبا( ندك يهمسر مطلقه است نف

شـان يا. اسـت طـاق يماالف يتكل معناي بهه ين آيز اشاره نموده كه ايان نيب البيصاحب اط

لنــا مــا ال طاقــة لنــا بــه «يــة ه را همســنگ آيــن آيــا ، بيــط( ) دانســته اســت٢٨٦ :بقــره( »وال تحم

.)٥٩، ص١٣ ج ش،١٣٧٨

ن يـ اجملگي معتقدند كه، افت كه يتوان در ين هر دو مذهب مامفسر هاياز مجموع نظر

ق يطـاق مصـاد يف مااليـ تكل ،گذشـت كـه . چنـان طـاق داللـت دارد يف مااليتكل يه بر معنايآ

كـه موضـوع يدر اصل برائت فرض آن است كه فرد قادر به انجام فعل يي،ازسو. دارد بسياري

ه بر اصل برائت داللت ندارد.يس آ؛ پهست، اصل برائت است

سومية آ .٧-٣

نة و یحیي« ه لسمیع علیم لیھلک من ھلک عن بی نة و إن الل آن ينهـا) بـرا ياة همـ ( يول؛ من حي عن بی

، وندشـ يكه گمـراه مـ آنها تا تحقق بخشد، ست انجام شوديبا يرا كه م يكار، بود كه خداوند

۸ یاپی، شماره پ۱۳۹۷و زمستان زییدوم، پا ۀسال چهارم، شمار - تفسیرتطبیقی های دوفصلنامه پژوهش | ۲۶

ن خداونـد يقـ ي باشد؛ و بـه آگاهي ياز رو، ابندي يت ميكه هداآنها و حجت باشد اتمام ياز رو

).٤٢(انفعال: »شنوا و داناست

، مـورد بحـث ةيـ آ براسـاس د گفت كـه يبرائت با يه براين آياستدالل به ا يدر چگونگ

،بـه حكـم در فـرض جهـل رو، . ازايـن منحصر شـده اسـت ينه و آگاهيهالكت و عقوبت به ب

كـه چنـان دارد؛ مـي انيـ مفهـوم برائـت را ب اي گونـه ن امـر بـه يا. است يهالكت و عقوبت منتف

ست.ياز اشكال ن يخالنيز ان ين بيد ايم ديخواه

نيادگاه اصولي. د٧-٣-١

ن باورنـد كـه يـ شـان بـر ا ياز ا ياول: برخـ .دو نظـر دارنـد هين آياي درباره عيش يعالمان اصول

صـاحب منهـاج االصـول گفتـه اسـت: . براي مثال،جه گرفتيور برائت را نته مزبيتوان از آ مي

ة در مـورد شـبه يسـت. ن يهالكتـ ،نه نباشـد يكند و اگر ب ينه هالك ميخداوند فرد را باوجود ب«

.)٣٥ص ؛٤ جق، ١٤١١ي، عراقـ ( »وجـود نـدارد يعقـابت ،پـس . وجود ندارد يا نهيز بيه نيميتحر

ه بر اباحـه در شـقوق ين آيو اشاره نموده كه ا ه را ظاهر دانستهيآن يز وجه استدالل به اين ينراق

.)٣٣صق، ١٤٢٢ي، نراق( داللت دارد چهارگانه

.انـد رفتـه يه را بر اصـل برائـت نپذ ين آين داللت اياشتر اصوليب، دگاه نخستيدر مقابل د

، ١ ج ق،١٤١٦، يانصـار » (ظـاهر اسـت يتـأمل ه يـ ن آيـ در داللـت ا « گفته اسـت: يخ انصاريش

ه بر اصل برائت داللت ندارد. يشان آيرساند كه از نظر ا مي ن عبارتيا .)٣١٨ص

، مـراد انـد. اول: كردهان يه دو احتمال را بيدرباره مفهوم آ يامام ياز عالمان اصول يبرخ

اسـتعاره از اسـالم و كفـر دوم:ا اسـت. يـ در دن يمرگ و زندگ يعني؛ يات ظاهريهالكت و ح

ه خداونـد يـ شـبهه تـا برعل ة ليوسـ نه و علم كافر شده باشـد نـه بـه يوضوح باست كه فرد كافر از

، ٤ ج ق،١٤٢٩، يآشـتيان ( ن و برهـان باشـد يقـ ي يحجت نداشته باشـد و اسـالم فـرد هـم از رو

ه بر برائت داللت ندارد. ير آيهر دو تفس براساس .)٢٤٩ص

از مباحـث يدر برخـ يول است،ه در اصل برائت ساكت ين آياي درخصوص نيامام خم

؛ ٢٨، ص٣ جق، ١٤٢٧ي، نـ يخمي (ماننـد بحـث عقوبـت تجـر ؛انـد از آن استفاده كرده ياصول

.)٣٨٤، ١جهمان،

یقین در تفسیر مهم یبررس ین آیات اصل برائت و مقایسه دیدگاه اصولیان شیعه و مفسران فر ۲۷ | تر

،ه مـورد بحـث يخود ضمن اشاره به آ يدر منابع اصولسنت ي اهلاز عالمان اصول يبرخ

، ودشـ مـي ريـ از كفر به هالك تعب يكه گاهاند كردهو اشاره را بيان » اتيح« و» هالك« مفهوم

شـود، زيـرا تعبيـر مـي » حيـات «گونه كه گاهي از ايمـان بـه ك است؛ همانرا كفر سبب هاليز

ن حـال از امكـان يـ بـا ا .)١٥٤ص، ١ج، ق١٤٠٧ايمان سبب حيات ابدي است (سلمي دمشقي،

اند. ه و عدم آن سخن نگفتهياستفاده برائت از آ

سنت . مفسران اهل٧-٣-٢

و ه در مـورد حـوادث بـدر يـ ن آيـ ا ،عه و اهل تسـنن يش يرياز منابع تفس يح برخيتصر براساس

ق، ١٤٠٤ي، همـدان ينيحسـ ( شـده اسـت نـازل ، انانبه مسلم ن جنگيدر ا خداوند يها كمك

يسـمرقند . )٥٣٣ص، ٢ج، ق١٤٢٢، هيعط ابن ؛٢٣ص، ٢ج، ق١٤١٦ي، ؛ سمرقند٣٤٩ص، ٧ ج

پـس ،ديفرما مي داوندخ. از خداوند در مورد اهل مكه است يديد و تهدين وعيا« گفته است:

ش يخواهد بر كفـر خـو مي هركه ،ن حق و باطليب ييو جدا از روشن شدن حق در جنگ بدر

.)٢٣ص، ٢ج، ق١٤١٦ي، سمرقند( »بماند يباق

و هـا دن حجـت بـا نشـانه يـ پـس از د يعنـ ي« ه مزبور گفته است:ير آيحاتم در تفس ياب ابن

»بمانـد يمـان خـود بـاق يخواهـد بـر ا مـي كهبماند و هر يخواهد بر كفر باق مي هركهها، عبرت

.)١٧٠٨ص، ٥ج، ق١٤١٩، حاتم ابن(

كه هـال كـ كس و نيست شود آن كتا هال )يعني«( ه مزبور گفته است:يدرباره آ يطبر

دل ه زنـده كـ كـس دل بمانـد در اسـالم آن و تـا زنـده ،ت از پس پديد آمـدن نصـرت اس شدن

» اجابـت ه بـ يدانـا يشنوا كش يه خداست بكو حقا ،ست از پس پديد آمدن نصرتني اماند

.)٥٨٤، ص٣ ج ش ١٣٥٦ي، طبر(

آن اسـت كـه كـافر شـود يمعنـ ه بـه يـ ن آيا: «اسحاق گفته است ابن ز به نقل ازين كثير ابن

دن يـ اثر د و مؤمن شود هركس كه بر .ات خداوند كافر شوديدن آيهركس كه بعد از حق و د

خداونـد شـما را بـا « در ادامـه گفتـه اسـت: ريتفسـ ن يـ ت ايضمن تقو ريكث . ابن»حق مؤمن شود

حـق را بـر باطـل بـاال ة كند و كلم روزيپآنها واحد جمع كرد تا شما را بر يدشمنانتان در مكان

، زمـان نيـ در ا ؛نمانـد يبـاق يحجتـ يكسـ يبرد؛ تا امر ظاهر شود و حجت قاطع شود... و بـرا

۸ یاپی، شماره پ۱۳۹۷و زمستان زییدوم، پا ۀسال چهارم، شمار - تفسیرتطبیقی های دوفصلنامه پژوهش | ۲۸

بـر حجـت و آورد مـان يكس اد هـر مستمر شود... و زنده شو ردر كف يشود هركس يهالك م

.)٦٠، ص٤ جق، ١٤١٩ي، دمشق كثير (ابن »هاست قلب اتيهمان ح مانيو ا ،رتيبص

ن) يكفـار و مسـلم ه (ه مزبور اشاره نموده كه خداوند به هر دودستير آيز در تفسين دروزه

خداونـد مسـلمانان را ،پـس .ان كـرد يـ ات را بيـ هـر دو از هالكـت و ح ريمسـ ان و يحجت را ب

ين حجتـ يـ آنان برحق بودند و كفار را شكسـت داد و ا اينكه است بر ين حجتيرت داد و انص

گـروه دوم هالكـت يات و بـرا يـ گـروه اول ح يبـرا ،پـس .بودند بر باطلآنان اينكه است بر

.)٦٦، ص٧ ج ق،١٣٨٣ه، دروز( است

ندارد. يه مورد بحث با برائت ارتباطينشانگر آن است كه آ ،اد شدهي يرهايتفس

عهي. مفسران ش٧-٣-٣

ام يـ كـه هـالك شـود بعـد از ق ياند: تا هالك شود هركسـ ه گفتهين آيا يدر معنا يخ طوسيش

.)١٢٨، ص٥ ج، تا يبي، طوس( در جنگش امبريپدن معجزات آشكار از يحجت بر او بعد از د

، ميرنـد يه مـ كـ يسـان كارها را خداوند بزرگ انجام داد تا كاين :ز گفته استين يطبرس

ديگـر ديـده باشـند و يها و جاهـا حجت باشد و معجزات باهره پيامبر را در جنگ عد از اتمامب

يا وعده، گويند: بينه يحجت شده باشد. برخ نيز اتمام، مانند يه زنده مك يسانك يهمچنين برا

ــروزكــاســت ــاره پي ــد درب ــن وعــده يه خداون ــرا، مســلمانان داده اســت. اي ــل ، مــردم يب دلي

گمـراه ، ه پس از قيـام حجـت ك يسانكه كاين يبرا يگويند: يعن ير بود. برخپيامب ييگو راست

ننـد. كحيـات پيـدا ، شـوند يهدايت م، ه پس از قيام حجتك يسانكشوند و كهال، شوند يم

حيـات ، حجـت مـؤمن بعـد از اتمـام يو بقـا ،او كهـال ، حجـت بعد از اتمام، افرك يبقا ،پس

.)٨٤٠، ص٤ ج ١٣٧٢ي، طبرس( اوست

بيان غـرض و « ه گفته است:ين آيت اير و غايتفسدرخصوص زين نوار درخشاناصاحب

از يا يل جنـگ بـدر و ارائـه صـحنه كحـتم پروردگـار دربـاره تشـ يقضـا اينكه نتيجه است به

فـار قـريش بـا شـنيدن آيـات كه كمنظور آن بود به كشر ينهضت و مبارزه دين اسالم با دنيا

طـور محسـوس را بـه يا ن صـحنه يچن نيا، ننمودهآنها رهدر قلوب تي يقرآن تأثير يآسا معجزه

گرچـه ؛شايد بيـدار شـوند ، طور خارق عادت بود مسلمانان به يه فتح و پيروزكمشاهده نمايند

یقین در تفسیر مهم یبررس ین آیات اصل برائت و مقایسه دیدگاه اصولیان شیعه و مفسران فر ۲۹ | تر

يه در آن محيط و سرزمين حاضر بودند و تأثير عمـوم كدارد ياين معجزه اختصاص به گروه

خالصه جريان را ضبط نموده و دسترس يرآنآيات قاينكه نظر به يول .سلسله بشر ندارد يبرا

بشـر وسـيله يه بـرا كـ اسـت يمنزله معجزه و خارق عادت هميشـگ به، اجتماعات بشر گذارده

ه از آن كـ هر .ار اسـت كاين واقعه نيز مانند آيات و داليل آش ،بر اين اساس عبرت خواهد بود.

تب قرآن بـه سـعادت كنامه ماز بر يو پيروز يله قبول دعوت رسول گراميوس به، عبرت بگيرد

يسـو بـه اختيـار خـود بـه ، نـد كار پيشـه كـ ه طريقـه عنـاد و ان كگردد و هر يدر دوجهان نائل م

.)٣٤٩، ص٧ جق، ١٤٠٤ي، همدان ينيحس( »رهسپار خواهد بود يبخت ت و تيرهكهال

اند: ر را ذكر كردهيل زيتعل ، چهارهين آيايي درخصوص عالمه طباطبا

رده اسـت كجنگ را آغاز ن ،حجت ز دعوت به زبان خوش و اتماماسالم هرگز قبل ا .١

.)٦٨، ص٢ ج، ١٣٧١، يطباطباي(

مشـخص و راه حـق برايشـان روشـن و حـق ييعنـ ؛ ه جاهل قاصر هسـتند كرا يسانك. ٢

؛٤ ج، ١٣٧١، يطباطبـاي باشـد ( كـه حجـت بـه گوششـان خـورده هرچند ؛ معذور دانسته، هنشد

.)١٢٧ص

ه كـ و معنـايش ايـن اسـت ه خداونـد در امـر مفعـول رانـده كـ ت اس ي. تعليل آن قضاي٣

و در چنـين نيـد كو برخـورد يطـور تالقـ نيـ فـار ا كه شـما بـا كـ خداوند اگر اين قضا را راند

بـر يه خود دليل روشنكاين بود يهمه برا ،ردكفار را بيچاره كد و يين را تأاشما مؤمن يشرايط

شـود بـا داشـتن دليـل و تشـخيص راه از يم كس هالكحقانيت حق و بطالن باطل باشد تا هر

روشن زنده شده باشد. شود با دليل يس هم زنده مكشده باشد و هر كچاه هال

. هدايت و ضاللت اسـت ، ت و زنده شدنكه منظور از هالكشود يو به اين بيان روشن م

اسـت همـين هـدايت و ضـاللت ،ه مرتبط باوجود بينه و دليل روشن باشدك يچون ظاهرا چيز

.)٩٢ص ؛٩ ج، ١٣٧١، يطباطباي(

ه خـود انسـان بـدون ، كـ دادن و اعالم صراط مسـتقيم اسـت نشان راه معناي به. هدايت ٤

ا شـاکرا « فرمود:كه چنانهم، ندكتواند آن را پيدا ينم يتعال يخدا يراهنماي بیل إم ا ھدیناه الس إنا کفـورا ).٣:نسـان (ا» ناسپاس يا) گردد پذيرا و( باشد ركشا خواه، داديم ننشا او به را راه ما ؛و إم

خواهد رسـيد يطيب و سعيد يبه زندگ، و از آن منحرف نشود ندكحال اگر اين راه را دنبال ب

۸ یاپی، شماره پ۱۳۹۷و زمستان زییدوم، پا ۀسال چهارم، شمار - تفسیرتطبیقی های دوفصلنامه پژوهش | ۳۰

بـه هـر يو حجت خـداي رسد يم يدائم يند به شقاوتكو اگر از دستش بدهد و از آن اعراض

نة و یحیي من لیھلک « فرمود: كه چنانهم، شود يحال عليه او تمام م نـة ھلک عن بی »مـن حـي عـن بی

.)٣٩٥، ص١٩ ، ج١٣٧١، يطباطباي(

ه به آنها اشـاره يدرباره آسنت اهل ن از مفسرانيش از ايعه و پيكه از مفسران ش يريتفاس

ارد.ند يه مورد اشاره با برائت ارتباطيكه آ نشانگر آن هستندشد،

يريگ جهينت. ٨

دهنـد و مـي جـه يبرائـت را نت ، اثبات برائـت يبرا يات مورد استناد دانشمندان اصولياز آ يبرخ

يخ انصـار يماننـد شـ ؛نيااز اصـول يبرخـ بـراي مثـال، .ندارنـد ياز آنها به برائت ارتباط يبرخ

ن يمربـوط بـه همـ ه راين آيب در ايرفته و تعذيبر اصل برائت را نپذ سوره اسراء ١٧ يةداللت آ

ن يتـر ن و محكـم يه را ظـاهرتر يآ ينيمانند امام خم يو برخ ،ن دانسته استيشيپ يها ا و امتيدن

و يبرائـت شـرع ميـان تفاوت شتر به يبسنت اهل رياند. در تفاس ه در اثبات اصل برائت دانستهيآ

د.خور مي چشم ز بهين يعير شياختالف در تفاسالبته اين ؛شده است اشاره يعقل

اند كه ظهور در برائـت آن سوره طالق گفته ٧ يةدر داللت آ ياناز اصول يبرخ ،نيهمچن

يخ انصـار يمانند شـ ي؛ گرين دياو اصول ي.نيو امام خم يقم يرزايمي، مانند نراق؛ آشكار است

يه را حمـل بـر نفـ يـ ن آيـ اي، عه و سنين شاه بر اصل برائت داللت ندارد. مفسرين آيمعتقدند ا

انيـ ب ق آن عقـاب بـال ياز اقسـام و مصـاد يكيكه اند، طاق از طرف خداوند كردهيف مااليتكل

باشد. مي

همچـون صـاحب منهـاج ،يبرخـ . ن دو نظـر دارنـد يااصول زينانفال ة سور ٤٢ية درباره آ

ن داللـت آن را بـر ياشـتر اصـول يب يولـ اند، هرفتيرا در اثبات اصل برائت پذ هيآ االصول داللت

ر يه را تفسـ يـ آ، توجـه بـه شـأن نـزول يشتر باز بين هر دو مذهب نيمفسر اند. تهرفياصل برائت نپذ

كدام به اصل برائت ارتباط ندارند. چيز ذكر شده كه هين يگرير ديكردند؛ البته تفاس

ات مـورد يكه از آ يهر دو مذهب فقه يز منابع اصوليو نسنت اهل عه ويش يريمنابع تفس

را يرات و تحـوالت ييـ در گـذر زمـان تغ يات اصـول يـ كه آدهند مي نشاناند، بحث سخن گفته

یقین در تفسیر مهم یبررس ین آیات اصل برائت و مقایسه دیدگاه اصولیان شیعه و مفسران فر ۳۱ | تر

ن يز بـ يو نسنت اهل و يعيدگاه مفسران شين ديدهند كه ب مي نشان ،نيهمچناند. پشت سر نهاده

خورد. مي چشم به فراوانيمشتركات يهر دو مذهب فقه يدانشمندان اصول

ات اصـل برائـت بـا را در اثبـ يديـ جد يهـا تواننـد راه يمـ شـد، كه به آنها اشاره ينكات

ر كمـك يدو علـم اصـول فقـه و تفسـ يكيو نزد ييند و به همگرايات قرآن بگشاياستفاده از آ

رند.يگر بهره گيكديج يكنند و از نتا

۸ یاپی، شماره پ۱۳۹۷و زمستان زییدوم، پا ۀسال چهارم، شمار - تفسیرتطبیقی های دوفصلنامه پژوهش | ۳۲

منابع .قرآن كريم

موسسـة آل اول، قـمچـاپ ؛کفایـة األصـول (طبـع آل البیـت) ؛حسین بن آخوند خراساني، محمدکاظم : ق. ۱۴۰۹البیت،

،خياول، بيروت: التارچاپ ؛ بحر الفوائد في شرح الفرائد (طبع جديد)جعفر؛ بن محمدحسن آشتياني

.ق ١٤٢٩، يالعرب

ق ١٣٩٨، : جامعه مدرسينقم، اولچاپ ؛ التوحيد (للصدوق) ؛علي بن محمد قمي، بابويه ابن.

_________________ ش ١٣٦٢، : جامعه مدرسينقم، اولچاپ ؛الخصال؛.

؛ چاپ سوم، ريـاض: مكتبـة نـزار مصـطفي البـاز، تفسير القرآن العظيممحمد؛ بن بدالرحمنحاتم، ع ابي ابن

تا. بي

تا. جا: مطبعة العاصمة، بي ؛ بياالحكاماحمد؛ بن حزم اندلسي، علي ابن

١٤٠٤: جامعه مدرسين، قم، دومچاپ ؛علي آل الرسول تحف العقول ؛علي بن شعبه حراني، حسن ابن /

.ق ١٣٦٣

تا. نا، بي جا، بي ؛ بياحكام القرآنعبداهللا؛ بن ، محمدعربي ابن

؛ چـاپ اول، بيـروت: دار الكتـب العلميـة، المحرر الوجيز في تفسير كتاب العزيـز عطيه، عبدالحق؛ ابن

ق. ١٤٢٢

ـ ؛عمـرو ابـن لياسماع، يكثير دمشق ابن ـ القـرآن ريتفس دار الكتـب العلميـة، :روتيـ اول، بچـاپ ؛ميالعظ

.ق ١٤١٩ي بيضون، منشورات محمدعل

ق.١٤٢٠؛ چاپ اول، بيروت: دار المعرفة، الواضح في اصول الفقهعقيل؛ بن ابوالوفاء بغدادي، علي

سسـة آل البيـت الحيـاء ؤ: مدوم، بيـروت ؛ چـاپ نهاية الدراية في شرح الكفاية ؛اصفهاني، محمدحسين

ق. ١٤٢٩التراث،

ق ١٤١٦انشارات اسالمي، :نجم، قمپ؛ چاپ فرائد االصول ؛محمدامين بن انصاري، مرتضي.

_______________________ق. ١٤٢٨نهم، قم: طبع مجمع الفكر، چاپ ؛ فرائد األصول ؛

ق.١٤١٦؛ چاپ اول، تهران: بنياد معرفت، البرهان في تفسير القرآنبحراني، سيدهاشم؛

ق.١٤٢٠العربي، ؛ چاپ اول، بيروت: دار احياء التراث معالم التنزيلمسعود؛ بن بغوي، حسين

ق. ١٣٨٥ه، ياول، تهران: اسالمچاپ ؛ إيضاح الفرائدتنكابني، محمد؛

ق. ١٤٠٥، يالتراث العرب اءيدارالح :روتيب ؛احكام القرآن ي؛عل بن جصاص، احمد

یقین در تفسیر مهم یبررس ین آیات اصل برائت و مقایسه دیدگاه اصولیان شیعه و مفسران فر ۳۳ | تر

اول، قـم: چـاپ ؛ الفصول الغروية فـي األصـول الفقهيـة عبدالرحيم؛ بن حائري اصفهاني، محمدحسين

ق. ١٤٠٤ه، ياالسالم

ق ١٤٠٤، يلطف ياول، تهران، كتابفروشچاپ ؛انوار درخشان ؛نيمحمد حس، سيديهمدان ينيسح.

تا دارالفكر، بي :روتيب ؛تفسير روح البيان ؛حقي بروسوي، اسماعيل.

مجمع جهـاني اهـل :دوم، قمچاپ ؛األصول العامة في الفقه المقارن ؛محمد سعيد بن حكيم، محمدتقي

ق. ١٤١٨البيت،

ق. ١٤١٢، لجنه اداره الحوزه العلميه :اول، قم؛ چاپ اصول االستنباط ؛نقي يحيدري، عل

ق. ١٤٢٧، ينيو نشر آثار امام خم ميسوم، تهران: موسسه تنظچاپ ؛ االصول حيتنقاهللا؛ روح، ينيخم

____________ ق. ١٤٢٨، ينيو نشر آثار امام خم ميدوم، تهران: موسسه تنظچاپ ؛ معتمد االصول؛

____________ ش. ١٣٨٢؛ چاپ اول، قم: دارالفكر، تهذيب األصول؛

____________ و نشـر آثـار ميدوم، تهـران: موسسـه تنظـ چاپ ؛ ةانوار الهداية في التعليقة علي الكفاي؛

ق. ١٤١٥، ينيامام خم

___________ق. ١٤٢٣: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، تهرانچاپ اول، ؛تهذيب األصول ؛

،ق.١٣٨٣دار إحياء الكتب العربية ، قاهره: ؛التفسير الحديث؛ محمد عزت دروزة

ق.١٤٠٧؛ چاپ اول، بيروت: دارالبشائر، االحكام هلاالمام في بيان أدسلمي دمشقي، ابومحمد عزالدين؛

تا. نا، بي جا، بي بي بحر العلوم؛محمد؛ بن سمرقندي، نصر

تا نا، بي ، بيجا بي ؛احكام القرآن ؛سيادر بن محمد، يشافع.

ق.١٤١٩نا، چاپ اول، قم: بي البالغ في تفسير القرآن؛صادقي تهراني، محمد؛

ق. ١٤٢٤: صالحان، قمچاپ اول، ؛مفتاح األصول ؛اسماعيل ،صالحي مازندارني

ش. ١٣٧١: محالتي، قمچاپ اول، ؛آراؤنا في أصول الفقه ؛طباطبايي قمي، تقي

،١٣٧١؛ دوم، قم: اسماعيليان، في تفسير القرآن الميزانمحمدحسين؛ سيدطباطبايي.

____________________ تا بي ،بنياد علمي و فكري عالمه طباطباييقم: اول، چاپ ؛ حاشية الكفاية؛.

م.٢٠٠٨؛ چاپ اول، اردن: دار الكتاب الثقافي، التفسير الكبيراحمد؛ بن طبراني، سليمان

ش ١٣٧٢ناصرخسرو، :تهران ؛رالقرآنيتفس يف انيمجمع الب ؛حسن بن فضل، يطبرس.

ش ١٣٥٦انتشارات توس، :دوم، تهرانمترجم حبيب يغمايي؛ چاپ ي؛طبر ريترجمة تفسمحمد؛ ، يطبر.

تا نا، بي جا، بي بي ؛ميللقرآن الكر طيالوس ريالتفس ؛محمد، سيديطنطاو.

تا بي، يالعربالتراث احياءدار :روتيب ؛القرآن ريتفس يف انيالتب ؛حسن بن محمد، يطوس.

ش ١٣٧٨انتشارات اسالم، :دوم، تهرانچاپ ؛رالقرآنيتفس يف انيالب بياط ؛نيعبدالحسب، سيديط.

۸ یاپی، شماره پ۱۳۹۷مستان و ز زییدوم، پا ۀسال چهارم، شمار - تفسیرتطبیقی های دوفصلنامه پژوهش | ۳۴

ق. ١٤١١نا، بي :بيروت؛ چاپ اول، منهاج األصول ؛عراقي، ضياءالدين

______________ق. ١٤١٧دفتر انتشارات اسالمي، :قمچاپ سوم، ؛األفكار هنهاي ؛

ق.١٤١٩؛ چاپ اول، بيروت: دار المالك، من وحي القرآنن؛ اهللا، محمدحسي فضل

١٤٠٥ه، يدارالكتب العلم :روتيدوم، بچاپ ؛احكام القرآن ؛محمد بن يعل ي طبري،اهراسيك.

ق. ه ١٤٠٧؛ چاپ چهارم، تهران: دار الكتب اإلسالمية، الكافييعقوب؛ بن كليني، محمد

؛ چـاپ اول، ي مسائل علـم أصـول الفقـه االسـالمي أصول الفوائد الغروية ف ؛اي، محمدباقر كمره

تا. : فردوسي، بيتهران

تا. : دارالفكر، بيقمچاپ سوم، ؛شرح اصول استنباط ؛محمدي، علي

___________ ش. ١٣٨٧هفتم، قم: دارالفكر، چاپ ؛ شرح رسائل؛

ش١٣٨٧؛ چاپ اول، قم: انتشارات التمهيد، التفسير االثري الجامعمعرفت، محمدهادي؛.

ق.١٤٢٤؛ چاپ اول، قم: دار الكتاب االسالمي، تفسير الكاشفمغنيه، محمدجواد؛

چــاپ اول، قـم: كتابخانــه مدرســه االمثــل فــي تفســير كتــاب اهللا المنــزل؛مكـارم شــيرازي، ناصـر؛

ق.١٤٢١، اميرالمؤمنين

ش. ١٣٧٩: عالمه، قم؛ چاپ اول، فرهنگ اصطالحات اصول ؛ملكي اصفهاني، مجتبي

اول، قـم: چـاپ ؛ القوانين المحكمة في األصول (طبع جديد)محمدحسن؛ بن مي، ابوالقاسمميرزاي ق

ق. ١٤٣٠ه، يالكتب االسالم اءياح

ش. ١٣٧٦، جامعه مدرسين حوزه علميه قم :قمچاپ اول، ؛فوائد االصول ؛نائيني، محمدحسين

ق. ١٤٢٢، يگداشت محققان نراقاول، قم: كنگرة بزرچاپ ؛ األصول هجامعذر؛ ابي بن نراقي، محمد مهدي

References

The Noble Qur’an. Abu al-Wafa’ Baghdadi, Ali ibn Aqil (1420 A.H). Al-Wazih fi Usul al-Fiqh, 1st Ed.,

Beirut: Dar al-Ma’rifa. Akhund Khorasani, Muhammad Kazim ibn Hussain (1409 A.H). Kifaya al-Usul

(Tab’ Al al-Bayt), 1st Ed., Qom: Al al-Bayt Institute. Ansari, Murtiza ibn Muhammad Amin (1416 A.H). Fara’id al-Usul, 5th Ed., Qom:

Islamic Publication. Ansari, Murtiza ibn Muhammad Amin (1428 A.H). Fara’id al-Usul, 9th Ed., Qom:

Majma’ al-Fikr Publication. Araqi, Ziya al-Din (1411 A.H). Minhaj al-Usul, 1st Ed., Beirut. Araqi, Ziya al-Din (1417 A.H). Nahaya al-Afkar, 3rd Ed., Qom: Islamic Publication

Office. Ashtiani, Muhammad Hassan ibn Ja’far (1429 A.H). Bahr al-Fawa’id fi Sharh al-

Fara’id (New Edition), 1st Ed., Beirut: Al-Tarikh al-Arabi.

یقین در تفسیر مهم یبررس ین آیات اصل برائت و مقایسه دیدگاه اصولیان شیعه و مفسران فر ۳۵ | تر

Baghawi, Hussain ibn Ma’ud (1420 A.H). Ma’alim al-Tanzil, 1st Ed., Beirut: Dar Ihya’ al-Turath al-Arabi.

Bohrani, Seyed Hashim (1416 A.H). Al-Borhan fi Tafsir al-Qur’an, 1st Ed., Tehran: Ma’refat Foundation.

Daruzeh, Muhammad Ezzat (1383 S.H). Al-Tafsir al-Hadith, Cairo: Dar Ihya’ al-Kotob al-Arabai.

Fazl Allah, Seyed Muhammad (1419 A.H). Min Wahy al-Qur’an, 1st Ed., Beirut: Dar al-Milak.

Ha’eri Isfahani, Muhammad Hussain ibn Abd al-Rahim (1404 A.H). Al-Fosul al-Gharawiah fi al-Usul al-Fiqhia, 1st Ed., Qom: Islamia.

Hakim, Muhammad Taqi ibn Muhammad Sa’iid (1418 A.H). Al-Usul al-Ammah fi al-Fiqh al-Muqaren, 2nd Ed., Qom: World Association of Ahl al-Bayt.

Haqqi Barousawi, Ismaiil, Tafsir Ruh al-Bayan, 1st Ed., Beirut: Dar al-Fikr. Heydari, Ali Naqi (1412 A.H). Usul al-Estenbat, 1st Ed., Qom: Hawzah ‘Ilmiah. Husseini Hamedani, Muhammad (1404 A.H). Brilliant Lights, Tehran: Lotfi. Ibn Abi Hatam, Abd al-Rahman ibn Muhammad (1419 A.H). Tafsir al-Qur’an al-

Azim, 3rd Ed., Riyadh: Maktabah Nazar Mostafa al-Baz. Ibn Arabi, Muhammad ibn Abdollah, Ahkam al-Qur’an. Ibn Atia, Abd al-Haq (1422 A.H). Al-Muharrar al-Wajiz fi Tafsir Kitab al-Azizi, 1st

Ed., Beirut: Dar al-Kitab al-‘Ilmiah. Ibn Babawayh Qomi, Muhammad ibn Ali (1362 S.H). Al-Khisal, 1st Ed., Qom:

Teachers’ Association. Ibn Babawayh Qomi, Muhammad ibn Ali (1398 S.H). Al-Tawhid (lel-Saduq), 1st

Ed., Qom: Teachers’ Association. Ibn Hazam Andelosi, Ali ibn Ahmad, Al-Ahkam, Matba’a al-‘Asima. Ibn Kathir Dameshqi, Isma’il ibn ‘Amroo (1419 A.H). Tafsir al-Qur’an al-‘Azim,

1st Ed., Beirut: Dar al-Kotob al-‘Ilmiah, Manshurat Muhammad Ali Beizun. Ibn Shu’be Horran, Hassan ibn Ali (1404 A.H). Tohf al-Uqul ‘ala Al al-Rasul, 2nd

Ed., Qom: Teachers Association. Isfahani, Muhammad Hussei (1429 A.H). Nahaya al-Diraya fi Sharh al-Kifaya, 2nd

Ed., Beirut: Al al-Bayt Institute le-Ihya al-Turath. Jasas, Ahmad ibn Ali (1405 A.H). Ahkam al-Qur’an, 1st Ed., Beirut: Dar Ehya’ al-

Turath al-Arabi. Kemereii, Muhammad Baqir, Usul al-Fawa’id al-Ghrawia fi Masa’il Elm Usul al-

Fiqh al-Islami, 1st Ed., Tehran: Ferdowsi. Khumeini, Ruhollah (1382 S.H). Tahzib al-Usul, 1st Ed., Qom; Dar al-Fikr. Khumeini, Ruhollah (1415 A.H). Anwar al-Hidayah fi al-Ta’liqa al al-Kifaya, 2nd

Ed., Tehran: Institute of Imam Khumeini Publications. Khumeini, Ruhollah (1423 A.H). Tahzib al-Usul, 1st Ed., Qom; Dar al-Fikr. Khumeini, Ruhollah (1427 A.H). Tanqih al-Usul, 3rd Ed., Tehran: Institute of Imam

Khumeini Publications. Khumeini, Ruhollah (1428 A.H). Mu’tamid al-Usul, 2nd Ed., Tehran: Institute of

Imam Khumeini Publications. Kiaharasi tabari, Ali ibn Muhammad (1405 A.H). Ahkam al-Qur’an, 2nd Ed.,

Beirut: Dar al-Kotob al-‘Ilmia.

۸ یاپی، شماره پ۱۳۹۷و زمستان زییدوم، پا ۀال چهارم، شمار س - تفسیرتطبیقی های دوفصلنامه پژوهش | ۳۶

Koleini, Muhammad ibn Ya’qub (1407 A.H). Al-Kafi, 4th Ed., Tehran: Dar al-Kotob al-Islamia.

Ma’rifat, Muhammad Hadi (1387 S.H). Al-Tafsir al-Athari al-Jame’, 1st Ed., Qom: Al-Tamhid Publication.

Makarim Shirazi, Naser (1421 A.H). Al-Amthal fi Tafsir Kitab Allah al-Munzil, 1st Ed., Qom: Amir al-Mu’menin School.

Maleki Isfahani, Mujtaba (1379 S.H). Dictionary of Terms in Usul, 1st Ed., Qom: Alamah.

Mirza Qomi, Abilqasim ibn Muhammad Hassan (1430 A.H). Al-Qawanin al-Muhkamah fi al-Usul (New Edition), 1st Ed., Qom: Ihya’ al-Kotob al-Islamia.

Mughnia, Muhammad Javad (1424 A.H). Al-Kashif, 1st Ed., Qom: Dar al-Kitab al-Islami.

Muhammadi, Ali (1387 S.H). Sharh Rasa’il, 7th Ed., Qom: Dar al-Fikr. Muhammadi, Ali, Sharh Usul Istinbat, 3rd Ed., Qom: Dar al-Fikr. NaiiniMuhammad Hussain (1376 S.H). Fawai’d al-Usul, 1st Ed., Qom: Teachers’

association of Hawzah ‘Ilmiah in Qom. Naraqi, Muhammad Mehdi ibn Abi Zar (1422 A.H). Jami’ah al-Usul, 1st Ed., Qom:

Honoring Congress for Naraqi Researchers. Sadeqi Tehrani, Mohammad (1419 A.H). Al-Balagh fi Tafsir al-Qur’an. 1st Ed.,

Qom. Salehi Mazandrani, Isma’il (1424 A.H). Miftah al-Usul, 1st Ed., Qom: Salihan. Samarqandi, Nasr ibn Ahmad, Bahr al-‘Olum. Selmi Dameshqi, Abu Muhammad Ezz al-Din (1407 A.H). Al-Imam fi Bayan

Adelleh al-Ahkam, 1st Ed., Beirut: Dar al-Basha’ie. Shafe’ii, Muhammad ibn Eddris, Ahkam al-Qur’an. Tabarani, Sulayman ibn Ahmad (2008). Al-Tafsir al-Kabir, 1st Ed., Jordan: Dar al-

Kitab al-Thiqafi. Tabari, Muhammad (1356 S.H). Translation of Tafsir-e Tabari, Translated by Habib

Yaghmaii, 2nd Ed., Tehran: Tus Publication. Tabarsi, Fazl ibn al-Hasan (1372 S.H). Majma’ al-Bayan fi Tafsir al-Qur’an,

Tehran: Naser Khosrow. Tabatabaii Qomi, Taqi (1371 S.H). Ara’una fi Usul al-Fiqh, 1st Ed., Qom:

Mahallati. Tabatabaii, Seyed Mohammad Hussein (1371 S.H). Al-Mizan fi Tafsir al-Qur’an,

2nd Ed., Qom: Isma’ilian. Tabatabaii, Seyed Mohammad Hussein, Hashia al-Kifayah, 1st Ed., Qom: Scientific

and Intellectual Foundation of Allameh Tabatabaii. Tantawi, Seyed Muhammad (1997). Al-Tafsir al-Vasit lel-Qur’an al-Karim, 1st Ed.,

Cairo: Egypt al-Nahda. Tayeb, Seyed Abd al-Hussain (1378 S.H). Atyab ol-Bayan fi Tasir al-Qur’an, 2nd

Ed., Tehran: Islam Publication. Tonekaboni, Muhammad (1385 S.H). Izah al-Fara’id, 1st Ed., Tehran: Islamia. Tusi, Muhammad ibn Hasan (1388 S.H). At-Tibyan fi Tafsir al-Qur’an, 1st Ed.,

Qom: Zol-Qorba.