199

78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 1/198

Page 2: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 2/198

Présentation

ls mps son a o a. un o a à ob ssosmb--. l pm èv o baanc. dans s anns 1980 1990, ns facs poqs consan à a sqacaonpoq hoq o fnc à a. i n aa amn os s posons, os s hèms concps povan ê assocs à sonnom. l voppmn 'amonasm à pa m s anns1990 a ncss anc a cq soca fac a consqncs nobasm, sscèn n movmn nvs. ls ynamqs nob-as poasaon soca s pocsss ocasaon ans s zonspaabmn somss a poqs ’ajsmn sc consn nova à hmas s nas socas n ms ’poaon appo cass, s aons nnaonas n ms ’chan na ’mpasm. Ps spcqmn, ’amonasm ssca n s-

csson s a na nobasm comm phas capasm, s appo n con nobasm con capasm.

un scon sso èv pô choc : a cs a nobasmà pa 2008 sa sman fappan avc n sccsson cssamnas nvonnmnas povoqèn snmn q s chossn poan pas ans ès onmps. en mêm mps q a av cs css poa n cop sncaf à ’oo noba, an-ça a hmaq 'anach mo pocon capas s

bas s ss anavs.dans champ poq, s consqncs cs pocsss sonsans o pncpamn ms à ’mnc ’n nov snsbancapas à ’sa spc psoq ’n hoq ma-san. dans champ acamq, cs pocsss on sans o conbà acc a ynamq ps ancnn q pom a n cassq a phosoph s scncs socas, mas s n’on pas vabmnnov s sas hoqs poqs a. en o, ans sscpns comm ’conom, ’hso a socoo, s hos s

pobmaqs manns sn ès amn sqas. dans ’s-pac pbc poq ass bn q ans s scos aoss, a fncà a s namn ès scv o spc, concnamn c q va ê assoc à son nom, à savo n poj 'ao-mancpaon, n appoch a poq pon v s s s

 Actuel Marx / no 50 / 2011 : Pourquoi Marx ? Philosophie, politique, sciences sociales

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 3: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 3/198

_

7

_

anaonsms soca, n concpon ’hso poy n n ho

soca cohn fasan o sa pac a ava a appos cass,n cq soca appy pa n ho capasm n anays ss ns phass.

l o a n’s manfsmn pas n o à a, mas n’n nv pas mons à cons ’aca a. e psq caca s nsc ans nom mêm no v q fê c son 25 èm

annvsa, ’occason nos a fon ’n pa ss n ban a manè on nos avons n jsq’à psn psn, sc pomovo nova sas a, ’a pa, ’anays apnnc ac a fnc à a. d’où n pbcaon conjon :n nmo spca, « vc a. 25 ans ’ actuel mrx », oban cnmo 50 : « Poqo a ? Poq, phosoph, scncs socas ».

dps 25 ans, Actuel Marx , s’s oc ’amna n fom poa confonaon s ns yps ’ ’appopaon a,an conb a novmn s sas a n phosoph n scncs socas, a-à s omasms s scasms. lnmo spca, « vc a. 25 ans ' actuel mrx », ac pacos

a v n nova sponb n an nomb conbonsmpoans. n y ov o n pan ’hso nc poq n qa sèc, ans q’n ms n pspcv nsomans on vns cna cs nès anns ( appoà Foca à Bo, acsm s appos soca s, smaons s appos cass, a na 'voon nobasm).

l nmo 50 a v, « Poqo a ? Phosoph, poq,scncs socas », s’aach qan à a sas conmpoans a.

i cè a pao à s ns as 'ia, 'man, q, 'in, s éas-ns gan Ban, Fanc ass, q sonpsnafs ns onaons masm conmpoan :ho cq, ahsssm, masm poq, anays cq amon, ho nobasm… i s'a 'n s fncscavs à a n phosoph (Baba, Pz, Poson) n hosoca poq (, kä, Pccan, rsn wof), o npoan s omans ans sqs n fnc à a poa bnov o son mpoanc, comm n anhopoo (Boccaa), n

socoo (Baoy) n hso (aa, tavso, woo)1.s as on pon à n nvaon à conb n cs

ms : « dps vn cnq ans, a v  actuel mrx a chch à ncomp s ns coans masm conmpoan, à pon a

1. Pour des raisons contingentes, trois domaines où se développent les usages contemporains de Marx, domaines constituant égale-

ment trois centres d’intérêt principaux de la revue Actuel Marx , sont absents ou faiblement représentés dans ce numéro : l’économie,

l’esthétique, et les études féministes. Le numéro spécial « Avec Marx. 25 ans d’Actuel Marx » compense cette absence.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 4: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 4/198

_

8

_

présentation

qsons poss pa s voons hsoqs (voppmn no-

basm ss css, ansfomaon s appos cass, mnc ’amonasm, passa à ach ’n bonn pa ’mqan, c.), à ao avc s coans a pns cq a monspamn s a masm (fmnsm, socoo cq bo-snn o focann, ho acsm pos-coonasm, ph-osoph poq nomav, c.) ps namn, à pomovo sappos à a hoqmn cafs nas ans a comphnson a cq no poq. e a amn nv à s coaboaonsn s pncpas scpns concns pa ’sa a (phoso-ph, conom, socoo, scncs poqs, shq hso).

  ’occason cnqanèm nmo, ans con ’n nova‘o a’, nos sohaons ssc n scsson s a na, sfoncons s jscaons s sas conmpoans a. -às bas ‘po o con’ a, o ’hso s cs s sqs smasms on b, nos amons q a scsson po ’n pa, ss asons q fon a pnnc spcq a ajo’h ’apa, s s pobèms q nconn s sas conmpoans a

s a manè on s poan ê smons.’s à c n q vos poz nvn bmn s n pa o

’nsmb s qsons svans : 1) qs son ’apès vos s pncpayps ’sas a ajo’h sqs vos smbn-s s psappops à no poq ? 2) commn vos appoz-vos vos-mêm àa ( a masms) poqo c sa vos smb-- ps p-nn q ’as ? 3) commn nz-vos cœ a poq a commn pnsz-vos vos y aach ans vos pops ava ?

4) qs vos smbn ê s pncps, s mhos o s sas fon-amna ’nvnon hoq a commn nspn-svos ava ? 5) c q s csf ans ’œv hoq a èv-- a phosoph, ’conom, a socoo, ’hso o ’nnps nscpna ? »

 van sm a manè on s conbs on pon, n’ssans o pas n pcs q cs qsons son cs nov : s assmbn n cocf q s’acco s mpoanc, n

cocf n pa s pobèms poqs hoqs commns psq pa s ponss o s soons nvs. i n’s sans o pasnon ps n pcs q sns s nj cs qsons vann foncon a ajco psonn, s namns poqs ’nscpon scpna s mmbs c cocf. ppo cs pc-sons onna amn ’occason pon à a qson : qui son s

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 5: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 5/198

_

9

_

mmbs ’ actuel mrx 2 ? anè n n qo conss masm

’ actuel mrx n 2011 psn yp o à a q nossohaons pomovo.ls ajcos boaphqs, poqs ncs s mmbs

a v son pacèmn hoèns. Po a ppa, soca-saon poq s’s c so ans s anns 1960, so à ’poq « on ma 1968 », so a cos a po s anns1980, o bn nco ans nova s anns voppmn ’amonasm. dns yps ncon a masmn on s. n p sans o q s poqs fo posa-on consn ps facmn vo n a hocn ’n poq,aos q s pos son pô popcs à a ncon ’n« ov » o ’n cassq. as s choss son ps comps psq’namn poq n s’accompan pas ojos ’n chch cohnc hoq, psq cans foms mobsaon poq,pa mp ans ca s s con nobasm, son a-mn conncs s fncs à a a masm. ls anns 1960 1970 consn s pos fo psnc poq hoq

a, mas s maqn amn a anson ’n masm q’on pova co omphan à c q ’on a app a cs masm.rncon a masm s pm mo, c’a s’oc sn va masm fa (pa mp, à ’co ’hss, oa cona lács o gamsc) n vopp s ss bassspcqs. ls ncon s scon mo pova a cona nas a vo a « conscon masm » o s c s « masmscqs » (’nspaons fancfooss pa mp). la saon s bn

n nco s a ncon a ans con hoq po-q s anns 1980 o 1990, où s s jà mpoans ans apo pcn pnnn n nov sncaon ; ans a hocq n’appaaî- ps comm n masm cq conç commn anav a masms omaqs, mas comm n nsmb’sas ona pobmaqs mhos manns. d’npa, s vos ’accès à a s ncn : s pvn concn sas non mass (comm Foca o rancè) o nnan nappo scf avc a (comm ono o Bnjamn), o nco,

poposan s sas spcqs cans pobmaqs o pos-ons mhoooqs manns (comm Baba o ). d’apa, a psn namn mons nom ’n ho obaq’n can nomb ’os mobsabs ans s npss sb-vson s ohoos scpnas ans s anoscs hsoqs.

2. Les paragraphes qui suivent proposent une synthèse de discussions menées dans le comité de rédaction et d’un questionnaire

rempli par certains de ces membres.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 6: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 6/198

_

10

_

présentation

i n s’a ps an fn o comp a, q ’n fa

n sa hoq cq combn avc ’as moès hoqs cqs. ’n à n v comm  actuel mrx mon aospncpamn a convcon q a s nspnsab et  ho-qmn et poqmn. ls moas a ncon a masm n nssn cs q pon pa ’n ajcoavc a, vo ans masm, ajco ac pa nombfacs, on c, mnan, s voons poqs. jo’hnco, s’ smb bn q s foms a pmè ncon avc aon ass s acs s s ns s as, s va amn q scvas q opposèn s masms n , s appochs massa appochs nomass o posmass on p anchan. q so a vs appo à a a masm, smmbs cocf acon s’accon os s ’ q ’poqs vo où ’on va fn n masm con os s as on povan pn avo ’nsmb s cs a son cô.êm s ’hso masm n n can nomb posons amons pamn nconcabs, os psn soc ans a,

n c sns a mons, s pvn n n ao.  À a vs a ajcos psonns s’ajo c s na-

mns s posonnmns poqs. os avons jà s qa a ’mb po cans a ho ’n poq, po ’as,n moyn ch apès cop s nj ’n namn, vo ’nch, po ’as nco, n moyn con n voc nposonnmn poq acv hoq o acamq. joonsq po c q nconan a à n poq ’ampcaon (vo

ps m) movmns (ponmn) voonnas, apoq a pova ps facmn ê assoc à ’ ’n ao-mancpaon pa a pssanc ansfomac s s ’mancpaon,aos q ans n po , a pnnc a ho mannpova bn pô smb conss n sa capac à anays a foc ssanc mamophos capasm, n sa avsaon c a pssanc ansfomac s movmns soca. l posonnmnpoq s mmbs cocf acon s avmn homoènn c q’ èv a ach a ach a sns a m, so q’s

son mmbs pas, syncas, o ’assocaons (comm ac),so q’s s snn pochs '. as c homon cov sncs s q s’pmn amn ans ’npaon apoq a. os man sans o n avan poj ’ap-popaon soca sbvson s appos soca omnaon (cass, mas ass s « ac ») s os sonan a mnson

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 7: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 7/198

_

11

_

ancapas v cons pa s cons cass, s vncs

san fac à n s ’anavs csvs : pssanc ’op/possbs s nscs ans s nancs mmanns, oansaonpa ’éa/ao-oansaon a coopaon soca, cna a po-q/cna ava, novs aancs cass/ao-mancpaons omns.

un osèm fac ncaon n à ’nscpon scpnas ns s as. en conom, pa mp, nom a p êps facmn q’as assoc à n ho compè cohn s aos pncpamn mn à qs conons (smpappcaon o mocaon ca hoq ?) c ho p êappq a ansfomaons capasm a voons cono-mqs conmpoans. dans n pspcv, ’œv as compos ’n pa, ’n ho conomq ’a pa, ’nnsmb ’mns hoqs avmn npnans ; s hosson aonoms ’nscpna s s ans ’anays facpa a conjugison s vas pcavs. dans s scpns comm’hso, a saon s n ca nom a s assoc à n

nsmb pojs chch ajo’h avmn npnans(hso conomq, hso soca, ubltern tudies , hso s spoqs, hso oba), à n vson pacè cs pojs chch. hz a, on na aos s pobmaqs s socs’nspaons bn pô q’n ca hoq oba, ’n pon v mhoooq, on poa cons q’n onaon manna ’ac s mns vopps pa ns scncssocas npnans (conom, socoo, scncs poqs). dans

n scpn comm a phosoph, a saon s nco n,’n pa n ason ’ncson qan a conn phosophq ’œv a (s voons q a avsn son ass mpoans qa vs s phosophs q fn vopps à pa ’), ’apa, n ason sa pobmaq q’ a conf à ’ mêm phosoph (n ason hèm a « so » a phosoph). Psfonamnamn, cœ ’œv a s- à chch ans nho capasm, ans n ho ’hso fa pa ’hmanassan soan, ans n socoo s appos soca om-

naon, ans n phosoph sscpb ’ ’nsmb s sc-pns, o ans n nps sbvssan pa avanc os s paasscpnas ? ls mmbs com acon van s apons, mas s paan os n namn cq ans s bas s pops scpns, soc sbv s ohoos asnsms scpnas.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 8: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 8/198

_

12

_

présentation

l c consaa q s acs ns ans c nmo n ponn

psq jamas cmn à ’nsmb cs qsons conns ans’nvaon à conb. is n fon q’ncmn, pfan ’po-aon cans ssocs manns, ’appofonssmn pop masm, à a on absa s a ss ns sas.as s pmn ans pn a ms s nomb vcs ’aca a s ns omans ans sqs n o àa poa s’av fc.

un pmè pa, n « q capasm : poqs phosophs », op n s s s’aachan à a mnsoncq ’œv a. Michael Krätke commnc pa nonc ncan nomb cacas on sa pns s vcm, y comps ans spos où ’on annonc son o. i son ns s ansasons po aq a s no conmpoan. d’n pa, a v-opp n ho capasm q s sans a q pm ’anaysa cs ac. d’a pa, a abo n cq nspnsab sfa spos s sons poqs, o o ach, fomso voonna. ’s c ob manè q’ p nos a à

nvsa n a-à capasm. boan o ass cmn aqson ’aca a, Toni Negri sn hoq, po-q cq. os avons bson poqmn o ’abo pocompn q capasm s sc pa n appo soca concans q o s o a poq sbvsv. nos n povons nospass , c’s amn po n ason cq, pac q’ pm b n manaon aqa « commn » à pa ’n anays aconaon s casss n . e c’s nn po s ssocs hoqs

q’ o à o pns socs compn s ns foms acs capasm av à ma q’ fa fa o à a.ls os poss svans s concnn ps spcqmn s

conn cq ’œv mann. tienne Balibar s’aach à acq capasm, n monan q’ s maq jà chz apa n nson q onna nassanc à moès ns ans’hso masm : cq a machansaon, nvmn ’absacon machan ’n pa, cq ’poaon aomnaon cass ’a pa. i ov ans ’occason son q

’nê ’ov a s o ass bn ans s moès cqsq’ cè q ans s nsons q a avsn on nos n’avonspas n ’po a fcon. i sè noammn q cs nsons nson pas sans consqnc qan à a manè on nos povons pns vs passmn capasm. Moishe Postone s’oc qan à fn a pnnc a pmè cs cqs capa-

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 9: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 9/198

_

13

_

sm. n sa maq, bn ps q pa ’poaon ava

o a omnaon cass, pa ’hmon ’n fom omnaonmpsonn n ans ’hso. l’anays capasm aans, con s hos pos-scass o pos-mons, n cano à q ’a caacs ans ca ’n confonaonavc lács. en npan ass a cq capasm comm ncq a mon, Sergio Pérez aach a mnson cq apns a à n o a concpon ’hso. la spcc a cq na n à n nps ’hsocsaon aca a connassanc. e s’oca ’pc ’hsoc s objs a connassanc ass bn q s foms mêms ans sqs s sonconns. ss, a cq ’conom poq n va pas ê n-p an à pa q’à pa Foca, capasm sa nom s mpnss a mon, a pspcv poq sa fanchssmn ss ms.

dans n scon pa, « en hso ho soca », c’s pscmn a pns a n an q sysèm ’npaon a soc ’hso q’ s qson. Stefano Petrucciani commnc

pa app n can nomb ’objcons cassqs asss à a ho a va, a moè s appos n bas spsc, ans q’àa manè on a concpon maas ’hso conço s vo-ons. dans n a s sn à n s obsacs hoqs,mas ass à sc qqs navs conmpoans s’oçan ssmon, s’a os s consqncs ’n s ncsfonamna a : conf à a cq a soc n fom scn-q, c's-à- n fom s’appyan s s savos s ps avancs

son mps. enc q’ n fa pas can on con , ’npa n amnan scpsmn ss cs, ’a pa n fomansa ho à a mè s savos conmpoans. pnan, osq’s’a s pncps mêms a ho a soc ’hso, sqsons ’npaon s posn o aan q osq’ s’a acq capasm : s anavs anchs sssn nova.

 ns, Stephen Resnik  Richard Wol , opposn masms. masm « cassq », mns conomcs, s pfèn nmasm a smnaon nsp pa hss. la spo

scon s pm s amn s pan a ho soca, ’psmoo a poq, scon smn povan consn soc ’nspaon fcon po a poq xxi sèc.

ls acs svans pon qan à s sas a ans sscncs socas pacès : ’hso, a socoo ’anhopoo.Enzo Traverso ac s aps q on con ’n fo psnc à

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 10: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 10/198

_

14

_

présentation

n manasaon psq oa a n hso. ls asons n son

’apès pncpamn poqs, c’s ’absnc ’hozon opqq pq ajo’h nco a ssanc s hsons à o oà a. i nv à n nvnon ’hsooaph mas s-è q’ va ps son nspaon ass bn ans ’hso soca’e.P. Tomson q ans ’appoch bnjamnnn pass commnsmb ’pncs à acv ans s s psn. MichaelBurawoy mon qan à commn s pobmaqs a p-vn pm cons n ho a omnaon non cc fon ans s nqês socoo compaav. Po c fa, confon a ho bosnn a omnaon symboq aconcpon amscnn ’hmon. i mon q gamsc n pn comp ô jo pa a myscaon ans a sabsaon capasm avanc, aos q Bo n p n comp a fa- s ms « socasm ». la omnaon appaaî onc pspofon q n coya gamsc, mons pofon q n ’amaBo. enn, Guillaume Boccara anays q mca-sm noba s movmns soca amnns psnn po

’anhopoo. ’nspan s ava vopps pa s coans no-mas posscas c scpn, vvacs mas p ps ncomp n Fanc, mon q ’ s ns n mcasm nobasm va con à pass ’opposon schmaqn casm an-casm, à s’no s s phnomèns posaon a c à pn a s s navs nnns’aboaon ’n nov nvsasm ancapas. en anhopoocomm as, a fnc à a s à nonc s fa consnss

acamqs, à ov novs pss chch à ac smoès cqs avc n poq pa n bas (c a ps pès s s,s paqs, s scos s omns).

n ova amn à a n chacn s pas c nmon an nn. Ellen Meiskin Wood , ’n s pncpas s « masm poq », psn s onaons hoqs sschchs pc s pspposs psmooq, o n po-posan n anays capasm conmpoan n cq spncpas foms ’oo conmpoan. Sumit Sarkar, ’n s

mmbs fonas poj cocf s ubltern tudies , n apps socs mass ac son pacos psonn, o n pqanpoqo, son , s ubltern tudies van n ’ac hs-o soca hso oba.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 11: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 11/198

ritiue

Politique & PhilooPhie dPitlie

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 12: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 12/198

_

16_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

 Actuel Marx / no 50 / 2011 : Pourquoi Marx ? Philosophie, politique, sciences sociales

rx,

tre tePriP m r. KrätKe 

« toujours es-l que quconque a goûé un jour à la crque,

es dégoûé à jamas de ou bavardage dogmaque. »

(immanuel kan)

ka nch a, n y a 193 ans, 5 ma 1818, à tèvs, mo y a 128 ans, 14 mas 1883, à lons, conn à fa ’obj, psq o a phosoph o spcas s scncs socas, ’nnom-babs ns convs. Poan, a a nnaona q s consac n css s’accoî, , jsq’à psn, paqmn

acn cassq s scncs socas n’a ass sovn commn np. l cp  a, q compo os voms noms cs à , s nnabmn v ps nn s scncssocas mons, mêm s’ n’s pas ps . un banch nè a a poq s consac ps a mo a, y a ps ’nsèc, à ’m faon nv c a, poan cns avo jà f n bon m fos. oà q va onn à pns. ismba q ’homm so ncvab1.

tut e ue rx ’étit Pls ans n scncs socas n phosoph consèn

ojos comm n maî, comm ’n c q compn pam sps mpoans, n cassq ncononab. en p ’nomnpo n an-masm, q vn poqmn a oû jo,s paqs paos q s son hâs m n œv ’nnom-babs -mass, à ’s comm à ’es, ’nnc nc c maî-pns xix  sèc, conmpoan has dawn, John

a b pnc, ’s tocqv, P-JosphPohon ’s om, s m nac. on n nqêcn s aons uns apès ’ans âs vn à vn-cnq

1. Puisque l’histoire se répète en fait comme farce et comme tragédie, on peut, dès maintenant, alors qu’une une renaissancede Marx semble être en cours, se réjouir de la prochaine fois où l’on entendra dire : « Ah ! Marx, est-ce qu’il n’est pas mort ? »

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 13: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 13/198

_

17_

m. krätke, Marx, notre contemporain 

ans, 60 % ’n smn q ’homm ps mpoan s

150 nès anns s, non pas ganh, b chwz o anlh kn, mas v a. d’apès n nqê a BB, c-c comp pam s phosophs s ps mpoans os s mps.aon onnan po n homm q ava a son vvan « doc t o »2.

en an q savan, a s m è, sa v an, à sa vs :mn à bn « n cq sans concssons o c q s »3. Pos’n appoch a ps pès, s s fa ’n can nomb pjs coans. to ’abo, c n f pas a q nvna « masm ». caon vba – n psson pomq, qvsa à smas ’avsa q f ps pa qqs pasansop zs – p. l maî a n pman son mconn-mn : « to c q j sas, c’s q j n ss pas mas », voà ’n ss caaons q a aon n’a css nos appo4. n ps fc q’n sn favoab a v à a à ens – qp m nj « masm » – ’avo à à nnos s abss osqs q on son nco vss à

sa n nom. ls abss q ’an-masm acamq oc ab à a à ens vsn n è na o c q « masm » a ms ans a boch s pès fonas5. ns, an’a jamas pa « maasm hsoq », n n’a pêch n « ma-asm acq ». ’ a pa ’n c po ’ scn-q, amn ’n s ’hypohèss q oansn ava a pns a chch, n’a jamas pn annonc n vson mon o spos ’n fom mon pê à ’mpo. d mêm,

n’a jamas c as s « maasm hsoq ». q’ avaà o à fa « na » à popos cos a oq ’hs-o a soc hman ss sas à ’poq, ’a voppsos fom pomqs o cqs, s o n assocaon avc sams comm Fch ens. aos a sqss bèvmn, ans snocons o s pfacs, n can nomb pnss ccsq van sv « c po s s s » ; nps, n mons. n ov amn bacop choss ans s mans-cs s nocs q n’on jamas sns à a pbcaon, mas q

2. C’est ainsi que Marx fut nommé après la Commune de Paris de 1871. La Première Internationale passait pour la force occultequi était présente derrière la Commune, et Marx pour son mauvais génie, son éminence grise.3. Marx à Ruge, septembre 1843 (Philosophie , Paris, GF, 1994, p. 42).4. Voir par exemple Engels à C. Schmitt, 5 août 1990.5. Au sein de la science sociale académique, surtout dans les pays anglo-saxons, il y a un rituel d’anti-marxisme obligatoire. Toutindividu qui se respecte doit d’abord exhiber un épouvantail nommé marxisme, puis il doit le renverser en lui portant verbalementun certain nombre de coups.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 14: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 14/198

_

18_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

svan à ch à son pop ava6. en an q savan, a

fasa pv ps an scpcsm à ’a os s spsà a mo. i s’s, s, aach à cq mpoyabmn a monc son mps. q, à ’vnc, a m moyn s fa s ams, ps nco n caè ! q’ sa pa-ssso, c’a vba pn, ’aa ’n jaon pso-phoso-phq pso-scnq q n ssm q s commns sps pas. i n’ava q fa s cs snsaonnass. i n’a n anmps q s ns q absan a scnc à s ns cass opo js s as choss nsppoabs, n njsc can, spvès abss7. i n’a n an poch a conomss a pho-sophs boos son mps q’n scos v pns pov concp, q s bon à pn s n on pn s psn-aons a v coan. en mêm mps, n’a n an am chz ssavsas scnqs q ’absnc concssons a hass ho-q, a ca a cohnc a pns, a sq foss ossos sscpbs. en an q savan, n pna a s qs ns capabs ss à a « f ’nê pv », à ’ncaon à

a copon, omnpsn ans a soc boos. a n’ava va-mn n ’n « scp z » n ’n fonconna a scnc. ’ sn oman ans q qacaf « voonna » p êappq, c’s bn à popos a voon ans s scncs socas,q’ a ojos vnq, n p pomqs vons8.

l’ socasm « scnq », m s po a pmè fospa ens ans ’« a-Dü », n sna n ’a q ’ac paq n pasan, nc cv, a ach s’na vs-à-vs

-mêm à cons ’n a objcf s movmns soca, movmn ov son mps, npnammn o a sympa-h q’ pov à a, y comps po c c q’s on ’n-

6. Ainsi, l’un des lieux classiques pour développer ce que l’on a nommé le « matérialisme historique » est-il contenu dans laPréface de l’écrit de 1859 « Sur la critique de l’économie politique ». Le passage correspondant dans le texte a une longueur demoins d’une page et demie (MEW 13, pp. 8-9 ; Philosophie, op. cit ., pp. 488-490). De même, on trouve de brèves hypothèses detravail dans d’autres manuscrits de Marx. Ainsi, le premier manuscrit du troisième livre du « Capital » contient, lui aussi, un courtpassage dans lequel Marx présente son point de vue sur le lien entre formes économiques et formes politiques sur un mode très« général » (MEW 25, pp. 799-800 ; Le Capital , Livre III, Tome III, Paris, Éditions sociales, 1974, p. 172). La correspondance entreMarx et Engels (ils ont échangé à peu près 4 500 lettres entre 1843 et 1870) ainsi que leurs lettres à des tiers, est également unemine qu’utilise souvent tout interprète soucieux de saisir les deux points de vue en version originale. Toutefois, ce sont des docu-ments qui s’inscrivent dans le cadre de la poursuite d’une discussion entre des amis plus ou moins proches, et non des discoursou des écrits publics. Faire du « marxisme » élaboré dans l’urgence, de chaque expression ou remarque circonstancielle, énoncéeà la hâte et en passant, une doctrine aussitôt considérée comme une vérité éternelle fut une faute énorme - qui a surtout facilitéle travail d’adversaires pour lesquels la probité scientique ne va pas de soi.7. « Un homme […], qui tente d’adapter la science à un point de vue qui ne vient pas de lui, […] mais qui est emprunté à desintérêts extérieurs, qui lui sont étrangers, qui viennent du dehors, c’est ce que je nomme un homme ‘vulgaire’ », dit Marx dans unmanuscrit de 1861-1863. Ce texte visait Thomas Malthus, qui avait contribué à la popularisation d’une « loi démographique » toutà fait signicative, dont l’inuence s’exerce encore de nos jours, même si, dans les variantes contemporaines, ce sont les gensâgés qui ont repris le rôle des pauvres qui sont en trop, parce qu’ils sont simplement trop nombreux pour qu’on puisse les nourrir(ou que l’on puisse nancer leurs retraites) (MEW 26.2, p. 112).8. En tant que rédacteur en chef de la Nouvelle Gazette Rhénane à Cologne, Marx fut également l’un des acteurs de la révolutionde 1848 en Allemagne ; Friedrich Engels, quant à lui, avait pris part au soulèvement et à la guerre révolutionnaire du pays de Bade.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 15: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 15/198

_

19_

ssan conaco. a ens n’an pas s panyss

poaa : on ’as, s on anays ’aspc ncabmnconaco a conon v poa a sn capasmmon, ans q a conscnc poann commn9. Po a, n’a absomn pas spnan q s avas saas monss consèn comm « bs » con a « nmn » à a « jsmnaon ». d s, sa cq ’conom poq a ass,pcsmn, n cq s psnaons o s sons b s poas, n cq ’an-capasm sam ans qs ops q pofssa movmn ov. a n’a jamas consa m s ops, s pojs fom manas, q s-ssn à ’occason chaq cs mpoan o chaq po bovsmn maj capasm – n an q acons naïvs ama bn conns, mas non conçs, a soc boos. À a -nc a ppa s ncs q an pa pnan s mov-mns soca, n pnsa pas q savans phosophs van cs movmns. la « baon a cass ovè n p êq ’œv a cass ovè -mêm ! » : voà n hès q’ens

on son o v10. ls hocns s scncs socasq appannn à a ach n van n pos s « sysèms soca-ss », n man s cs nfabs po sa ’hman ;s avan, n vanch vo poq moa ’ à fon (a mêm façon q s spcass s scncs a na n spocès nas) movmn ov s as movmns soca(o ! mêm movmn fmns) s cq camn, sansmnamn n spc ; s’assa, a ’n fa ’o, ’mn

c q’s connnn confs, ’obsc, an-capasm naïf, aspc opq. cq vsa s ncs q pacpana movmns soca, sqs n vnn, ès os, vvan mêm a, à aaq vommn s « maoïs », s « mans », a« maoca » o nco « masm »11.

Psq o c q ’on poch ajo’h à a s nconjà ans a a xix  sèc : mnsm, conomsm, c-

9. Il ne serait donc jamais venu à l’idée de Marx et d’Engels de remplacer le socialisme scientique qu’ils voulaient fonder parune science « socialiste » ou « prolétarienne ».10. Voir les « Statuts de l’Association Internationale des Travailleurs » ( Œuvres , Paris, Gallimard-Pléiade, 1965, t. 1, p. 469). Encela, ils se distinguent fondamentalement de Ferdinand Lassalle, qui revendiquait très volontiers une fonction de direction, voirede dictature personnelle, pour des hommes qui, du fait de leur classe et de leur culture, devaient posséder une connaissance entous points supérieure à celle des ouvriers.11. Le petit livre de Siegfried Weigel, Der negative Marx. Marx im Urteil seiner Zeitgenossen , Pähl, Verlag Hohe Warte v. Bebenburg,1976, contient un orilège des injures que les contemporains adressaient à Marx. L’écrit polémique d’Eduard von Müller-Tellering,Vorgeschmack auf die künftige deutsche Diktatur von Marx und Engels , Köln, 1850, permet de se faire une idée de la violence de lapolémique de l’époque. On peut avoir des précisions sur les campagnes contemporaines de dénigrement dirigées contre Marx etsa « bande » dans toutes les bonnes biographies de Marx, qui sont malheureusement assez rares (voir par ex. Boris Nikolaevsky,Otto Maenchen-Helfen, Karl Marx, Eine Biographie , Hannover, Dietz Verlag, 1963, pp. 345 et suiv.).

m. krätke, Marx, notre contemporain 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 16: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 16/198

_

20_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

onnsm, aoâ, hos o – a cho – oâ vs-à-vs a

chnq, hsocsm, maasm, os pass-pass acqs,mpsm av. cn cs mofs joysmn conacos a cq a, o, s ’on pfè, a c a q spn « a ps conmpoan », n’s nova. is n’on po poncommn q fass. mpmn, ajo’h, fa n bonnos ’apomb ’noanc po sso n fos ps cs pjss ps onmps a an soyps. ahsmn, « masm » a bacop fa po mann n v c yp pjs.en an q savan, a a voonn mhoooqmn ho-qmn s scncs socas ; ss covs ss nnovaons as-sn ajo’h nco. i n’a pas bson po ca ’n phosoph ’hso, ss o ’n a. i n’a css s fn,sa v an, ’ê pophè ’n fom nvs q pq-a mon, ’n « ho hsoco-phosophq nvs ». ifaa mpac cs « cfs » cs « foms nvss » pa a novscnc a soc q a voa psn sos a fom a cq ’conom poq a cq a poq.

rx et l diliti en 1998, à ’occason 150 annvsa  mfs s ,

a pss mona cov a. fos, ’homm on on avaca, apès a pn « n ’hso » 1989-1990, q’ a ps cv os s chns cvs, fêa sa scon ans s pass jona boos, n an q pophè c q ’on nommaa « monasaon ». ss ncoyab q ca pss paaî, a

aa ancp, y a 150 ans, mon capasm ac, capa-sm oba. d’n s cop, appaassa à s ns q avan fsavc an n sa-c q’n n ss œvs comm na ’n bûan aca – a, no conmpoan, ’anaysc sans concsson psn. n c passa ès bn,psq’on s’a mpoy à n c o à n paaphas q s passas

 mfs  ans sqs a oa s pfomancs hsoqs cp-onns a boos mo pocon capas, c’s-à- a an ns. i amn ans s cs s,

po cas : capasm mon vaa à ss y comm ’n spoqs « poès » ’hso a soc, pac q’ posa

 jsmn a bas ma (, n mêm mps, s pspposons n-cs moas) ’n fom soc m sp. Poa, cè a fom ps v a ’mancpaon ’homm,ps acmn ’nv, os s nvs, a sppsson

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 17: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 17/198

_

21_

os s aons socas a sn sqs s homms, s homms

sns, concs, son assvs, mpss, oppms, spos, pos.e ass, pa consqn, ’mancpaon s fmms ( s nfans), y comps – a y nssa, à a consnaon s fmnss – s mons

 jos ’n s.a n sa pas a s, osq’ pa s sas s poès

« cvsas » q’a pos mo pocon capas, obas foms anaonss, conacos ans sqs s’s o so ojos c pocès. haq « poès » s acqs a p psnoïs, saccs n homms, scons nas c-s. n n ov pas ac chz a ens ’n fo naïv ans poès. ambvanc vaa ass, bn nn, po machmona, po a nov conom mona capasm, q abaapo a pmè fos os s baès ocas, onas naonas, aa ans poss – sa ps ac conan – oss hns, os s pps, os s naons a , à n ansn s oansaon conomq, q n’s a q ’oansaon mach mona. a n pova s, n , ’n cho voon-

a. ’s pa a vonc conomq poq, assz sovn pac s ams, q s machs fn « ovs » ’n apès ’a, q mo pocon capas a conqs, ’n apès ’a, chaqpovnc. un nov fom a connon conomq, ’n-pnanc nvs q abo s fonès, a bn n vo foma-on. tofos, a fom hsoq pacè sos aq machmona a as, a « popaan » êmmn acv cac nfav mo pocon capas a fom hsoq pac-

è a vson nnaona ava, commc mona, snancs monas, a ccaon nnaona capa, po-sn o a chos q’n n a b, a pop s os ’homm. dans mach mona, a conan nhn a machsmb poss à ’êm, a b ’npnanc s acs sn-s mach (o comm cs s conoms naonas o-nas) s’nvsn n pnanc nvs à ’a mach. smachs nnaona, mach nanc o c s machanss,s pnancs ms s concnaons ’conom mona

capas vên « ojos avana a ’n o a nanpnan s pocs », s vnnn « ps n ps ncon-ôabs », ans q ’cva a n 186512.

ommc mona mach mona an s pons pa s pspposons ’n mo pocon mon, capas, n

12. Voir MEW 25, p. 255 ; Le Capital , Livre III, t. I, Paris, Éditions sociales, 1974, p. 258 (texte du manuscrit original dans MEGA II / 4.2., p. 313).

m. krätke, Marx, notre contemporain 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 18: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 18/198

_

22_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

mêm mps q ss sas. en nè anays, voppmn cap-

as aa ansfom mon n n n mach nq : a’a sns a boos. losq a cv  mfs , ans spmès smans 1848, ’voon vs mach mona a on’ê achv , ans nombss pas mon, vna js commnc. e s’s nanmons acc ans a cnn svan,n so q, ès 1857-1858, s conmpoans pn fa ’pnc a pmè cs conomq mona. un cs q ocha psqos s pays mon, a n eop n mq o amn sn ss s n s n mq an. dps, scss s pssons capasm son s vnmns mona.en ason a conjonc mona, cn mon capas, commc mona a nanc mona, s sa n eop, pspcsmn n gan-Ban. vc s pmès ans pssons 1873-1895, on a a anvmn s bs q’ compcomm commncmn ’n nov poq capasm, ’co-nom mona capas a, po ’ssn, n pac, mêm s amaj pa mon n’a à c conom mona q’à

coon o sm-coon.a a v avc o a ca sohaab q mach mona a

n con ’poaon où pvaa ’« chan na ». À son poq,a poson omnan a occp pa a gan-Ban, pays q,âc à sa spo ma nancè, âc à son mp coona,n fn à n’mpo q p, âc à son monopo s mach mona ns, pova s pm ’po ans s ès ’a os s as naons mon, y comps s mons vop-

ps pon v capas. ls po « façon boos »,comm sa a, c’s-à- n s’nchssan a pns ’as pays ’as pps, moynnan pocès ’chan, a fomaon s ps mach mona, a nc s a ’nê s movmns cos s chans, q an ojos favoabs à ’emp ban-nq – mêm s s n p pa a popaon bannq npoa cmn (c’s c q a ava jà pos ans n s confncs sns a ovs n 1848-1849, pbs ans a nv gz ré sos « tava saa capa »13). l mon q

a anaysa a c ’avanc ssb ’nsasaon, a faoch s « nova » pays nsass con s « ancns », a va achan s pssancs coonas, ’aon-o, q, v a pos-

13. Ce texte repose sur des conférences sur l’économie politique que Marx a faites devant des ouvriers. Il n’a malheureusementpas été conservé en sa totalité. La troisième partie, consacrée au rôle et à la signication du monopole britannique du marchémondial, n’a jamais été publiée, le manuscrit ayant été perdu (MEW 6, pp. 397-423 ; Œuvres , t. 1, op. cit., pp. 201-229). Laremarque de la troisième partie sur l’« assujettissement et l’exploitation commerciales des classes bourgeoises des différentesnations européennes par le despote du marché mondial : l’Angleterre » se trouve p. 202.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 19: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 19/198

_

23_

on omnan a y ononnn comm cn mach nanc

mon capas ’poq, a n fa n aon v sn. unmon q a omn p pa s ans pssancs opnns,sos a con ’n pssanc hmonq, a gan-Ban –mêm s coonasm n’a nmn n bonn aa po os sacs a sn c q’ a convn ’app a « mopo ».

a a ass p pasan b-chan q a monasa-on, s cqa os . i a ans vvmn aaq fonmnhoq ’van b-chan, a ho ’avana compa-af rcao, q on, ajo’h nco, s mans hoconomq. « la ho on commc nnaona » rcaoa nfnab ; s’assa ’n conscon naïv, fon, q pss, s n ho a va on. ’s n n absaconon, nappop à a chos mêm, q a ccaon asn mach mona à n « ccaon smp », mêm à n smpchan na – po con po, qan ava con qan- ava – sans a fomaon s p, sans a maon s mov-mns a monna, sans cos s chans. a sma q, po

q ’« poaon pop a mach » a s mach mona, faa n « mocaon ssn » a o a va. un mo-caon q va n comp fa q pays capass vopps pays nsmn, commcamn nancèmn « sos-v-opps » joan chacn « s ôs » o à fa ns « s machmona ». i a onc pasb q a ocn b-chan soon nfnab s pan hoq q’ sv nqmns ns popaan14. ss a a--, n son mps, cq mp-

oyabmn a monasaon, n aan ss popaanss, s pasans b-chan, fa pophès : m b-chan, nfaa pas an a posp n, n faa an n amn-aon s saas, n bn-ê po os. a aa onc pov ncan ên an vs-à-vs ’nhosasm s pasans acs aobasaon q vs-à-vs ss cqs.

en an q s son mps, a a, cs, convanc q cn s ans bovsmns s sa n eop. as f’n s as conmpoans à p, ès s anns 1860 1870, q

s u accan a an pssanc ns mona om-nan ; pç a sncaon s foms q commncèn a Japon

14. Voir notamment MEW 25, p. 248, MEW 26.3, p. 101, MEW 23, p. 584 ; Le Capital , Livre III, t. I, op. cit ., p. 250 ; Théories sur 

la Plus-Value , Paris, Éditions sociales, t. II, 1975, pp. 521-523. On ne peut guère sous-estimer la portée de cette histoire. Laréfutation théorique des arguments classiques du libre-échange qui ont été continuellement présentés, y compris de nos jours,comme des vérités bien établies et indubitables signie simplement que tout l’enthousiasme suscité par la mondialisation n’aaucune base scientique. Il n’existe pas d’argument scientique dénitif en faveur de la supériorité de principe d’un régime delibre-échange sur le marché mondial.

m. krätke, Marx, notre contemporain 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 20: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 20/198

_

24_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

ans s anns 1860 a ssmn s ans pncs

’nsasaon sons mss n œv pa ’éa q fnconmpoans : ’nsasaon a Fanc con emp voppmn capasm ns ans a rss sas. an àens, ava v vn, ès 1845, a mon s u q, à a on,aa bs monopo bannq s mach mona.

 u ere Bei de rx uJurd’ui ?d mc, nos nos somms bs ’son q’ y aa

qq chos comm s pas « mass » pnsan assan son nocn pofssan n vson mon nq. n p ê masans s pas ach pao ans mon, mas c n’s pas ns-pnsab. la v soca-moca n’ava p-ê pas o à fa oosq’ assa omb « masm » comm ocn oc pa.dans a ms où s scnc soca, masm n p n n o ên aa pa. as, s nos n’avons (ps) bson « masm »comm ocn pa, nos avons nco bson a ( cansmass.) on pas à ’côn : a comm ens san os

s foms c a psonna q a jà n sa a sn movmn ov xix  sèc15 s s man os s po-cns pofssonns ; c’s poqo s n’avan è ’aanc po s« voonnas pofssonns ». l oya pa ava s mscas : s s svan o ’aaq pbqmn, cas chan,n abs q s mmbs pa aan caonn à ’.Bf, s an s ês hmans non s bacas pa.

nos avons bson a, c’s ’abo avan o n an q

cq capasm. tos s movmns ancapass vanê a ca s c q’s nnn popmn cq comba.Po v somb ans scasm, fa n fom ca,aonn aca cq capasm, q n poas pas ssaaqs s o « cès » – s « ns sas »16, a « spc-aon », s « ss mnaona », c. – mas q s’n pn a o och a cœ à a acn. q manq à bon nomb movmns conmpoans « cqs a monasaon », c’s js-mn ca : n bonn os cq aonn sysmaq cap-

asm. l capasm ac (comm c ’afos), c’s jsmnps, a chos, q’n can nomb paqs scanass, psq a cmna conomq, ps q s bs spcavs, mêm s

15. Les mouvements ouvriers français et italien possédaient leurs héros, le mouvement ouvrier allemand vénérait la gure my-thique de Ferdinand Lassalle, qui, durant un bref laps de temps, joua le rôle de chef charismatique.16. En avril 2005, le vice-chancelier d’Allemagne fédérale, l’ancien président du SPD Franz Müntefering, qualia certains inves-tisseurs nanciers de « nuées de sauterelles dévastant tout sur leur passage ». (N. D. T.)

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 21: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 21/198

_

25_

o ca n fa pa17. Bn q a n’a pas fo m « capa-

sm » ( paa « mo pocon capas »)18

, nos a fona pmè apphnson, fon s n anays pcs aqa àa chos mêm, s caacsqs hsoqs, s foms spcqs, a ynamq pop capasm mon, ans q ss cssypqs s cons on s -mêm a soc.

Bn nn, a cq a n’s pas n mo s cap-asm mon, son voppmn son avn possbs, c’s-à-sa n, poch o onan. as s ps ac q jamas. as phnomèns aqs nos somms confons ajo’h, s cssmonas a spcaon mach nanc, n an n-mn ans. Bn a cona. ’s c v a, s mo, qnos fon qqs-ns s caos anayqs nspnsabs pocompn s vnmns psns. a cq mann sasaqamn a connon n an capa ; c’s à a qnos somms vabs a cao ’anays ’an commcapa ; c’s q p pq poqo ’an n vn à s’ao-noms n an q capa à s ach cyc capa ns-

, pocf, ’« conom » capas. ’s a, qava anvmn s css s machs monas nancs son mps, q nos fon, ans sa psnaon famna sysèm mon a banq c, s caos âc aqsnos povons compn s movmns ’n -y , fa bs spcavs, noammn concp fchsm ’an c fchsm capa. a cs psnaons omnn sacs mach nanc, s aosn ’« aonom av » s

machs nancs, q fonssn champ ’acon à n cass pa-cè ’aos, boscos ns. son cs fchssq pavnnn, âc à povo s capa nanc a soc,à conan c-c à paq oâ.

Po anays s machs nancs, a a vopp, ans v iiicp , o n s caos pacès q n’on pas cos-ponan ans a ocn omnan ’conom. d mêm q’ cons-è mach ava comm n mach ès pac, s q onchan n machans o à fa spcq, a « machans » cv

« foc ava », mêm consè s machs nancs comm smachs pacs, s sqs on chan s machanss cvs èsspcas : cancs, cs, njoncons pamn, pomsss pa-

17. L’économie clandestine de la criminalité organisée sur le plan international fait, elle aussi, pleinement partie de l’économiemondiale capitaliste actuelle.18. Sur l’usage du terme « capitalisme » chez Marx, voir ma brève présentation dans Georg Fülberth, Michael Krätke, Neun Fragen 

zum Kapitalismus , Berlin, Dietz Verlag, 2007, pp. 59-61.

m. krätke, Marx, notre contemporain 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 22: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 22/198

_

26_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

mn, s pop « acons » q n con. s machanss

pap, cvs, smbn poss n « va » pac q’s psn-n n « capa cf ». ’s capa cf q ovn s machsnancs ; s capass mach nanc son ss svs ssfonconnas, on s acs obssn nèmn à a oq a« con capa », fchsm capa, q s’na n n pocès,q s mamophos n n machans. mêm q « capa » – ’n façon nq pon v a fom, ’n oa façon pon v conn (ans a ms où capa conss n moyns pocon mas, q on pos nan q machanss) –, capa cf p, ass, « s va ».’s pcsmn c à qo nos asssons n c momn : n vaaonmassv, q p a jsq’à ’ananssmn, capa cf, nè-mn pnan s opaons spcavs s s n ms p s vs smns mach nanc.

gâc à a, on p (m) compn c q, po a ocnomnan po a ppa s ns, s n nm : commn s fa-q ’on pss an s mas s s machs nancs, q ’on y 

c pns « vas » q’ns cs-c s’vanossn anss as ? ù son passs s mas ? on a ocn omnan, y aso op, so op p ’an s s machs nancs. as, ans acs nancè, s amaons smbn acs n mêm mps.la (s) b(s) spcav(s) s(son) cns(s) avo po cas ’a-n « bon mach », amn fa q’ y a op ’an s smachs. en mêm mps, on amèn a cs à n smp cs q-s – o à cop, on manqa ’an, soan y aa à nova

« op p ’an » s s machs. ss s sponsabs s banqscnas amn-s s on convanc c on omasms m q’s pvn pafamn maîs a saon, q’ sampmn ssan ’njc n p ’an – n sps qs.en fa, s’a ps onmps ’n cs ’nsovab, s banqsson sns, pac q’s on accm ans s pofs capa cf, q’s povan ach – bon mach – à c. , svas cvs cs capa cfs spaassn, aos q s sa moyn sqs s acons vas on achs n an q

« pacmns » ’avn, son ojos à ovn ê mboss. Poa, c oyam s cons n’a n mn spnan ; po snans sns « commn », c’s-à- ’n sns q a boos ’conom on fom, ca s a cona n mysè à jamas mp-nab. ’s ass a ason po aq nos avons bson a.

en scon , nos avons bson , Fch ens, pac

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 23: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 23/198

_

27_

q’ a fa pa c q on po n cq sans concsson s

sons, s oms s cs nfabs a ach. en , nmps cs, on vo s, avc n a amab, s mêmssons s mêms poamms ach , ans cans cas, o – ps a sppsson a pav pa a ansfomaon a sbon jsq’a b ’éa conso « sans s », npassan pa vn bas, s banqs ’chan, a fom aca a monna c, a sppsson ’nê, s îos ’conomsoa o soca, pn-mpo, ’éa povnc q n coû n.la cq q a ens ( s mass s) on ass àcs pojs à cs cs nvss a, ass, o son aca-. l’ancapasm opq s s n sympôm s css anssqs s m capasm mon ans sqs pcpojos nova c q son soms à son povo ; n’n s pasn soon. l movmn ov mon xix  sèc, amana ens apès a s fas 1848-1849, o ojos scq, sans concsson. ’s ans q’ p s’ca -mêm.

os avons amn bson a comm ’n moè po

n nov naon ’ans ’ncs. q omnajo’h, fa mna cac q a baass s nvss o s ’sp cq fa confomsm na, c’s ’aap-aon a somsson à a nom omnan q’s posvsm. danss scncs socas, ps n n mach s c n’s « sss s s ».un scnc soca comm avn sq, comm pnc, fa avccompnc passon, sans s pcaons ons n ’aoanc onfon pv c q con n a c, sans pjs n cn ’œ

compc vs c q pon s mpos, c’s à qq chos q’on n p ps è obsv q ans qqs cas cponns. enc sns, a ens (bn q’s an os , ans s nèsanns, mn n v pafamn boos ès confoab) nosfonssn n mp p bana.

en nè anays, nos avons bson a ’ens n anq hocns socasm possb ncssa, ’o cono-mq ’o soca q pass capasm. i y a onmps q,ans c ô, a n s’s pas fa q s ams. a ’apha ’oma

concp socasm a ens a jsmn c q, ay s mass, psna n c comphnson vn :s capasm mon, a, po s conons mas,ncs moas, s focs pocvs, nomb foms ns-onns novs as « mns fomaon » « foms an-sos » q pvn fa ’n soc pov ’n mo pocon

m. krätke, Marx, notre contemporain 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 24: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 24/198

_

28_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

non capas, socas, n « possb ». ans capasm, pas

socasm. ans c ava ppaao accomp pa capasm -mn san, n saa y avo mo pocon socpos-capas, socas. a s non smn n « pns (mas-a pspcac) possb », mas ass n chch sysmaq anayq pnan, non n pophè. i n’a acn moè socasmà o19. l socasm « scnq » a ens s an cam pcsmn n o po s ns ach q amn ssoons smps. l fs a ’ens bco s moès socasm povoqa, jà vvan, s amnaons s ams ach. a n’a pas mpêch s avsas poqs ojos nova n (c’a jà cas à poq) s nfm n-vmn ans n ma n a « soc ’avn » à afac ’n a ompha fa q, ans os s cas, s pncs « soca-ss » « commnss » on cho20. n

(td d ’d p J-m bé)

19. Sur l’anti-utopisme déclaré de Marx, voir mon article « Jenseits des Kapitalismus – oder Wo die kapitalistiche Entwicklungüber sich hinausweist », in Marcus Hawel, Gregor Kritidis (éd.), Aufschrei der Utopie. Möglichkeiten einer anderen Welt , Hannover,Ofzin-Verlag, 2006, pp. 163-184.20. Oui ! Il n’en allait pas autrement au XIX e siècle qu’aujourd’hui. Simplement, il s’agissait à l’époque de quelques projets mi-neurs de communauté socialiste aux USA ou, à la rigueur, de la faillite de la banque d’échange de Proudhon à Paris en 1848. C’estavec la répression de la Commune de Paris, en mai 1871, que cela a changé. Depuis, il est de bon ton de mettre les expériencessocialistes sur le même plan que la terreur sanglante.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   6 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 25: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 25/198

 

DE L'ANTAGONISME AU COMMUN : RETROUVER MARX

 

Toni Negri

P.U.F. | Actuel Marx 

2011/2 - n°50

pages 29 à 43

 

ISSN 0994-4524

Article disponible en ligne à l'adresse:

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

http://www.cairn.info/revue-actuel-marx-2011-2-page-29.htm

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Pour citer cet article :

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Negri Toni , «De l'antagonisme au commun : Retrouver Marx» ,

Actuel Marx , 2011/2 n°50, p. 29-43. DOI : 10.3917/amx.050.0029

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Distribution électronique Cairn.info pour P.U.F..

 © P.U.F.. Tous droits réservés pour tous pays.

La reproduction ou représentation de cet article, notamment par photocopie, n'est autorisée que dans les limites desconditions générales d'utilisation du site ou, le cas échéant, des conditions générales de la licence souscrite par votre

établissement. Toute autre reproduction ou représentation, en tout ou partie, sous quelque forme et de quelque manière que

ce soit, est interdite sauf accord préalable et écrit de l'éditeur, en dehors des cas prévus par la législation en vigueur en

France. Il est précisé que son stockage dans une base de données est également interdit.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u

   i  s  w  w  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

n

od

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 26: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 26/198

de l’tgie u

u : retruer rx P to negri 

Poqo a ? Pac q ao avc a s ssn poc q voppn a casss a cn /o ans s cononssbans ’mp capas q s poposn ajo’h npspcv commns. l’nsnmn a a scsson avc son csfs po os asons.

la pmè s polqu . l maasm man pm mys- o concpon voppmn capas q va n c-c ’n poès ’n consnss, ’n am, a cona, caacè conc. l capa cons n appo soca conc ; apoq sbvsv s pac « ans » c appo y mm ans

n mêm ms poa, man, phosoph. l Kpfplz  s s « ans con » capa.

la scon ason po aq nos n povons pas nonc à as cq. a s a qu ans ’onoo hsoq cons paa casss q c-c n css avs. la cq s onc « pon v » a cass oppm n movmn, pm sv cyc capas, ’n sas a cs , pa opposon, c a« composon chnq » a cass oppm , vnmn, ’n

oans a « composon poq » ans a pspcv a voon.l’aonom « pon v cass » s a cn a cq.la osèm ason s aach à a n a fa q son abo-

aon héoqu a pms, a sèc n, sv ’appofonssmn a cs capasm a ma, sos sa ob fom (ba socas) n mêm mps ’oans s movmns baoncon povo coona ’mpasm.

 jo’h, a ho mann s confon a bovsmn ’oansaon ava s machs, a vson ava

a oaph povo, bf à n nov conaon s casssn . i s’a compn s a ho mann, confon anovs s ’poaon, p nos pm ’n scns pons cqs , ans, b n manaon aqa « commn ». pès a fa socasm sovq, nos avons bson

 Actuel Marx / no 50 / 2011 : Pourquoi Marx ? Philosophie, politique, sciences sociales

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 27: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 27/198

_

30_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

’n nov ho a « va-commn ».

dans c ac, an onn ’mpossb vopp n scoscomp s chacn s hèms poposs, j m conna onn –s chacn cs pons – n mp cpl  a.

Plitiue’s n appochan s ns s as s scons i, i

Pm v cpl 1, où a n a sva av anays pocès fomaon sysèm a « fabq à an ch » q ’onp s’appoch a conson ’n po d vu polqu  a sa non a poq cass.

Psq passa ’acon a sva abso à c asva av mo façon aca appo an n s pas a jon ava (mps ava ncssa mps sava), c passa o ê sv ’n voon s conons pocon, an ans s foms a vaosaon q ans cs pocès ava. l mps ava socamn qs po a poc-on ’n machans mn. mn , n ps p qan-

ava acq a foc po n ps an qan va ’sa. ’s à ’n mocaon aca capasm :’avènmn a ’n machnsm q, n voppan a sva- av, nvs ansfom a soc o nè. ’s s cbas q a nvsa a asaon passa a manfac à afabq à an ch a sbsompon q n s a coopa-on ava sos a con csv capa. a c s con-ons ’n amnaon nom a sva, ’assjssmn

’n m avas à a scpn capa, ’n nsonpossv sposm paona fabq à a soc o nè.dès os, a ms n œv s pocès ’acon a sva avn concn pas smpmn a vson a jon ava ’ovn a pa ava ncssa c sava : voonnass fon n comb s pocès chnqs ava a fomaons ops soca. , ’n cô, cops a ava à ’œv ans afabq vn n fom ’snc capa -mêm, ’a, àa vson ava a sn a fabq o cospon n vson

soca ava aqa – c q v , q, hos a fabq ass,a v soca s p à p sbsm sos capa, ’abo manè« fom », ps manè « ». la na -mêm s compè-mn assj a mo pocon capas, ’ac à a anns, c.

1. K. Marx, Le Capital. Livre I , Paris, PUF, 1993, chap. 10-20.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 28: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 28/198

_

31_

as, c nao a sva av c panson

a an ns q smbn nvncbs on n on hsoqès bza. Po po, capa o n ncopo ma- hman, c’s c q’ a ssay fa ans ’hso (q s pèojos) ss ons, n assan façon ms mps ava n possan ps on ’appopaon foc ava a-onn – ava s fmms s nfans, pa mp, an apmè phas ’accmaon ns n eop. en c ccons-anc, c’s a sv mêm a « ac ovè » q f ms n p, fa s voppmns mpoyabs ’poaon. a pa ’hoo-cas poaa. a ssanc. l passa mêm a phas a manfac à c a an ns, nos a, s mnpa a vo ovè ; c’s cvmn c q s’s pass. l’éa oaos nvn po conan, pa a foc a o, s capass àmn mps ava. os povons ajo : po s conanà compn q a v s avas n’s pas smpmn a maèb, mas ’acv va so hsoqmn q ’on pqa, s c bas, ssan.

losq’appaaî a ssanc a foc ava, ’nsmb aba(c jsq’c ans cs scons cpl ) s mo. i n’y a pas s-mn ’vnmn hsoq passa ’acon a svaabso à a sva av, a nassanc a fabq à an ch, sysèm s fabqs, mo pocon a an ns :c q s ms n mè, à avs ’assmn c nov capa, c’s ass sa sc nn appo soca anaons. lscaos q nssn capa appaassn n sos n ob

mnson ès os q’on s a non ps smn pon v povo capas, mas ass pon v ava, sa ssanc, sa pssanc. , po façon ps aqa : capa appaaî c, pô q comm n « oansm objcf » on spo aq on n p ss, comm ’n s pas ’n jq compn jos, , psq « c q s avas paspn s concn, fac à , ans capa »2, comm n nnm savas. d’n cô, y a ’po, ’a, ’po.

rvnons s a « pc » s caos, sans pn n onn

n aba comp, mas n n poposan smpmn n mp. ava ncssa s’oppos a sava, on ’a v à avs a non asva, mas fa pac cs nons, cs absacons, a sn amaa appo capa, po n ms mmamn a sn-caon conc : n fos pavn a pon a jon ava où

2. Ibid ., p. 406.

t. negri, De l’antagonisme au commun : retrouver Marx 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 29: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 29/198

_

32_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

consè q’ a ssammn ava po obn saa ncs-

sa à sa pop pocon, a foc ava fs ava avan-a, o y ê conan. ca s va, n s q, ans pocès pocon, appo n pocès ava pocès vao-saon, n oansaon ava oansaon ’poaon, sojos conc. en consqnc, ans mps mêm où a foc ava vn ps pocv, o ê socamn fas, n anpos à a sabonanc à a concnc ’as focs ava ans soms à avana ’oppsson. a n’mpêch pas q, pavnà c pon, a foc ava a somas an, fac à a psson cap-as, s foms conscnc ps has q’ a acqs, avc snva pocv sp, n ps an capac ssanc.’s a ason po aq – ans c a – s à psn nms ’mpos s mnons a a jon ava samnaons a mass saaa. la sva av v s s.

  chos : ’avènmn ’n pocon bas s ’acon asva av ’nnscaon a coopaon s avaspac q c’s à avs a coopaon a foc ava q a poc-

v ava amn. e, c’s pac q a coopaon s ojosaccompan a vson capas ava q’ s pos, fac acapa, comm n mn conaco. en c cas, appo ana-ons q cons capa s appofon socamn. l appocapas q ojos coopaon sbonaon à a fos, npavn pas à ssm ’opposon à n boq ’psson – nso q a ssanc à a vaosaon ans pocès ava s ncoacc pa a conscnc poq q po a coopaon.

  chos nco : c’s so ans appo a machns qa foc ava mon sa pssanc, ca, osq a machn, ans sonnpnanc av, ansm a va a po, c q’ ansms poan ava mo, aos q s ’acv s ovs, ava vvan, pm a machns ’ê pocvs.

Bf, sposm capas, an ans a fabq q ans a soc,n p ca a va ’sa ava ov, a foc ava, c ’aan mons q a foc pocv soca ava possavana. l appo capas s onc ojos soms à c cona-

con – q p ojos pos – q s psn qonnmn,banamn, mas cacmn, ans a qson saa. losq sc n pocès ’acqson a foc ava s machcapas, sso mmamn fa q ’on a aa c à n chan ans nas, à n chan conc. e s, jsq’c, nos nsomms s à a c s chaps x-xx pm v cpl ,

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 30: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 30/198

_

33_

q’ m so pms à psn app commn ans chap iii

(« la jon ava ») a osèm scon pm v cpl , a, n aachan ’anays Foy a à ’anays hoq,ca fa q, n c q concn s mnsons a jon ava, a fabq s ojos ’n annom : o con o.i n a concson q’n os a, c’s a foc q c3. nco, pm avc ps foc, ans s ms pcs a cq ’conom poq, ca s psn ans : « dans paa nsva saa, s q pos ssnmn a aon a po, mns ès ns assn façon mnan :a foc ava capa ; s son foncon vaabs n-pnans, q s mn cpoqmn ; dé qulv 

s paa qanaf a va po »4.’s n consan saa comm « vaab npnan » a sn

appo capas q j’a apps à fa a poq. e bacop’as avc mo. cov ’anaonsm, c’s-à- ’nconacon nsob, q pova cpnan ê sc pon v a foc ava oba, a cass ovè, psna spo-

sf ssn à pa q a chch poq o, m, a chch-n-commn a côs s pos pova s vopp s’n shèms ’oansaon s s a sn ’sn a s socas,s objcfs saaa à c a s Wlf , a consaons scons b mposs a s ovès à a voon sconons b a v… i n’y ava pas os objcvs à spc,mas y ava à vopp c vaab npnan (ma po-q) q mna a pocon a voonna : s pojs

consans à as, ojos a sn c baon du vs-à-vs du ava q – s – cons a soc ’hso.

ritiueo caon osèm v nos con à abo a qs-

on a foo qu q po ’nsnmn a : nos y ovons a maq ’anaonsm capa a foc avacomm « vaabs npnans » q s mn cpoqmn sa bas s « ncs qaavs » – nos voc à psn fac

à n amaon asq a q nos voons commn : « lav  m a pocon capas, c’s l pl lu-ê »5. c amaon s fon, c’s à q’ fa f ’nsmb sposf cq masm.

3. Ibid ., p. 262.4. K. Marx, Le Capital. Livre III , tome II, Paris, Éditions sociales, 1978, section V, chapitre XXII, pp. 30-31.5. K. Marx, Le Capital. Livre III, tome I, Paris, Éditions sociales, 1974, section III, chapitre XV, p. 263.

t. negri, De l’antagonisme au commun : retrouver Marx 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 31: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 31/198

_

34_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

  À ’mp, consons a scon iii osèm v

cpl  (s chaps xiii, xi x), consac à a scsson a« o a bass nanc a po », sans chch po aanà vn po a nèm fos s s pomqs q n on accompan,ps a n s mps, a fomaon, mas smpmn po pnn comp, ans amn man, n mêm mps q a mys-caon capa (c’s , a va m voppmn), a cqpaq voppmn capas (cons, ms n cs, pa assanc ovè – n cq q s m « ans con » capa), onc ’aonom pon v ov.

’am a o ? e mon q a soca moyn po nà mn avmn a f à ms q poss a concnaoncapas, c’s-à- fa q capa ans son nsmb amnavmn pa appo à ’amnaon capa vaab, avavvan. l « capa comm m » à son pop voppmn n’s oncpas n fa pahooq o occasonn. Pa as, a ns ao sans ajon consqncs caasophqs. cona, ’npm pon v, a o c n poès ansq ’oansaon

capas : « a consqnc a ps mpoan s q a o pspposn concnaon ojos cossan s capa, onc n capa-saon ojos cossan s ps capass. ’s à namn sa os s os a pocon capas. dpo caac-è anaons q mpm a pocon capas, q sn cfa, c poès a cnasaon ? i sn smpmn q a poc-on p son caacè pv vn n pocès soca, non pas fom-mn, a sns où a pocon s soca n o chan fa

a pnanc abso s pocs s ns à ’a s as a ncss psn ava comm ava absamn soca(an), mas mn. dans a ms où s moyns poconson mpoys comm moyns soca, onc, non pa a maon a pop s nvs, mas pa a maon appo pocon, s ava son, ass, cs à n nva soca »6.d ps, a caacè pmn nanc a o, s jon n s con-nancs cacs.

s onc ’mpoanc ’assocaon a o vopp-

mn a o a ch nanc a po, pon v cq ? e s ans a possb ’n c façon,a sn voppmn, fonconnmn anaons appofonamna. la fom ssn voppmn sa onc c ’aonmn n ’snc ovè à ’n capa a ncs-

6. Ibid ., p. 227.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 32: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 32/198

_

35_

s conaco po capasm s’assoc pm c

psnc. l’assocaon a o voppmn c ’vo-on a po a po sns m a pm pan c anao-nsm. l pocès a concnaon n vè ’mpoanc fonamna,n monan commn a oansaon capas ao ’ac-on sva av n’s n ’a q ovnmn pôs anaonss : a ssanc ovè a ncss capas aconn a pm po favos sa pop cossanc. d c ana-onsm objcf à c q s’pm ans a casss, chmnp ê on ; s n o cas qaavmn homoèn. la pojc-on mann a conacon, ans a o a bass nanc a po, appaaî, non comm n nc ’n cs ncs-sa, mas pô comm n pmè appoch a non ’nconacon q n concn pas smn momn objcf, masa sc pos voppmn, appo capa-ava. anà ’mp mma q onna a a asaon a o ss ’appofonssmn a conacon, c’s-à- a pvsonq po s ’amnaon ’am sv ’appavssmn

êm s masss – c mp n pova q’ê à ’pnc son mps, c’s-à- à ’pnc ’n cass ovè nco pnc-pamn m à n movmn ssanc sponan q a maà s ansfom n pssanc poq. enco fa- pcs q cpvson n’a n mns, n caasophq : « un o absa a popaon n’s q po s pans s anma, ans a msoù ’homm s’absn ’nvn n y nosan ’hso »7. losq,pa a s, s mnsons a qa appo cass aon

sbsanmn mos pa ’hso s s voonnas, afoc a poson mann posa n o a chss sa fona-on cq : « l a po p bass npnammn aconcnc n capa ava, mas a sul ou q p fa bass s ll-là »8, conc a n commnan rcao. en ,osq, po pon à a cass ovè, capa sa conan’a jsq’a nva concnaon s ps vs – à ’n c-c – jsq’à a m ’n asaon na a composonoanq, aos « s a po [s appoon] s ns a as

ans n popoon nq à c a mass sva »9. toa m sa mn.

tofos, ’hso n s’aê pas à. nasaon capa consan, povo capas , à ’oppos, socasaon capa vaab,

7. K. Marx, Le Capital. Livre I , op. cit ., p. 708.8.K. Marx, Le Capital. Livre I , Paris, tome III, Paris, Éditions sociales, 1977, p. 74.9. K. Marx, Le Capital. Livre III , tome I, Paris, Éditions sociales, 1974, section II I, chapitre XV, p. 276.

t. negri, De l’antagonisme au commun : retrouver Marx 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 33: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 33/198

_

36_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

ava vvan, n son vns à s’am n passan ojos ps s

ms mpos a on mann. l hèm cq ssn- s’s v conss ans a comphnson s novs s a « composon oanq » capa – amn : ans novaappo q s’s ab, à avs ansfomaon cpoq, ncapa consan capa vaab, ava mo ava vvan. a a nov acaon conc voppmn capas,yhm pa s css capasm a ssanc ovè ? i nossmb, n voppan a mho a cq mann, q ’-mn fonamna q sn a fom ac voppmncapas s foms ans conss ans fa q a coopaonsoca pocv (n ’as mps cmn po pa capa)a conqs n can aonom. tnons nos pq.

dans ’hso mo pocon capas, c’s ojos capa q mpos a fom a coopaon. -c va ê aapà a fom ’poaon. ’s smn s c bas q avavna pocf. êm os a po ’accmaon pmv,osq capa pn s foms psans ’oansaon

ava s som n an q s à a vaosaon, c’s q mposa fom a coopaon, q conss n ’mnaon s aonsconss pcmmn. as, ajo’h, a saon s compè-mn mo. l capa s vn n pssanc nancè, n ps-sanc q cap a sva po « socamn ». o cpocsss hamn cnas, s voppn s momns anaonss’ao-vaosaon acamn aonoms, q povo conomq povo poq nn mann nsmb som

a sposm capas. la composon capa êmmn vs’s nèmn poj s soca po conô. l’aomaon’abo, ’nfomasaon ns, on pass s pocès mcansaon on mpos s s conô mmas. ’aomaon pa-cp nco, n pa, ’ancnn conom poq a vaosa-on a moyn s machns, avc ’nfomaq c hozon s pass,a machans vn ojos ps anspan – ’a pa, on vom s scs snsbs, ojos ps snsbs à ’aonom a coopaon soca à ’ao-vaosaon s sjs poans, à

’aaon s mcophysqs nvs cocvs. l’acvaonpocv a foc ava n’aa onc pas bson, po s man-fs, ’ê ms n aon avc s moyns pocon a moyn sa pop vn son acqson pa capas. , ps ac-mn, c n’s pas smn n c cas q’ vna pocv. tocc nos con à cons à ’hypohès (à n nva v-

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 34: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 34/198

_

37_

caon avanc) q ’anaonsm n coopaon soca poaa

con (conomq poq) capa, mêm s’ s onn asn s pocès pocon, s’s somas fon n hos c-c, ans movmn soca. la coopaon soca n’ancp passmn s movmns conomqs poqs capa, ps, s’am comm aonom.

’ so bn ca q osq nos concons no scsson spas a s a o a bass nanc a po n csms, nos n vsons pas à a – pa opposon a pssmsm aqava onn ’as fos sa c – s consqncs manqs qn coan. e nos n voons pas non ps, po va noamnaon, p ’cc a (q f nô n ’asoccasons) conssan à s f a pas s gudss s « ’nvsoca, q appaaî comm an fonmn a pocon achss », o s « capa q s ’homm -mêm »10 – mêms nos somms pa fa q, op sovn, cs s son cons-s comm « ans », pô q comm hamn opqs… q nos nss, c’s nqmn son q (comm nos ’n-

q a cq) voppmn capas a an n nva fa- êm, n spopoon n mns consfs capa q’s c amn à a ms – q’n consqnc, capa mà ’o jo a chch ’n fonmn ma po n novpo ’poaon. tofos « fa q capa ssn om comm n obsac, chch onc à a smon dél , n s absomn pas q c m so smon éll : , mêm q o m con sa pop mnaon, mêm a

pocon s m n s conacons q, ’n cô, smonconsammn q, ’a, n css popos. e c n’s paso. l’nvsa à aq n nfaabmn capa ov ssms ans sa na mêm, q, à n can nva son vopp-mn, vè q’ s -mêm ps an obsac à c nanc, poss onc à s smon so-mêm »11. Poqo n vons-nospas, nos ass, chch, à avs a cq a, n nova pon’app po a voon commns ?

tériela osèm ason s f à a n a fa q’à avs l

héo  – q, po nos, s ass voppmn s pncps smps q nos ons cpl –, nos s ps fac j n

10. K. Marx, Manuscrits de 1857-1858 (« Grundrisse ») , tome II, Paris, Éditions sociales, 1980, pp. 185, 199.11. Ibid ., t. 1, p. 349.

t. negri, De l’antagonisme au commun : retrouver Marx 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 35: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 35/198

_

38_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

pon n psn f. omm nos ’avons fa pcmmn, nos

poposons, c ass, n mp, c fos v ii cpl , où,à avs ’anays a ccaon s machanss a socasaon ’poaon ava, s’pmn s ssons anaonss s aconscon « commn ».

nos amons q ava soca n’a pas sbsm sos capa ’n façon smpmn « fom » (c’s-à- ans ’nchaîn-mn scs q s mannnn ans spcc nv),mas « mn » (c’s-à- ans a coopaon ’n m scs snès, somas ncapabs s po spamn) ;s nos amons onc q a soc a « mn » sbsm sos capa – c q v nèmn ’n manè q n mopas smn sa fom n, mas ass s foms a pocon a pocon a soc -mêm –, n s q nos npovons pas nos conn cons cs ansfomaons (commca s po sovn) n ms « fchss », « aonns »12. osvons onc cons a sbsompon a soc sos capa manè – c’s-à- q’ nos fa am fonconnmn

capa a nva soca n s c an s foms a poc-on a va, ’oson a sva, onc s moas sacaons a foc ava con capa.

’s po c ason q a vn s s hos cyc cono-mq – n pac s ’ tlu éooqu  snay – po m n vnc (ca appaaî façon ès manfs ans afom cycq) caacè soca pocès pocon capas.dans a fom ’ – ’ (q s c a consommaon soca nv-

cocv), a maq q, osq nos nos ovons ansa sbsompon , « a convson s sa non ’n pmaonpmn fom, van pocès ccaon, mas a conv-son cv q’on sb ans pocès pocon a fom ’sa a va s composans-machanss capa pocf »13. an css ’nss s c mêm pon, n sonan q a conson ’nsmb capa soca psn n ahnq « voon va » q sa c movmn a s ncncs s s pasconsvs a va po soca – an n ms ’chan

q’n ms ’sa14 : « l movmn ’nsmb capa s onc

12. Il faut admettre que Marx lui-même a parfois conféré une valeur ultime au point de vue fétichiste. Par exemple : « c’est dansle capital producteur d’intérêt que le rapport capitaliste parvient à sa forme la plus extérieure et revêt l’aspect d’un fétiche […]A – A’ : telle est la formule originaire et générale du capital, condensée en une expression dénuée de sens […] une chose […] unfétiche automatique » (Le Capital, livre III , t. 2, op. cit ., p. 56). Il faut admettre en tout cas que Marx a mieux construit le caractèrede « fétiche » dans le livre III que dans le premier livre du Capital .13. K. Marx, Le Capital, Livre II , tome I, Paris, Éditions sociales, 1978, p. 88.14. K. Marx, Le Capital , Livre II , tome II, Paris, Éditions sociales, 1974, pp. 47 et suiv.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 36: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 36/198

_

39_

n absacon u » – amaon où fa nn pa « absac-

on » a capac capa soca à s compos n compnsan ovoon va, o ansfomaon von, o nav ’npa q s n facon capa po s n aonom15.

passa s mn ssn ans ’anays capa (po con- appo ccaon-pocon à a mac q’s a vaosaon)q a am : n fos q nos somms pavns à c pon, n fosq’s ams a comp capa soca, « c’s nos q ons na yp ’nqê »16. en qo conss c a yp ’nqê ? dans fa cons s caos ’anays, non ps nqmn, mascomm foncons ’anaonsm, ans a oa soca. ’s s-mn à c nva q a ho vn n am ans a casss.un appoch compaab ava jà vopp (nos y avons faason) ans pm v cpl ; c, a mho s appofon.i s’ns mmamn q capa soca n o ps ê conscomm sa ’n pocès « concnc » q mna.omm s s os q ssn an n consqnc a qs vn mmn s ps nss ! on, n v, s os q

ovnn ’nsmb capa soca son nqmn cs q nas-sn ’anaonsm, a casss. l passa a sbsomponfom à a sbsompon a soc sos capas cocf compo, ès os, comm consqnc pmè fonamna, fa q « sposm » capas s a cass ovè a sn afabq va s’n à a soc, n annan ’« anach » q, à ’on,smba omn j mach. anach po s  fux-fs 

a pocon q son – comm c’s cas n na po os s

phnomèns s avanas compmnas (’« o ») – amnsà a « posv », o aos mns, an con a pn apssanc soca capa.

’s s c nov bas q a pn s schèms po-con snay – n poposan n vson nmq c tlu éooqu 17. s schèms svn à m n qb (a sn sysèm capas) n pmè scon, q po « s moyns pocon » n scon scon, q po s « bns consomma-on ». Po q sysèm fonconn sans ncomb, s ca q non

smn a man oa o ê a à ’o oa, mas ass qa man pos o n scon o ê a à ’nsmb a pocon a scon -mêm. t s cas a « poconsmp », c’s-à- ’n a choss où o s sans chanmn

15. K. Marx, Le Capital , Livre II , tome I, op. cit ., p. 97.16. Ibid ., p. 106.17. K. Marx, Le Capital , livre II , op. cit .,section III, chapitres 20-21.

t. negri, De l’antagonisme au commun : retrouver Marx 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 37: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 37/198

_

40_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

’n ann s ’a, s capa consan consomm ans ’nsmb

s scons s a à a pocon a pmè scon, s’nsmb vn s avas s capass s scons(q o ê nèmn consomm po q s conons sn sanschanmn) s a à a pocon a scon scon.

as, osq ’on pass à a « pocon a » – où s capa-ss n consommn pas os s vns, mas n nvsssn npa –, os s popoons chann, ’qb n smb pas facà ov. i s, a cona, ès c à mn, mêm s s capa-ss nn connmn ab à ’a nova nvsss-mns novs consommaons. dans ’hso s npaons masm, c passa (s a pocon a) s vn n « caps mpês » – pac q, ps rosa lmb, c fomaon a n’a pas smb vn. , ps acmn, pac q’ sappa conaco avc ’anaonsm q consa, chz a, cœ s caos a cq. ss s navs vsan à hsocs à onn n nov à cs spopoons à cs sqbsfn-s vss. rosa lmb, noammn, a mon commn

’qb aa mpossb à an s, fac à a consoaon smovmns s s a foc ava soca, capa n s’apoc (ans ’poaon coona) novs socs ’poaonpo qb cyc.

d façon compaab, nos sonons q, ans a pocona, s confonn sos n nov fom phnomèns onnos avons jà a osq nos avons a o a bass nan-c a po : ’n cô, ’mpoanc cossan a va

capa consan, onc a socasaon a composon oanq capa, , ’a, avc ’amnaon a pssanc pocv afoc ava, ’aonom av a pa vaab pa appo à apa consan capa. i n co n consqnc fonamna :a pocon a, a f à ms q a composon capan vn à s socas, s ojos sn avan-co ’n cs. asc cs s po a sn ’n nov capa : somassocas, c-c a n a pocon a ccaon, a consn mnson oba po son pop voppmn. i n’a pas ss

cpnan à qb appo n a scon a pocon smoyns pocon a scon s bns consommaon, n voppmn ’nsmb saa ; s a vs, a cona, pa n cons opposs, à où capa consan capa vaab npavnnn ps à ov n conon sab cosnc. ’s cq nos vons ’ nf a cs a ho cassq a

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 38: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 38/198

_

41_

va : ca n v pas q a va sa n chos q ova

son fonmn n hos ’poaon a foc ava, mas qs mnsons, s mss a qa c foc ava son a-camn chans q, comm ojos chz a, avc a fom, c’sass a maè q chan.

Poqo avons-nos fa ason, a b c scon, à ’o-v ’n nov spac hoq ? Pac q, a sn c cs, ans ’appofonssmn s anaonsms, a sn s nova nchaî-nmns ava con ’poaon capas a coopaonsoca, s p-ê nvsaab cons n ouvll héo d lvlu-vl o puss ou . os connassons somas naccossmn fomab a va ’sa a foc ava, masass, à ’nvs, ’êm vonc capa soca q n à nfmc-c ans a va ’chan, ans a oansaon soca a c-on ’poaon, ans b ’anan a ssanc ’aonom ava. as y a « commn », q, a sn a capasaon soca a vaosaon, ss à o ncacaon, n chchan à s’pm.

dans voppmn capas ps cn on ans

mocaons. l pm mn à son s q, onavan, ananc s vn n mn cna ans pocès pocon. lasncon aonn n a son mona, ’n cô, nva a pocon « », ’a, s somas mpossb à mann,non smn poqmn, mas so paqmn, ’n pon v nn a pocès conomqs n na. jo’h, capa-sm pos s a n. Pô q nvs po, an ns- ms s a n. jo’h, cc, san capa, s nomm

n, c n mp n foncon ssn ans a ccaon capa ans mann sysèm capas : j v ans mann a hach soca ’n con capa.

l’an vn ans a s ms a pocon soca. ospossons somas n non onooq ’an comm fom,san, ccaon nn ans q s conso a va conssocamn ans o sysèm conomq. e c’s c q’a asbonaon oa a soc a capa. la foc ava, onc ’ac-v a soc, s sbsm a sn c an q s o à a fos

ms, conô con. la cass poq -mêm s m nè-mn à ’n c pocès, q s n qq so a co a saq ansn os s foms a poq.

s a saon, vn oq fonamna q a p– o p – avnn ans c ca. os vons – a façon on j s s povocac, sans ’ê op – man c q p sn

t. negri, De l’antagonisme au commun : retrouver Marx 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 39: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 39/198

_

42_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

ajo’h cons n sov , c’s-à- no a , a foc, a

m, commn, a sn c nov a s novsoansaons oaas ’an a nanc. la m n’s passmpmn po : s po socamn, acmn comm’a afos ’ov ans a fabq. mus uds, c’s onc s pan soca ( a sn ’an) q s jo a va a s saa. l capa s n aon (n c q c qava) c’s à ’n c appo q s’nsa a sbsompon a foc ava sos ’an. as, jsmn, s ’on n po acqsq capa s n aon, c’s n son sn q s mn a p.

êm a cs ac p ê np à pa cs pspposs.la cs s onn comm a ncss mann ’o pa a mpca-on a monna (s sups  ’nsmb mcansm b qs’n s sv svan à m a pas s poas, an pay a po-con soca pon v ’n capa ’n sysèm banca qomna c mon). i fa onc m a man s hos an ’n povo an. i n saa y avo ’qvoq s c pon.on o concpon q amèn s asons a cs a fa q a

nanc s’s ach a pocon , nos nssons a conas fa q a nancasaon n’s pas n onmn mpocf  paasa pas cossans sva ’pan cocv. n’s pas n onmn ; c’s a cona a fom ’accmaon capa a sn s nova pocès pocon soca conv ava. i convn onc ’np a psn cs nancè comm nboca ’accmaon capa (pa poaa) comm ’mpo-son q co c nssanc ’accmaon capa.

ommn so-on ’n cs c yp ? unqmn pa n vo-on soca. jo’h, n , s w dl q ’on pss poposs c q conss à cons nova os pop socas bns commns. un o q, o vnc, s’oppos a o pop pv. en ’as ms, s, jsq’c, ’accès à n « bncommn » a ps a fom a « pv », onavan, s m vnq mêm o sos a fom a « n soca ». la svo js po so a cs s c q conss à fa connaî csos commns. un nè boa à c popos : y aa à cop sû

s ns (rancè, Zzk Bao ’on jà ) po cons q cs« foms » son oamn ns, o pô q’s son nocvs aavas. tès bn, mas aos poqo n pas n fa ’ssa ? Poqon pas s popos à wa ?

i n’y a nanmons p son q c son aq sa s appop c « commn » som à n son mo-

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 40: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 40/198

_

43_

caq po cons commnsm. en , ans ’accmaon

soca, y a n fom à aq cospon ncssamn n connsbsan mêm na. ss c commn capas, c « comm-nsm capa » ovn-s ê s. scon consa po o q con à o pocès consan commns. d’cà, convn ofos cons n nov ho a va-ava, n appofonssan « commn » capasm po n c-q voppmn n nvs a nanc – o comm a homann a va-ava ava sv à m n vnc a foc ava comm pssanc à n objcf , a-à sa-va, a scon ’poaon po.

s qa maqs ( cs os mps), vsan smpmn ànq poqo a o nco accompan c q s son nasans a chch ’n oansaon a ssanc con ’poaoncapas, a conscon ’n aonom ojos ps an savas (a sn a coopaon conv ava posfos) a jossanc, ans con a socasaon capas, foms v commns. « Poqo a ? » q c qson popos, c’s

n ao man. s maqs nqn s pss à sv ans sanns à vn. n

(tdu d l’l p J-mhl bué)

t. negri, De l’antagonisme au commun : retrouver Marx 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 41: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 41/198

 

LES « DEUX DÉCOUVERTES » DE MARX Étienne Balibar P.U.F. | Actuel Marx 

2011/2 - n°50

pages 44 à 60 ISSN 0994-4524

Article disponible en ligne à l'adresse:

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------http://www.cairn.info/revue-actuel-marx-2011-2-page-44.htm

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Pour citer cet article :

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Balibar Étienne , «Les « deux découvertes » de Marx» ,

Actuel Marx , 2011/2 n°50, p. 44-60. DOI : 10.3917/amx.050.0044

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Distribution électronique Cairn.info pour P.U.F..

 © P.U.F.. Tous droits réservés pour tous pays.

La reproduction ou représentation de cet article, notamment par photocopie, n'est autorisée que dans les limites desconditions générales d'utilisation du site ou, le cas échéant, des conditions générales de la licence souscrite par votreétablissement. Toute autre reproduction ou représentation, en tout ou partie, sous quelque forme et de quelque manière quece soit, est interdite sauf accord préalable et écrit de l'éditeur, en dehors des cas prévus par la législation en vigueur enFrance. Il est précisé que son stockage dans une base de données est également interdit.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u

   i  s  w  w  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

n

od

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 42: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 42/198

_

44_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

le « Deux Découverte »

De marx P énn balibar 

 J fom ’hypohès1 q’on ov a cœ a cq mann ’conom poq n so « synhès sjoncv » – pssonznn q j pna c ans n sns smp2 po fa voq sa cq capasm compo n a concp q n ’abo à n « c » nq à popos s voppmns hs-oqs ’poaon o, s ’on pfè, ps « scnqmn », boch s n s schma « os nancs ». hypohès,ans mon sp, n’a acnmn po obj sqa masm,mêm n an q « ho », n pspposan son s canons ’n

psmoo posvs q’n ho scnq s o f aconacon. as n n pas non ps à ppa s vos ’n« synhès acq » o ’n concaon s nancs à ’œvans pomn masm. i m smb a cona q’ faconsv à c a a nsons q’ nn caacècb s ’on v povo conn ava m  –po n pa a mons – à ’n d p q’s nnn ponp a conjonc hsoq psn. a v ass q’on

accoa n anon pacè a navs q on fas paa -mêm, apès , po s a cop o po a pac.i y a c namn comm n cc, psq c q fa q nos p-nons conscnc s nsons nns ans a s a consa-aon s scssons q’s nnn ans s scos ss sccsss,on nos cons fa n nsmn po ’npaon a-mêm. rn n m’s onc ps an q ’ ac n n macaon n a « p » a « ’mp » s mass : j sas pô n pns q a -mêm a n pns mp

1. Ce texte constitue l’adaptation française partielle de la conférence donnée à l’Université Columbia de New York (Institutefor Comparative Literature and Society), le 29 avril 2011, dans le cadre du colloque « World of Capital. Conditions, Meanings,Situations ».2. Deleuze utilise « synthèse disjonctive » en particulier dans Diérence et répétition (Paris, PUF, 1968) et dans Logique du sens (Paris, Éditions de Minuit, 1969) : voir en particulier, dans ce dernier ouvrage, « 7 e série, des mots ésotériques » (pp. 57 et suiv.).

 Actuel Marx / no 50 / 2011 : Pourquoi Marx ? Philosophie, politique, sciences sociales

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 43: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 43/198

_

45_

a ps ha pon, mas – n’ayan pas soc ’ê « mas » –

mon n ps an capac a sppo comm . e, bnnn, j n’nns acnmn s q s mps a pnsn nvon q’à son pop voppmn (o èvn « ’hsos s »), hos a aon q s s nnnn avc n « »fa conons poqs, socs ’nc mms.

l tétiue de l duBle déuerte  pès cs consaons mho, vnons-n a conn c

q j’app c synhès sjoncv, commnçons pa n app -. dans n à ens 24 aoû 1867, c a momn a pbcaon lv Pm cp , a pcsa c q, son pon v, consa a nova son ova pa appoà ’conom poq foma a bas sa cq capasm :« q’ y a m ans mon v, c’s : 1) fa q ès p-m chap ( à-sss pos   ’nnc s  fs ) j msn vnc d è d   q s’pm ’n cô ansa va ’sa, ’a ans a va ’chan ; 2) amn

a sva ( mw ) npnammn ss foms pacèsn an q po, nê, n foncè, c. l vom ii n fa amonsaon. l amn s foms pacès ans ’conomcassq, q n css s confon avc a fom na, s nva po-po ( pd) »3. os sposons ’n s maqsqvans ans a cosponanc (où av à a s pan qs cqs n’an pas sas c pon), ans cos cp , ans qans s « os s ta ’économ poq ’oph wan »

q consn son n jmn n a maè, ’ann sa mo(1883)4. Pcsons q pm pon concn paasm na vson « ava conc/ava absa » s « facs » amachans : « va ’sa » « va » (on a an s’pmans a « va ’chan »). l’conom poq cassq connaî nsncon « va ’sa » « va ’chan », mas a snc-on s caacès ava appan n pop à a, c’s q pm, o ’abo, ayan ms cô a va ’sa, sn ans a va (’chan) sa sbsanc sa fom, ns,

cons a fom va comm n pssn a an va n ms va ’sa onn ans ’chan, nn, ’n a conson a monna comm qvan na vopp son anays « fchsm a machans », ans q

3. Marx-Engels-Werke , Berlin, Dietz Verlag, 1960, volume 31, p. 326 (acts en anglais dans le texte).4. K. Marx, Œuvres , Economie II, Bibliothèque de la Pléiade, édition établie et annotée par Maximilien Rubel, Paris, Gallimard,1968, pp. 1531-1550.

é. BaliBar, Les « deux découvertes » de Marx 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 44: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 44/198

_

46_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

s appos soca n s ava s psonns s psnn comm

s aons qanavs n s choss s-mêms (machans an). an a scon pon, nvo à a non a sva nna comm accossmn a va s facs pocfs (moyns pocon ps focs ava) san ’acon sava( m ) a moyn ns sas ’poaon avaov, ans q s foms pacès (po ns, n foncèo mnè, nê capa nanc) n èn q’n sbon ps  c sva n s capass q s paan a po-p s moyns pocon o conôn saon.

n a aa c, smb--, à n ms a pon chnq on ’n-ê n èv q ’psmoo scos conomq, mêm s’on s spos à am q c-c comman a possb ’ncq capasm q n so pas a smp noncaon ss snhmans o son mmoa. l pon v chan s ’on maqq a hmaq ’n « ob cov » n’a css ’accompans voppmns masm ( s noncaons son appo à’œv a), o n paçan consammn son pon ’appca-

on, c q p fonconn comm n sympôm a c sos- jacn. a commnc avc a pmè nav op pa ens cons n « sysèm » avc ’ha a, ans s voppmns ’ an-Dün ncopos n 1880 à a boch « ocasm opq socasm scnq » (’abo pa n Fanc, ps n man,n n, c.), où s ov nonc ’ q a a ansf ’socas ’op à a scnc a avs « ans covs :a concpon maas ’hso a soon ’nm a

pocon capas pa a non a ps-va [sva] »5

. ismb q a qson « ob caacè ava » so c sobans c a ps-va (comm n ss pspposs), c q pm cons a cq ’conom poq, o ps vasmbabmnn « conom poq socas », comm n  van’n n (a scnc s ansfomaons hsoqs s soc-s). vc a fomaon an n 1938 (canons pa movmncommns, on ’nnc s camn vsb, n as, chz hss) snan n « cov scnq » ( s s-

q ) n « cov phosophq » ( s dq ),on a ojos n schèm sbsompon, q pass somas sos snca cq ’conom poq (, pa consqn, a cna scaos   s ) – non sans appo sans o avca façon on, sos cov ’n phosoph ’éa pa, s

5. F. Engels, Socialisme utopique et socialisme scientifque, [en ligne]. Disponible sur :‹http://classiques.uqac.ca/classiques/Engels_friedrich/socialisme_scientique/socialisme_scientique.pdf›.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 45: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 45/198

_

47_

mcansms spcqs ’poaon   son bacaq

’conom on ms n pac pa « socasm ».dans cs conons, s vmmn nssan ’amn sasons po sqs, à ’poq conmpoan, ns commna-s a, à a chch ’n caon s cs nns a q  a6 q pm ’n ov ’mpson, s sonpnchs s cs caaons, bn q’n v concsons opposs. f n pac cas, façon psq sman mas paqmnnpnan ’n ’a, ’hss ans l cp (1965) ao ton ans op cp (1966)7.

q mpo à hss, c’s fa sso a nc n afaçon on a -mêm ava comps sa « cop psmooq » c q nos povons nos-mêms n s nos somons à ncq aca s hèss phosoph ’hso q commann’sa, mêm cq, s caos ’conom poq cassq.d pon v ’hss, ’j  ’ a (o ’obj sa« cov ») n’a n à vo avc ’j ’ mh o rcao,mas c nc n’appaaî q s ’on c ’psmoo a,

n paqan a bson po ca n « c sympoma » ss non-cs ( c ’ens). m ba, ’obj a n’a ps nà vo avc s « œn fs », pac q’ n concn pas s vaaonsqanavs ’accmaon a sbon, homonss paa fom-va sos-ns pa a fnc mpc à ’anhopoo ’ ns , mas s vaaons qaavs ’n sc o,m, ’n d s : c q cons a spposon « mo pocon », n an q combnason (vndn ) focs

hmans nas sos cans appos soca ’poaon, a « fomaon soca », acan pss paqs nqs nnnqs  (« smnan » s pocsss conomqs -mêms, pa consqn, nsan s so comm obj ’anays, mêm« ona »). van p-ê n anao avc amn pa F a noon « pson », hss, ans l l cp , popos onc cons a « ps-va »8 comm n nn- n ’conomq soca, pman à a ’no ès ’on son anaysn comp focs hsoqs (o ’« nsancs ») ans a « poc-

on » mo pocon capas. i smb, n vanch, q son

6. Voir l’excellent petit livre d’Emmanuel Renault : Marx et l’idée de critique , collection « Philosophies », Paris, PUF, 1995.7. L. Althusser et al., Lire Le Capital, nouvelle édition, collection « Quadrige », Paris, PUF, 2008 ; Mario Tronti, Operai e capitale ,Torino, Einaudi Editore, 1966 (le livre de Tronti rassemble des essais déjà parus antérieurement dans les revues « opéraistes »mais le texte principal sur le point qui nous importe, « Marx, forza lavoro, classe operaia » est inédit).8. Quand Althusser et son groupe étudient le Capital , ils se servent de la traduction Roy et ne remettent pas en cause l’équiva-lence traditionnelle de Mehrwert et « plus-value ». La traduction par « survaleur » (fortement contestée à l’époque), destinée àfaire voir le rapport constitutif entre Mehrarbeit et Mehrwert , a été proposée en 1983 par Jean-Pierre Lefebvre et son équipe detraducteurs (dont certains anciens participants des séminaires d’Althusser).

é. BaliBar, Les « deux découvertes » de Marx 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 46: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 46/198

_

48_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

pop concp « va » (o pô sn) m a-

mn mpc, saf à cons q’ nvo pcsmn à n « sfac » o à n manfsaon phnomna a sc pofon.i s hos qson, n o cas, chch à nèmn a « smpc » a « fom machans » : ’où a manc bnconn – « asonnab » – ’hss nvs a scon i cp , so nvs ss cs « acqs », aqs oppos ’mpo-anc poqmn am pa a a d’s , q’sso n pac voppmns s  ’anays mo pocon capas, s q ’acaon s « scs » apocon capa, on ’« qb » s mmamn a  

 n d’pn a cass ovè9.to a s chmn mpn pa ton po s cons-

qncs a « ob cov » vnq pa a : bn q,a bo comp, ’objcf op cp so c ’sncapas -mêm comm s hsoq a baa ans aqs casss n an q s s’aonn po paa povos, ps pofonmn, mos anaonss ’oansaon ava

soca (n cass on, pa ’a, s sas channconsammn sos ’ ss pops voppmns, onc appos focs, mas ass s ansfomaons chnooqs msn œv pa capa po « pan » a composon a cassovè q oppos sa pop nsn ns : « lnnn n »), mpo ssnmn c appo cass, q s ass n « commanmn » ava10, a noon mêm « ava absa » q, son a, omn pocsss vaosaon

capas. i fa onc poc à n nao os s appossoca q s nsc ans ’hozon ’n con a va ’chana ava absa, cons fonmn a cq.

oons c q’hss ton pon mêm nê à a cao « foc ava » ( askf ) q’s nssn ’n ’a s’mpoanc s caaons a assnan pon p avc’conom poq a passa ’ saa comm « va ava » à c saa comm qvan mona ’n « va a foc ava » ms n œv ans a pocon. as s n’n fon

pas mêm sa. Po hss, a « foc ava » s nom (oncass pon v) sos q appaaî ’ssjssn s nvsa appos soca capass, fasan ’ s « pos » (tä )

9. Le paradoxe de ce retour à l’économisme au sein de la lecture althussérienne s’explique, pour une part, par le rapport dela question des « schémas de reproduction » aux débats sur les principes de la planication socialiste rééchis en France parCharles Bettelheim et son école.10. Ce « jeu de mots » vient de la lecture d’Adam Smith : le command o labour est au sens du génitif subjectif ce que le travail« procure » (en termes de biens) et au sens du génitif objectif le pouvoir qu’exerce sur lui son « acheteur » (capitaliste).

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 47: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 47/198

_

49_

s phnomèns vaosaon, ’accmaon, pocon. d’où

ass son nssanc s ’ q, sns ’nnn d’n s  (c ’d ), c assjssmn n saa s hsoqmn,ca n p n n pa ’aomasm s aons ’chan, n pa’mposon a vonc n. Po ton, a cona, a « foc ava » s sa na s pocsss q on ansfom s avas-mêms n « machanss » chanabs nchanabs, masbochn paaoamn s con nvsmn s foms’appopaon. l fa s q « ’chan » c « machans » qn’n s pas n (o q s n « sj » pô q’n « obj ») sppos’somn ’nvasaon s « pos », mas q son sa ansa pocon a cocvs, ansfom s pos -mêms nn ss n. Po ton (comm po s ps n na), aconcpon mann gnswsn (o ’ssnc hman com-mnaa) o onc ê ps, non pas comm n psppos pho-sophq o anhopooq, mas comm n poq spcq a pocon capas con q s nhn.

deux ritiue du Pitliervnons aos à a synhès « sjoncv ». i m smb q s

voppmns hoqs aqs j vns fa fnc ( ’asnco q’on poa nvoq) sn pafamn c q, n na , mêm hss ava app caacè « schsmaq » o« scssonn » masm, o n appoan à n yp « scnc »ncompab avc s poocos aona posvss, fa q’onn p s’n n, po n n comp, n à n noncaon s

s o s ncomphnsons s cs, n à n a on masm q sa à son caacè spcaf o phosophq. Popn n sson Foca ans sa confnc 1969 à aoc fanças phosoph (q’ appqa, à ’poq, amnà F), ca n pô a pops ’n scos q, ps q’nsmp o à a mpc s npaons, s -mêm« fona scsv », ovan pa consqn a possb vncs o conacons dns ss pps s , on vm-mn n sa pas maî11. ’s s c bas q j voas

aos poc à n pnc pns, ans aq j m ss scons nns masm (o cans ’n ) po po’hypohès svan : a « covs » vnqs pa aos a pbcaon cp  s aachn n fa concpons a cq capasm, ssammn hoèns n s po

11. M. Foucault, « Qu’est-ce qu’un auteur ? » reproduit dans Dits et Écrits , Paris, Gallimard/Seuil, 1994, t. I, p. 805.

é. BaliBar, Les « deux découvertes » de Marx 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 48: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 48/198

_

50_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

q, a bo comp, n so mêm ps vn q concp

« capasm » aq s s fèn consv a mêm sncaon.l’n ’s n fonamnamn comm n machansaonnas, ’a comm n mo ’poaon a foc ava.oons q, ans s cas, a pobmaq ’popaon s à’œv sos n fom aca, mas p ê nn so comm ssasssmn s moyns ’ass sa pop snc, so commn nvsmn a « pop so-mêm » q, ans a aon ’nvasm mon, cons fonmn a psonna. ’s cvmn n n fa vsan ’n ’appann a cq capasm, s consqncs n pvn manq’ac o nav po assn n « cs capasm » n hypohqmn s consqncs poqs.

’s ans a scon cp q pos a ho « fchsm a machans » q a a os s consqncs sa « p-mè cov », c a cosponanc n ob caacè ava s facs a machans. d pon v ’nnès a, c’s ob caacè ava q pq a scsson

a fom machans n va ’sa, cosponan à a sasfacon cans bsons, va ’chan, cosponan à a ccaon s mach. as, hsoqmn, a mnaon s nvs (comm’pos n pac chap ii s   pès d’n ) : à msq s opaons commcas pnèn os s scs ’acvhman, a vson n ’aspc conc, a paca ava, son aspc absa o son nvsa pass ’n opposon v àn opposon : vn n sc soca. l pon êm

voppmn s an qan s  s objs sscpbs ’nans n consommaon nv o pocv son vns smachanss, c q mpq q os s acvs pocvs sons-mêms smps momns ava soca « absa ». tos smachanss son aos chans con mêm « qvan na »(q nos appons monna) , cpoqmn, os s sos a-va son « ass » à ms q spcc s soms à a nomnnc ’n « ava » q n’s n ’a q a pns foc ava hman. osh Poson a pafamn ason ’pq

c q c concp « ava » n nvo pas à ’nvaan anhopo-oq ’n cao vaab po o soc hman, mas à nfom hsoq ’acv q n’s q ans pa capasm12.tofos, ton ava ason, son cô, ’pq q ’mposon

12. Voir le livre de Moishe Postone, Time, Labor, and Social Domination. A Reinterpretation o Marx’s Critical Theory, Cambridge,Cambridge University Press, 1993 (nouvelle édition, 2003) ; trad. fr. par O. Galtier et L. Mercier, Temps, travail et domination sociale. Une interprétation de la théorie critique de Marx , Paris, Mille et Une Nuits, 2009.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 49: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 49/198

_

51_

c nom n ass pas sbss s sjs ava à ’nq, mas

s ansfom n « ovs » o « poas », c’s-à- n sjs qn’sn pas n hos s appos pocon capass, mas a-ssn à sjon, ans a fom ’n anaonsm consf. ’sn c sns comp q’on p pa ’n « absacon », o ’nabsacon q s maas ans s appos spcqs. l’absacon èn a ms : comm omnaon a fom monna(on s foms son anavmn maass maass) comm ansfomaon s sjs n ovs, mmbs nchanabs( pon v capa) ’n s nq foc ava saq c son « commanmn ».

anays bn conn on j vns app s ans nsp cpnan s vopp ans ns cons. l’n ’spoon nvsmn a aon n sjs objs q apsn comm a consqnc a omnaon ava absa a fom monna q pq « ’son » ans aq son ps ssjs ’n soc où « èn (s ) a machans »13 : ’appanc appos soca q n pocèn pas s acons s sjs, mas

’nacons n s objs -mêms (c q’on poa app n« n-objcv », comm s s objs pos, chans consommspa s nvs hmans an n fa s vabs « sjs »)14. enfm pcsmn a ason po aq a s a chch ansn can « hso s ons » a noon aoq fchsm15.as so pn pac ans ’hso pobèm phosophq ’appanc anscnana q’on p a ac à pa s ca-os annns n ’esnn (omnpsns ans ’-

pos a) : sos ’ ’absacon nn pa ’chanmona ans ca capasm, ’appanc phnomèn sonvns nscnabs, s son conjonmn consfs ’pnc,o s n son s jk gndnknfn. d’où ’appanc ’ns caos s « os » ’conom, cpnan q s caos jqs smbn pm s os nanabs s abs ’n« psonn » ssnmn b a à o a.

i n s’a pas c smn consaons psmooqs.to n s voppmns cqs son sss c anays, à

commnc pa a ho lácsnn a n, q con -mêm, avc ’éco Fancfo, à n poamm comp cqs pocons cs, avc Bnjamn à n phnomnoo s

13. Première phrase du Capital : voir K. Marx, Le Capital. Livre Premier , collection « Quadrige » , Paris, PUF, 1993, p. 39.14. Voir mon étude « Le contrat social des marchandises », in M. Drach (éd.), L’Argent. Croyance, mesure, spéculation , Paris,Éditions La Découverte, 2004.15. Voir A. M. Iacono, Le Fétichisme. Histoire d’un concept , coll. « Philosophies », Paris, PUF, 1992.

é. BaliBar, Les « deux découvertes » de Marx 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 50: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 50/198

_

52_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

appos n ’a a v qonn ans a soc boos (on,

’n a façon, s’s ass occp n Fanc n lfbv). l’’absacon « » o « as » vn n c pman com-pn a nsfn q  q sbssn s appos socaans a soc boos où, comm ’ava jà annonc  mnfs ns , os s vas anscnans son « pofans » oss aons « snmnas » (c’s-à- acvs) mpacs o (p)mss à po « aonnmn » pa cac conomq.

as on p ass so s’nss à n aspc ’anays fchsm q concn ps cmn a cq ’conompoq -mêm. i s an q p mass16 pên va-mn anon a fa q c anays cons n a a ansonacq n a fom « mna » a machans a fommonna popmn , amn a fa q c’s smn nan q monna q ’qvan na fom à popmn pa n« fch » , ans a ms où os s chans son monass, qs machanss s-mêms son « fchss ». as ’an n saaê cons comm n smp « psson » ’qvan na,

q pa -mêm n psn q’n foncon oq. Ps acmn, fa q c foncon ov ê ncan n passan anavmnpa s phass maasaon maasaon (ma pc sns cas) po s consqncs q n mon oa-mn concp17. la monna acq aos n « sovan »q, so s appop pa ’éa, on cons pcsmn ’ns pncpas maqs sovan ( monopo ’msson),so s’èv a-sss po omn comm n « sovan

sovan » (n pac ans s pos cs)18

. i n s’a passmn c ’n po ’manaon « mysq », onc ’npsnaon nssn, mas paqs pocès hsoqs. ns q j’a ssay mon as, a consqnc passa ’nsmp « qvan na » à n monna q ncan « mn »’absacon a sb n ss pops foncons (ms s vas,c, accmaon), c’s – son a – q a nn è   s q n’s ps n pd d   a ansfom ans n ma-chans, mêm s n’n pas « oqmn » ans a conson

’qvan na. n poa q’ y a à n ès d p  amonna pa appo à ’qvan na, à sa capac

16. À l’exception notable de ceux qui se sont spéciquement occupés de théoriser le capital nancier et de discuter les« énigmes » de la « forme monnaie » d’un point de vue marxiste, de Hilferding à Suzanne de Brunhoff ( Les Rapports d’argent ,Grenoble, Presses Universitaires de Grenoble, 1979).17. C’est Marx lui-même qui introduit la terminologie de « l’incarnation » (et même de la « transsubstantiation ») en pleineconscience évidemment de ses résonances théologiques : voir K. Marx, Le Capital. Livre Premier, op. cit., p. 117.18. Voir A. Orléan et M. Aglietta, La Monnaie souveraine , Paris, Éditions Odile Jacob, 1998.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 51: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 51/198

_

53_

o fom ’chan non machan à ’n s commnas

( onc ass o fom ’chan aonn n commnashmans nvonnmn na). a nq « socs achss » aqs a monna confè n p aq, n o ,n cospon acn  : a « » (amn ’nsmb sssocs nas « vs ») a « foc ava hman ». as n s a pas façon symq ans sa cq capasm : c’sa scon q vn sppo ’poaon19. q s csf c, c’s fa q a foc ava, n fos aap a bsons sonach, n’a ps s caacès ’n « sj » ( mons a pon v capa -mêm), s vn – comm os s as « facs pocon » nan ans a « composon oanq » capa –n qan objcv o n « chos » a-objcv q, ’n,comman a sbjcv -mêm. ’ s’ass maès pmès,’os machns o focs ava, capa n combn qs machanss, on chch a m combnason pocv,msan n an coû nab, ansfoman a popo-on « capa vaab » « capa consan », sbsan o non

a ava qa ava smp, s aomasms, c. dans appo a capa-an, os s facs pocfs son homoèns, so q o sncon n sjs objs sa abo s « avavvan », n ’as ms s ês hmans, n fasa pas mon ass’n capac ssanc, o n’opposa pas à a fom machans sssoancs, ss vncaons ss vos.

os n’n avons pas nco mn cpnan avc s s ’n cq capasm n an q vsb sj ’obj,

ca a ssanc (s aq n ho ’ncab a scasss a nanc à m ’accn) a son nvs, ’pn ’a-naon s focs q consn à son nosaon pa s sjs. À ’a-objcv p cospon n a-sbjcv20. i smb qa a hs à s’na ans c vo q s c ’n ho a « sv voona » s foms q’ vê ans capasm,non smn po s asons phosophqs (a nom ’n can« maasm » q ca s phnomèns psychqs ’ambvancnconscn q s caacs), mas ass po s asons poqs

o mapoqs (pac q’n concpon ’assjssmn àa fom a va mpq conf a capasm n mpss s nvs bn ps ssb q n sè a smp noon

19. Alors que, retournant d’une certaine façon à la théorie physiocratique, nous serions tentés aujourd’hui de conférer à la pre-mière un rôle au moins équivalent, du fait que l’environnement n’apparaît plus comme une ressource inépuisable. Voir K. Marx,Le Capital. Livre Premier, op. cit ., p. 567. La comparaison s’impose ici avec ce que, dans La Grande Transormation (1944), KarlPolanyi appelle les « marchandises ctives » (bien qu’il écarte la catégorie de « fétichisme »).20. Sur cette terminologie, voir mon ouvrage Violence et civilité , Paris, Galilée, 2010.

é. BaliBar, Les « deux découvertes » de Marx 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 52: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 52/198

_

54_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

’n « oo omnan »). d’as mass cpnan n’on pas

obsv a mêm n : on pns à ’éco Fancfo noammnà acs21. as ’œv a compo n c sns s sqsssaonas : pa mp, ans a cq d ’n pq  1859, voppmn san fa q o « qvan » s’-pm ans a fom ’n d’s , pa consqn cosponà n can « bson », q’ fa f ’qn n à n « bsonna » (o nvs), m pa na22. un noon (q, façon sympomaq, n’a pas ps pcmn ans l  cp ,bn q’ s combn pafamn avc a ho fchsm) smbpovo s’ns façon ona ans n s pobmasaonsà a fos anhopooqs conomqs aan ’so à kyns, poan s a ds nnsèq a foncon mona, bn q’s c ans ca ’n anhopoo conomq cassq po q appo objcf n ava va, ans q s « os » o à’qb q son aachs, pmn ojos s s facs sbjc-fs, o ps acmn manas.

  J m popos mannan, assan n sspns cs ncaons,

cons schmaqmn c q oans a cq capasms ’a vsan no pnc pns : c q a sncomm sa « scon cov » nvo, nos savons, a fa q’avano anays a sbon s vns capa n nscasss bncas (à avs s mcansms po, a n ’nê), convn s ’on c-c à a nsfnd s n s . os ovons c n à aq a n’acss vn q’ n’a css compq ps s cèbs phass

ovan  mnfs ns : « l’hso o soc jsq’à nos jos n’a q ’hso s cass ». e nvo a poj ’nposaon ’hso nvs on pncp s m naon a sccsson s mos pocon avc s s ’ana-onsm q, à chaq poq, vsn nancmn a soc (o aconn comm n « cv ov o av »). e spposonc q’ s n nn  ’hso (mêm s’ o con, abo comp, à sa pop « naon » acq) q s pp d sss , sos sa ob fac ’poaon con23. i n fa pas

o q c ns n cpoc ès fo n s caos

21. H. Marcuse, One Dimensional Man  (1964), trad. fr. par Monique Wittig et l’auteur, L’Homme unidimensionnel : essai sur l’idéologie de la société industrielle avancée , Paris, Éditions de Minuit, 1968.22. K. Marx, Contribution à la critique de l’économie politique  (1859), trad. fr. par M. Husson et G. Badia, Paris, Éditions sociales,1957, p. 26.23. Cette idée comporte une double généalogie : d’une part, à Hegel, d’autre part, à l’Exposition de la doctrine saint-simonienne (1929), derrière laquelle il faut aussi restituer la thématique de la « guerre des races » dont Foucault a fait l’objet de son enquêtedans le Cours au Collège de France de 1976 : « Il faut défendre la société » (Paris, Gallimard/Seuil, 1997).

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 53: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 53/198

_

55_

poq con hsoq, mas nos pos ass a qson

savo q appo ab n con n an q s casssmpq ans mo pocon c q s sos-jacn à ’’n ssanc a foc ava à sa pop « machansaon ». c qson n’s pas smp. es-c q nn d f qnvn osq, s a bas mêm nvaan, ’anaonsm pass’n mo pocon à n a, mo ssnmn con ? bn fa- n avs a sncaon a po a conns s ’poaon24 ? d c pon v, a sna capa-sm conssa ans a fom aca q’ confè à a posssson savas ( pacèmn s ovs), fasan capa ’nqpopa s  s moyns pocon (aos q’n may on companon, pa mp, son popas s os pson-ns avc sqs s nnnn n aon psonnas), y compsbn nn a foc ava -mêm. d so q, svan aphas fams  mnfs , s poas « n’on n à p q schaîns ». d’où amn ô q jo a compaason avc ’scava,on on poa s man s’ n’ns pas n pnanc nco

ps aca q saaa25.i y a, à c a, n passa ès nssan ans chap xii

lv Pm cp consac a « saa », svan mmamn voppmn ’ q « saa » mo pocon capasfom n « psson aonn » masqan a a « ava nonpay » onc ’poaon s ovs : « la fom saa aconc o ac a vson a jon ava n ava ncssa sava, n ava pay ava non pay. la oa ava appaaî

comm ava pay. dans a cov foa, ava q covabfa po -mêm ava foc q’ fa po popa s sn-n ’n façon anb snsb ans mps ans ’spac. dans ava s scavs, mêm a pa a jon ava où ’scavn fa q mpac a va ss pops moyns sbssanc, apa onc où, n a, ava po -mêm, appaaî comm ava po son maî. to son ava appaaî comm ava nonpay. dans ava saa, a cona, mêm sava, o ava nonpay, appaaî comm pay. dans pm cas, appo pop

24. Il n’est pas inintéressant de le noter ici, l’idée d’une sorte d’invariant structural commun à toutes les « formations sociales »fondées sur un rapport de classes, opposant, d’un côté, une ou plusieurs classes de travailleurs et, de l’autre, les « propriétairesdes moyens de production » ou la classe des exploiteurs, si puissante dans la pensée des althussériens, tirait en bonne partiesa force de leur proximité avec des anthropologues marxistes (comme Meillassoux, Terray, Pierre-Philippe Rey) travaillant surl’articulation de modes de production avant, pendant et après la colonisation (en particulier en Afrique) – ce qui n’est pas biendifcile à comprendre étant donné le contexte politique du moment : les drames et les promesses nés de la décomposition del’empire colonial français.25. N’oublions jamais, pour contextualiser ce débat, que la rédaction du Capital se situe entre l’interdiction internationale de latraite et la guerre de sécession américaine.

é. BaliBar, Les « deux découvertes » de Marx 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 54: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 54/198

_

56_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

masq fa q ’scav ava po -mêm, ans ’a, ap-

po ’an masq fa q ’ov saa ava amn »26

.  ns ’scava capasm son comm s mas nvss’n ’a po c q s a s  mcansm ’poa-on. dans a s lv Pm, c anao s amn msn aon avc fa q, s poa n’s a fon pas ps « b »q ’scav s sosa à a omnaon, a nc s cpn-an ans fa q ’n s cmn soms à a psonn ’n smaî, aos q ’a s soms n an q mmb ’n cass àa omnaon soca ’n maî cocf, c q accn caacèsc sa pnanc. n p c s po à n a passa cp , mons sovn s pac q’ ans n vopp-mn cnq q a n’a pas mps pb -mêm, aosq’ conn sans o a non a ps synhq appo casss. i s’a voppmn s a « gnès a n foncècapas » an ans lv tos on j’as passa svan :« la fom conomq spcq ans aq sava non pays oq a pocs cs, mn appo pnanc

(ds hsfs- nd Knsfsäns ), q’ co cmn a pocon -mêm a à son o façon mnans c-c. ’s a bas o fom commna conomq,ss cmn s appos pocon n mêm mps a bas sa fom poq spcq. ’s ojos ans appo mman popa s moyns pocon poc c[…] q’ fa chch sc ps pofon, fonmn cach o ’c soca pa consqn a fom poq q pn

appo sovan pnanc (nd d d psnF ds änäs- nd aänksänsss ), bf a bas afom spcq q vê ’éa à n po onn »27.

i s c o à fa ca q, chz a, ’anays ’poaon c s appos povo von pa, o nco q omnaon poaon son s facs ’n mêm a. anaysconv avc n n q avs o cp  fon a c a « nanc hsoq mo pocon capas » : cap-asm s n fom ’poaon q commnc pa ’popaon

von s pocs, mas q o po pa son movmnacq nn (a « naon a naon ») n vonc nvs,’popaon s popas. nvsmn, ofos, nvopp

26. K. Marx, Le Capital. Livre Premier, op. cit., pp. 604-605.27. K. Marx, Le Capital. Critique de l’économie politique , Livre Troisième, « Le procès d’ensemble de la production capitaliste »,volume III, traduction C. Cohen-Solal et G. Badia, Paris, Éditions sociales, 1960, p. 172. Voir le commentaire très éclairant d’Emma-nuel Terray, « Exploitation et domination dans la pensée de Marx », reproduit dans Combats avec Méduse , Paris, Éditions Galilée,2011, pp. 149-167, dont je m’inspire fortement dans les lignes suivantes.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 55: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 55/198

_

57_

n maon ’ « pop » s ès sa consvaon,

psq’a boch s ’appopaon pv s « commns » boch s a ncss commnsm. ls ovs q s bèn’n pnanc vn ncompab avc ’oansaon avasoca n onn pas à n acv npnan, mas nsn nappopaon cocv s moyns s sas a pocon.l’anays ob mcansm ’poaon omnaon mpqans ’« oson » sava conv n sva poj a-van a scèn n vonc ’poaon q, sos a fom paaoa a b o appo conac n maî scav, combna omnaon « aocaq » capa s ’ov ans a sphè a pocon avc èn s os ’homm coyn ansa sphè pbq, so a  pss ’n oansaon poqq’ mpq. en v qo a s c paao comm momn hsoq où s mhos scas posssson s a-vas ann m, à a v ’n onmn q – poa pmè fos ans ’hso hman – fa s ovs s maîscocfs s pops conons ’snc.

éuee ur l ePti de le, duPitlie et du uie

ans o, s schmaq so-, no pnc pns ao-s-- vss consqncs. y a, s « co-vs » son compmnas. c s vmmn a fa q’s sfèn à qsons cnas ans a pobmaq s conomsscassqs noammn rcao : c appo n a ms

« mmann » s vas a caon s p, ’n pa, c a« sbon » a va ajo a capa n ns « vns »’a pa, poc n s pons, q s s-n nss 28. pnan, c pons nomnamn nvoqcospon à façons m n vnc ’s  s cao-s conomqs q s « cassqs » psnn comm nmnvaab. la pmè convoq n anayq a n : monq, ans n soc machan on a conon possb qasanscnana s ’noanc cpoq ans aq s pocs

son s capacs s bsons spcfs, a vaaon avasocamn ncssa o pass pa n « psson » qn è ps o mons onmn a asaon s mach (qa app n « sa p »). la scon convoq n phosoph

28. On notera l’amphibologie de cette expression dans Le Capital , où elle désigne tantôt la dépense de travail « normale » dansun état donné des technologies pour satisfaire au moyen d’un produit un besoin social donné, tantôt le travail nécessaire à lareproduction de la force de travail « moyenne », par opposition au surtravail .

é. BaliBar, Les « deux découvertes » de Marx 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 56: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 56/198

_

58_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

poq q abo concp ’n soc vs on ’anaonsm

consf ( s cons qons q n vn) s « masq »o « pac » pa ’ n o ss pops nsons (c q aPfac a cnn à q d ’n pq  1859ava app a « spsc » poq, jq ooq). im smb possb ’am c (sans n vabmn ans a ’amnaon) q a nson pmann n cs onaons a cq aa s consqncs q s fon sn à os s nva a ho : fa q’ y a nancmn « cqs », y a ass s capasm (o son pp s « ssn »), façons ns concpas a vson s casss ’appa-nanc cass, concps « mpoa » mmann a capa-sm, po n, snon noons commnsm (s ncaons a s c pon, on sa, on n caacè asf, s n von pasvamn jsq’à « ’ »), mons façons ’n po, comma Bao, s « hypohèss » consvs. J onna po concqqs ncaons s chacn cs pons.

i y a bn façons sncs pos a qson s sss . dans

schma « aonsq » q, à avs san-smonsm, po-on n can psnaon ’hso soca comm conna-on o sspnson a , a s casss (aos mêm q’pos s n n  chss povo) s ssnmnn aonmn syq  n s avsas q s « nconn »s champ baa q cons ’hso , n c sns, comm foma , s « connassn » ans pa con mêm.  cona, ans a pspcv ov pa ’anays fchsm,

appo s pofonmn ssymq, a pon q’on poa sonq, s s capass fomn n « cass », s poas n’n son pasn – mons pas a sns ’n sj cocf n pa a conscnc ss nês commns, pac q c q mpo à a s mon- q a machansaon o appo naîn n ssoon scommnas s soas cocvs (y comps osq’s son po « ssancs » à ’poaon). composon socacompo vmmn n mnson nhs. i appan à lács, on sa, ns dqn c schma n posan q ’êm

a caon boch s a fomaon ’n « sj-obj » ’hsoon a conscnc cass ancp « paqmn » ( façon qasmssanq) nvsmn ava absa n coopaon. as, cop, c’s a boos capas q css ’ê n cass a snshsoq m, po omb a nva ’n opmn ’nês

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 57: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 57/198

_

59_

copoafs ps o mons sab29.

i n va mêm a nva s mos mpoasaon soca-saon, omn s n . q capasm nn, ansa pspcv ’n machansaon nas, s n mps -mêmabsa, c’s-à- v na, q fa pass ans ’hso pn-cp ’qvanc n s acons hmans, c’s n movmnappammn ssb ’homonsaon a soc, q s nvnmn « caasophq » (a sns ymooq m) pvn nomp30. n p bn nn y connaî ’annonc a voon commns, mas à conon ’am n mêm mpsq c vnmn (a jz-z on paa Bnjamn ans ss « Tèsss concp ’hso ») pa non n’appan pas a mps ’hso à aq m n ( sa pô a snc son fo).  cona, ans a pspcv ’n anays capasm n an qpocsss ’popaon conn a cass ovè (q n css fanch nova ss, n s svan ss ssancs mêms n s combnan avc s nnovaons chnooqs), fa ncomp ’n s s con s a fomaon cocf 

ov, ’ncson appo povo n aonom ovè commanmn capas, s vcos o fas a ssanc à’poaon : schèm hsoq cosponan s n mps cycqac a cycs ’accmaon capas -mêm. e c’s ’n-nscaon con, n mêm mps q a pvanc nanc ’oansaon s a soansaon s pos, q boch s nansfomaon voonna ans aq n mpc s casss pas o mbyonnas ovn à fsonn n n « n

p » (hss).as, pa-sss o, a scsson nanc acan a cq capasm ( pa consqn son concp) vs pofonmn s hypo-hèss concnan commnsm à vn. ls cs a n’n sonpas ojos bn conscns pac q a n d ns pss s  ns , mons apès s fomaons maqabs l’id nd  (s n) q combnn n onoo « ansn-v » avc n anhopoo a « pocon pa ’homm ssconons ’snc » n poq (o mapoq) « mov-

mn » abossan ’a soca san, n p s ncaons s-pss ans s gndss , l  cp o nco a cq d P d g. poa- q c n a à vo, non smn avc

29. G. Lukács, « La réication et la conscience du prolétariat », Histoire et conscience de classe  (1923), trad. fr. par K. Axelos etJ. Bois, Paris, Éditions de Minuit, 1960.30. Ce point est souligné en particulier par Dipesh Chakrabarty dans la première partie (« Deux histoires du capital ») de son livreProvincializing Europe, Postcolonial Thought and Historical Dierence , Princeton, Princeton University Press, 2000.

é. BaliBar, Les « deux découvertes » de Marx 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 58: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 58/198

_

60_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

a can (an, à a on) ’n « omb » ans s schèms

pns « opq » on caacè « scnq » a cq capasm aa û ca spc, mas avc a c « »c nson ? À a noon ’n soc non machan, ans aqs appos n s pocs n son ps « nvss » n appos choss, pa consqn ovn « anspanc », cospon,smb--, chz a, ’ ’n acv q n’s ps n « ava », o mons n ’s ps a sns a conan (« èn a ncss »)q assj s homms à a sasfacon s bsons31. À a noon’n popaon s popas man n à a oq ’ac-cmaon a convsaon sava n sva cosponpô ’ q a socasaon ava nn pa capasm -mêm n pa a pancaon a pocon a sbons pos ava, ans q sssmn ’n capac po asoc ’oans a « js » conbon chacn ss mmbs àa asaon bn-ê commn. d so q, po voq a vmnoo movmn ov « mas » (on on sa q’ n pas comm chz a -mêm), ’n cô, on a n fo

opposon n s noons « socasm » « commnsm » (socasm san, ps q jamas, n moa ’assocaon n  n s sjs, a mn connassanc « mma »), aosq, ’a, on a n conn nanc s noons, nonsmn pac q c son s s po socasm q ppan passa a commnsm, mas pac q – svan à nova a oq « movmn » sa nav nn – c’s a pancaonsocas -mêm ( mons n an q’ s nssocab ’n avan-

c s foms a d poq), q fanch nco ns vs èn ’a.n s o q j n consè pas consa c sjoncon (q

-mêm app a scsson) comm n mo a qson :a cona, c’s smn, sans o, avc ’amn s navsops pa a o pa ss sccsss po n conj s obsacs opo n po s ssocs anayqs, q a noon ’n « syn-hès sjoncv » s ova pnmn js. J’ssaya ’y vnpochanmn. d mons m smba- ncssa commnc pa

pmn a fomaon mêm pobèm psmooq32. n

31. Dans la Critique du programme de Gotha (1875), s’inspirant peut-être de Fourier, Marx donne une dénition du communismecomme ce moment de l’histoire de la société dans lequel le travail devient « le premier besoin de l’homme ».32. Ce nouveau moment de la discussion était esquissé dans la conférence proposée au colloque de New York sur le « Worldof Capital », autour de deux thèmes que je ne fais ici qu’indiquer : la « subsomption réelle » du travail sous le capital (telle queMarx l’évoque dans le Chapitre inédit du Capital ), et la « détermination spatiale » des processus de valorisation et d’accumulationtelle que les théoriciens de l ’économie-monde et de la « géographie du capital » dialoguant avec les représentants de la critiquepostcoloniale nous en ont aujourd’hui imposé la considération.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   7 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 59: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 59/198

 

LE SUJET DE L'HISTOIRE : REPENSER LA CRITIQUE DE HEGELDANS L'OEUVRE MARXIENNE DE MATURITÉ Moishe Postone P.U.F. | Actuel Marx 

2011/2 - n°50pages 61 à 78

 

ISSN 0994-4524

Article disponible en ligne à l'adresse:

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------http://www.cairn.info/revue-actuel-marx-2011-2-page-61.htm

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Pour citer cet article :

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Postone Moishe , «Le sujet de l'histoire : Repenser la critique de Hegel dans l'oeuvre marxienne de maturité» ,

Actuel Marx , 2011/2 n°50, p. 61-78. DOI : 10.3917/amx.050.0061

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Distribution électronique Cairn.info pour P.U.F..

 © P.U.F.. Tous droits réservés pour tous pays.

La reproduction ou représentation de cet article, notamment par photocopie, n'est autorisée que dans les limites desconditions générales d'utilisation du site ou, le cas échéant, des conditions générales de la licence souscrite par votre

établissement. Toute autre reproduction ou représentation, en tout ou partie, sous quelque forme et de quelque manière que

ce soit, est interdite sauf accord préalable et écrit de l'éditeur, en dehors des cas prévus par la législation en vigueur en

France. Il est précisé que son stockage dans une base de données est également interdit.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u

   i  s  w  w  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

n

od

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 60: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 60/198

le uJet De l’hitoire :

rePener la critiue De hegel Dan l’œuvre  marxienne De maturité 

P ms Potone 

la cs oba cn a n fos ps hb ’mpoanc sc- capa po no nvs soca ass ans paaî ’ns-sanc s hos a mon q n mnon a cna. l sns concp « capa » s cpnan cons, mêm pam cq consèn a cq mann ’conom poq comm amn ps o q n a popos. concnan s acq mmann abo ans l cp , j’spè m n

mè a pnnc ’anays mann po s pocsss cqs’ao-caon hsoq n cos. Pô q ’oppos gs (’es-p) hn l  cp  a, j’aa ’anon s a manèon c-c npè gs comm capa, concp q s’n ova, j ’spè, ca1.

Po ca c appoch, j ma n conas ’appopaoncq ans ’œv mann a ma avc a bannpaon q’n popos go lács. n sa q a a

acq hnn q’ « s s a ê [ q’] fa a onpo cov noya aonn sos ’nvopp mysq »2. n asovn conc c passa q a ava « appq » a acqhnn sos sa fom aonn à ’conom poq3. un npaon n ’nssanc, commn à a, s apnanc s concps à ’a s objs s ’mpossb,po o anays os, s pvao ’n mho nvs-mn vaab pa-à a vs s objs amns. e smb n ono q, po a, ’hbon conn soca ’asm (pa

1. Cet article constitue une reprise des éléments publiés dans M. Postone, « The Subject and Social Theory : Marx and Lukács onHegel », in A. Chitty et M. McIvor (éd.), Karl Marx and Contemporary Philosophy , Houndmills, Hampshire and New York, PalgraveMacmillan, 2009. Je tiens à remercier Mark Loefer et Robert Stern pour leurs retours critiques.2. K. Marx, Le Capital , Livre I, postface à la seconde édition allemande, Paris, PUF, 1993, pp. 17-18.3. Voir, par exemple, V. I. Lénine, « Cahier sur la dialectique de Hegel », Œuvres complètes , tome 38 : « Cahiers philosophiques.1895-1916 », Paris, Éditions sociales, 1971.

 Actuel Marx / no 50 / 2011 : Pourquoi Marx ? Philosophie, politique, sciences sociales

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 61: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 61/198

_

62_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

mp, ans cas a on), n’n ps pas a cq : c-c

o n povo n comp c q, ans n a socaspcq, pq q’ s ov pm n ms ass4., c’s c fonaon ans a spcc soca q manq

à a manè on lács – qoq’ fû ès av a mam ho-mann son aq s concps son ojos concps sobjs – a gs hn. J m’pq.

dans hs s d ss , c à a s a voon ss ’chc a voon n eop cna, lács5, aman amnson hnn a pns a, opè n p hoqcsv avc masm a con innaona. i cq svè-mn scnsm a fo n a na poès hsoq comman a fonmn hoq ’ncapac a soca-moca àmpêch a Pmè g mona à po n chanmn hs-oq aca n 1918-1919. dans son appopaon , lácspac pobèm a sbjcv a noon pas a cœ poj man, manè à a à appofon a cq asoc capas. i compn a cq mann comm n ho

acq a pas, s fon aq vopp n ch ho ’hso, a c a conscnc : n ho soca pssan voonna, à m s masm mcans, posf c-onns a con innaona.

a a pssanc onan hn mpm a masm palács, c-c a svèmn cq cs nès cnns pa c-ans pnss scass pos-scass a y sqs sconcps fonamna poj ácsn, s q c oa o

sj hsoq son, n an q’pssons a omnaon, an-mancpaos. anmons, s ansfomaons hsoqs monassvns a cos s nès cnns – compnan a cs ’éapovnc ynso-fos, ’onmn commnsm sovq ’mnc ’n capasm noba obas – ncn à noa sos-smaon pa onan pos-mas pobèm a yna-mq hsoq capasm, aq n’s pas aqamn c-ab ans ca s hos pos-scass o pos-mons. sbovsmns hsoqs sèn ans n ncssa an ’nê

hoq po capasm.  J’sqssa n c a q, qoq vab à lács,

chch à pass ’opposon n npaons hnns an-hnns. J sona q appo a a ma à

4. K. Marx, « Thèses sur Feuerbach », in K. Marx, F. Engels, L’Idéologie Allemande , Paris, Éditions sociales, 1976, p. 2.5. G. Lukács, Histoire et conscience de classe , Paris, Éditions de Minuit, 1960.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 62: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 62/198

_

63_

è c q’a ms n mè lács. l’appopaon cq

pa a ac n s namns ’n cq lács assbn q pos-scasm à mêm ’n s focs o n nvan s fabsss.

l ritiue lukiee du Pitlie eritiue de l derité

Po lács – c’s à ’n s as s ps mpoans a ho a pas vopp ans son ssa « la caon a conscnc poaa » –, s caos a cq mann a mason s mnaons à a fos sbjcvs objcvs a v socamon, cbs à sncaon scmn conomq6.Fo c amn, abo n ho soca sophsq aconscnc a connassanc, aq cov n cq fona-mna casansm, asm sj-obj. Psq, pq--, sj s à a fos poc po pocès acq, « a pns ’ê n son onc pas nqs n c sns q’s ‘cosponn’ ’n à’a, q’s s ‘èn’ ’n ’a, q’s von ‘paaèmn’ o q’s

‘coïncn’ (os cs pssons n son q s foms cachs ’na ), n conss n c q’s son s momns ’ns mêm pocsss acq, hsoq »7. dans ca ’anays ácsnn, a conscnc appaaî aos comm n « cons-qnc ncssa pocsss ’voon [hsoq] ans sa oa »8.

losq’ a co-appananc a conscnc ’hso, pobèm maj lács s ans m a possb hsoq’n conscnc cass voonna. as pos ’n mêm

s n ban anays soca hsoq a phosoph occ-na mon : c-c s baa avc s pobèms ns pa sfoms v absas q caacsn son con (capas), mas,nchaîn à ’mma a fom sos aq c-c s psn, aa s qsons q’ pos n ms anshsoqs ono-oqs9. en chanan s ms, n s fonan hsoqmn ans sfoms socas capasm q’pmn s caos s q c machans, a aa pm à pos aqamn s po-bèms ans sqs s’a mpê a phosoph occna mon.

dvoppan c mo ’anays, lács s à mêm fon n hsoq a pns socooq phosophq mon,

6. Ainsi Lukács critique-t-il Ernst Bloch pour avoir postulé la dimension strictement économique de la critique du capitalisme (audétriment de l’analyse d’un système de forme dénissant la vie réelle de l’humanité), et pour l’avoir par là même suppléée parune pensée religieuse utopique (ibid ., p. 199).7. Ibid ., pp. 251-252.8. Ibid ., p. 252.9. Ibid ., pp. 142-143.

m. postone, Le sujet de l’histoire : repenser la critique de Hegel dans l’œuvre marxienne de maturité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 63: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 63/198

_

64_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

c, sncavmn, à sanc o fnc à qconqs

nês cass. Pô q s concn s a f a pnsans n sysèm omnaon soca, q a omnaon cass,lács s’oc n fon a  ’n pns ans sfoms socas spcqs a capasm, s q a machans.

ran manè nnsèq s aspcs cs soca a v,c appopaon ’anays cao a omp façon c-sv avc moè mas cassq n ms bas spsc- ; moè q, compnan a bas comm nva ps fonamna ’objcv soca nan a spsc à a sbjcv, s-mêm as. l’appoch lács è amn c ’n-ono gamsc, ’a an hocn a pas, ans a ms js-mn où nnsèqmn foms a pns foms socas n a onc pas cs appos façon nsèq o fonconnas.e pm ans non smn ’c a foncon hmonq cs foms, mas ass ac s conos ’n ca ’anays pnc-p s foms sbjcv hsoqmn mns, à ’nq s’acn s ncaons cass. mn , ’appoch

ácsnn p sv pon pa à n anays a na sfoms cs capass mons s-mêms.

en ps fon n ho hsoq sophsq a sbjcv,lács, ans ’ssa s a « rcaon », pac cn av a cq capasm a n ans ps aqa a as saans capasm xx  sèc. a c s caos manns passamn a cq aonn capasm n ms mach pop pv, à a pac sqs consè comm cna

s pocsss aonasaon bacasaon s sqs avanss wb. i son n q s pocsss aonasaon qancaon q nfomn s nsons mons ponn sacns ans a fom machans q ’anays a10. omm cn, caacs a soc capas mon pa a omnaon sns pa mps apphn ’sn comm n fom concn a sc a oa soca capas11. sc s’pmamn ans a na a baca mon12 onn nassancà n fom mn ’éa o13. en fonan cs as a

mon ans s caos manns, lács chch à mon qc q wb cva comm a « ca ’ac » a v soca monn’s q’n cooonn capasm, pa à mêm ansfomab.

10. Ibid ., pp. 110-142.11. Ibid ., p. 118.12. Ibid ., pp. 127-129.13. Ibid ., p. 123.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 64: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 64/198

_

65_

l’ssa lács s a caon mon a pssanc a

’n ho cq a soc mon caomn fon,non smn comm ho s asons nnsèqs n c,conscnc soc, mas ass comm cq capasm. a c-q s bn ps a ps pofon q a cq aonn’n sysèm ’poaon bas s a pop pv mach. Paas, ’anays ácsnn sè q a « soc mon » n’s afon q’n m scpf po n fom v soca q concp capasm pm mn ps osmn.

pnan, ma a pofon q’ no ans a cq capasm, lács mconnaî cans aspcs cna maqabva hoq op pa a cho à as s pomsss n cq cao on ac s namns. Pa consqn,a cq ácsnn capasm, qoq fonamnamn psch ps cohn q c masm aonn, s n -n sso aach à cans pspposs hoqs fonamna c n. ’s c q aab sa nav fomaon ’n cq capasm ps pofon ps aqa a xx  sèc.

luk et rx : À PrP du uJet de l’itireeZ egel

Po js cs amaons, j’amas sqss bèvmn c q  j consè comm n nc fonamna n ’appopaonácsnn c nps pa a ans ’œv a ma-. omm on sa, a nav hnn smon a choomcassq n sj ’obj cmn ans a hès son aq a a-

, na ass bn q soca, sbjcv ass bn q’objcv, scons pa a paq – pa a paq objcvan gs , sj ’hso nvs q s’ao-cons vmn ans c pocès’osaon. e, ans a ms où ’objcv comm a sbjcvson conss pa voppmn acq gs , s son a mêm sbsanc. tos appaassn comm momns ’no na sbsanmn homoèn – ’n oa. Po , gs s à a fos sbjcf objcf ; s sj-obj nq, a« sbsanc » q s n mêm mps « sj » : « la sbs vvan n’s

[…] ’ê q s sj n v, o, c q sn a mêm chos, q scf n v, q ans a ms où s movmn pos so-mêm pa so-mêm, o nco, a maon avc so-mêm vn a à so »14. l pocès acq pa q a sbsanc-sjaomoc cons ’objcv comm a sbjcv s n pocès

14. G.W.F Hegel, Préface de la Phénoménologie de l’esprit , Paris, GF Flammarion, 1996, p. 59 (je souligne).

m. postone, Le sujet de l’histoire : repenser la critique de Hegel dans l’œuvre marxienne de maturité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 65: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 65/198

_

66_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

hsoq, fon ans s conacons nns à a oa. hz ,

pocès hsoq ’ao-objcvaon s n pocès ’ao-anaon mèn mmn à a appopaon pa gs  c on s’aan a cos son voppmn. q vn à q v-oppmn hsoq s’achmn vs n pon na : a asaon gs pa -mêm n an q oasaon q sj oas.

dans « la caon a conscnc poaa », lács n-pè concp hn gs anhopooqmn, « maas » n poaa avc sj-obj nq, sj ’hso s consan -mêm comm mon soca pa son popava. ooamn, lács anays a soc n an q oacons pa ava comps manè aonn comm ’ac-v soca masan ’homm a na. l’snc c oa,son lács, s occ pa a paca a famnaon s ap-pos soca boos. rnvs m capas, c’s ans po poaa s as comm sj ’hso : a oa q’ consappaassan aos façon anspan comm son pop po. lacq ácsnn capasm s ans vopp d p d  

a oa, c’s-à- ava15.l’npaon cao lács sa c , n c

q concn noammn ’ncaon poaa avc sj-objnq sa vs posv a oa, on sovn ns po aposon pop à a16. un c anv cp nq cpn-an q ’appopaon mann ans ’œv a maè acamn a manè on lács a oa n pon v a cq n poaa a sj-obj nq.

q sè q ’ q’s s fon ’n ho cq a soccapas mon s fo n.  b cp 17, a nq q a va a n « sbsanc »,

q’ n a ava hman absa. a n consè onc ps concp « sbsanc » comm n smp hyposas hoq, ansq’ fasa ans ss œvs jnss, mas a conço comm nab a va – c’s-à- c fom ao-mac sappos soca caacsq capasm18. la « sbsanc », poa, pm somas n a soca mn. ’s c a

soca q’ ans l cp , à avs pomn oq

15. G. Lukács, Histoire et conscience de classe, op. cit ., pp. 133-155, 163, 176, 191-193, 200, 215, 231-233.16. Voir, par exemple, P. Piccone, « General Introduction », in A. Arato et E. Gebhardt (dir.), The Essential Frankfurt School Reader, New York, Continuum, 1982.17. K. Marx, Le Capital, op. cit., p. 50.18. Pour une analyse précise de la conception marxienne du travail abstrait comme forme abstraite de médiation sociale histo-riquement spécique, voir M. Postone, Temps, travail et domination sociale : une réinterprétation de la théorie critique de Marx ,Paris, Mille et une nuits, 2009.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 66: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 66/198

_

67_

a machans a monna comm foms mnan à c sc

comp s appos soca q’pm a cao capa. acommnc ans pa mn capa comm va q s’aovaos.  À c sa ’pos, psn a cao capa n s msq appn camn concp hn gs : « la va passconsammn ’n fom ans ’a, sans s p -mêm ansc movmn, s ansfom ans n n sj q . […]as n fa a va vn c sj ’n pocès ans q, à avs chanmn consan s foms-an machans, […] svaos -mêm. […] ic, s psn soan comm n sbs-anc n pocès, n sbs q s p -ê , po aq machans monna n son q smps foms »19. ns, ans l cp , a va s pcmn mn comm asbsanc-sj q s m -mêm. Pa à, a sè mpc-mn q sj ’hso a sns hn s cvmn ans capasm. i n’n cpnan c sj à acn op soca, f-c poaa, pas ps q’avc ’hman, mas fè a foms paqs objcvans q’pm a cao capa.

la concon mann sj ’hso à a cao capa sè q s appos soca caacsqs capasmon cc spcq q’s possèn s abs svs pa ags . q, n o, nq q s appos soca s ps fona-mna q vs a cq n saan ê sass façon aqa nms appos cass, mas bn comm s foms maonssocas pms pa s caos s q cs machans o capa. l sj a s comm c : s absa

n p ê n à acn ac soca ; s po n o m-pomn, npnammn a voon s acs. là où sjhn s anshsoq connassan, appaaî chz a commav hsoqmn mn. omm sj, capa s onc n« sj » bn sn : sc cons pa s foms mns paqs q’ nfom oacvmn, fom soca aovconsv foms sbjcv, on poa n q’ s’èvà a conscnc so, c q’ n fa cpnan pas, conamn ags hn. hz a, n ’as ms, convn sn a

sbjcv sj soco-hsoq.l’ncaon mann sj-obj nq à n fom -

mn appos soca compo ’mpoans mpcaons po nho a sbjcv. Pa c va hoq, a sb scas pobèm psmooq, passan a ps n comp sj

19. K. Marx, Le Capital, op. cit ., pp. 173-174.

m. postone, Le sujet de l’histoire : repenser la critique de Hegel dans l’œuvre marxienne de maturité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 67: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 67/198

_

68_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

nv (o spa-nv) connassan ss appos a mon

(o os) à c s foms maon soca (cons-s pa a pas), conçs comm mnaons a sbjcv ’objcv socas20. l pobèm a connassanc vn aos c a mnson sbjcv foms mns maon soca.

c cp  fa fon s ’npaon ácsnns caos a comm an à a fos sbjcvs objcvs,socas cs. e nq poan q sncaon è c q ab lács osq’ pos mpcmn « ava »( ava n na, anshsoqmn conç) comm sbsancconsan ’n sj mpêch s as pa s appos capass.hz lács, sj ’hso p ê comps comm n vsoncocv sj boos, s consan -mêm comm monà avs « ava » (c q vn à q concp « ava » c sj boos, q ’on npè c-c comm nvo comm cass, son nnsèqmn s). i convn à c a son q ’npaon ácsnn abo s appos capasscomm nsèqs a ava. êm s hs s d ss 

conn bn cans cqs a sc ava ns, sspspposs sos-jacns consonn avc s appochs aonns capasm n ms mach pop pv – c’s-à- nms nsèqs pa appo a ava.

la cq mann omp avc s pspposs cposon, aq vna ma o omnan ans a aonsocas. Pô q ’apphn s appos capass comm annsèqs à n sj on s navan a asaon compè, a

anays cs appos -mêms, caacss pa fom qas objc-v, comm an consfs c q ava sas comm sjhsoq. onan mpq q a ho mann a man’s pas à ’ q cans acs soca, s q poaa,psnan n ma-sj ’hso app à s as ans nsoc f. Bn pô mpq-- a cq ’n .

un nc sma s n a lács n c q concn concp hn oa. Po lács, a oa soca s à a foscons pa « ava » occ, famn pa s appos capa-

ss q n navn a asaon. la oa psn ans  p d   a cq psn capas n sa as q ans soca-sm. on a, a mnaon cao capa comm sj

20. Habermas prétend que sa théorie de l’agir communicationnel déplace le système de référence de la théorie critique parrapport au paradigme sujet-objet. Je suggère que Marx, dans l’œuvre de la maturité, opère déjà un tel déplacement. J’ajouterai– quoique je ne puisse le démontrer ici – que la concentration marxienne sur les formes de médiation sociale permet une analyseplus rigoureuse de la modernité capitaliste que le tournant habermassien vers l’agir communicationnel. Voir J. Habermas, Théorie 

de l’agir communicationnel , Tome I, Paris, Fayard, 1987, p. 400.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 68: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 68/198

_

69_

hsoq nq, a cona, q a oa ava q a cons

son vns s bjs  a cq. Po ’a cp , a fomaonsoca capas s nq n c sns q’ s cons ’n « sbs-anc » qaavmn homoèn. e s onc cvmn commoa. ls as fomaons socas n son pas aan oass ; sappos soca fonamna n son pas qaavmn homoèns.n n p s compn pa concp « sbsanc », n n hbn pncp scan nq, pas ps q’s n pon n oqhsoq mmann ncssa.

l’ son aq capa, non poaa o n, s sj oa mpq camn q, po a, a naon hsoq capasm n sppos pas a s a oa, mas son b.i s’ns q a conacon q ps a pomn c oan a poss pas vs sa pn asaon, mas vs a possb hsoq son aboon. en ’as ms, a conacon pm a nmpo a oa n ovan s son a-à.

la mnaon capa comm sj hsoq fon a yna-mq capasm ans s appos soca hsoqmn sp-

cqs ans (a machans, capa), qoq conss pa sfoms scs paq : cs appos acqèn n sncqas npnan s nvs s somn à s conans qasobjcvs. l capa, q ’anays a, s n pocès acq qs psn comm n oq n ason mêm sa mnson qasobjcv, qanab npnan a voon s acs. dansc pspcv, ’snc ’n oq hsoq n caacs paso ’hso hman, mas psn n a sncf, hsoq-

mn spcq, capasm. ’s c oq hsoq, q ( lács, ans q a ppa s mass, apès ), ’nan à ’hs-o comm , aa anhsoqmn poj s o v socahman. dans ss anayss a ma, a n a a oq hs-oq n manè posv, n comm n an c smpos à na connn, mas comm n fom hsoqmn spcq omnaon nacn ans s foms socas capasm.

Paaoamn, c nnc hsoqmn spcq ’hs-o jo ’n momn mancpa naccssb a posons q,

mpcmn o pcmn, nn sj ’hso avc acass ovè. Posan a cass o n comm sj hsoq, csnpaons « maass » chchn à m n va an hman n nssan s ô a paq ans a caon ’hso. pnan, ans ca ’npaon c sqss, s posons s vèn n’ê mancpacs q’n appanc, psq

m. postone, Le sujet de l’histoire : repenser la critique de Hegel dans l’œuvre marxienne de maturité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 69: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 69/198

_

70_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

’snc mêm ’n oq ’hso pm ’honom ’a-

naon a paq. ooamn, ’app à a pn asaon sjn’mpq n ’a q a pn asaon ’n fom soca an.on c c, va mannan ê vn q a poss

cq ’anays mann nob n cq a oa, sj, a oq acq ’hso. pnan, à où asas cs concps comm aan ’pssons a a socacapas, s appochs posscass n nn o smpmn’snc. hchan à n oyam a b hman, csposons mn n panhèss a ynamq nnsèq asoc capas, obsccssn a fom omnaon ynamq qpm sas a cao capa s vèn ans, onqmn,pofonmn samans.

ls posons q amn ’snc a oa son onc soas cs q n nn ’snc ans b sav a possb a b. es son os naas : s posn, qoq manè oppos, n n anshsoq n c q s c qva ê, n a connassanc ’snc a oa, ’a-

maon sa posv. a, qan à , anays a oa comm na honom hsoqmn spcq, ans ’opq m à jo s conons possb hsoqs son aboon.

l diue du Pitl  À c sa ’amnaon, j’amas sqss n c s

caos manns snsbmn n cs poposs palács. e poa fon a bas ’n ho cq capasm

à mêm pass asm ’appoch ácsnn, on svab, c s npaons aonns.lács anays cans aspcs cna a mon – pa mp,

’sn, a baca, a fom ’éa o – n s consana pocsss aonasaon fons ans a fom machans. i ccs pocsss n ms sbsompon qaaf sos qanaf,sonan q capasm s caacs noammn pa n nancacc à a aonasaon a cac q mn s pops qaavs,hmans nvs s avas21. ooamn, am q

mps y p sa na qaav, vaab can s ansfomn n qanaf mp « choss » qanabs22. dans ams où mpq a sbsompon qaaf sos qanaf,’nc capasm sa onc absa, na fom.

21. G. Lukács, Histoire et conscience de classe, op. cit ., p. 115.22. Ibid ., p. 117.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 70: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 70/198

_

71_

pnan, qoq a aonasaon mon op pa a ma-

chans pss paaî oa, s n fa m pa son pop fo-masm23. s ms appaassn camn n po cs, osq capasm s vè ê n o fom sysèms pas s manè connn, comm n oa aonn compos pa-s hamn aonns24. mn , a cs vè q cansconons qaavs sn aachs a appos qanafs cap-asm, « q n s’opposn pas s somms vas q son, sans ps,commnsabs n s, mas ass s vas ’sa ’n somn, q ovn mp ans a pocon a consommaons ôs mns »25. l’on n saa ès os compn capasmcomm n oa aonn. on lács, n connassanc o qvaa à ’aboon v ’conom capas26.

lács no onc capasm ssnmn sos ’an son fomasm, comm n fom soca av à son pop conn.l’on p ès os pns q, osq’ a fom machansq’ sc a v mon, a soc capas, n’n abo q amnson absa, qanav fom – a mnson va. i

pos ans a va ’sa comm « sbsa ma », comm conn qas onooq a machans, spaab a fom q mpm ava, anshsoqmn conç.

dans c pspcv, pass a pns boos, c’s passson aonasm fom, pass a spaaon a fom connpovoq pa capasm, c q q n concp fom onvs conn conc son sbsa ma : n ho acq a ps 27. l onan op pa n con ’hso comm

pocsss conc oa acq n sj ’obj nqa,son lács, chmn ’n ho. pnan, qoq vopp a mho acq à mêm sas ’hso hman mon a vo passmn s annoms a pns boos, s’avè ncapab cov sj-obj nq ans ’hso28.  À a pac, ocas c n manè as, hos ’hso,ans gs . en s n myhoo concp q no sannoms a phosoph cassq29. on lács, passmn cs annoms q ’aboaon ’n vson hsoq soca

a soon hnn. la capac poaa à s cov, ans ’m-

23. Ibid ., p. 130.24. Id .25. Ibid ., p. 136.26. Ibid ., p. 130.27. Ibid ., pp. 178-188.28. Ibid ., p. 185.29. Ibid ., pp. 185-188.

m. postone, Le sujet de l’histoire : repenser la critique de Hegel dans l’œuvre marxienne de maturité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 71: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 71/198

_

72_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

mannc ’n pnc vc, comm sj-obj nq fona

a « soon » aqa30

. lács pocè aos a voppmn ’nho a conscnc cass poaa31 q j n sca pas,s c n’s po son q, conamn à a, lács n fèpas sa hès a voppmn capa – pa mp, n ms possbs man s maons q acn a sva ( passa a sva abso à a sva av), soas s ansfoma-ons ababs a voppmn pocès pocon. Bn pôpo-- n acq ’mma a maon, aqan a qa, sscpb mn à a ps conscnc so poaa comm sj. on pcaon s csmn n o ynamq hsoq. onç comm pocès acq ’a-oconson ’hman, ’hso s nmn : n’s pasanays n foncon voppmn hsoq capasm.

lács apphn n capasm comm n a ssn-mn saq, n fom qanav absa smpos à avab na conn soca qaaf conc q’ occ.dans son sysèm fnc, a acq hsoq cons pa

a  ps  opè a nva s appos cass poss comm connsoca « » namn opposs a caos capasm. scaos, on ’ê cs a pas, von a cona c q cons- c nè. l’opposon ss pa lács n « s nancs voppmn hsoq » « s fas mpqs » – s pmèsappaassan, pa conas, comm n « a sp » – èv’n pcaon32. l’hso nvo c a nva a pas q ’nn lács, c conn soca « », aos q s fas

mpqs nvon a nva s caos conomqs. amn lács sv-- onc à a ynamq capasm ?’ s fè cvmn à a ynamq av mmann à a soccapas, q’ mn comm manfsaon a omnaon capa s ava33, n pn namn pas a s ’hsoc c ynamq, c a soca qas aonom q s a cœ capasm. Bn pô a a-- comm n manfsaon ’na soca ps fonamna, n movmn fanomaq q occ« ’hso » : « À c ma fanomaq ’n movmn

pp sccè n sncaon ès q a s so n n po-

30. Ibid ., p. 189.31. Ibid ., pp. 189-199.32. Ibid ., p. 227. Lukács rapporte implicitement cette distinction entre tendances historiques et faits empiriques aux différencesde niveau logique de l’analyse marxienne de la valeur et de la survaleur au livre I du Capital et de celle du prix, du prot, de larente et de l’intérêt au livre III, le second groupe de catégories occultant le premier. Ce qui importe ici, c’est que Lukács interprètela dimension concrète des catégories fondamentales du livre I, telles que le « travail » ou « la valeur d’usage », en un sens positifet ontologique (ibid ., pp. 227-229).33. Ibid ., p. 225.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 72: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 72/198

_

73_

csss on ’homm s a foc moc. c n’s possb q pon

v poaa, c n’s pas smn pac q sns pocsssq s manfs ans cs nancs s a sppsson capasm qc sa po a boos n sc mna, s pna conscnc c qson »34. l’« hso », po lács, n’s a q pocèsacq cons pa a pas. e opè à n nva ps fonamna a a soca q c aq onnn accès s caos cap-asm, ov s son passmn. ’s c nva « ps pofon »,ps sbsan a a soca q’occn s foms capass ; onn p sas q pon v c q n omp ’mma.e c pon v, pn lács, s n possb scmno a poaa35. l passmn hsoq capasm pa poaa mpqa onc c a mnson fom, qanav a v mon (a va), pman ans ’appaon a an jo ’appopaon a na , sbsan hsoq a soc (amnson a va ’sa, ava poaa).

lács psn aos n vson posv maas amho acq . i pocam ans ’pps pocès

acq ’hso cons pa a pas poaa ( pa àmêm s concps ’hso, oa, acq, ava, poaa) a capasm. , on a v q, po a, sj-objnq hn èv s caos capa. i smb onc q’cnco, c q lács n comm ovan s n a-à capasm – ’ ’n oq acq ’hso, concp oa, sj-obj nq – so pcsmn c q a ana-ys comm caacsq capa. q lács compn comm

socamn onooq, comm a champ va s ca-os, c’s c q s caos manns a cq ’conompoq sasssn comm nnsèq a capa.

dans ’ssa s a « rcaon », lács spa oppos qanaf  qaaf cooamn, a fom conn. s opposonsson s à sa comphnson a va a va ’sa , paan, a fom machans. omm on ’a v, npè a machanscomm n fom absa (a va) hsoqmn spcq smpo-s à n conn anshsoq sbsan conc (a va ’sa,

ava) q consa a na « » soca. Po lács, aaon a fom a conn s connn ans capasm. Paà mêm, n concp fom q n sa pas nn à son connova s n a-à capasm.

34. Id .35. Ibid ., p. 189.

m. postone, Le sujet de l’histoire : repenser la critique de Hegel dans l’œuvre marxienne de maturité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 73: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 73/198

_

74_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

t n’s pas, cpnan, ’anays mann a machans.

cœ c-c, on ov ’amn « ob caacè » avaans capasm : s à a fos « ava conc » « ava absa »36.l « ava conc » sn n can fom c q nos cons-ons comm acv abos, q mas s nacons n’homm a na ans o soc. an a « ava absa », n sn pas smpmn ava conc abo sos ’an sonabsacon, « ava » n na, mas n n cao bnn ; sn q ava ans capasm mp n fonc-on soca nq q n’s pas nnsèq à ’acv ava comm : mas n nov fom, qas objcv, ’npnancsoca37. l « ava absa », n an q foncon mac avahsoqmn spcq, s conn, o m, a « sbsanc » ava38. en , a fom conn son c nmmn s, c’sà n mnaon fonamna capasm.

on a, ava ans capasm n cospon onc pas s-mn a ava q ’nn sns commn, manè anshs-oq, mas amn à n acv socamn masan hso-

qmn spcq. ’s n c sns q ss pos – a machans, capa – son à a fos c ava conc s foms objcvs’n maon soca. en svan c anays, s appos socans, qas objcfs foms, q caacsn capasm appa-assn comm ass. is son mns pa ’opposon n nmnson absa, na homoèn, n mnson concè,pacè ma, sqs smbn os « nas »pô q socas cononnn s concpons socas a a

na. là où lács n’abo q a mnson absa a ma-chans, a anays c-c sos son ob aspc, absa conc.dans c pspcv, ’anays ácsnn pê anc a fchsm ; naas a mnson concè a fom machans.

hz a, a fom maon soca pop a capasm nèn nov fom omnaon soca – c q som s ns à’mpsonna, à a aonasaon acc conans ’mpafsscs : a omnaon s ns pa mps. lon ’ê fanoma-q, c omnaon s bn . n n saa a compn a-

qamn n ms omnaon cass o, ps namn, omnaon concè ’n op soca o ’appas aq /o co-nomqs. e s non ocasab , qoq cons pa s foms paq soca mns, smb n’ê o smpmn pas

36. K. Marx, Le Capital, op. cit ., pp. 47-53.37. M. Postone, Temps, travail et domination sociale, op. cit ., pp. 185-276.38. K. Marx, Le Capital, op. cit ., p. 47.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 74: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 74/198

_

75_

soca39. t q ’anays a ans l cp , c fom om-

naon mpo s n o ynamq non saq. là où lácspns ’hso comm a ynamq occ pa capasm,a ’npè façon cq comm honom fonamna-mn caacsq capasm. dans l cp , a a nsab a fom machans nè n nacon acq n a va a va ’sa ans aq s’on n ynamq hsoq èscomp, non na, sos-jacn à a soc capas mon40. ic,a va ’sa n’s pas a foms scs bas capasm, mas n psn n momn consf 41. la ynamqn pa a acq a va a va ’sa s caacs’n cô pa a ansfomaon conn a pocon , ps n-amn, a v soca , ’a, pa a conson conn ss pops conons fonamnas n an q as mmabs c v soca. ’s-à- q c maon soca s n nènsanc po pa ava , paan, q ava vvan s panan pocès pocon (cons sos ’an a oasoca), q q so nva pocv. la ynamq hsoq

capasm po connmn « nova » o n po-san « mêm »42. ynamq nè onc a possb ’nnov oansaon a v soca, o n navan sa asaon.

la cq mann a ma n sppos ans ps ’nvson« maas », anhopooq a acq as hnn q ’a nps lács. en n sns, psn pô a jscaon« maas » c acq. a son mpcmn q so-san « noya aonn » a acq hnn s pcsmn

son caacè as. e s ’psson ’n mo omnaonsoca son pa s scs appos soca q, n v pop caacè as acq, acqèn n snc qasnpnan s nvs. l’acon nv o cocv n saaonc fon mmamn ’nb a ynamq mmannq nèn s appos soca. Po a, sj hsoq n’sa q a sc an a maon soca consv afomaon capas ( capa), on s conacons ovn, nonpas s a asaon sj, mas s son aboon.

dans c pspcv, a ynamq hsoq non na c- pa ’anays cao a ov ass bn s ’nnc

39. Cette analyse fournit un point de départ solide à l’interprétation des formes de pouvoir diffuses et immanentes décritespar Michel Foucault comme caractéristiques des sociétés occidentales modernes. Voir M. Foucault, Surveiller et punir , Paris,Gallimard, 1975.40. K. Marx, Le Capital, op. cit., pp. 199 et et suiv.41. M. Postone, Temps, travail et domination sociale, op. cit., pp. 387-562.42. Ibid ., pp. 421-450.

m. postone, Le sujet de l’histoire : repenser la critique de Hegel dans l’œuvre marxienne de maturité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 75: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 75/198

_

76_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

cq a fom cossanc conomq q s c a po-

con ns caacsq capasm43

. ’s q’pm n anays cao s pocsss aonasaon cs façon cq pa lács. appoch n pos acn schma voppmn na q ova s n a-à a sc ’oansaon ac ava (comm fon s hos a socposns), pas ps q’ n consè a pocon ns poaa comm s fonmns ’n soc f (comm fon nombss appochs mass aonns). e sè pôq capasm, o n n sapan a asaon, nè a possbhsoq foms cossanc pocon anavs.

c npaon s js, a conacon sc capa-sm n pass pas n a sphè a sbon ( mach, a poppv) c a pocon, n s appos pop sans a pocon ns. e m pô n s foms cos-sanc pocon sans cs q poan vo jo s sappos soca n’an ps mass manè qas objcv pa ava. en panhèss, a fonaon mann caacè cona-

co a oa soca ans s foms ass pms pa scaos machanss capa mpq q’n conac-on soca sc so spcq a capasm. À a mè canays, ’ son aq a a o s appos soca n nason ssnmn conacos acqs n p ê q pos- maphysqmn, non pc.

la npaon a q j’a sqss omp avc s np-aons ps aonns, on cons a cq. s nès

compnnn capasm n ms appos cass scspa mach a pop pv sasssn a fom omnaoncosponan pon v ava a pocon (conçs manè anshsoq comm nacon n ’homm a nama). J’a son q’n anaysan ava ans capasmcomm hsoqmn spcq, a chch à c n fom maon chss soca n, consv ’n fom om-naon. -c sc pocès pocon capas nè nynamq nq ans ’hso. Pa à mêm, ava comm pocès

pocon, on ’ê s foms spaabs opposs a appossoca capass, n consn cœ.

la ho mann jo onc ’n nson bn ps an qa cq aonn s appos sbon boos ( mach a pop pv) ; compn a soc ns mon

43. K. Marx, Le Capital, op. cit ., pp. 575, 584-585 et Le Capital , Livre troisième, Paris, Éditions sociales, 1977, pp. 737-738.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 76: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 76/198

_

77_

-mêm comm capas. e a a cass ovè comm n

mn fonamna capasm, pô q comm ’ncanaon sa naon, n conço pas socasm n ms asaon ava a pocon ns, mas comm ’aboon possbass bn poaa ’oansaon a pocon fon s ava poan q sysèm ynamq conans absasconss pa ava n an q’acv socamn masan44.la npaon a ho mann mpq ans pns ànova fas capasm sa possb ansfomaon hsoq. enaachan a cq a s amn mach a pop pv, fon s namns ’n ho cq a soc capaspos-ba ans q s pays so-san « socasm mn s-an » q’ npè comm s foms anavs ( ayan cho)’accmaon capa pô q comm s socs ayan psnn naon hsoq capasm, q q’n so ’mpfcon. appoch pm n o n cq s conaons s pscns capasm – capasm noba obas – sans poaan ss vs n ca ’anays mas aonas.

l ritiue du Pitl et le Figurtiitriue du Pitlie

rospcvmn, s vn vn q a conaon soca,poq, conomq c ’hmon capa a va hs-oqmn – mcansm a capasm noba conmpoan,n passan pa capasm ba xix  sèc, pa capasmfos, cn s ’éa, xx  sèc. haq conaon a onn

à pnans cqs – ’poaon a cossanc njs nqab, pa mp, o s foms omnaon chnocaq bacaq. hacn cs cqs so cpnan ’na-a. omm on vo somas, capasm n p ê na-mn n à acn ss conaons hsoqs. en sqssans ncs n ’appopaon cq pa lács c a, j’a chch à sn n n appoch q, q’ q’nso a sophscaon, s n nè nsanc cq ’n con-aon hsoq capasm n appoch q pm sas

capa n an q noya ssn a fomaon soca, spaab ssns conaons sfac.

  cos sèc n, ’mpoanc c sncon n’acss coî sa mconnassanc a onn à sss bvs.rappons ’asson mann son aq a voon soca à vn

44. M. Postone, Temps, travail et domination sociale, op. cit., pp. 451 et suiv.

m. postone, Le sujet de l’histoire : repenser la critique de Hegel dans l’œuvre marxienne de maturité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 77: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 77/198

_

78_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

o sa pos ’avn, conamn a voons ans

q, concns s pass, on mconn pop conn hso-q45. dans c opq, a ho cq capasm abo palács, fon s ’appopaon « maas » , s nvoyà n avn q’ n saa compn. ’ov s pas-smn capasm, confon capa a conaon q aa snn a xix  sèc. Pa consqn, lács confo mpcmna conaon aq capasm q va m a cs capasm ba. Paaoamn, ’npaon s caos acq mann popos pa lács n pm onc pas fonaqamn a chss sa scpon cq capasm, mêms c-c s amn con a bacasaon a soc.

Ps cmmn, cos an-hn à zsch, commn à nomb hocns pos-scass s anns 1970 1980,appaaî amn comm n nfo nan appo à n novconaon capasm. n p son q c-c on amn nvoys à n avn q’s n’on pas aqamn comps. rjan n cnasm aq mpcmn confo pa lács, s

n’on p sas ’o noba obas q va mpac, à ’scomm à ’es, capasm fos cn s ’éa.

en pnsan à nova fas appo a à manèà m n mè a concpon mann capa comm noyassn a fomaon soca, j’a vo conb à a conscon’n cq capasm aqa a psn, b s msconcps cans appochs q nn capa à ’n ss conaons hsoqs. n

(td d ’s p Fd mfd)

45. K. Marx, Le 18 Brumaire de Louis Napoléon Bonaparte , Paris, Le livre de poche, 2007, p. 122.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 78: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 78/198

 

CONNAISSANCE ET CRITIQUE. MARX ET LA CRITIQUE DE LARAISON AU SEIN DE LA MODERNITÉ Sergio Pérez P.U.F. | Actuel Marx 

2011/2 - n°50pages 79 à 97

 

ISSN 0994-4524

Article disponible en ligne à l'adresse:

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------http://www.cairn.info/revue-actuel-marx-2011-2-page-79.htm

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Pour citer cet article :

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Pérez Sergio , «Connaissance et critique. Marx et la critique de la raison au sein de la modernité» ,

Actuel Marx , 2011/2 n°50, p. 79-97. DOI : 10.3917/amx.050.0079

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Distribution électronique Cairn.info pour P.U.F..

 © P.U.F.. Tous droits réservés pour tous pays.

La reproduction ou représentation de cet article, notamment par photocopie, n'est autorisée que dans les limites desconditions générales d'utilisation du site ou, le cas échéant, des conditions générales de la licence souscrite par votre

établissement. Toute autre reproduction ou représentation, en tout ou partie, sous quelque forme et de quelque manière que

ce soit, est interdite sauf accord préalable et écrit de l'éditeur, en dehors des cas prévus par la législation en vigueur en

France. Il est précisé que son stockage dans une base de données est également interdit.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u

   i  s  w  w  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

n

od

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 79: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 79/198

ie et ritiue.

rx et l ritiuede l ri u eide l derité

P io Pérez 

l ô pm pan acco à a ason pa a mon, à a ss lmès, n’s n mysè po psonn. l sj mon s npa sa voon ’anays mon som o c q ’noà n nspcon aonn. cn oman n o chapp, pasmêm a on nco mons, ca va so, ’o poq. capac cq a n à a ason -mêm. to coyanc,o nom moa o poq o s’appy s n aona -

coan, son s ès a oq, pncps conss commnconsabs. l’è ac, q a b a cos a èm mo xiii sèc, s, son ’psson kan, c ccsm. lm « cq » sn ’acv conssan à nc va fa, c q s js c q n ’s pas : som n amaono n nsmb ’amaons à a cq vn à amn sa vao sa jscaon. ’on s pos a qson savo q c acq, a pons sa nvaabmn a ason. as q s pass--

osq ’acv cq a ason vn aov ? vo a ason s cq os nos coyancs, c acon p assbn s on con a ason -mêm. l’objcf c ac s’anays commn a cq a ason a con a à fom nconcpon anav q, n caan ’snc vas nvsass ns, pac a ason ans a connnc son hso. dans afo kan, n ba a v jo concnan ô s ms a ason, ass bn s pan a connassanc q a phosophpaq. ba s’s poon jsq’à nos jos (on n ov s chos

conmpoans chz Foca noammn). a y a bn nn pspa, mas y occp n pac s snè q’ a cons pa ncan hmansm nvsas comm n pns sopçon, vocomm n nnm ca s vas a mon a ason.os nos nssons pcsmn c à a manè on a a no-

 Actuel Marx / no 50 / 2011 : Pourquoi Marx ? Philosophie, politique, sciences sociales

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 80: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 80/198

_

80_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

’hisoi dns ison, ps ison dns ’hisoi 1.

itrduire l’itire d l ri : le tégrie de l’éie Plitiue.

la m manè ’amn a cao a ason chz as cons son acon ans ca pocsss pocon connassanc. a n s’s pas popos ’abo n ocn phoso-phq, mas fa a cq ’conom poq. d so q,po apphn c cao a ason, convn ’anays s o-vas mêms où abo pos sa ho : l cpi , bn sû, masass s Fondns d iiqu d ’onoi poiiqu (« gundiss »,1857-1858), ans q c q’ s convn ’app « lv i » cpi , s Tois su pus-vu (s n 1861 1863), sansob cans cs pomqs ans, comm  misè d phio-sophi, aan 1847. a s convanc q a connassanc n’s pasn caon x nihio, mas bn n âch q n p vabmn êmn à bn q’à conon ’amn manè cq s caosq a scnc s po pns son obj : cq connassanc son

po nssocabs. convcon s s fomn anc ans sonsp q a ppa s s o s sos-s ss ovas pbsapès 1849 connnn mo « cq », pafos assoc à ’ « fonmn » o ’« bach », c jsq’a cpi , on sos-nq q’ n s’a somas ps ’n appoch « pmna »,mas bn ’n ahnq ciiqu d ’onoi poiiqu.

d’n manè na, q poch a a conomss cas-sqs ? Pss choss, bn nn, mas ’n s pncpas s sans

o ’s s caos comm s’ s’assa ’s ns. ans jamas s’no s on. un a acq consjà, n so, nconscmmn, n poson phosophq. n ov nmp ’n cq ans a èm pa  misè d phio-sophi , n « la maphysq ’conom poq » :

« ls conomss pmn appo a poconboos, a vson ava, c, a monna, c., comms caos s, mmabs, ns […] ls conomss

nos pqn commn on po ans cs appos onns,mas c q’s n nos pqn pas, c’s commn cs appos sposn, c’s-à- movmn hsoq q s a fa naî »2

1. L’expression « la raison dans l’histoire » appartient, certes, à la tradition hégélienne dans laquelle elle participe d’une « philo-sophie de l’histoire ». Dans ce qui suit, par contre, elle a pour fonction de montrer que Marx fait partie d’une tradition qui, à partird’une philosophie post-kantienne à la recherche de l’autonomie complète de la raison, a cherché à replacer la pensée dans son itinéraire, c’est-à-dire, la philosophie dans son histoire.2. K. Marx, Misère de la philosophie, in Œuvres, Économie I , Paris, Gallimard, 1965, pp. 74-75.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 81: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 81/198

_

81_

i mpo v q, po a, c cc nc vê

aspcs : o ’abo, n an q concps pos pa a pns,s caos on ncssamn n caacè nvs, ca a pnss’on namn vs c q s na, nvs : « la poconn na s n absacon, mas n absacon aonn, ans ams où, sonan pcsan bn s as commns, nos va pon »3. i s’a assmn ’n aspc . as, s ps’av nspnsab ans n pm mps, à a on, c nv-sa mpêch pcs s mnaons q fon ’obj qqchos spcq. en , fa a a-à s mnaons sps nas s ’on v v ’ob, a nom ’nvsa, anc spcq : « tos s sas a pocon on s caacèscommns q a pns n comm mnaons nas ; mas sconons s nas n son n ’a q s momns absasq n pmn pas sas sa hsoq a pocon »4.

Pv ’nvsa n’s pas sans consqnc, ans a msoù ca con à n caon s caos n qson, c q, panson, nn ’ q s aons sns pa cs caos

cosponn à s objs nmpos, onns ans n na o-  jos nq. l’absacon s n momn anayq nspnsabans ’na a pns, mas, à foc s m à cs caacèscommns, on sq « confon ’n os s ncshsoqs ans s os hmans nas »5. oà onc n pmmn pman compn c q sn « ’hso ans aason » : onnî un od d poduion vn pcsmn à sans sa nc spcq pa appo à ’as mos pocon.

connaî sa nc spcq mpq q ’on abss s -mnaons pns (caos) q ’idnin  comm mo pocon q’ s, n os s as. Paaoamn, ans cas capasm, ca vn à pq a manè on s mnspocfs s ps na – ava ss moyns pocon, qsmban à jamas nspaabs – s son ssocs :

« n’s pas ’n s homms vvans acfs avc sconons nas noanqs mabosm avc a

na q aa bson ’n pcaon o q sa sa’n pocsss hsoq ; c’s a cona a spaaon n csconons noanqs ’snc hman son acv,

3. K. Marx, Grundrisse , I, 5, [7].4. Il s’agit du premier sujet que Marx aborde dans les Ébauches préparatoires à l’élaboration du Capital , les Grundrisse . VoirK. Marx, Grundrisse , I, 8 [10].5. K. Marx, Grundrisse , I, 7 [9].

s. pérez, Connaissance et critique. Marx et la critique de la raison au sein de la modernité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 82: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 82/198

_

82_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

spaaon q n’s oa q ans appo n ava saa

capa »6

.

un cq aspan à po a connassanc o onc ss-pn ’vnc mma ’obj c q’ co savo a pn-s. a mpq n n am comm an « mmamnonn », q’ s’ass s appos pocon o s caos vsanà n cs appos nbs. la connassanc o a sans acnpspposon, sa âch conss à fon smanmn ’pnc a on s c pnc. , on obsv, a cona, chz sconomss cassqs n sbonaon compè a onns mp-qs ; n’ayan ’a hozon q psn, ’opaon ncq’s cn s ojos a mêm : s as q’s can nas nvss son c momn psn, c’s-à- c q èn pop ma. ’s ans q’à pa xiii sèc, s conomsspoqs on ’nv so n fn abso, consan,« non [comm] n abossmn hsoq, mas [comm] pon pa ’hso, pac q’s consèn c nv comm qq

chos na, confom à concpon a na hman,non comm n po ’hso, mas comm n onn a na-. son a jsq’à mannan paa pa o poqnov »7.

ls appos pocon n’appannn pas ps à a na -n q s caos n son s pos a sponan a pns.i n nos smb pas m c q pcè qqsconcsons concnan appo n ’objcv s choss ’ac-

v a pns. d cô ’objcv, maasm a nfa acn o : s ês hmans assn posn a sn ’nmon objcf q n’s pas n psnaon pns. as sn mn pas ns fac à c mon, s avan, s ansfo-mn : acv s objivn , ans sns où c ansfomaons on pa s objcfs q’s posvn. ps s, s chaqnv chch à pavn à ss ns à avs son acon, ’nsmb snvs cons n n snc, ass bn qanavmn qqaavmn, q s bn ps q a somm ss pas. haq

naon façonn, n paq comm n ho, n appopaon son mon, mas fa s a bas ’n ava paab q’a ç n ha, c’s po ca q ’hman a n hso. enc q concn a pns, a aop n a sma : smbconvanc q s caos son s concps pos pa a pns q

6. K. Marx, Grundrisse , I, 449 [389].7. Ibid ., 4 [6].

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 83: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 83/198

_

83_

apphnn cvmn s appos s. i n s man pas s s

son smps psnaons phnomnas aqs chappn schoss n so, pas ps q’ n m n o a a nos connassancso q’ n sppos ’snc qq pab a connassanchman. Po , s caos ’conom poq cassq sons mnaons pnss ’obj : « ls caos ’conomboos son s foms pns q on n va soca oncn objcv po s appos pocon c mo poconsoca hsoqmn mn »8. cs caos n son pas ojoss s vas, c son nanmons ojos vas s, c’s-à- s

 fos objivs d’pphnsion d’un obj . es on n ason ’ê, c’spoqo a cq conss à anays s isons po sqs cs ca-os n pavnnn pas à pq manè sasfasan s appossoca ; c’s pcsmn à ca q a consac lv i cpi ,s Tois su pus-vu .

la cq ans ms n œv smb f asm caacs-q cans phosophs : n’y a pas, ’n cô, s appos na-s pocon, npnans ’acon hman, , ’a, n

pns cconsc à a conscnc nv. n n p pas qs ês hmans assn ’n cô pnsn ’a, ca c son sês q assn pnsn smanmn9. Pa consqn, s nappo nssob n ’objcv s choss ’acv a pns :s ês hmans cn ’objcv s appos pocon (mêms’s n fon pas conscmmn), o comm s cn s caos à’a sqs s chssn s cs appos. la connassanc aon-n, a ason, s pcsmn appo n cs pocsss ; a

connassanc o n comp à a fos ’appaon cs appos pocon s pan hsoq ’aboaon cs caoss pan a pns. en , s n n pas comp c obnès, a ason s pnan ’n obj q’ n pavn pas àpq o pncps q’ n pavn pas à js, ès os, n p ê cons comm n vab « cq ».

a psn ns pvs fa q ’snc c nn objcv pns s c q cons mn a ason, apossb connassanc aonn. os nos connons c

’n app n. dans l cpi , osq’ anays a noon va,a s fè à so. en , a pos ’qaon svan :

8. K. Marx, Le Capital, dans la première édition allemande, vol. I, t. I, Hambourg, 1867, p. 1011.9. Il n’y a bien entendu rien de nouveau dans cette réexion, si ce n’est ce que Marx a qualié, dans le cadre de ses Thèses sur Feuerbach , de « matérialisme de la pratique » : « Le principal défaut, jusqu’ici, du matérialisme de tous les philosophes – y compriscelui de Feuerbach – est que l’objet, la réalité, le monde sensible n’y sont saisis que sous la forme d’objet ou d’intuition, mais non entant qu’activité humaine concrète, en tant que pratique, de façon non subjective. » Thèses sur Feuerbach , MEW III, 5 p. 24.

s. pérez, Connaissance et critique. Marx et la critique de la raison au sein de la modernité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 84: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 84/198

_

84_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

« 5 s = n mason, o nco 5 s = an an ’an. i

vo bn pa as q, son cô, appo va q cèc psson va s a conon po q a mason sopos à pa qaav avc , q, sans n n’ssnc, cs choss ns à a pcpon n poan êappos s ns a as à ans commnsabs :‘l’chan, -, n p avo sans n, n ’n sanscommnsab’. as, c, b nonc à poss ps avan’anays a fom-va : ‘as s mpossb n v qs choss s ssmbabs son commnsabs n s’»10.

qo an pns achopp-- ? a pon q c’s concp va q fa fa, non pas à cas ’n manq cav sa pns, mas n ason con hsoq : « son pova pas a fom-va -mêm ca a soc cqposa s ava scav, ’na s homms s focs ava an son fonmn na ». q m so, c’s faq a ason n’s pas f sponan a pns, mas q’ nn

n n mn avc ’objcv, so q’ s mpossb pnsn’mpo qo à n’mpo q poq : « l sc ’psson va, ’a ’a va os s ava pac q poaan q’s son ava hman n na, n p ê chq osq a noon ’a n s homms a jà acqs caacènacnab ’n pj popa »11.

i s’avè onc csf po a ’no ’hso ass bn ansa fomaon s objs q ans c s caos. ans ca, s appos

pocon s caos q s cvn smbn sspns ansn psn nn. en fa, po m n pac s appos capass, fat aanch s avas s ancnns foms omnaonscavass foas : n anaonsm s voppa, c’s pa sonnma q s mn n pac s appos pocon acs., ès os q ’on sppos q a pocon pos s s « os na-s », n anaonsm spaaî s caos acs smbnappan à ’o n s choss. la boos connaî q’n anaonsm a s, va am ’snc ’anaonsm

an q’ a -mêm n cass voonna, mas mannanq’ a acc a povo, n’am ps son snc caq ss pncps son « nvss » pa consqn q’s anscnno voon hsoq. « ns, y a ’hso, mas n’y n a

10. K. Marx, Le Capital . Livre I , Paris, PUF, 1993, p. 68 , p. 1028.11. Ibid ., p. 1029.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 85: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 85/198

_

85_

ps »12. i s pa consqn cca pac s caos ans

pop nès, omn à ’voon s appos pocon,ca c’s a s manè s conv n ns ansos. i sonc ncssa ss n pm ban : fac a fomasms apncps nvss namovbs, a ason n conss n n n sposf fom, n n n smp o ’s sns à f s s choss c mon, mas conss n n aon mn n ’objc-v s choss a pns q pm s apphn o à a fosans ca ’hso cv ans ca sa pop hso.dès os, so-san anaonsm n ’o s s ’o schoss, « n ’âm cops », q’no ’conoms « n’s q’ncapac à compn ’on ’hso pofan s caos,q’ vns »13.

l Fre et le teu de l’exPérieela cq vn aca ès os q’ pavn à mon q s

conons hsoqs ’mnc ’obj a fomaon s caosq chchn à n c obj nb mn smanmn. n

poa vmmn nos poch chch à anm v bas ’n a fom conn chz a. nos fasons, c’spac q’ nos smb q c’s à avs c concp « connassancaonn » q a n so ob pobèm ’on voppmn capa, c’s-à- son onp ê . t s n po a pncpa fabss ’conom cassq :

« l’conom poq a bn, s va, anays a va a

an va, qoq ’n manè ès mpafa. as n s’s jamas man poqo ava s psn ansa va, a ms ava pa sa ans a an va s pos »14.

Bn nn, s cs objs son obsvs manè acq,comm s onns mpqs, s possb ’amn jsq’à ncan pon s appos, comm fa ’conom cassq. asc connassanc s ncompè, am a, ans a ms où

n pn pas n comp s conons hsoqs q mnn sonobj, c’s-à- a s mnaons q fon q c obj s cq’ s. , a cona, s pna n comp, n sa qs appos pocon capass aan qq chos ans-

12. K. Marx, Misère de la philosophie , op. cit., p. 89.13. K. Marx, Lettre à Annenkov, 28 décembre 1846.14. K. Marx, Le Capital . Livre I, op. cit ., p. 91-92.

s. pérez, Connaissance et critique. Marx et la critique de la raison au sein de la modernité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 86: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 86/198

_

86_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

o, sans po aan ê abas, psq’s sn oqmn

s conons hsoqs possb. onnaî aonnmnvn à n, pa ’nma concp, ’n ssnc, « fom » pac ans son con hsoq, avc conn, snc ma15.

l’ncapac ’no pobèm a fom (hsoq) a sn a ho mpêch s conomss cassqs n objamn q pa sa smp snc ma, c q vn à -n capa comm ’nsmb s moyns pocon : « anon q capa s ava accm (as) – à popmnpa ava objcv – svan moyn a ava ac (poc-on), on n pn n comp q a maè capa on n oma mnaon fom »16. i s’a pon ’non csf chza, ans a ms où no a  fo ans c onnu vn àansfom n pofon a noon ’obj, c-c n’an ps « cq s manfs », mas po s mnaons q’ acq acos pocsss hsoq. en so, ava accm (s moyns pocon a maè pmè) n’s pas capa ; n vn q

osq s appos pocon confonn a ava saa, o s’a ’n momn q s’nsc ans n con hsoq. q faq capa s c q’ s, c n son pas s mns na apocon, mas bn a « fom soca » q cs ns aopn asn pocsss hsoq aq s appannn. d pon v a ason, a qson q s pos n’s pas c savo commn sns objs q consn capa abssn cans apposn , mas pô c a non q’ convn onn à cs

objs fa q’s pacpn a appos capass pocon.en , c son cs mnaons q confèn a capa sa vabobjcv ncan, o s moyns concs pocon, bacop’as foms nsancs, s q ava saa, ’an, s po-csss ava, c. amn, capa n p pas po aanson conn ma, mas son ssnc, sa sbsanc, s ov ans a« fom » soca q’ acq à avs ’chan a « foc ava »n an q machans. l ava s ov ans n, n sbsanc,comm n p po ’hso.

os avons nss s ’n (mas ass s a nc) n fom conn pac q c’s ans a connassanc aonn q ’on vo a

15. À notre entendement, Marx rejoint sur ce point Aristote et Hegel : « Et par forme j’entends l’essence de chaque chose, sasubstance première. » Aristote, Métaphysique , VII, 7, 1032b, 1-2. « La matière est le déterminé indifférent et l’élément passif,alors que la forme est l’élément actif. [...] La matière [.. .] doit être formée comme d’autre part la forme doit être matérialisée, réa-liser son identité dans la matière, en faire son habitat ou réceptacle. » Hegel, cité par R. Rosdolsky, dans La Genèse du « Capital »chez K. Marx , Paris, Maspéro, 1976, p. 118.16. K. Marx, Grundrisse , t. I, 196 [168].

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 87: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 87/198

_

87_

ason à ’œv, aq s’pm ans a concpon q popos a

s caos. Po s conomss cassqs, chaq cao s nsynhès q pm ’apphn n op ’abs pcasappcabs à n obj onn mpqmn17. Po a, n vanch,s qsons q ’on o s pos son pô : commn c connma a-- acqs c fom a sn c soc ? Poqo smoyns pocon a sn c soc on-s ps a fom ca-pa ? Poqo ’amnaon a pocv ava pn- afom ps-va ? la pspcv s’n ov pa consqn mo :chaq cao s n synhès, non pas s abs ’n obj onn,mas sa « fom », c’s-à- s ansfomaons hsoqs q confèn n snc ans q a s s ns concps q nn nb ans ’pnc. son cs ss q consnou ’ssn  ’obj : vn possus hisoiqu, ’obj n’vi uun 

 psn i n pouvi obiis pns ; vn possus onsisn à pns obj, pns n disposi ni d fo, ni ds ois qui ui  pn innn d ’pphnd . la connassanc s caos ’conom poq n fa q mon q c’s à avs n mêm

pocsss q s consn mon a ason q on ’acon asn c mon.

tofos, s n can nomb ’obsacs mpqs s qnn cs a concpasaon ’n n n a fom conn. Pam cs obsacs, son pacèmn mpoans : pm, c’s q, osq nova appos capass po-con s’mposn, s appos pocon pcns spaassncompèmn. i n s acn ac s foms ancnns o foas

pocon q on û ê ssos an ’nsa nova ap-pos. Po pm ’amaon capa, a fa n qq soc n mon nova. tan q’on consè n an q’nv, s n mpossb c è poa ac ’omb sf mva. ’s poqo s ncssa f poc àsa « fom soca ». l èm obsac n a fa q’n fos q sappos pocon capass s son mposs, s cn s con-ons pop snc à avs a conn s cycs pocfs : ava saa po s conons ncssas po q’a cos

cyc svan, appaass a sn mach mêm ava saa, ansq capa spos à acq a « foc ava » comm machans.« l capa n s bas ps s s pspposons, vn -mêmn pspposon »18. dans a conn son pop pocsss, ca-

17. En philosophie, le terme de « catégorie » a été introduit par Aristote pour qui il désigne les grands groupes d’attributs applicablesà n’importe quel sujet. Aristote propose une liste de catégories dans Catégories, chap IV, 1b et dans Topiques, chap IX, 103b.18. K. Marx, Grundrisse , t. I, 421 [364].

s. pérez, Connaissance et critique. Marx et la critique de la raison au sein de la modernité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 88: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 88/198

_

88_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

pa sso os s mns q on ss pspposons, n ac

sovn , posan sans css ss pops conons ’snc, acq n aspc « na ». q onn a appos capass caspc na, c’s fa – comm ans o sysèm oanq19 – q’sson aossans, q’s n pnn q ’-mêms , s aan vo on, q’s s’mpon à appofon a spaaon n capa ava q cons fonmn ssn : « ls psp-posons q appaassan à ’on comm s conons vn capa n povan onc co ’acon capa n anq appaassn mannan comm sa sa pop asaon[...]. n son ps s conons sa nès, mas sa sonsnc psn »20.

q, a pa, n’sa pas n’a pa consqn q’n con-on à mp po onn nassanc a appos capass, s so-mas n pa capa -mêm, so q’a sn cs appos,o smb s psn à a fos comm n pspposon comm nsa. ans ’nocon ’hso, s’avè mpossb m-n, ans psn, c q s a cas c q s ’ : « en ho,

concp va smb pc a cao capa, mas, n mêmmps, a va n’obn sa fom p q ans n mo poconfon s capa, c-c an s où po ava, cons manè so, a css ’ê n va po poc opacèmn po ava nv. » dans c j n c qs n c q s psppos, s conomss cassqs on p so-n sccssvmn q capa s ca va q s vasson ans à a fomaon capa. Po so c mpass,

s nspnsab ’po ’as cons hsoqs, an ov« ’as sysèms q consn a bas ma ’n voppmnnachv a va. omm a va ’chan n jo a sn cssysèms q’n ô scona pa appo à a va ’sa, bas n’s pas capa, mas s appos nhns à a pop fon-cè »21. compaason avc ’as cons hsoqs pm m n vnc a pomnanc a va c pomnanc sa o q a nc spcq c mo pocon, ovanans a vo à sa connassanc aonn.

19. Ibid ., I, 421 [364] : « Si dans le système bourgeois achevé, chaque rapport économique présuppose l’autre dans sa formeéconomique […], il en va de même pour tout système organique ».20. Ibid ., I, 421 [364].21. Ibid ., I, 191 [163].

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 89: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 89/198

_

89_

itrduire l ri d l’itire :

l rtilité et de e de Jsq’à psn, an ’anays concp ason chz a, nosnos somms concn s ’ « connassanc aonn », q sà cq ’conom poq. en aboan a qson s caos,nos avons ms ’accn s ’nocon ’hso ans a ason.os aons mannan nvs ’o s choss n man ’accns ’nocon a ason ans ’hso. os aboons c qcons pobabmn ’pos mhoooq ps sysmaq a : a « ho ’conom poq », a b s Fondns d iiqu d ’onoi poiiqu . a y c :

« onc j commnças pa a popaon, j m fas n -psnaon chaoq ’nsmb ; ps, pa n mnaonps pcs, n pocan pa anays, j’aboas à s concps ps n ps smps, conc pç a absacons psn ps ns. pon an, faa fa voya à bos, j’aboas nova à a popaon. fos, j n’aas pas

sos s y n amas chaoq, mas n o ch n mna-ons, n appos comps »22.

 naysons pm pocsss. l pon pa s ’objcf m-ma, ca a connassanc n p q commnc pa c pon. as s’a ’n bon pon pa concp pobmaq n ason ’aspc chaoq sa vs ba. la pns o onc anays,smn, an scn s mnaons ps nas : ans « a

psnaon pn s voas n n mnaon absa »23

.tofos, pocsss pman ’n cs mnaons abs-as s on ’ê smp. d fa, s’nsc ans n pacos hso-q pss sècs : « ls conomss xii sèc, pa mp,commncn ojos pa n oa vvan : popaon, naon, éa,pss éas ; mas s nssn ojos pa a pa ’anaysqqs appos na absas mnans s q a vson ava, ’an, a va, c. »24 Pnons, à ’mp, ’n cscaos absas, ava : « l ava smb ê n cao o

smp »25. appan smpc s a fa q s ês hmanson ojos ab avc a na n appo ’appopaon, n sym-bos acv, an ’n a s conons mas ’snc. Pa

22. Ibid ., I, 21 [21].23. Id .24. Id .25. K. Marx, Le Capital , op. cit . vol. I p. 24.

s. pérez, Connaissance et critique. Marx et la critique de la raison au sein de la modernité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 90: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 90/198

_

90_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

consqn, a psnaon ava s ès ancnn. « pnan,

conç pon v conomq sos c fom smp, ‘ava’ sn cao o ass mon q s appos q nnn cabsacon smp »26. sn s socs ans, où s pos ava n’an po a ppa pas sns a chans, ava npova ê cons q comm spcq : ava boan, chapn, ’ac… un ob pocsss fo comp a ncssa po q pss appaaî s pan concp a cao « ava » sans a qacaf, ava « n na », ava« absa ».

d mêm q os s caos absas, c « ava absa »n’s pas n smp « nsmn a pns », mas n pocon a ason, c’s-à- a synhès pns ’n « conn » ma ’n « fom » hsoq. to ’abo, s conons ans sqs cconcp pova ê fom nvon à n vas vson ava, qs’s a pa n can nnc ava vs-à-vs n ava mn q’ asa. voon a jaonn ’apsmpoans : a cos ’n on po, ava pocf omnan

a ava aco, q a pa a s û paa c pvè avc ava commçan, jsq’à c q’s son os s mpacs pa ava manfac ns n an q pncpa na ’ac-cmaon. ans cs pspposs s, ma son appan smpc nvsa, a cao ava n na n’aa pas p appaaî.’s poqo, à ’nsa nombss caos absas s sqss’app no nvs concp (s q « ’hman », « a soc »,« ’nv »), ’appaon c cao s avmn av, ca

mpq o n s maons hsoqs poccs ’ho-monsaon soca poq s nvs : « ns, s absaconss ps nas n pnnn somm o nassanc q’avc vop-pmn conc ps ch, où n caacè appaaî comm commn àbacop, comm commn à os »27.

en ps pocsss hsoq nspnsab po q ’obj fasspon, n pocsss concp s amn ncssa, an sva q’acn a n s vè ’-mêm. pocsss a popa s conomss cassqs s’s amn a s s sècs. ls

physocas xiii sèc fn s pms à connaî à js q s ava pocf s c q ajo n va sppmnaà a va na. is n concn q ava aco a sva ava pocf ca a pocon a co a bn vmmn

26. K. Marx, Grundrisse , I, 24 [24].27. Ibid ., p. 25.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 91: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 91/198

_

91_

n va sp à c s maès pmès s moyns

pocon ss. is fn s pms à cons q s os pocon aco an npnans a voon s homms q’s consan pa consqn ’obj à hos. l s f ca q s os ssan os s foms socs. « un nom poès f fa pa am mh qan jao mnaon pacè ’acv cac chss po ncons q ava o co, c’s-à- n ava manfac-, n ava commca, n ava aco, mas os cs foms ava ans caacè commn »28. am mh a p fa pacq’ appana à n mon ans q a manfac a vna pncpa soc ’accmaon a chss ; nanmons, s’sh à an cs q sa ho conomq s’s pa momn à n smp mpsm, fasan « omb -mêm mpsà a ans sysèm s physocas »29. n o à ’conoms davrcao ’avo ms n à os cs hsaons :

« omm os s conomss q mn c nom […]

rcao m n vnc q ava, comm acv ’homm,m nco comm ivi huin socamn mn, sa s soc a va. ’s jsmn pa a façon cons-qn on conço a va s machanss comm smps‘psnaons’ ava socamn mn q rcao ssn os s as conomss »30.

en an q pocon a ason, c’s-à- n an q synhès

cans appos pocon ’n aboaon concp, acao « ava absa » s on ’ê n concp c o nsmp v ’sp. sn scos hoq, n’appaaî pasan comm n cao « smp » q comm n « smpcaon » pocsss bacop ps comps. d fa, osq’on q’n ca-o « absa » s f ’n « absacon », c m s amb qq p omp, ca ass nn q’ poa s’a sa ’acon ’n pns nv, q, n opan n s casa sn ’n mêm concp, sa sa s on. ’appaon

concp « ava n na » s a cona f ’n pocsss hs-oq oq, ’n aboaon synhq nomb mnscommns pman q’n n nsq nq, jsq’aos n-

28. K. Marx, Grundrisse , I, 25.29. Id .30. K. Marx, Théories sur la plus-value , tome II, Paris, Éditions sociales, 1975, p. 126.

s. pérez, Connaissance et critique. Marx et la critique de la raison au sein de la modernité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 92: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 92/198

_

92_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

conn, fass son appaon a sn scos hoq31. ava

synhès n p ê à n smp opaon nav conssan à« fa absacon »32.la cao « ava n na » pm, n o, ’obsv

q s conons possb ’n obj (ass bn hsoqs qconcps) son nssocabs ’snc c obj. i n’s paspossb spa ’obj a s mnaons q fon son s-nc. Pa consqn, a cao s nssocab ’obj q’ s àapphn, ca c-c n’s c q’ s q’à avs c-à. e paaè-mn, a cao n’s appcab q’à c obj s nansfab à na obj. ’s poqo, paaoamn, s caos, bn q’sèvn ’nmpoa a pns, n pvn avs s poqshsoqs sans aaons. la cao « ava n na » s nfom spcq nansfab s appos capass pocon :

« l’mp ava mon ’n façon fappan q, mêms caos s ps absas, bn q vaabs – pcsmn àcas na absa – po os s poqs, n’n son

pas mons sos a fom mn c absacon po conons hsoqs n sn pnmn vaabs qpo cs conons ans ca cs-c »33.

i nos s mannan possb ’ê ps pcs ans no anays appo n « connassanc aonn » « cq » q sos-n’œv a. la cq conss à amn s conons hso-qs a sn sqs ’obj fa son appaon ; n c sns, s n

onnissn d ’obj . as conss amn à amn ’acv a pns ans ss os po an c nb, c q n fan uo-onnissn  a pns. en ’as ms, a connassanc ’obj s smanmn n connassanc a pns q pns c ob- j. la connassanc soms à a cq cospon ans à a cq a connassanc. ’s poqo a iiqu s amn n onnissn d ’obj souis à iiqu . ’s c ’« acv a ason » qconfè n caacè sn a ovas a, ans a ms oùcs ns poduisn d nouvs ois ou n iiqun s ois 

 pdns 34.

31. Voir N. Elias, The Society of Individuals , New York/London, Continuum, 1991, p. 159.32. Dès lors, on comprend mieux le processus qui se cache derrière l’élaboration théorique de Marx, qui estime avoir été lepremier à énoncer la catégorie de « travail abstrait », autour de laquelle tourne toute la compréhension du capital.33. K. Marx, Grundrisse , I, 26 [25].34. Selon nous, la radicalité de la « critique » chez Marx dépend a) du refus d’accepter les présupositions provenant de l’objet (ilfaut au contraire expliciter les conditions d’émergence de l’objet) ; b) du refus d’accepter les présupositions concernant ce qu’estou devait être la pensée (il faut au contraire analyser la genèse des catégories avec lesquelles l’objet est pensé). On relèverala proximité de ce projet « épistémologique » avec les conceptions qui animent les travaux « généalogiques » de M. Foucault.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 93: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 93/198

_

93_

 Jsq’à psn, nos n’avons ps n comp q s caos s ps

absas. , ans ’n s caons ssmnonns, a nqq’n fos q ’on a an s caos s ps « smps », favn n aè an ’an « n o ch n mnaons, nappos comps »35. aboaon – q a qa « conc pns » – nos amèn à a vs mon objcf, mas cfos à avs psm a on : s’a bn ’n snc, mas’n snc asonn. n’s ps n smp objcv, mas nobjcv nch pa ss conons ssns ’snc. la hopn aos o sa mnson : o n comp non smn a ison d’ê ds objs mas ass a ison d’ê d onsin qui vi  pns cs mêms objs. dès os, a ason ans son sa paq, aaona cs appos pocon, appaaî comm psn ansos s acs s nvs.

Po n av à c pon, nos fa co à c q a qa- « concp capa », n concp pmoa aq consac’ssn s voms 1 2 s Fondns d iiqu d ’onoi 

 poiiqu : « i s nspnsab sv acmn voppmn

concp capa, pon cna ’conom poq mon capa , bas o a soc boos »36. ans n ans sas, nos posons ans ss ans ns chmn paco paa po n av à fom concp capa. i commnc namnan a ccaon s machanss, ca c-c m n vnc’mpoanc a ps-va q s mo ’accmaon ; na pas à n conc q s c va ppî a sn a ccaon, n’s ps   n mas ans a  poduion. a anays ns

ns foms ’chan q consn à a ncon cca n capa ava. capa p ê conç comm n chan machanss, s nspnsab, po compn, pnn comp ’as caos anayss a paab : a fom an, pocsss ava pocsss vaosaon, ans q a cao ps-va, pos à pa lv iii37. nè cao s fon-amna, ca pq ’appaon a ps-va, ’cn ava, q s mo ’accmaon a pocon capass. vc a ps-va, on av à a non bas concp capa :

a va q s vaos -mêm.en qo c concp capa s- a ps an mpoanc ? Po

asons : pmèmn, pac q po abo à c concp, a faavo cos à nombss as caos, à n am concp

35. K. Marx, Grundrisse , I, 21.36. K. Marx, Grundrisse , I, 273.37. K. Marx, Grundrisse , I, 262 [227].

s. pérez, Connaissance et critique. Marx et la critique de la raison au sein de la modernité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 94: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 94/198

_

94_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

comp : « Po anays concp capa, fa pa non pas

ava mas a va, ps acmn a va ’chan q’ s vopp jà ans movmn a ccaon. Pass -cmn ava a capa s ass mpossb q pass cmns vss acs hmans a banq o a na à a machn àvap »38. dèmmn, pac q concp capa è ’ssnc pocsss pocon ’accmaon capas, c’s-à- a s- momns ’nsancs à avs sqs a va amn commps-va q cons os , a na mmann ’nsmb movmn : « l capa n’s pas n smp aon, mas n pocsssans s vs momns q s ojos capa »39. l concp capa s c ’« n va q s vaos -mêm », mas q, poc fa, o aop ns foms o a on son pacos ; cva s vab sj pocsss, a sbsanc q n p jamasson n pop, o n moan consammn sa fom :

« q, ans a ccaon capa, fa pocsss, c n’sn ’an, n a machans, n moyn pocon n ‘a-

va’, mas c’s a va, q appaaî anavmn sos a foman, machans, o moyn pocon. a va scapab c mamophos [...] »40.

un fos ab concp capa, os s momns poss p-vn ê conss comm s nsancs c sbsanc. l concp capa cons ison d’ê ,  fondn  os s caos foms q con : a jon ava, saa, a coopa-

on, a manfac a an ns, namn a o na ’accmaon capas, q os pacpn à a pocon aps-va.

Po ’npaon q nos somms n an vopp, ’ssn- s q, è cs nsancs concp capa, s ssn d d’objivi  cs appos pocon, nan nb doin d ioni pop à cs appos41. to c q s vc pns ans ca cs appos pocon pn son sns âc à c os mma-nn q’s a vaosaon acc a va. sbsanc, c n, s

c q on ’acon os s pacpans à c pocsss. dès os,a ho pm c ’acon hman, aonn nb,dns d  cs appos pocon. la ason ’ê capa

38. K. Marx, Grundrisse , I, 198-199 [170].39. Ibid ., I, 198 [170].40. K. Marx, Grundrisse , I, 131.41. À l’époque où il écrit les Grundrisse , Marx ne manie pas encore le concept de « force de travail », et utilise encore celui de« capacité de travail ».

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 95: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 95/198

_

95_

s fa n so q a va s vaos -mêm, mas c ison

d’ê s smanmn a ison d’i s ans q y pacpn. ’onsoha compn c ison d’i, on n p fa ’conom concp capa, ca, sans c-c, n « aona » n p avon « fom » n « conn ». onnaî aonnmn c aonavn à ’assoc à ss conons ’snc. ’s poqo a ns conn pas ’am q cans s « fon bo mon », mon n a ’acon a aona capas à avs os snsancs pocsss soca. ns, s s q mvn s ans asn m boos appaassn, non pas comm s a aason nmpo, mas comm s foms spcqs aonas à cans conons ’snc. q fa q a occp npac à pa ans a mon, c’s q’ n consè pas a ason commn so ’obsvao npnan à pa q ’nv obsv  j mon, pas ps q’ n fa ’ n a nomaf van êappq a mon. Po , a ason s acv à avs s foms aona nscs ans s pocsss concs.

la qson csv s mon q a ason s omn

à ’hso, à sa pop hso, à n hso où a aona ps cq a cons où ov c q ’nc à s ansfom, ans ncq mmann, sans avo à am n qconq pspposon c q’s o c q va ê a ason. i n’s pas c mon où a ason ov pncp na ’a :

« d fa, ass onmps q a machans o ava nson nco mns q comm va ’chan […] s nv-

s, s sjs n sqs s o c pocès n son mnsq comm sjs nchanabs. i n’s absomn acnnc n , po aan q’on consè a mnaonfom, c absnc nc s mnaon co-nomq, a mnaon ans aq s s ovn s ns à’a s as ans n appo commc : c’s ’indiu   foncon soca, o a aon soca q’s on n. hacn s sjs s nchanab ; c’s-à- q chacna a mêm aon soca nvs ’a q ’a nvs . en

an q sjs ’chan, aon s onc c ’i »42.

n p a mêm chos pncp na a b : « dansa ms où, somas, c nc na s nvs smachanss [...] cons mof ’naon cs nvs,

42. K. Marx, Grundrisse , I, 179 [153].

s. pérez, Connaissance et critique. Marx et la critique de la raison au sein de la modernité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 96: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 96/198

_

96_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

aon soca comm sjs nchanabs, ans aq

a s psppos v, a mnaon b vn man-nan s’ajo à c ’a »43. la b ’a fon assmnpa s ans pncps a ason a sn a mon, mas s nson pas an s a a ason q s synhèss pnss c qs as appofon ans ca s pocsss objcfs ava ’chan. « on smn onc ’a a b son spcs ans’chan, q pos s s vas ’chan, mas ’chan vas’chan s a bas q po o a o b » 44.

, s s appos capass on nsc cans foms b ’a a sn s conons mas ’snc, c’s amn àavs cs mêms conons ’snc q a aona mpos pa capa m o con ovmn s pncps. onnaî a-onnmn a ason, c’s ass mon ’na nn q pmsa cq mmann, sa pop ansfomaon, sans pn ’acnan . la aona s jsmn ans c con so à so.’s poqo a ason, po a, n p ê n posa mmac a pns, so ans a conscnc, ach a va mpq

mon, ca a ason ss conacons son  pinip iniib   fou d ê i , c q anm a v c a concè.n n p cn a ason, son voppmn sa cq mmannq’n npan a « v aonn » q poss s ês hmans à a,q s as à avs ’pnc, n an q a concè. là ass, mêm q’a sn s appos pocon, a « fom » s csv,ca sans pomn a pns ans ’hso, sans c pncconaco q s a snn, a ason n’aa n fom n savo ’-

mêm, n’aa pas conscnc ’-mêm.en spcan, nos smb--, ’sp a, nos avons qa « ason ans ’hso » pocsss n à avs q s c nn ’objcv s choss nb. e c’s jsmn pacq a ason cons à a fos  poin oun a din n csmns q’n pocsss nq nè à a fos a ason son navs-à-vs ’-mêm, c’s-à- sa cq mmann. ’s ans csmêms appos pocon q a ason ov ss a s a-sons po sqs cs a n pavnnn pas à s as. en ’as

ms, a ason s aocq, q s phosophs n son conscnso non. i s ès mpoan po a pov q a cq aason n povn pas ’n pns anè a pocsss mêm ; c’spoqo n’am pas q a ason sa cq son n cc

43. Id .44. K. Marx, Grundrisse , I, 183 [156].

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 97: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 97/198

_

97_

a pns p, n o ’s acs can s acons paqs

q’ convn mn ans c mon. , c’s pcsmn c j sœvs a pns « aonom » q smb naccpab a y cans phosophs a mon. la vab aona n consspas à chos o pncp nomaf n consan comm ncanon spêm, mas à compn pocsss à avs q a pnsn ’obj nb, s n -mêm nb n connassancomm snns s caos q on pms c nb. oàpoqo a ason n s compn aonnmn q’à pa mo-mn où connaî aj q s sn, s ns aps sonpacos. en ’as ms, a pns n vn ason q osq’s « naoq ».

a appan ans a movmn q consè, ans a n kan, q no poq s c ccsm, q n n p s js sans pass pa a ason. anmons, n ’amnan manè cq, n av à n concpon a ason q s’onconsabmn cans a a mon. Po a, a asonn’s pas n caon b a pns, qq chos ’achv compos

pncps namovbs à qo confon – ojos avc s consqncscvans – nos coyancs. la ason s, mas à avs pacos qa pms a ês hmans, pa ava, façonn mon po onn sa fom ac pavn à s compn -mêmsvmn ans c o. ls pncps a ason sn b bn s pvn pn à n v, mas s n jossn ’acnn n èn acn na hman nn accomp : s sona conjoncon mo v ma concp b q s

ês hmans on vopps jsq’à psn q’s n aon pas àansfom. ’s pcsmn c q, nos jos, cans hmanssnvsass n paonnn pas à a45. Po c n, a ason n’spas n a nanab, mas qq chos q s as s ans-fom ans a v q aos pa consqn sa cq objcv.la ason n’s pas n cè ma-hq, mas n momn pocsssncssan à avs q s ês hmans, sans a fonmn q concp q’s s fon possvmn ’-mêms a cos hso, chchn à c novs nsons novs bs.

 vc a, a ason s’nsc pn p dns ’hso.n

(tdui d ’spno, mxiqu, p adin Pui)

45. Sous le terme « humanistes universalistes » nous pensons à quelques programmes qui, cherchant un point d’appui critique,mais inébranlable (que ce soit « formel », et donc vide, ou « raisonnable »), s’avèrent incapables de concevoir un ordre socialdifférent au notre : J. Habermas, J. Rawls, R. Nozick, R. Dworkin.

s. pérez, Connaissance et critique. Marx et la critique de la raison au sein de la modernité 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 98: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 98/198

 

LE MARXISME POLITIQUE ET SES DÉBATS Frédérick-Guillaume Dufour et al.

 

P.U.F. | Actuel Marx 

2011/2 - n°50

pages 98 à 118

 

ISSN 0994-4524

Article disponible en ligne à l'adresse:

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------http://www.cairn.info/revue-actuel-marx-2011-2-page-98.htm

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Pour citer cet article :

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Dufour Frédérick-Guillaume et al., «Le Marxisme politique et ses débats» ,

Actuel Marx , 2011/2 n°50, p. 98-118. DOI : 10.3917/amx.050.0098

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Distribution électronique Cairn.info pour P.U.F..

 © P.U.F.. Tous droits réservés pour tous pays.

La reproduction ou représentation de cet article, notamment par photocopie, n'est autorisée que dans les limites desconditions générales d'utilisation du site ou, le cas échéant, des conditions générales de la licence souscrite par votre

établissement. Toute autre reproduction ou représentation, en tout ou partie, sous quelque forme et de quelque manière que

ce soit, est interdite sauf accord préalable et écrit de l'éditeur, en dehors des cas prévus par la législation en vigueur en

France. Il est précisé que son stockage dans une base de données est également interdit.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u

   i  s  w  w  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

n

od

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 99: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 99/198

_

98_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

le rxie Plitiue

et e déBte d Fédék-g DuFour J martineau v e meiKin WooD

e mkss Wd s ’ ds pps péss d   pfs ppé « xs pq ». à ’s ds pès ps d ss vs fçs ( l’n capasm, n appofon,

 mé, lx, 2009 ; l’emp apa, mé, lx, 2011, s é s s dés s d ss vx. l pés pd ppfd p pb fp pss ès qss q’e m. Wd v bdés ds vw dé j  Pass (Şb oğz d ay tp, « e mkss Wd öyş »,Pass, ° 18, a 2008, pp. 9-22), q s s.

rxie et étde

Comment qualieriez-vous leséléments décisifs des interventionsthéoriques de Marx ? Diriez-vousqu’ils appartiennent à la philoso-

 phie, à l’économie, à la sociologie, à

l’histoire, à ce qu’on pourrait appe-ler une entreprise interdisciplinaire ? 

to ’abo, j n cos pas qc so a bonn façon fom aqson. un s ans focs a s jsmn fa ombcs caos acs q sonn qq so chas oo-

qmn q mn no cas hsoqmn spcqs.a n capasm n anq fom soca hsoqmn

spcq, c’s c q s psnova ans son œv, ans sonanays capasm. a sn- pss choss. Pmèmn, capasm s cvmn nfom « soca » : comm a, capa s n aon so-

ca. dèmmn, c fomsoca s hsoqmn spc-q, n c q’ è ’asfoms socas opè son sapop oq, ss pops « ès pocon », son ’ps-son rob Bnn. ona, ’conom poq cas-sq n’a pas s connaî c

spcc, c’s-à- q’ a nanc à vo s « os » spc-qs capasm à ’œv àavs o ’hso, comm s

 Actuel Marx / no 50 / 2011 : Pourquoi Marx ? Philosophie, politique, sciences sociales

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 100: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 100/198

_

99_

ntretien e F.-g. duFou et J. maau vec . meiksins Wood, Le Marxisme politique et ses débats 

s an s os nvss,

ns anshsoqs. np ass vo c nanc à’œv ans a ppa s pca-ons ’mnc capasmmon : s n’pqn pas o ss ons, mas pspposnpcsmn c q s o ’ê -pq. es pnnn po acqs’snc capasm, monsà n sa mbyonna, snn, a m, ’pq asppsson s obsacs à son -voppmn jsq’à sa pn ma-. oncvo capasm c façon a po naa-s sysèm capas. un naasaon nn n o

n concpon ’« conom »q nas s mcansms èsspcqs capasm ss m-pafs ès spcqs comp-on mamsaon po.losq s ns pan ’« co-nom », s fon namn f-nc a opaons spcqs

mach capas. a sn nonsmn q nos n povons pascompn fonconnmn’as foms socas non capa-ss, mas amn q nos npovons compn capasmmêm, psq nos nons poacqs ss pncps opans sansacn sanc cq. ommn

s- aos possb pon à aqson, s s pos ans csms ? la comphnson ca-pasm n an q fom socaspcq, q ’on ov chza, cons-- n con-

bon ps mpoan à ’hso,

à ’conom o à a socoo ? enc q concn a phosoph, po-s a qson ans qva à ac-cp c a phosoph anss ms q opposn comp-hnson mpq comphn-son hoq (qqs vaans masm on mahsmn nanc à fa), c q scona à ’nnon a.

  Quels sont les principaux ar-  guments de cette approche qu’il est maintenant conenu d’appeler le« marxisme politique » ? Qu’est-cequi est spéciquement « politique »dans le « marxisme politique » ? 

 Quelles sont les caractéristiques com-munes des études se réclamant decette approche ? Quels sont les prin-cipaux thèmes et problématiques qui ont fait l’objet d’études et quels sont ceux qui mériteraient d’être explorésdans le futur ? 

  J vas p-ê ncommnçan q j’a ojos qqs os qan à c -q, « masm poq »,bn q j ov accp ’n n-oss n pa a sponsabpo ’avo pom a pa. J’nss o mêm vn à ’accp(apès o, s s ns vn nos

app ans) po a ason osmp q j cos bon ’n- c q s mannan vnn appoch ès fcs po’ ’hso a a so-ca. os cs n savn p-ê

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 101: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 101/198

_

100_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

pas ans qs cconsancs c

q nos a ab a -pa. i y a pss anns, a cos ba q a fa a ao ahès rob Bnn s a an-son foasm a capasm1,gy Bos, n mas fanças, ’aaccs « masm poq » –c q n’a pas n bonn chosà ss y. i caa q Bnnava aop n fom voona-s masm q nssa ops a s casss na« concp ps mpoan maasm hsoq ( mo pocon) », o n abanon-nan « champ s as cono-mqs ». J m ss oppos à c

cq ans mon ac n« T paaon of h economcan h Poca n apas » (qfom n chap mon D-y as cps2). J’a sonq’ s basa s n fass -choom. J’a n q’ y a n p-

 ps n, ’n cô, n « mo

pocon » , ’a, s« facs soca », s aons so-cas pocon ’poa-on. l’nnovaon a ps aca a f pcsmn n mo pocon s os co-nomqs -mêms n ms « facs soca », comm j’a mnonn n pons à vo

pmè qson. l « masmpoq » q j concvas

1. Voir T. H. Alston and C. H. E. Philpin, The Brenner Debate ,

Cambridge, Cambridge University Press, 1985.

2. Ellen Meiksins Wood, Democracy Against Capitalism , Cam-

bridge, Cambridge University Press, 1995.

accoa aan ’mpoanc a

facs mas a mo pocon q masm cono-mcs n’mpqa cs pasn qconq n voonas a casa hsoq. en vanch, pna a s a poposonson aq a pocon s nphnomèn s . J’ajoa q’pn amn a s a v-son a son aq ’hsos cons pa ’acv paq. à c scsson ans monac, qqs psonns – onms pops ans s -ans ms ans, c. – oncommnc à s cam cq, non pas ans sns p-

 joaf q Bos ava vo on-n, mas pô comm n nsn’honn, n qq so.

i s’a à a pmè apans ’ncaon « masmpoq ». a pmss pas q s aons conomqsson s aons socas son

pncp oansa pmoa -s ans c q rob Bnn aapp s « aons socas po-p ». c co c q jconsè comm s pncps bas maasm hsoq a : ’« acv paq » h-man cons fonmn maasm hsoq ; ’acv

paq hman s o à ’n- aons socas spcqs– s aons n s ês h-mans n c-c a na ;chaq sysèm spcq a-ons socas pop possè

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 102: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 102/198

_

101_

ss ynamqs pops, ss « ès

pocon » ; movmnhsoq s po, non pas os anshsoqs nvss,mas pô ’acon hman q’ s’c ans con foms socas spcqs q m-posn s pops conons sv ’aopocon spc-qs. en c sns, « masm po-q » s’oppos a vs foms masm « mns » à’« conomcsm » conns.as n j pas a casa hs-oq po aan, non ps q’n a possb ’pq s po-csss hsoqs. cona, pn a casa hsoq ès

a s nss s a ncss’amn s ynamqs pops foms socas spcqs.

i n fa pas co non psq masm poq mpaca ho pa n ps an soc a mpq. J cos p-ô q’ fa c q maasm

hsoq va fa, c’s-à-abo n mho hoqvsan à sas s spccs spocsss hsoqs. en ’asms, masm poq - j o oo a mpacpa ’hso. i n’s poan passmn n manè ’’hso. i nos pm amn

’appoch s as socasconmpoans avc n snsb- ps an nvs s pncpsopaos spcqs sys-èm ans q nos vvons. Pamp, s vs foms -

mnsm chnooq mas

avan nanc à vo à ’œv sos movmn capasmans o ’hso ; s y canà bos a compson consanà amo s focs pocvsà ’a moyns chnqs, qs poan spcq a capa-sm à ss mpafs comp-on. l masm poq sbacop ps conscn s spc-cs capasm p oncm avana n mè sonmo ’opaon conmpoan :poqo fa- c q’ fa ? Po-qo ss css pnnn-s sfoms pô q ’as ? sson s possbs po f ?

l masm poq a n po-amm chch ès n. ia po s s êmmnmpoans s cans pocssshsoqs, s ava Bnn-mêm s a anson foa-sm a capasm jsq’a a-va go omnn s

foasm o a rvoon fan-ças3. i a pms ans avan-cs ans ’ s aonsnnaonas ’conom po-q nnaona, noammnâc a ava ’anns lach Bnno tsch4. J pns a-mn, bn nn, a con-

3. Sur Brenner, voir T.H. Alston and C.H.E. Philpin, The Brenner Debate, op. cit. ; sur Comninel, voir George Comninel, Rethin- 

king the French Revolution , Londres/New York, Verso, 1987 ;

George Comninel, « English Feudalism and the Origins of

Capitalism », Journal of Peasant Studies , vol. 27, n° 4, 2000.

4. Voir, entre autres, Hannes Lacher,Beyond Globalization, Ca- 

pitalism, Territoriality and the International Relations of Mo- 

dernity , Londres/New York, Routledge, 2006 ; Benno Teschke,

The Myth of 1648, Class. Geopolitics and the Making of Mo- 

dern International Relations , Londres/New York, Verso, 2003.

ntretien e F.-g. duFou et J. maau vec . meiksins Wood, Le Marxisme politique et ses débats 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 103: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 103/198

_

102_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

bons êmmn mpoans

Bnn à ’anays ’cono-m oba conmpoan5. appoch a amn cmmn appq à nova hèmspa jns chchs commgo knny n hso s s am knafo n nanc. F-c-gam dfo Ty lapon on no masmpoq ans mon fanco-phon posvn s avas s hèms s q ’ naonasm a cq a so-coo wbnn6. la s n’spas hasv. s as n fonpas q p c q s as on. is son os s pnss o-

na cafs s son qqfosn sacco. tos paan cpn-an s caacsqs q j’a a-bs a masm poq : nanays ’hso a a- soca n ms aons so-cas pop spcqs npofon comphnson a sp-

cc capasm.

  Le marxisme politique est sou-vent perçu comme l’approche théo-rique et empirique la plus critique

5. Voir, entre autres, Robert Brenner, The Boom and the 

Bubble , Londres/New York, Verso, 2002.

6. Voir Geoff Kennedy, Diggers, Levellers and Agrarian Capita- 

lism : Radical Political Thought in Seventeenth Century England ,

Lanham, Lexington books, 2008 ; Samuel Knafo, « PoliticalMarxism and Value Theory, Bridging the Gap between Theory

and History », Historical Materialism , vol. 15, n° 2, 2007 ;

F. G. Dufour, « Social-Property Regimes and the Une-

ven and Combined Development of Nationalist Prac-

tices », European Journal of International Relations ,

vol. 13, 2007, pp. 583-604 ; F. G. Dufour et Thierry

Lapointe, « Assessing the Historical Turn in International Re-

lations : An Anatomy of Second Wave Historical Sociology »,

Cambridge Review of International Affairs (2011).

eners les marxismes mécaniques

inspirés du modèle « base-supers-tructure ». Comment concevez-ous le rapport entre os travaux et la tradition marxiste associée à E.P.Tomspon ? Quels sont os pointscommuns et os points de discorde

 avec à cette tradition ? 

la m façon ’nc q s, à mon sns, a caac-sq csv maasmhsoq poa bn ê aconcpon savo hoq Tompson, comm j mn-onn ans ’nocon D-y as cps. in savo hoq comm

« s concps pman ’a-mn ’ s pocsss » s’oppos à a vson a ho- q n fa n « psnaonconcp saq ». a sn- noammn q’ n’y a pas ’an-hès ca n hso ho,n ’mpq hoq,

comm ’on son cans va-ans masm. l maasm hsoq conss,non pas ans a conscon moès hoqs absas sa-qs mos pocon s ns « nva » sc-s, mas pô ans a sas ams n mè s pocsss hs-

oqs. i s’a pn aa s osq’ q c’s ’acv paq hman, ’ac-on hman ans s cononssocas hsoqs spcqsq’ s qson ans maa-

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 104: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 104/198

_

103_

sm hsoq – c q Tomp-

son a fa façon s ban,mêm s’ voa v s’p-m ans n ana hoq.

os m manz ans qms j è Tompson a aon q’ psn.  J’man q a pncpa -nc s a svan : a nva hson aos q j ss p-ô n hocnn – c’s o a-an ma fabss q ma foc. Bnq j’am ms fabsss n anq’hsonn – o non hsonn–, j cos ès sncèmn q aho a sns où j ’nns o  jo n ô mpoan. P-êTompson a- n p op a-

q a scos hoq, cq a p ’mpêch ’acco o m q vn à c q’a app qq pa « vsagdss » a, c’s-à-sa cq ’conom poq. nanc à j a cq ’conom poq a p-

ê n ha cs hos sa-nnns q on foc s massà chos n n connsmconomq oss o n aban-on comp « vsa » ’cono-ms poq a, comm j mnonn ans n no à monDy as cps. tocomm a n son mps, nos

n’avons pas à fa n cho a-  jo’h. en fa, Tompson -mêm n’a pas chos n cs opons ans sa pop paq hs-oq, mêm s’ smba pafos fa ans s bas hoqs.

  J n j pas s s

focs pocvs appos pocon, n mpoanc. n’s pas ca q’ s’a. J pnspô q cs s on ma -ss. Pmèmn, am qc’s a conacon n s focspocvs s appos po-con q fa ’hso, a snsoù chaq mo pocon oê sv pa n mo ps poc-f, q osq s appos pocon mpêchn vop-pmn s focs pocvs, sovn chan, o ca po àconfson. ls onns hsoqsn conmn o smpmn pascs amaons. onsons, pa

mp, passa ’nq- oman a foasm – j m’y aa ans chap s -mnsm chnooq ans D-y as cps. onamn pncpa, c’s q ahès convnonn concnans focs pocvs s appos

pocon a nanc à vo à’œv s os movmn ca-pas ans ’nsmb ’hs-o. la compson capasmà amo s focs pocvss poan spcq nq ; sn ’as ’asfoms socas q ’on pc.os n povons psppos q

’nsmb ’hso pcan’avènmn capasm s ca-acs pa mêm bson yna-mq ’amo a pocv.a n sn pas q’ n’y a pas ans avancs chnoo-

ntretien e F.-g. duFou et J. maau vec . meiksins Wood, Le Marxisme politique et ses débats 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 105: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 105/198

_

104_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

qs avan ’mnc capa-

sm. n poa mêm amq’n nanc possv n-a n con ’n « poès »chnooq jaonn ’hso,n sa-c q po a ason èssmp q’n fos cov, navanc chnooq sq fop spaaî compèmn.pnan, smp fa ’amq s avancs chnooqsvon s po qq pa, ôo a, n nos n pas on s’hso. os n appnons n -vanch bacop s capasms nos compnons ss mpa-fs ès spcqs, s cononsmêms sa sv, ss comp-

sons nvabs à amo a po-cv ava à sscoûs ans b componn mams s pos.

 J n sas pas s vos voz as-s nn pa c qson q  j m concn s a scasss non s s focs poc-

vs s appos poconpac q j s m ’accns ’acon hman pô q ss mcansms aomaqs chanmn hsoq. Bn n-n, s va q j’nss s’acon hman ’acv pa-q, mas j n’aop pas c qcans appn n poson vo-

onas. J v son, comm’a fa a, s conans scasas hsoqs à ’nsqs opè ’acon hman.évmmn, s focs pocvs s appos pocon son

cna ans a non cs

conans cs casas, maspas a sns où ’nn -mnsm chnooq mas.

  J a ofos q nosnos vons ca sns concps s q c focspocvs appos po-con. en ’as ms, sap-ê pfab n smos pocon n ms aons socas pop, -aons ’poaon o mos’appopaon. J’a ojos pofonmn nnc pa c q a ans osèm vom cp : « fom cono-mq spcq, ans aq

sava non pay s oq apocs cs [...] vè s-c ps pofon, fonmncach o a conscon so-ca »7. a sn q c’s a fa-çon on sava s oq appop q façonn pmabo s ynamqs s ès

pocon s foms socas.  J’a ojos pns q’ s’assa à’n façon ps fcs ’-po s moas opaos smos pocon – capas pcapas – compnn qo s acn s paqs s s hmans ans con casas hsoqs spcqs.

Comment devrions-nous appré-hender le contexte historique desidées politiques ? D’une part, cer-

7. Voir Karl Marx, Le   Capital, volume III , Londres, Penguin,

1991, p. 927.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 106: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 106/198

_

105_

taines approches, comme celle de

l’École de Cambridge, mettent l’ac-cent sur le contexte linguistique desidées politiques. D’autre part, cer-taines approches marxistes méca-nistes réduisent le contexte des idées

  politiques à la position de classe deleurs auteurs. En quoi otre ap-

 proche dière-t-elle de celles-ci ? 

omm j mnonn ans’nocon a pm vom mon « hso soca » a ho- poq occna, czs lds 8, mon pon pa s maasm hsoq comm j conços comm j’a n ’-pq c : s ês hmans nn

n aon s ns avc s as avc a na po ass pop sv poconsoca. nos voons compns paqs socas s poscs ’n op à n no à n momn onns, nos -vons ’abo n savo n an so

p s s conons sv pocon soca, s s ma-nès spcqs pa sqs sns on accès a conons ma-s a v, s ’accès c-ans a ava cans as, ss aons n c q po-sn c q s’appopn c q’as posn, s s foms

pop q mn cs -aons socas s pssonans s aons omnaonpoq, ssanc .

8. Ellen Meiksins Wood, Citizens to Lord , Londres/New York,

Verso, 2008.

a n sn è q s

s ’n hocn o ’nhocnn pssn ê -vs, o « s », à pa sa po-son soca o cass. sonsmpmn s qss aqso pns poq s confonon s’a c : s s posn anss foms hsoqs spcqs,mêm s pns chch s -ponss ns nvss. lshsons « conass » apns poq comm c ’éco amb (noammnnn nn John Pococ)smbn ê ’acco s c pon.on appoch s nc o-fos a , psq’s cons-

èn con hsoq nms anas poqs scos, aos q j n a passmn s conovss ayan ans mon a ha po-q o a phosoph. J’n-o amn con soca  j a s qsons q mann

s pssons s nsons socasn hos ’aèn popmnpoq a-à mon ss, n pssons nsons ns pa s aonssocas pop spcqs.on appoch è amn c ’éco ambans a ms où j’ssa sas

s  psss hsoqs, a smpmn s s scos po-qs a sn cans épsds  hsoqs foms, pa mp,pa s vnmns o s baspoqs pacs.

ntretien e F.-g. duFou et J. maau vec . meiksins Wood, Le Marxisme politique et ses débats 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 107: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 107/198

_

106_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

déBt tériue

  Il n’est pas rare aujourd’hui derencontrer une critique du multicul-turalisme, souvent faite au nom durépublicanisme, venant de la droitedu spectre politique. Où traceriez-ous la ligne entre cette défense durépublicanisme et otre critique dela diérence ? Comment la gauchedevrait-elle se repositionner par rap-

  port à cette défense apparente del’universalisme ? 

  J sppos q vos fas f-nc à cs bas spcqmnfanças où a aon aïq « -pbcan » a nvoq con

mcasm, bn q c-ans pnss fanças nn n « pbcansm »’n façon q so mons hosnvs a nc c. J nss pas p ans c ba jcompns avana concp pbcansm a sns où s mo-

bs ans s hsos ano-am-cans a pns poq (nconcp à popos q j’a sos po ns asons – s’a à ’n o a qsonon j aa ans èmom mon hso soca apns poq). J’hs onc à -v s commnas spcqs

s a saon fanças, mas,avan pn a fns ’n-vsasm, j a smpmn q « pbcansm » a aïc asns fanças pvn ê con-pocfs mn à s sas

conas à s nnons. os

voyons pobabmn cs s à’œv ans s ponss à ’n-con qb n Fanc. J ssn c c n con-mpbas s ma pop pnc os’n vs n tq, où j’avassv avc n an nê s basa sn a ach n c qvoan, pa mp, n po vo ans s nvss c q, ’opnon o ass pas-sonnmn aïq, aopan nvson ès paq sonanq ’cson s ans po-an vo aa nns fon-amnasm a ’aab. as c on s’a c

s ès n. Pmz-mo ass cô a qson « -pbcansm » ’abo c posonnmn a ach paappo à ’nvsasm. Po êps pcs, pmz-mo -pon à n p pa cqson, psq ’spac nos

manq c po n sc fa-çon hasv.i n’s è bson app-

q s aaqs a achcon ’nvsasm on èsà a mo cs nès anns, opô cs nès cnns. ’on mon n p ps on naè, c’a ’nvs, mêm ma-

a « acq s lmès » :s s os nvss, c.,an s pncps s ps saans a poq posss spojs mancpas. nn n-s s aaqs posmons

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 108: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 108/198

_

107_

con « poj s lmès »

os s ès on soanmnchan. J n vas pas p c cq j’a c pss fos àpopos « poj s lmès »9. J m ma à n amaon -na : j n vos pas commn ’onp js n’mpo q con n’mpo q fom ’op-psson – aca, hnq, so a – sans nvoq n pn-cp q so, sos n fom o na, « nvsas » ; j n’a jamasv qq’n fn n pojmancpa o ’a sans assn fom ’nvsasm s po- n aè-pan. ommn nposmon poa- son

q o ’n fmm à n pasê oppss pm s c ’nhomm à ’oppss ? qbas posmonsm p-son n acon poq qq’ so ? to fom po- j mancpa s o ’ê fon-, ’n façon o ’n a, s

cans pspposs qan a b-son o a o s ês hmansà ’aonom o à n qconqfom n.

i s ’obsv c q spass n c momn ans monaab10. l’n s mns ma-qabs cs voons sans a façon on s manfsans

on fom s mans. d

9. Voir entre autres Ellen Meiksins Wood, « Capitalism or

Enlightenment », History of Political Thought , vol. 21, n° 3,

automne 2000 ; Ellen Meiksins Wood, The Origin of Capitalism.

A Longer View , Londres/New York, Verso, 2002, pp. 182-192.

10. Il est fait référence ici aux événements du début de l’an-

née 2011. (N. D. T.)

mos sonnn sans css : b

n. À qo cs mos fon-s -fnc, snon à s pncps « n-vsass » ? P-on vamn q cs pncps son n qqso conas a spccs a c aab ? os vons bnnn connaî sns ac qcs ns onnn à cs mos com-mn s nnn s m npaq. i y a bn sû bacop pcsons à appo consa-ons pons osq’ s’a savo où ac a n n n-vsa « nc », j nsoha pas m anc ans c -ba ps a c. J pns ofosq’ n’s pas van ’nss s

fa q s pojs mancpasn pvn s pass ’n pncpnvsas, sos n fom on a. top hocns hocnns a ach on f-s connaî.

en ’as ms, j n vos paspoqo a ach va s’aab

n assan à a o monopos pncps nvss. os -vons ê n ms s mob-s ans n pspcv achpo son a b, ’a a n hman. ’s caq’ s’a c : nos vons pns’nvsasm, non pas n oppos-on a spc a nc (

mons c fom nc qnch nos vs – ca n’nc pasa nc cass), mas commn fns con ’oppsson – ca sn amn con a sp-psson a nc. J n p

ntretien e F.-g. duFou et J. maau vec . meiksins Wood, Le Marxisme politique et ses débats 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 109: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 109/198

_

108_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

ê ps spcq s c pon

po momn, mas j pns qa pons pn n an pa a manè on nos fomonsa qson.

Votre livre Retreat from Class fut l’une des premières critiques directesdu postmarxisme et de quelques-unes des antinomies du postmoder-nisme. Vingt-cinq ans plus tard, y

  a-t-il des aspects fondamentaux deotre thèse que ous souhaiteriez modier ? Comment décririez-vousl’émergence du postmodernisme enrelation avec son contexte social ? 

eh bn, à c momn-à, c’s

pn « posmasm » posscasm q’ s’assa,pô q posmonsm,bn q’ y a s conns m-poans n . losq soa r f css ans sacocon « asscs »11 (c q m’aojos smb pô comq)

ps ans apès sa pbcaonona ans s anns 1980, j’aû m pos ssmn a qs-on : c v s- ojos p-nn ? conq s’nss àmon pacos ans cs anns pcons ’nocon à cnov on. J’a û m’no- ssmn pac q c v

a ans n a ms n po- son poq. qs-nss psonnas s s q’aboa avan vmn s-

11. Ellen Meiksins Wood, Retreat From Class, A New « True » 

Socialism, Londres/New York, Verso, « Classics », 1998.

pa s’a po n-mps

’n s ps ans ansfoma-ons ’è mon : ’on-mn « commnsm ». J’n ssvn à a concson q, bn qqqs aspcs v fssn -passs, ss hèms bas – oo- poq cass, socasm moca – an o assmpoans à a n s anns 1990q’s ’avan ans s anns1980, j’ajoa q’s son n-co ps ajo’h. J’n as a-mn vn à a concson q cv, ma os ss fas, n-a assz jsmn comp acon q’mpnan s co-ans ncs ach. l

posmonsm q’on voajo’h fa ojos pa c mêm ajco nc poq q j cvas aos  j pns povo n o hon-nê q j’avas ancp s sn fasan appaaî ss ns-sancs ncs poqs.

  J’a c s c sj as –ans c nocon ans nac pa ans s rs- 12 –, mas pmz-mo ’n qqs mos c, n ponsà vo qson. l posmasmmona ojos n fom ’a-achmn s a socasm p-ê mêm a masm. n

pova y n namn nvscans pncps « nvsass » cans s mancpacs,

12. Ellen Meiksins Wood, « A Chronology of the New Left and

Its Successors, Or : Who’s Old-fashioned Now ? » Socialist 

Register , vol. 31, 1995.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 110: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 110/198

_

109_

nvs « poj s lmès »,

c. l posmonsm a compè-mn abanonn o ca. s coans pvn onc sm-b poss s nancs nc-s poqs ès ns,mas y a ofos s connsn . l posmasm a à abas n poson conaco. ipa ’« ssnasm » nss-a s a « nc », a famn-aon ’n hman ss mancpaos hmans ; na o fom bas socanan, pa mp a cass.en mêm mps, na ojosà cans aspaons poqsnvss, on socasm.

Fac à o c « nc »,o c famnaon, van’absnc fonmn commnsncaf po s s manc-paos, posmasm ava ma à concpas ss objcfspoqs. i ava nanc à p-sn s foms, comm « a

moca aca », q, apèsamn, n’avan q ès p sncaon poq concè.l’mpcson soca a « mo-ca aca » – n so psp commn nomna ns s mancpaos c-bmn « ns » – va sa sbsanc a pan poq.

l’on s c ans fa qo cc na posmasmbacop ps « nvsas » absa ; a bacop monssnsb a spccs hsoqs a s poqs concès

q masm so-san « s-

snas ». l posmonsma so c conacon pos-mas n pan o vss v nvsasms, « ssna-sms » o « fonaonasms ». is ova compèmn cô a famnaon, a nc s « sjs cns ». po-son s mons conaco qc posmasm, mas snco ps nssan a pan po-q nc.

os, s socass « ssn-ass », povons a mons -fn no poj poq façon pasb. os coyons – mons c cs ’n

nos q s camn soca-sm mocaq – q’ y acans conons hmansfonamnas bn-ê sv q nos aspaons à nmancpaon hman nv-s son fons s a pmssq chaq ê hman o po-

vo jo cs conons. oscoyons amn q’ s possb’n av à compn façonasonnab commn fonconnno mon, commn nos nsomms avs à qs ns chanmn nos avons bsonpo as nos aspaons. J ncos pas q s posmonss

pssn n aan. ls pn-cps bas – s concpons a « va v » noammn– on po n a poss-b mêm ’n comphnson ’n pcaon s pocs-

ntretien e F.-g. duFou et J. maau vec . meiksins Wood, Le Marxisme politique et ses débats 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 111: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 111/198

_

110_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

ss hsoqs o soca ; s sa-

pn ans s fonmns mêmspman fa s cho po-qs. ls posmonsscan coyanc ans ss mancpacs, mas, comm  j ’a mnonn, j n cos pasq posmonsm psso n qconq bas pa-sb à s pops namnsmancpas.

Pmz-mo ’n n pps s c sj : ’n s ansvs posmonsm ans ssaaqs con ’« ssnasm »s cns s ans sa con-nassanc ’mpoanc a -vs, s ns s s

ns. J n cos ofos pasq nos ayons bson posmo-nsm po nos nsn avs a pa s s h-mans. son à s choss qo bon socas mocaqsa ps onmps ; j cos q’sa n fa ès c ’n

n mancpac – non s-mn s s cass, mas asss s con ’oppsson acao s, noammn – ans a-q s socass n’on pas jon ô spopoonnmn m-poan. ps s, ms à pa n o fonmn pman son n poj mancpa,

posmonsm nos smoyns compn monans q nos vvons. i nospv s moyns compn ss oasans capasm, sacapac à mpos ss mpafs à

os s aspcs a v à ac-

os s foms ’oppsson.ls ms posmonsm nconnassn acn oa sys-mq : nos n povons onc pasv  capasm, nco monsnos y oppos.

omm po n ajo, posmonsm ac o caans n ana obsc mys-ca. a n m smb pas ac-cn. J’a onmps pns q’nsmb a ajco q j’ac – posmasm a pos-monsm – a fo pa sncs fasan ’ao-po-moon aman à s conscomm ’avan-a a vo-

on. c’s scos q mèn mon, q m q s nc-s pvn mon chmn ?Ps ana s ncomphn-sb, ps s camn csv-mn dsp po -mêms.  J n ss canmn pas n fa-v ’an-ncasm.

  J ss mo-mêm, apès o, a« mas acamq » cassq !as j n m ss jamas bc’sons qan à mon ô po-q. J cos q s ncson n ô mpoan à jo anss s mancpacs, mas s foncon vamn po-qmn s ca,   

no comphnson monans q nos vvons sconons ans sqs s nsovn .

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 112: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 112/198

_

111_

Pitlie,

dilitiet iPérilie

Votre livre L’Origine du capi-

talisme a récemment été traduit en ançais. Un autre de os livres,L’Empire du Capital , est également 

 paru en ançais en 201113. Pourriez-ous dire quelques mots sur la spéci-

    cité de la thèse que ous défendez dans ces deux livres sur la relationentre le capitalisme, la mondialisa-tion et l’impérialisme ? 

l hèm maj ms a-va s a monasaon s nfa ob. Pmèmn, cap-

asm, q s n ansfomaonconsan, a ss mpafs s-sns. os vons onc êpns osq nos paons chanmn ’poq ans v-oppmn capasm. J n npas, bn nn, q anschanmns ans ans-

fomaons an ans ’hs-o capasm, comm cq ’on c sos a bq « monasaon » o s chan-mns nvns ans ’conomoba ps a n s anns1970. i s va compncs chanmns. as ma hès spô a svan : nos n povons

è compn cs chanmns

13. Ellen Meiksins Wood, Les Origines du Capitalisme, une 

étude approfondie , trad. fr. par François Tétreau, Montréal,

Lux, 2009 ; Ellen Meiksins Wood, L’Empire du Capital , trad.

fr. par Véronique Dassas et Colette Saint-Hilaire, Montréal,

Lux, 2011. Pour les originaux, en anglais, voir : The Origin of 

Capitalism. A Longer View, op. cit. ; Empire of Capital , op. cit ..

s nos n nssons pas ’abo

ès camn s pncps opa-os fonamna sysèm,s mpafs ès spcqs s« ès pocon » q opè-n o a on cs chan-mns q, n fa, naînn csansfomaons.

l èm aspc hmaqpo s a aon n ’cono-m oba ’éa oa. unop an pa a aav à a monasaon – n-can cans s à a mo,comm ’ep  a - – smb op à pa pn-cp son q ps ’conomoba s n, mons ’éa

oa s mpoan. pn-cp n’s pas smn fac-mn fa ; fa amn obsacà possbs poqs ’oppos-on. J’a mn c s c sj– cmmn ans qqs basao v dav avy mn ans jona hs 

 ms14

– q j n v pasm p c. vos pm-z j n fa q sm ma po-son : capa oba a ps q

  jamas bson ’éa oapo ass s conons ’acc-maon, nav ans ’conomoba oans s ccs co-nomqs v s aons n-

aqs. l capa oba n’s passv pa n éa oba mas pa nsysèm oba ’éas oa.

14. Voir, entre autres, Ellen Meiksins Wood, « Logics of Power,

A Conversation with David Harvey », Historical Materialism ,

vol. 14, n° 4, 2006.

ntretien e F.-g. duFou et J. maau vec . meiksins Wood, Le Marxisme politique et ses débats 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 113: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 113/198

_

112_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

  J n p pas concvo q’n

fom « ovnanc oba »,où s éas san acs, pssfon a capa oba yp’o on a bson.

  J n consè pas c sys-èm ’éas oa comm smp vs ’n a poq.l capasm n’a pas nvn ’éaoa, mas a pfconn mêm po c mo ’oan-saon poq. l capa obaanscn p-ê s baèspoqs, p-ê mêm p-s fa omb, mas nfoc po ass a famnaon ’spac poq, c pssfaçons. i fa non smn n

ason son bson povocomp s n amnsaon m-ns ab oansan po-csss ’accmaon, mas asspo ’as asons. Pa mp, bnc voppmn n-a ’conoms naonas conô a mob a man-

’œv. c ass ’snc ms où coû a man-’œv s bas cs conoms s-boonns pvn ê pospa capa bas ans s cono-ms où coû a man-’œvs ps v.

la fom nq omnaonconomq capasm sn

q s povos poqs co-nomqs son spas ’n ma-nè q aa mpossb anss socs pcapass. l capa-sm jo onc cans capac-s nqs, comm c ’mpos

sa omnaon conomq sans

avo à poy n povo po-q qvan. spaaonc amn s conaconsnqs. os aons o sp-pos q’n so ao-maq ps o mons c fan so q’n fom mona-saon poq sva a mona-saon conomq. ’ y a n côposf a conacons q j -cs, s ans fa q ’éaoa s ojos sponbà a fos n an q cb po ss ’opposon n an q’ns-mn . en c sns, ’éava p-ê a pn q nos -ons po .

  J n pns pas q s -ncs q j son n sfoms ’mpasm capas pcapas son ès mys-ss. capasm s nfom soca ès spcq, smb ass oq ’po sspccs ’mpasm cap-

as. i y a n so ’anaon c n ’poaon cass capas. i n fa acno q s aons cass ca-pass èn ’poaonpcapas. os n povonsonc sp compn cap-asm s nos n compnons pasa na cs ncs. a a,

pa mp, son a ncn s mos ’poaon « -a-conomqs » à ’œv ansos s socs pcapass mo ’poaon « cono-mq » q ’on ov nq-

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 114: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 114/198

_

113_

mn ans capasm. q’

voa pa à, c’s q a capa-c ’a sava s po-cs cs ans s socspcapass pna a pos-ssson ’n povo cocf -c, q’ so poq, jqo ma. l’poaon capa-s n pn pas s povoscocfs cs. e pn pô a posssson s avas,q son conans vn foc ava s mach nchan ’n saa. J n v pasm’n s c sj, mas j s-a smpmn q’a pan povo mpa, capasm aass c novs foms

omnaon q èn s po-vos « a-conomqs » ’-panson coona pcapas. laspcc ’mpasm capa-s s ans sa capac nq’mpos son hmon ss avoà n son povo poq -oa. l’n ’hmon

ans os s as foms ’m-p pna cmn apo a foc opoq ma. l capasm è os s as foms socas asns où a c n fom om-naon conomq aonom.

  J n v pas s q capasm n’a pas fa sa cs

v mos mpass po-vo. J s pô q’ a c sspops foms sncs om-naon possan n « oq » s ynamqs ns. s f-fncs con, pm abo,

fa q ’mpasm capas

p pn n fom q mposs mpafs mach. i as conoms sboonns a sn’n sysèm conomq obafonconnan son s conans mach fa ’n fa-çon q po a capa mpa.s mpafs pvn ovns conoms sboonns sansavo à mobs n povo coo-na c o n omnaon pas moyns vons cocfs.a n sn pas q ’mpa-sm capas so mons vono mons mas q s foms’mpasm ps ancnns, masq’ nos fa pns nova

masm mmn : n’spas q’n nson s vspaqs coonass, ans q j’an ’pq ans ms avas ’mpasm ans con masm amcan.

ls éas-uns on p-m vab mp capas,

a pmè hmon mpapossan c fom povoconomq capab s pass’ambons oas coonas. mp p mann son h-mon âc a mpafs co-nomqs capasm. en mêmmps, ca n sn pas q’ afonconn sans co à ’a-

sson ma. os voyonsès camn nos jos. ospovons ’as am avcc q m Bsh a po-ps masm amcan vs nova somms sava-

ntretien e F.-g. duFou et J. maau vec . meiksins Wood, Le Marxisme politique et ses débats 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 115: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 115/198

_

114_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

êm, mas c fo n’a

pas sans n avc a poq m-n pa s amnsaons pc-ns avc a oq mêm capa oba. J’a son q capa oba pn s éas -oa po nn n’amnsaon oonn on a bson po son accmaon.a c ofos novapobèms. d’n pa, o y avo n fom ’o qconqq ss s éas oa. séas ovn ê pocs ma-nè à aan n o nna-ona popc a movmns capa. d’a pa, psq’ n’y a pas povo  pq  oba,

’oansaon mps éas savana n poj na m-a. la poq ma séas capass majs ps an a dèm g mon-a s’s fon s ’ svan :a m façon mann nsysèm ’éas sab oonn

s povo comp s n po-vo ma absomn ppon-an. ls éas-uns on n’ass a pponanc abso- povo ma pss anns 1940 ss as ans mon capas avanc on n-amn accp c a fa. is va q a ppa s as

Bsh a sn ’t s son op-poss à ’nvason ’ia, mas,sans con q j cs c, afo Bsh aa mpossb.d ps, p-on vamn amq ’amnsaon bama s so

vabmn sna c

oq ?

  Il existe plusieurs concepts qui cherchent à décrire le stade actuel ducapitalisme, par exemple celui de -nanciarisation. Comment concep-tualisez-vous les changements au

  sein du capitalisme en général et le  stade actuel du capitalisme en par-ticulier ? 

i s’a, à nco, a com-phnson s spccs capasm s « ès -pocon » q ncn’as foms q m-n consans o a on ss

ansfomaons. ans concp-ons a monasaon popo-ss pa a ach sonnn qnos somms mannan ans nnova sysèm fon s a yna-mq compèmn nov aoq a nancasaon. i s’a-a à qq chos o à fa

n s vs foms cap-a pocf, c q mpq q scss conomqs cns san smp sa a spcaonnancè, conncs s mov-mns capa pocf.

on pon v s pô svan : capasm nanc -m ojos capasm.

on nos somms mons a- jo’h è s opaons snês nancs s socs com-mcas pcapass. i s v-n q a cs nancè acpossè n ynamq q s

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 116: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 116/198

_

115_

pop a spcaon sans sc-

p q nos voyons à ’ov a- jo’h aav ès sncmns css capass. i n fa a-mn acn o q scns s n cn ans s co-noms q son sponsabs acs banca, a cs hypoh-ca s sbps , c..., pnanq sc nanc, , s ncossanc. un chos ofos -m : capasm nanc n’apas chapp a sn capapocf. i pon ojos ampafs capass habs nfoc ojos s mêms cona-cons capass. n’s paspa accn q cs yps mo-

vmn on ps pononcs où qan ’ns ava p sonavana compf, so aéas-uns. J ss pô convan-c pa ’amn rob Bn-n s s socs a cs ac.i mp s ons a cs à an boom conomq ’apès-

à ’ha a on -csson q sv ans son ’ncn ’avana compf a poab capa nsa éas-uns. a n p s’-pq q pa s mpafs sconacons capass. l no-basm n na, Tach raan n pac, on a à a

n boom avc s poqscaacsqs : ’assa con spoqs socas movmnov, c. l’ m f - a man a, c q fcompns pa c q Bnn ap-

p « ynsansm s p s

acfs », a b mach bos s ncoamns à ’n-mn q conbèn à masqa fabss q sos-na ’co-nom « ». os sbssonsmannan s s ’n fom « bconom » q s’s sbs- à n cossanc à n po-ab ahnq.

ls ns on nanc à n sbanqs s Pdg avs posponsabs a cs ac. Jv ê ès ca : j n’a acno qan a fa q cs nsmn sb s fos apopaon pay po scès. as a ach va -

c coè vs a pos poqs possss, n sa-cq a ms n pac ’n sysèm aaon ps qab n c è cossanc s nas. oshons pô cona : s po-qs oas aconnas jss pa n p hysq s

cs pa so-san bson cop ans s pnss pbqs– cc va po a gan-B-an, mas ass po ’unon -opnn ans ’nsmb. J pnsq’n pa pobèm s js-mn manq ’anon à sscass s. i n s pas fapo a sponsab s css

capass a cncs mo-as s capass o à q-conqs connncs q n’on qp à vo avc s mpafs sys-mqs noma capasm. ivn bacop op fac n

ntretien e F.-g. duFou et J. maau vec . meiksins Wood, Le Marxisme politique et ses débats 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 117: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 117/198

_

116_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

pas vo s as capasm

ss mpafs fonamna.os vons ê ès cas qan àcs mpafs, q s’mposn assa capass s mons avs àc q son « socamn spon-sabs ». Pnan q nos bâmonss banqs (mêm s’s mno no sappobaon moa),nos poons n mon an-on a fonconnmn sysèm a cass sysmqs a cs, cc a pns s pans,pnsons, mpos omns pss psonns.

Pitlie, tiPitlie et ilie

  Nous avons été témoins d’unemontée des mouvements anti-im-

  périalistes de par le monde dansle contexte des aggressions améri-caines récentes ; or, ces mouvementsne semblent pas spéciquement an-ticapitalistes. Où traceriez-vous la

ligne aujourd’hui entre des straté-  gies anticapitalistes et celles nousrappelant la « roisième Voie »? Comment évaluez-vous ces dévelop-

 pements du point de vue du mouve-ment socialiste ? 

i y a o n panop movmns « an-capass »

q on v o n panop’as nvs capasm.i y a s socass q vnmpac sysèm ans son n-è, mas y a ass c qpnsn q’ n’y a pas ’anav

a capasm sohan sm-

pmn q s capass sonps « hmans » socamn s-ponsabs. n vo pao c a- q conss à ab spobèms oba, non pas a ca-pasm n so, mas pô à ncan fom q’ pn : no-basm o capasm « b-mach » (non ). lsns bâmn sovn capasmoba, non pas pac q’ s cap-as, mas pac q’ s oba.la monasaon ans sa fomac s c a cb cho. nvs ass s oansaons nna-onas, non smn s com-pans ansnaonas mas ass

s oansaons comm Fi,a Banq mona, ’ g8. d mon cô, j cos q pobèm, c’s capasm, nonpas pac q’ s oba mas pacq’ s capas.

évmmn, a mobsaons movmns an-capass

s n na n bonn chos movmn socas vaê n ms ’n avana.l’absnc ’oansaons soca-ss cbs ans mon ca-pas avanc q pss a à ’ancapasm vs so-casm s, bn nn, n po-bèm maj. q nos, s

socass, povons fa, c’s aà n a cb pnn. i ns pas savo c q nos vo-ons. os vons ê ès caspa appo à c q nos n vo-ons pas ava à ca a

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 118: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 118/198

_

117_

na s pobèms aqs s

as movmns ancapassson confons. la pmè âchs movmns an-capasss compn capasm ss mpafs ès spcqs.n p bn am q nossomms con « po avan sns », comm sn pssmanfsans an-capass. i sofos cca connaî qpac « po avan s ns »n’s pas n foncon mavascapass, à av o à sponsab. i s’a pô’n mn ncssa sysèm,’n compson sysmq. lafaçon on nos npons s

cass nos pobèms nnc-a ès canmn no jmnqan à c q o ê fa po sso.

os vons cs ava àamo s conons v anss socs capass sans,mas s amn ncssa

connaî s ms possbans con s mpafs ca-pass. a sn q’ n spas mach, n aschoss, n c s s sc- soca po c q son -savanas pa sysèm. s mns son ncssas, mas sn von pas nos baass s

mpafs capass. À mon sns,’objcf s s socass anss socs capass s a-ch ps choss possbs mach, dé-ds aan choss q nos povons,

ansfom ps an nomb

possb bns svcs s-sns acmn machan-ss – a san, omn, c. – nos fonamna coynn-. a sn q s aons s paqs socas q n son paspsnmn sjs a conômocaq q son conô-s pa capa s mpafs mach poan ê mo-cass. os povons pocs choss a pan oca a pannaona. ’s c q j v qan j’am q a monasa-on n’a pas fa ’éa n spacpoq compèmn pass. is’a ojos ’n spac

pv po poj -ma-chansaon mocasaon.

 Quels usages de Karl Marx sont les plus importants aujourd’hui et les plus appropriés à notre époque ? 

la pons a ps vn

s ojos a mêm : a -m no m pocompn fonconnmn capasm. J’amas ofosajo a chos svan : a -m amn no m po n a moca- a xxi sèc. J’a mnonnps ha a sc povo

snc c pa capasmà ’ ’éa, non s-mn s s ava, masass ans os s sphès av sjs a mpafs ma-ch capas. a moca -

ntretien e F.-g. duFou et J. maau vec . meiksins Wood, Le Marxisme politique et ses débats 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 119: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 119/198

_

118_

critique du capitalisme : politiques et philosophies

ba ss os bs cvs

s cns fa conpos a po-vo ’éa, nos vons concp-as s bs s osmocaqs q pssn assnob cs as foms po-vo. os n vons pas ê -s n ca smpmn pa noaspaon à anscn capa-sm à mpac pa soca-sm. os vons pns à c qca sn c mannan. P-

mz-mo onc p c q

 j’a ans ma pons pcn :nos vons m a po-vo mach n dé a vhman ss compsons – casn q a -machansaon,po mpoy c m p com-mo, s a cn poj -mocaq.n

(td d ’s  p J m)

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 120: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 120/198

 

COMMENT ET POURQUOI LIRE MARX AUJOURD'HUI. LESDIFFICULTÉS DE LA THÉORIE ET LES ANTINOMIES DE LAMODERNITÉ Stefano PETRUCCIANI 

P.U.F. |Actuel Marx 

2011/2 - n°50

pages 119 à 135

 

ISSN 0994-4524

Article disponible en ligne à l'adresse:

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------http://www.cairn.info/revue-actuel-marx-2011-2-page-119.htm

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Pour citer cet article :

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------PETRUCCIANI Stefano , «Comment et pourquoi lire Marx aujourd'hui. Les difficultés de la théorie et les antinomies de

la modernité» ,

Actuel Marx , 2011/2 n°50, p. 119-135. DOI : 10.3917/amx.050.0119

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Distribution électronique Cairn.info pour P.U.F..

 © P.U.F.. Tous droits réservés pour tous pays.

La reproduction ou représentation de cet article, notamment par photocopie, n'est autorisée que dans les limites desconditions générales d'utilisation du site ou, le cas échéant, des conditions générales de la licence souscrite par votre

établissement. Toute autre reproduction ou représentation, en tout ou partie, sous quelque forme et de quelque manière que

ce soit, est interdite sauf accord préalable et écrit de l'éditeur, en dehors des cas prévus par la législation en vigueur en

France. Il est précisé que son stockage dans une base de données est également interdit.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u

   i  s  w  w  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

n

od

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 121: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 121/198

  t 

théorie sociale

entr histoire 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 122: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 122/198

_

120_

entre histoire et théorie sociale

et et Purui

lire rx uJurd’ui.le diFFiulté de l térie et le tiiede l derité

P fo Petrucciani 

la pmè qson s aq va a pn ch opo, son mo, s a façon on on a a ans pass onon p ajo’h. en , m smb q’n vab c- a s, po n a pa, n ava q s à accomp. amaon poa paaî paaoa, psq, apès o, s

bbohèqs nès son consacs à ’ c a. as faconnaî ajo’h q a façon on on a a a xix  sèc a acamn nssan. i a , n , pa s mass commn pns vvan, q’ convna c, ’acas, pns,po q’ vnn à a on psn. d pssans np-aons on ans poposs (pnsons pa mp à cs lácso ’hss), mas s son ps s po compn a pns snpès q c a n sa v. Bf, ans ca masm,

a a vopp, s, np, acas, sans o assansfom. hz s cqs masm (q ’on pns, po pn mps pam an ’as, à Popp o à löwh), a fa ’obj’npaons q sonn ss ms, son onc cononns,à ass, pa ba pomq ans q s s’nsan. yp scsson (c s mass, mas ass c s an-mass) acons, à n’n pas o, n pa mpoan ba ooq c xix  sèc, mas f op vv, op namm, poê mn scnq ; n o, appaaî, apès a ch m

Bn a n bacop s ans pas commnss, commnvmn pass. jo’h, s onc so ncssa s’appoch a, non comm ’n pns vvan, mas comm ’nap mpoan ans ’hso a pns occna. i fa com-mnc à ’ façon bacop ps scnq ( pas smn

 Actuel Marx / no 50 / 2011 : Pourquoi Marx ? Philosophie, politique, sciences sociales

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 123: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 123/198

_

121_

s. petruCCiani, Comment et pourquoi lire Marx aujourd’hui.

pon v phooq, comm on fa jà ans s ons

novs ps pcss ss s), sans passon cssv. i o ê anays a façon on on commn n cassq. mn , s ncssa s confon à a sans fm s y s os sncs, s apos, s cs nns sa pns, avca mêm anon mcs pons (anv ass à m nvnc s ncohncs s conacons) q c q a svà ans cassqs a pns comm obbs o kan. non,cpnan : ca n sn pas q’ fa ob masm (common a a jsq’à popos y a qqs anns). a v pô q ’on o a d’ fço ès d d do ’  xs, q’ convn ’nvsa s bas s cons ’np-aons q on caacs masm comm s sympôms s sns pobèms o cs nns à a pns a, aqs sns pnss mass on ssay ’appo n soon n m-pnan s cons vss pafos opposs.

Bn nn, ca n’n pas ss a comm n pnsvvan : s vn q c-c nos pa no mon ’n façon

bn ps c q n fa obbs, q ss hèss son onc ss àconfon avc c q s pass ajo’h ao nos. as c c-, nvab, n o pas cps ’a, q, à mon avs, s vamnfonamna ajo’h. fon, s poa q, po compn mon conmpoan, so mpoan, pô q s’aê s sqqs ponoscs a q s son avs vas, ’appofon spobèms hoqs psns ans sa pns, pac q s’y èn spobmaqs a mon q mn amaqmn ovs.

as poqo s- ojos s mpoan ’ a ? Poqos- n cassq ncononab ? d mon pon v, a an a, c q confè a sa mnn q’ mpo connaî, n n n à a conbon q’ aa fon à n s-cpn pacè, n à n smp nscpna. êm s a ac n nnc pofon s nomb cas scpnas, a phosoph à ’conom, c n’s pas à q s sa an, maspô ans fa q’ a na ov yp d xo q ’xs 

  ps v  : a, pm, a chch à conf à a cq a

soc n fom scnq, c’s-à- n fom q pna apps ’nsmb savo ps avanc son mps : phosophq, hs-oq, jq, conomq. a f pm, apès s nonsnas Dsos s ’g  rossa, à abo n hoscnco-cq a soc ; a sosa a cq soca a ca ’nvcv, a pomq moa, a posaon (q san

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 124: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 124/198

_

122_

entre histoire et théorie sociale

bn avan ) a onn n acaon so n pnan n

comp ’nsmb savo scnq son mps. oà jsmnc q fa a n pns nq, n pô on aq onn p n s confon. as, pcsmn pac q sa cqs v scnq q’ s ms à c q son poq a po m, on n p n acn façon ’absos ; convn, a cona, a -mêm façon cq, n nssan à a fos s ss anscovs s s nomb nœs q sn sans soon. ’s sqqs-ns cs nœs q j vas n m’aê ès apmnans s pas q svn1.

l’idée d’ue iee de l’itirePam s nomb aspcs a pns a, ’n c q on

s ps chs n consqncs f a ho maasm hso-q : ov a possb, ampmn po ns pa a soco-o xix  xx  sècs, ’abo mon hsoco-soca pa bas ’n appoch scnq, c’s-à- n an ’mpsm a smp naaon q ’aposm s phosophs ’hso.

tofos, ans maasm hsoq, s nch o n s po-bèms, npafs hoqs, q son n mons q sos.

en pm , sbss n pofon ambï s a façon on fa nn s appos cononnmn fonamnanos pa a : c s focs pocvs vs-à-vs s appos pocon c a bas conomq vs-à-vs a spsc. ismb vn q cs ns n pvn s’nn a sns où ’on po-a dd  nva nf s caacsqs nva sp

(mêm s, ens, pa mp, s’s pm n c sns2

). d nombssfomaons a vèn, s ass, s c pon, n mnsmoamn nfnab. ns c-, ans msè d phosoph : « lmon à bas vos onna a soc avc sn foa, monà vap a soc avc capas ns »3. i ajo : « la saonan poq q cv n fa q pononc, vbas, a voon sappos conomqs »4 ; , ans n à nnnov où pos sonsacco avc Pohon, pè : « Posz cans s vop-pmn a pocon, commc, a consommaon, vos

az fom conson soca, oansaon a fam,s os o s casss, n n mo, soc cv. Posz soc

1. Dans les paragraphes 2, 3 et 4, je reprends de façon synthétique des considérations que j’ai développées plus longuement dansmon livre : Marx , Roma, Carocci Editore, 2009.2. F. Engels, Lettre à Conrad Schmidt du 5 août 1890, in K. Marx, F. Engels, Œuvres choisies , Moscou, Éditions du progrès, 1970,p. 80.3. K. Marx, Misère de la philosophie , Paris, Éditions sociales, 1948, p. 84.4. Ibid . p. 63.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 125: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 125/198

_

123_

cv vos az éa poq, q n’s q ’psson oc

a soc cv »5

. ’on v connaî n can va à can non a, fa onc, comm ’a s abmas6,n onn n npaon ps pn, n aman q nvanf a sc soca, ans a ms où s ps , m-pos s ms a nva sps, o nco q’ assn nchamp possbs mn. champ s, ans cans cas, pssn, ans ’as, ps a. ns, ’conom capas xg c-ans foms jqs (c, a ma b s onc pô m,mêm s s), mas s compab avc n ès an v   phosophs o ons : a mnson jq a mnsonpoq son s bacop ps omn a appos poconq n ’s a mnson phosophq o asq.

tofos, a ho maasm hsoq s vopp fona-mnamn s pans : n pan synchonq, où ’on sappos cononnmn asymqs n sphès o nva (asns où s nva cononns assn canmn n o s cq s cononnn, mas sans q ca n mo, dè s ,

comm sa ens, a con fonamna appo n con-on cononn) ; n pan achonq, où chanmn q a àn nva (pa mp, a cossanc s focs pocvs) naîn schanmns a as nva (chanmn s appos pocon s spscs, q n’on pas ’hso spcq m pa nynamq mmann).

n p np ca c scon pan scos, n npoposan n c q app, fû-c façon n p on, a

ho awnnn a scon : nova appos pocons’amn sppann s ancns s’s son capabs ’naîn nvoppmn s focs pocvs q n ps pospès pspssans s socs q s on aops. rs ofos n pobèm :c hosaon chanmn soco-hsoq (o passa ’npoq à n a) smb pn po moè n ansfomaon so-ca spcq, q s a anson mon foa a mon boos.l’amaon son aq n appo pocon mn ( ap-po foa) s vè n nav a voppmn s focs pocvs

o ê pass smb bn aap à c cas. as p-on nasc ynamq a as passas hsoqs q on a sncaon’n chanmn ’poq, n ’nan an a pass (pa mp, passa mon anq a mon foa) q’a f ( passa

5. Lettre de K. Marx à P. V. Annenkov du 28 décembre 1846, in K. Marx, F. Engels, Correspondance , Moscou, Éditions du progrès,1976, p. 21.6. J. Habermas, Après Marx , Paris, Fayard, 1985, pp. 123 et suiv.

s. petruCCiani, Comment et pourquoi lire Marx aujourd’hui.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 126: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 126/198

_

124_

entre histoire et théorie sociale

capasm a commnsm) ? ommn pon à ’objcon q ’on

co c sq cons o ’achc ’hso s nnasaon n ?tofos, pobèm ps pn m smb n : a so-

n q a bas conomq cononn a pocon c à pon q, à chaq poq, s s omnans son s s a cassomnan. , n n a aspc a qson : a ho maasm hsoq q’ a abo non smn n’s pas n a cass omnan, mas pn ê n ho va (amn n ho sp a vsons ooqs ’hso, q’cons f q’aop a cona a cass omnan). Bf,a n ch pas à c q’ s n an fa à a façon on sonava hoq p ov pac ans ca sa ho ’hs-o. ’on n v pas v c pobèm, q, fa, s absomncna, fa no pons q n son absomn pas ms nvnc ans l’idoog d, pmè bach c scnc ’hso q a aa vo cons. en pm , ans nsoc paco pa s anaonsms, y a ass n con n s

s omnans cs q, comm s s a, cqn o a-aqn ’o san ; bf, comm ’pqa gamsc a xx  sèc, n’y a pas n appo omnaon ans a sphè a q èc a sphè a pocon, mas pô n con ncssan po’hmon. en scon , fa mann, y comps con c qa o s mass on pafos son, q cononnmn socas s n p ê absos a pon ’mn a pobmaq a v s hos o, s ’on pfè, q a pobmaq a nès

n p absob c a va. maasm hsoq s nho va, o o a mons  q s hos concns (,po a, n p n ê amn), n s q s hommsn son pas smn cononns, ans façon pns, pa façon po : s son ass capabs v o, po manè ps mos, capabs ’abo n connassanc va, c’s-à- n connassanc q anscn ’n façon o ’n a sconons socas nassanc. la s anav sa sonq maasm hsoq s smpmn ’oo poaa,

amn , q’ n’y a pas v, mas nqmn s pons v n con. , à ’vnc, c n’a pas a hès a. en o,c hès s con -mêm, psq, o n s onnan -mêmcomm v, n q’ pss s n na s vs.

tofos, ’ q s homms n son pas smn pocs v pa ava, mas ass s ês capabs v (n cons-

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 127: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 127/198

_

125_

qnc q’ s mpossb n pas , s maasm hsoq s

va), o ncssamn a n o s a ho ’hso, n nmoan o n n assan a sc. a v , n os, q’on n p ps hmas s sjs hmans ’hso comm smps pos bsons mas (o psons pofons, comm’on son c q on comp a pa F) ; fa ass scons comm s pos ’nsancs v, va o  jscaon, sqs (s on n p s sso s n mo avs,pac q ca ssoa a va mêm maasm hsoq)ovn ê conns comm s facs hsoqmn assans q, ass, cononnn mn champ s possbs ovsa f à ms. s pobèms son à a acn a ansfomaonhabmassnn maasm hsoq son nchssmn ansn sns as : on p n pas paa s sas aqs s pavn’a a To d ’g oo , mas s bacop psc n pas connaî ’mpoanc s s pobèmson s pa.

le Prdxe de l rélutil maasm hsoq s , chz a, à n façon pacè

pns a ho a voon. l pobèm s pos jà avc a -acon  mfs  os (à a n 1847), , assô apès, avca an poson 1848. d pon v ’n concpon na maasm hsoq, s mos pocon foa, capas socas/commns snn amn os poqs hsoqsq s sccèn ; a vco f commnsm s’nsè ans c

phosoph ’hso ooqmn on. as, pon v a conc hsoco-poq (à aq son jà a ans mfs  à aq amènn s vnmns « pnmps spps »), pobèm appaaî bn ps comp. ls voons 1848 n eop on n s objcfs q son ’abo s objcfs« boos » : s vnqn n conson, o a bs, sa nvs, a pbq mocaq ’n mon ’éanaona à où c-c n s’s pas nco vopp, fa a famn-aon s ps oyams s ps pncpas (comm n ia

n man), o a somsson à n mp q nc nombssnaonas, comm c s absb. ’on pns, avc a, q voppmn a soc boos va pa avc ’poaon poaa, onc q s nês s casss son anaonss, qo ê ô s focs « poanns » ans c conjonc ? enos, a pon – pcsmn pac q, son maasm hso-

s. petruCCiani, Comment et pourquoi lire Marx aujourd’hui.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 128: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 128/198

_

126_

entre histoire et théorie sociale

q, ô poaa s « scc » à a boos (non à

nov cass omnan, mas à cass q abo s casss)–, q poaa o, ans n pm mps, favos ’amaon a soc boos mon con s asocas s ss foa, ps na a baa con . ’s n pon v q’as socass (c q a nomm « foa ») n paan pas, s on bonns asons po ca, ca on n compn pas poqo poaa va s ba po c s conons sa pop po-aon mon. d s, a son, à js , q, po anson pop comba, a boos n p s pass a foc fappovè popa, avc aq fa onc ncssamn faaanc. i s’a cpnan ’n aanc po mons an, psq poaa son a boos, mas s ppa à ’aaq, ès qc-c aa mpo a vco, aos q a boos s s poa-a, mas o v n mêm mps à pvn (o à o ans ’œf,comm os s « mas » jons pasnns jn 1948) ’aaqq n manqa pas s c cô. ’s, namn, a façonon a s psn s choss ; mas c façon pns compo

bon nomb ’mpcaons pobmaqs. en pm , n , casonnmn sppos n ho a « voon pmann »7, onon n vo pas ès bn commn s conc avc maasm hs-oq, son q voppmn va ê oamn ab acc a voon poann commnc assô a voonboos as. n compn bn q a, po s asons po-paan, n pss s pass c hès : sans c pspcv, q’s-cq possa n s poas à s ba ? as s fab s

pan a ho ’hso , fa, s « s pqs » aqs s h pavnon à a mn.rs q’n a, pobèm vê n a mnson, on ’m-

poanc s p-ê ps an : ans c schma, poaa n pvanc q s a boos s assz fab po n pas ss à consosa pop voon o s, comm ans a saon aman, a vo-on boos n pavn mêm pas à s as. la ho a vo-on sq onc s’achv pa n vab annom. d’n cô, faa svn apès q voppmn a soc boos s’s

op, mas, ’a, voppmn accomp a soc boos(vo cas anas) nè a cass ovè ans a soc, so q’sa ps aonn pvo a voon à où a boos s opfab po conn à sa pop voon, comm n man,o, ps a, n rss. as aos ( pobèm sa osq a

7. Sur ce concept, voir J. Texier, Révolution et démocratie chez Marx et Engels , Paris, PUF, 1998, pp. 319 et suiv.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 129: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 129/198

_

127_

va s’occp a rss, po pon à a Zassch, n 1881),

n p-on pas q a ho s sas voppmn hsoq a ho poq a voon son ncompabs q’ s n-cssa, comm fa, m smb--, Jacqs B, ’abanonn oho s sas o pojcon nas, po pns boos poaa, cocvsm capasm, comm conmpoans a sn’n nq mps hsoq, c a mon8 ?

l ueti de l’exPlittiun nœ pobmaq nco ps a , à a v, amn ps

sc, n’s a q c q concn a ho a va ’-poaon. la jscaon q a onn a hès a va-avas fab, ca s bon à am q, s s machanss son com-mnsabs, ca n à a s qa q’s possèn n commn,à savo c ’ê s pos ava hman absa. ss s-csmn a qan ava q’s connnn q p va popoon ’chan n s. , ans q’ a objc, pamp, cassqmn, pa en von Böhm Baw, ’amn a

s fab ca s machanss on ass n commn n a qa, . Pa as, smb ca q a n voya pas n an nêà « mon » sa ho a va-ava, q, ma s pobèms s ncs, smba cons ’n s acqs ’conompoq cassq mh rcao. tofos, osq’ chch àa fn, pov qqs cs. ns, ans a cèb àson am kmann 11 j 1868, a am q ss s ospvn « bava s a ncss mon concp va », ca

mêm n nfan p compn q s n naon cssa ava, cèva apmn fam9. l’amn s ’n êm fa,pac q’ mon smpmn q ava (n mêm mps q ana, comm app ojos) s a soc a chss ma,s vas ’sa on po ’snc hman, c q n’mpqabsomn pas q’ so ’nq ca a va ’chan.

pnan, Böhm Baw ava amn o osq’ ama,ans son cèb ssa s l coso d sysè x q, chzmh rcao, on n p mêm pas ov « ’omb ’n jsca-

on » a ho a va-ava10. en , mh son, comm fa ns rcao, q, s ’on sppos n saon ans aqs pocs npnans s’chann mmn s pos

8. Voir notamment J. Bidet, Théorie générale , Paris, PUF, 1999.9. K. Marx, Lettres à Kugelmann , Paris, Éditions sociales, 1971, p. 102.10. E. Böhm Bawerk, La conclusione del sistema marxiano  (1896), trad. it. in Böhm Bawerk, Hilferding, Bortkiewicz, Economia 

borghese ed economia marxista , Firenze, La Nuova Italia, 1971.

s. petruCCiani, Comment et pourquoi lire Marx aujourd’hui.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 130: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 130/198

_

128_

entre histoire et théorie sociale

ava, « appo n s qans ava ncssas po

acq ns objs smb ê a s cconsanc q p on è po s chan »11 ; bf, s poc hypohq a bson, po po n pan ’os, qa hs ava, n’chana jamas con n bo ’a q n a ncss , ca, anscs conons, vaa m q’ pos -mêm. ls appos’chan n acs aonns son onc s n pmè nsancpa coû n ava, avc s ajsmns ncssas âc aqs, so-n mh, n ava q n hab sp o q s psfaan aa n va sp à a va moynn ava. aspoqo s pos son-s chans n foncon ava q’s oncoû ? la pons mh s n : ’chan s’opè s a bas ava pns pac q c-c coû a ava n s 12 ( sonpos, sa b o son bonh), n sacc on sa np ê obn sans n compns aqa. l asonnmn va so, po aan, bn nn, q ’on consè ava comm nnsanc q ava sppo po s poc c on a bson, q ’on fass absacon s ava cafs on ’con s n pas

on on p onc ass o po à caa.mh fon ans n cn amn po pq poqo

s vas avs son s pa ava ncopo. as a npn pas c amn ; a cona, cq, ca, à nombas, smb naccpab. en pm , po a, s a-sonnmns mh, mahsmn c son ch rcao13,ombn ans ’anachonsm boos hab, ans a obnsonnaè aq s poj façon cach a cao va, comm

s appana à ’hman na o pmv (objcon fab,pac q’c, a pojcon cach a n a a foncon ’pnc pns). en scon , a fs, à ass pa pncp, a hosmhnn ava q c a va n an q’ s coû s choss onc sacc q’s coûn. d ps, can q cho n pss ov a vo à ’amaon son aq capass sac, ass, n nvsssan façon pocv son capa ns’absnan consomm, n so q son sacc m, ass,’ê mn14. as, n fsan s « obnsonnas » mh

rcao, a n s pv pas smn s bon amn capab son a ho a va-ava ; s pv so ’amnson q a ho n s conn pas onn n scpon q

11. A. Smith, Recherche sur la nature et les causes de la richesse des nations , Paris, Économica, 2000, p. 55.12. Ibid . p. 37.13. K. Marx, Contribution à la critique de l’économie politique , Paris, Éditions sociales, 1972, p. 37. Voir K. Marx, Le Capital ,livre I, Paris, PUF, 1993, p. 87.14. K. Marx, Manuscrits de 1857-1858 (« Grundrisse ») , Paris, Éditions sociales, 1980, pp. 256, 269.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 131: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 131/198

_

129_

pocè ’, mas n amn comp a conscnc s

acs ’chan, q s’chann conscmmn s pos manè smhnn, n foncon ava ncopo.tofos, s a fs asonnmn mh, c’s so pac

q’on p n n concson q va ans a con oppos à cans aq j bon ’a : a con smhnn po aq,n os, a o a va n va q ans n « Pds los » ma-na15, où « po n ava appan a ava »16, css vao osq ava vn machans q s’nsè n poc c ’acq na capas q, ayan sq soncapa ans ’nps, pn n n po. À pa mh, n, pobèm s pos n cs ms : s s machanss son chansà va, s nos somms sos paas p s pocs-chanss (pac q ava s ass vn machans), com-mn s’pq po capas ? poa- q ho ava-ava snc po son ncompabs17 ?

Po pq po ’n manè q so compab avc a ho- a va-ava, on p mpn vss vos. to ’abo, on

p avanc q’ s, ass, a mnaon ’n ava (’oansa-on con), mas mh -mêm ca c soon, ans ams où po s popoonn à ’mpoanc capa nvs, non à ’acv q po capas18. ens, s ’on s ncomh, on o son, o bn q’ y a po pac q’on n’a pas paya ava n pa son po, o bn q capa s, ass,n fac pocf, n ava q m n mnaon.

a so pobèm a compab n ho a va

snc po, n pqan q a va a foc ava (= ava conn ans s moyns sbssanc), c’s-à- c q cap-as pay à ’ov sans vo pncp ’qvanc, s n chos, q a va po, onn pa s hs ava pnss àc n s n a. ’s pa a nc n cs ansq s’pq po capas. as, po so son pobèm,a no concp « va a foc ava »19, q sscà son o nova pobèms. l pm s q c va (à

15. K. Marx, Contribution à la critique de l’économie politique, op. cit ., p. 36.16. A. Smith, Recherche sur la nature et les causes de la richesse des nations, op. cit ., p. 55.17. Comme l’a bien expliqué M. Dobb dans son « Introduzione a Marx », Per la critica dell’economia politica , trad. it. par E.Cantimori Mezzomonti, Roma, Editori Riuniti, 1976, p. XV (Introduction à la traduction italienne de la Contribution à la critique de 

l’économie politique ), « le problème de Marx ne consistait pas à prouver l’existence de la survaleur et de l’exploitation grâce à lathéorie de la valeur ; son problème était en réalité de réconcilier l’existence de la survaleur avec la domination de la concurrencedu marché et de l’échange d’équivalences entre les valeurs ».18. A. Smith, Recherche sur la nature et les causes de la richesse des nations, op. cit ., p. 56. Approbation de Marx dans lesThéories sur la plus-value , t. 1, Paris, Éditions sociales, 1974, p. 77.19. Logiquement, Marx considère le concept de « valeur du travail » comme n’étant qu’une « expression irrationnelle » pour indiquerla valeur de la force de travail (Le  Capital, Livre I, op. cit ., p. 601) et il cherche toujours à la détruire en en montrant l’absurdité.

s. petruCCiani, Comment et pourquoi lire Marx aujourd’hui.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 132: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 132/198

_

130_

entre histoire et théorie sociale

a nc s vas s as machanss, q sn ava

ncopo) n p ê mn avc c, o, ps acmn, n p ê mn avan connaî p20, ca c q sncssa à a sbssanc s hsoqmn conn, a, n« mn hsoq moa »21. a sn q nos commnçons paobsv n qo conss a sbssanc noma n n po hsoqonn, q’ns nos amons q s a va a foc ava. as, c fasan, nos avons a a va p, non’nvs. ss s- vn q’à c sa, a noon va a foc ava vn amn sp q nva s saas s vèmn pa ’as facs, s q a man ’o ava s appos foc n s casss.

un a pobèm a a a mps ava ncssa à a poc-on a foc ava (s an s q’on accp c façon ès an mn a va c machans). i s vn, n , qa pocon a foc ava n sppos pas smn ava -pns po po s moyns sbssanc q’ consomma posa pocon (no, vêmns, omn, chaa, c.) ;

amn ava q s cmn pns po s poc ppa a no, noy s vêmns, poy ’as acvss à a pocon , n o, poc, m s nfans a mon s’n occp ; s c pon, a pns fmns a bacop à .Po po n capac ava, fa onc o c ava, qcè c q s pns po po s bns q consomm afoc ava. dès os, poqo à c-c a va a foc ava22 ? i s va q a aon n pa c pobèm n sonan,

ans sa pons a objcons Bay con rcao, q’n os, a -pocon a foc ava p s compa à c s anma (où coû s fonamnamn ans s amns q’s consommn) q, mêm q ’ac man n’s pas chz n ava, mêm, s acs hmans q s appon à a consommaon n son pas ava. rs ava ’caon fomaon, -, mas « ans ava smp, n’n è n n comp »23, n so q,namn, o s amèn a moyns sbssanc consomms. ’s,cs, ’n s passas s mons convancans a, mas à n’s pas

vab. -c n a fa q, s ava s a ms a va,

20. Sur cette problématique, voir J. Bidet, Que faire du Capital ? Paris, PUF, 2000, pp. 99 et suiv.21. K. Marx, Le Capital, op. cit., p. 193.22. Ce problème est clairement soulevé par Henri Denis dans L’« économie » de Marx. Histoire d’un échec , Paris, PUF, 1980,pp. 167 et 182. Il est développé plus amplement dans le texte remarquable de Tran Hai Hac, Relire « Le Capital » , Lausanne,Éditions Page deux, 2003, pp. 221-238. Ce dernier parvient à la conclusion que la force de travail ne peut être considérée commeune marchandise dotée d’une valeur propre, mais seulement comme une marchandise ctive au sens de Karl Polanyi.23. K. Marx, Histoire des doctrines économiques , t. VI, « De Ricardo à l’économie vulgaire », Kautsky (éd.), Paris, A. Costes,1925, p. 227.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 133: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 133/198

_

131_

aos smb vn q’n h ava va s’chan con

po ’n h ava, comm sonan s pohonns s cans ach. dès os, on n compn pas poqo (ca cq Bay 24 n fapp pas smn rcao mas ass a)on va, a cona, am avc a q a va ava(po a a « foc ava ») s a à c q s mpoy àa pocon s moyns sbssanc. la p ’achoppmn, qa ca jà ans a coo à q d ’oo poq (« a va ’chan ’n po s a a mps ava q’conn, a va ’chan ’n jon ava s a a po’n jon ava »25) n poposan ’mn pa a ho q’vopp ans l cp , n’s n a pas mn o, a snsoù a, avc sa ho a va a foc ava, ansfom pos amn s cs ’conom cassq, mas à cop sûsans pavn à s so.

a n sn pas q’ n’y a pas, ans concp ’poaon, nconn q m ’ê consv. en , c concp , ps n-amn, ’anays mann capasm nn vsbs, mêm s

c’s a moyn ’n conscon hoq q n’s pas n ’apo-s, s annoms fonamnas q caacsn a na amon capas : a cosnc paaoa, a sn capasmmon, pspposs aas appos omnaon ; asomsson os, pos pos, à n o ynamq q ssosa à conô.

rx et le tiie de l derité

ommnçons pa c n aspc. l’anays a mon manè aonamn c n qo capasm mon scaacs pa n saon paaoa : n p s consv q’ap ’n panson consan. a pmannc n’s aan q pa saansfomaon conn, vvoan ; sa saq s n ynamq.l po conqs a m chaq cyc ’acv conomq oê nvs n assan s mnsons ’acv -mêm, n npocès q n p s’aê, sos pn omb ans a n ans acs. « la boos n p s » – cva a ans  mfs  

– « sans voonn sans css s nsmns pocon, onc sappos pocon, onc o ’nsmb s appos soca »26.Po s consv, capasm o ê n panson, an s n pannsf (pa a conqê ncssan novs zons monas, comm

24. Citée par Marx, id .25. K. Marx, Contribution à la critique de l’économie politique, op. cit ., p. 38.26. K. Marx, F. Engels, Manifeste du parti communiste , Paris, Éditions sociales, 1966, p. 34.

s. petruCCiani, Comment et pourquoi lire Marx aujourd’hui.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 134: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 134/198

_

132_

entre histoire et théorie sociale

a ’ava pv comm nos povons ajo’h v nos

pops y) q s n pan nnsf. ynamq n p s so-n q’n ansfoman xpo d fço ojos ps d  vhss ’vo d pè  ss ss n mêmmps d ovx sos an q nova yps machansspssn ov n boch a sn pbc s consommas. laqson q s pos ès os s ès smp : jsq’où p s’n cynamq m a « mavas nn » (comm aa )sans ncon ms physqs, nas, anhopooqs, psy-chooqs ? a n sn pas, m smb--, q ’on ov s’anà n onmn capasm pa saaon ( ’nvonnmn os capacs consommaon s nvs), mas, a cona, q’vna nspnsab asonn s nova qbs soca(comm c f jà cas avc s ans ansfomaons xx  sèc,q on nn ’éa soca n sc pbc mposan) où ’n-ps capas n’s q’n pa ’n nsmb bn ps ac nc, où s oqs a va ’sa a coopaon s’a-mn comm n conpos n m à cs a va ’chan

a compon.en o, a qson ’anaon, c’s-à- ’n oq mp-

sonn (c ’accmaon m) q c sa omnaon s asoc sans ê conô pa , s à c a omnaon, ’aan mnson annomq a mon q a pns anos a à no. À a bas a conson mon a soc, y a, po a, pncp n v q os s nvs son bs a n o. pncp, pocam ’mb ans s consons

voonnas amcan fanças, caacs scmn asoc mon ’oppos a socs aonns, où son ncon v s foms omnaon psonn. la b/a ssc ans a mon son as fonamna : comm a- jq s bs sjs cona ans a soc cv comma s os poqs s coyns q jossn ’n b aans ’éa mocaq-psnaf. tos son jqmn an an q popas pvs nvs ans a soc cv nan q coyns ans ’éa. en voppan c hmaq, Jacqs

B a popos, ans pss ss vs27, concp masc- conac a mon : s nvs mons son s bssjs conas pvs (nnvs) cona poq osavc os. a mpq q’ n’y a pas ’obaon q n nass b voon q n ’ sa m, q’ s’ass ’obaon

27. Voir, par exemple, J. Bidet, Explication et construction du « Capital » , Paris, PUF, 2004.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 135: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 135/198

_

133_

conac n nvs o ’obaon poq chacn nvs

os s as ( cona soca q – c n’s pas n hasa – s paa-m omnan a mon poq). tofos, pobèm qpos a s q, ans a soc mon ps , ’a jqs nvs n an q popas pvs coyns s nvs nn nov fom omnaon cass. la paca a fommon omnaon n a fa q’ ssmb a moas omnaon aonns, o n s’n snan, psq psonnn’s conan ava po s as (comm c’a cas ’scav sf), mas accp ava po capas s a bas ’ncona ava bmn sosc.

anmons, a fom capas a omnaon ssmb à ssfoms s ps achaïqs ans a ms où, ans a soc moncomm ans cs q ’on pc, a majo a popaon, qn spos pas a possb ’acc cmn a moyns -po sa pop v, n p v vn son ava à a mnoq possè s nsmns pocon ; on p onc q’ sconan vn sa foc ava, bn q ca pnn s foms

’n b cona. la saon s caacs pa n asym fona-mna ès os q, s ava n p vv sans capas, capas, , p vv sans ava, mêm s’ n p m nva son capa.

dans a ms où ’on sppos – c q s n onn fa asszvn na – q capas n’s pas n ava q a pa-n (pac q’n c cas, y aa n a a pon pa, c qpoa m a nc moyns), appo n capas

ava p ê caacs comm n appo ’poaon, mêm s’on fa oamn absacon a va-ava ss apos (commca a mon ans ca c q ’on nomm « masmanayq »). n poa n s psn amn appo a façon svan : n an q’ s pv moyns, ava n ppo c q s ncssa po vv s capas n « o »pas s moyns pocon. as, n chan, capas a npa po, ava sa onc conan à ava po cap-as , pa consqn, sa po. dans a soc capas, a-

va s onc soms à n conon q nos povons n commn conon ’poaon omnaon : ’poaon pac q’s conan ava po capas ; omnaon pac q’as on povo conô o cononn s aspcs m-poans sa v. tofos, ans a vson a, a omnaon acass capas s c s avas n s’c pas smn a sn

s. petruCCiani, Comment et pourquoi lire Marx aujourd’hui.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 136: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 136/198

_

134_

entre histoire et théorie sociale

sysèm conomq. en , a cass q spos a omnaon

ans a sphè pocon jo ô cass omnan a sn a soc nè, ans a ms où c amn sa spmaans s as sphès où s’ac povo soca, n pac ansa sphè jq, poq, ooq. la qson q’n pnsanv à ’ha a o s pos s onc a svan : commna hès son aq a cass conomqmn omnan s ass acass poqmn omnan s js-- ? o, commn ’a- poq s coyns, bas a moca poq psnav,p- s nvs n n omnaon a cass popa, s pan poq -mêm ?

Pa cans ss aspcs, a pns a smb, s cs hèms,avmn nvoq. en pm , on p q’ n’y a acno s c q s, po , pon fonamna, à savo q acass conomqmn omnan s ass n na poqmn ooqmn omnan. c pon, a n na a sès ca : « l povo poq ’éa mon » – -on ans l 

 mfs – « n’s q’n com q è s aas commns a cass

boos o nè »28. en c q concn oman ooq,a s o ass n : « ls s a cass omnan son à chaqpoq s s omnans […]. la cass q spos s moyns apocon ma spos pa à mêm s moyns a poconnc, n so q’a bo comp s s c aqsmanqn s moyns a pocon nc son assjs »29.

en vanch, s concpons a n son pas ass nvoqss’assan appo n omnaon cass, moca poq

sa nvs. en , s a hès na m ’amaonq a pbq mocaq s a fom noma a omnaonboos, s abanonn osq a anays a conon spays capass s ps avancs, s q ’n o a oan. isa app, à c popos, cèb ac pa 25 aoû 1852ans nw Yok Dy t , ans q a son q, ans ncas comm cas anas, « où poaa cons a an majo- a popaon », « sa nvs s ’qvan povopoq po a cass ovè »30 q’ s onc ass a conon

paab q pma posv ss objcfs voonnasavc s moyns pacqs, à a nc c q va po ’eopconnna, où a psnc av ss aoas foa n

28. K. Marx, F. Engels, Manifeste du parti communiste, op. cit., pp. 32-33.29. K. Marx, F. Engels, L’Idéologie allemande, Paris, Éditions sociales, 1970, p. 74.30. On peut lire l’article dans Marx-Engels Collected Works (MECW), volume XI, Moscow/London/New York, Progress Publishers/Lawrence and Wishart/International Publishers, 1979, p. 333.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 137: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 137/198

_

135_

oamn mpobab a ansfomaon pa a vo mocaq31.

as, a-à s ns nas a ho a (ans q snombss compcaons cpons q’s nconn), ’aspc ps mpoan, à mon avs, c n son n s soons q a popos,n s oscaons q’s sscn, mas pobèm fonamna q saon nos pos ajo’h nco, à savo : a cosnc paaoa a moca poq mon, q n os s coyns amnsovans s pan poco-consonn, s foms mons omnaon, q s svn pncp mocaq, on s n nmaon fonamna. hèm a a cn ’n bonn pa cq a on mas (o poch masm) xx  sèc compo m. ompn s mnsons mons a omnaon, consnss q’s cn a pa s omns, y comps ans con a moca poq mon, a ’objcf concpamscn ’hgo , a on ’hss s s pps doo-

 gqs d’é , s chchs ’éco Fancfo s a conscon consnss a manpaon mass ans a soc consommaon,s bas s a ho ’éa a moca q on mobs, à

pa posons ns n mêm mps pomqs s ns à’a s as, s spcass mass scnc poq commraph ban cos Poanzas. P-ê fa- vo ans c ava conscon ’n ho soca poq cq, q s pavnà s sas mpoans q, po c ason, o ê posv nch scnqmn, ’n s aspcs s ps nssans s psvvans ’ha a. ans a os s chchs aqssa pns a onn n mpson, sa c pns c d-

q d ’g d doo q m, son mo, ajo’hnco, n c c ssn po q chch à compn sannoms a mon à n ch s cons. n

(td d ’ p J-mh b)

31. Les études les plus approfondies sur ce thème sont celles de J. Texier, dont il faut au moins consulter Révolution et démocratie 

chez Marx et Engels, op. cit.

s. petruCCiani, Comment et pourquoi lire Marx aujourd’hui.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 138: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 138/198

 

PERSISTANCE DU MARXISME TRADITIONNEL ET PERTINENCE DU

MARXISME SURDÉTERMINISTE Stephen Resnick et Richard Wolff P.U.F. | Actuel Marx 

2011/2 - n°50pages 136 à 152

 

ISSN 0994-4524

Article disponible en ligne à l'adresse:

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------http://www.cairn.info/revue-actuel-marx-2011-2-page-136.htm

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Pour citer cet article :

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Resnick Stephen et Wolff Richard , «Persistance du marxisme traditionnel et pertinence du marxisme

surdéterministe» ,

Actuel Marx , 2011/2 n°50, p. 136-152. DOI : 10.3917/amx.050.0136

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Distribution électronique Cairn.info pour P.U.F..

 © P.U.F.. Tous droits réservés pour tous pays.

La reproduction ou représentation de cet article, notamment par photocopie, n'est autorisée que dans les limites desconditions générales d'utilisation du site ou, le cas échéant, des conditions générales de la licence souscrite par votre

établissement. Toute autre reproduction ou représentation, en tout ou partie, sous quelque forme et de quelque manière que

ce soit, est interdite sauf accord préalable et écrit de l'éditeur, en dehors des cas prévus par la législation en vigueur en

France. Il est précisé que son stockage dans une base de données est également interdit.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u

   i  s  w  w  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

n

od

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 139: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 139/198

_

136_

entre histoire et théorie sociale

Perite du rxie

trditiel etPertiee du rxieurdéteriite

Pa ph renicK rhad WolFF 

êm apès an cnns, on n p q’ê sps pa a qan- ’npaons a masm q pn a qan- novs npaons q n cssn ’appaaî. l nombmêm è a pssanc ’nê a passon sscs pa s sfonacs masm. omm ens ’a s, façon pspcac acq, capasm s ’n s cass majs masm, on an son nnm. ls pobèms pofons sos capasm

(’poaon cass, s cycs conomqs, s s mpass,’na ans a paon s chsss s vns, ’anaon p-sonn, c.) on s sjs cq ps q ssans à ss ac-s. s pobèms son aan cbs q a cq mas aaq q assn n anc. la cs conomq mona q nosavsons ajo’h son bn c n cas à .

Pam s ns yps masm sans, nos n sohaonsn q . l pm a ps o mons hmonq, o

ohoo, pnan n an pa xx 

sèc , mêm s’ pvaojos, a bacop p ’nnc q’ à avs mon.Po bacop, mêm pam c q an ss ps faochs oppo-sans, a p sa pnnc hoq poq. l’a yp masm, mons popa, mas on cans aspcs an psnsps b, s apssa ans ’omb pm. i s appa nonsmn ans l  capa  a, mas ass, ps a, ans s cs lács gamsc, a ps ampmn vopp ans avaphosophq ’hss. os qaons c n masm s-

mns : nos pfons c npaon nos pnsons q’s ojos pnn.

os accoons no pfnc pac q’ n psn pas saspcs s ps possans s vsons ohoos masm pacq’ o n cq ps pofon capasm. d ps, ca

 Actuel Marx / no 50 / 2011 : Pourquoi Marx ? Philosophie, politique, sciences sociales

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 140: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 140/198

_

137_

s. rsniCk et r. WolFF, Persistance du marxisme traditionnel et pertinence du marxisme surdéterministe 

s o ass mpoan, pom n anav a capasm bn

ps aayan q c popos pa s socs socass comm-nss xx  sèc (’ur, a rpbq popa hn, c.)q masm ohoo a nns. en , aop c sconpspcv mann mon q cs socs n son jamas pavnsa socasm o a commnsm1. es on pô cons n ayp capasm, ans q ’éa a jo n ô pponan, snonhmonq. l masm smns popos n vson ’nsocasm ’n commnsm nova, pofonmn ns capasm pv comm capasm ’éa, q posn os ,pa ssnc, s ’poaon cass. ’s poqo m asspnn ajo’h q’ ’a à ’poq a.

le rxie trditiell masm aonn s ’npaon q nos-mêms avons

’abo apps s, comm c’s pobabmn cas po appa nos cs. npaon a ncon s sccès nonnabs : a conb à a nassanc a pmè voon so-

cas mass a xx  sèc , p mps apès, s vn mo on omnan nomb movmns poqs oa on c mêm sèc. d’n façon o ’n a, a a à ancs voons socass commnss, à a fos n eop ’es ans n an pa ts on. e a amn pofonmnnnc s scncs hmans socas. en conom, no oman, a cons ’anav majs a hos conomqsnocassqs ynsnns, q consn s as pncpa

paams. la ho mann s cqs q’ a foms à’ncon capasm on consammn poss s conomss nonmass à a ps s pops appochs. l masm a ansnnc ’voon ’conom non mas.

l masm aonn s amn j sponsab, a monsn pa, s fas cn socasm à a n xx  sèc.d nombss psonns, à ach, on assm a mo ’ur àc masm. en p ss ncs avc s as yps masm, masm aonn, q’ a fom, ssmn

paq n ur, n s vn à psn masm n so, comm s’as npaons n’san pas o n’n an pas ssammnns po q’on pê anon. Paaoamn, s ams snnms masm aonn on sovn paa c pon v.on smn s on paa c vson commn – nac – c

1. S. Resnick et R. Wolff, Class Theory and History , New York et Londres, Routledge, 2002.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 141: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 141/198

_

138_

entre histoire et théorie sociale

q’s masm, mas acn s n’a no c pon ’acco,

ma s pofons vncs à bacop ’as nva.la o a onmps cq masm aonn u à fa . Pao où s mass son avs a povo qs qson s façons on s y son avs, a o an-mas a sonq masm aonn ava mn à s caasophs socas,o ’abo n ur ns ans mon socas. la ach aojos n a ps comp nvs masm aonn.Po bacop, a cons a s ho q poposa n avabmn cq pa appo à a caasoph capas, noammnsa façon m consammn mon n an pa s sncssans, s npss mpass, voppmn na scycs conomqs q c-c mpq. en p ss fas sspobèms, masm aonn s vn a ho omnan a ach, poposan à a cvsaon n vo so à a fo capaspa socasm.

pnan, a ach a û fa fac à ’pnc sovq, qs’s ps o mons p ans n an pa mon socas.

tans q’n pa a ach a nss s fa q cs pncson pov bn-fon masm aonn ans nfoc namn, ’as pas non nabs a ach on amq cs pncs ncanan n yp socasm q ava cho.a n’a pas û à qconqs fas a ho mann a-onn, mas pô a fa q s ans s pays socass onno bmn sppm a moca pv s avas a b poq n ava, a soc a moca. Po cs

fnss masm, masm aonn s ajo’h, ans’nsmb, va, mas ss cnasons s n son pas nco. Poq a pomss masm aonn so n, fa aos ajosans qvoq n mnson mocaq n c-c à ’no-con a pop cocv (pô q pv) ans s moyns pocon a pancaon (pô q s machs), q ovn èsos pos s n socasm sncè.

d’as nco on, n jo, son vosmn masmaonn consèn q ’hso ’ur s as pays so-

cass mon q masm a cho. on , acn mnsonmocaq n p sav n ho on ’namn n fav mnsm conomq, faasm hsoq a passv sans hmans a faa. is consèn q s amns a vsonfns pa masm pman onn n mmns povo àn mno bacas ’éa. Po cs cqs masm, q

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 142: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 142/198

_

139_

compn nombss psonns nas acvmn à ach, n’s

pas can q masm a nco s choss s à popos. êms’ s possb, hoqmn, ’ajo n mnson mocaq,s sèn q a fns consan pa masm aonn mnsm conomq sa pspposon ’ans passfs osscs nns – mêm s’ n s’a q vas « nès ns-ancs » – onn à ’conom n sa pm cas pponan.i ab pa consqn n sa scona v a povo àss foms mocaqs.

i s nssan no q nombss psonns ach, y comps cs q on abanonn masm à a fos comm ho comm poq chanmn soca, vnnn à a osq’appa-assn s qsons concnan ’poaon cass o « pofonscssons ». pès o, masm aonn popos n pcaon n noncaon a façon on a pop o conô pv smoyns pocon nn s caasophs jms : ’poaon cass s cycs conomqs. Pa consqn, qan ansnas ans a paon s chsss o s css conomqs ma-

  js appaassn a sn capasm, comm s ’on ojosfa, masm aonn fa sfac s pan, jsq chz nombss psonns q, pa as, cqn o mêm jn.

inssons-nos mannan à n a sos-op a ach : sconomss. ’s ahèn o non a cqs psns c-sss,bacop ovn q a ho conomq mann s fonamn-amn nssan, n ason ’ncohnc o, mons, ’na-qaon sa ho a va. Bacop nssn s ’chc oa

a pancaon ans ’ancn mon socas : po , c chc pova spo a ncss s machs (q’s on nanc à assma capasm) po aan n paon « cac » s ssocs.Po cs conomss cqs, masm aonn n popos nn pcaon cohn s asons po sqs n p pacs ab à n bn, n, ans s conoms socass q on shsoqmn, n sa pman pa s chsss façoncac. l pmè cq s’app s a oq a scon sconm pa s pvs mpqs. Poan, mêm po cs cqs,

on bacop on nonc a masm ans sa oa, s css -cns capasm qèn n m pcaon q cspoposs acmn pa s hos conomqs non manns.

ls hos non manns abn a pofon csson acà n o pss cass bn conns, aan a cp hmana manèmn p avs s aons s s machs o nco

s. rsniCk et r. WolFF, Persistance du marxisme traditionnel et pertinence du marxisme surdéterministe 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 143: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 143/198

_

140_

entre histoire et théorie sociale

a fa q ’pan a c ’nvsssmn ancp. d nomb

conomss ach, q’s smn cs pcaons jss o fasss,s jn nssans vnnn à a po ov n anays pspssan a cs. is pnsn q cs cass bn conns son mcompss qan s son conss comm s phnomèns – q’s’ass ’s o sas – pos pa n cas ps fonamna,anc ps pofonmn ans mo pocon capas. vca, s ssayn pass s smps phnomèns sfac q sona pp cp, s mpoyabs manpaons nancès, ’os-caon n s machs s s o s cas n ’pans pacs s csons ’nvsssmn pss pa s npss.s conomss sn à nova masm aonn sos nfom ps o mons poch c q’ a ps a xx  sèc. i poposn n pcaon ps pofon q mêm c q cqn paas s hos manns a va a pancaon pfèna anavs nocassq ynsnn, ps spcs.

pnan, aos q a cs ac nvoq a po sa maqabhosaon s has s bas cns capasm, c q vn

a pm pan ans s bas pbcs s n fa n nov vson a ho ynsnn q s paî pafos à mpn nom a. lappa s soons poposs ajo’h pa a ach po soa cs capasm, on bacop son qas mass, sonn fa s combnasons ynsnns manpaons monas, foms, aons cs aqs. omm s n chchnpas à pass capasm, a ppa s soons poposs ajo’hpa a ach èn p cs q an poposs ans s anns

1930 : ab n conom oan qas pn-mpo avc n bonnva saas s pos. i s’a à ’ambons oabs, masq pvn cmn s cam ’ha mas. en , bpm a n’s pas ’nch o vopp s nvsssmns s mpos, mas pô fa spaaî ’poaon nos vs.kyns n’a absomn pas n mas.

’n s-, aos, masm ajo’h ? l masm aon-n m ’npaon ava son a s mass a pspan, bn q’ a p nomb pasans, n pac chz

c q on pofonmn maqs pa ’hso s sysèms soca-ss cfs. on smn, po a ppa c q connn à scons comm s mass, masm aonn s vabmasm, mas s’s a nc c q vn somas nsss ’aspc poq ’« conom poq » mann, pa mpson namn n fav a moca. l masm aonn s

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 144: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 144/198

_

141_

ass c q s ns s appn aq s vnnn à chaq

fos q capasm somb ans n cs pofon. ens, qan acsson ass a pac à a ps, a nanc à s’ac à spaaî.l masm aonn n s’s pas acamn ansfom. tans

q ss cqs bnvans sohaan ajo ’oansaon povo n namn nvs a moca à sa vson mon,a façon ac on ca o ê c s sas q pvn nsso sn os. d s ajos a poccpaons a amns a n smbn n o ps q s nancs sconasa masm aonn. an cs qsons poqs mpacn’onaon conomq ’anays q a popos a sc cass, q s-- acmn masm, sos sa fom aonno sos n a ? ens a pos n qson sma osq’ a fn masm ohoo con o « ho a foc ’hso »2.

Po c q voan nonc à n bonn pa, mas p-êpas à a oa, masm, n poq ach vn ’ama-on so ’n capasm compèmn , so a pomss socasm. l sns onn à « compèmn » p a smps

os po amo s cycs à a sbon s chsss s vns,c q s n non ps aca a aon. q socasmn s vn à sn s nco ps va vs. dans socasmmocaq o opn, on ajo n pnc a à s cs kyns mh, cs os nns s ovn mans ans amêm mam socas. la pop cocv popos pa a m-pac n pa a pop pv s moyns pocon (van ansq’n op an qan a chss ’n soc n’a à op p

psonns) ; s machs concns mh mpacn a pan-caon cnas (mpêchan a concnaon povo a nva ssvcs pancaon aq, ans q ’ncac q s asso-c) ; a macopoq ’éa s poamms pocon soca kyns svn, spcvmn, à conan s cycs à fon n sc hman a nvs. c n « socasm opn »,sos n fom o n a, vna f a ach, q’avna- s qsons qnssns masm : q po ans a soc q s’appop sava ? po q ? ommn ’poaon

mn-- a fom q pn a soc capas ? n n’appopas pons à cs qsons pcss osq’on cocvs s moyns pocon, q’on conô s machs concns q’on sbvna bsons s « pavs ». À no avs, cs conons, ass sabsson-s, n son pas s cass mnans ’poaon n

2. F. Engels, Anti-Duhring , New York, International Publishers, 1976, pp. 176-203.

s. rsniCk et r. WolFF, Persistance du marxisme traditionnel et pertinence du marxisme surdéterministe 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 145: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 145/198

_

142_

entre histoire et théorie sociale

son bn sncs. la mach fonamna masm aonn

conss pô à assm ’absnc ’poaon à ’absnc poppv s moyns pocon, a conô ’éa s s machs à n consommaon cocv à an ch, o à ’absnc’poaon cs conons. À no avs, c’s c n masmq a onn à s s hoqs poqs majs ans ssocasms q on cvmn ms n pac. is s son manq a cocvsaon a pop, a pancaon a consommaoncocv povan mn a socasm o sn sans no, nco mons ansfom, a façon on sps a po, appop sb ans s npss ’éa on s ssocs s posan sbs son s pancaons aqs sbvnan a bsons a consommaon cocv. l masm aonn n pova pasman q ’poaon poa m ans c q ss apsappan socasm. Pa consqn, n , n c q ’on ms npaq n’avan pv poq po fa fac à c poaon ’mpêch sap a cocvsaon a pop, a pancaon a consommaon cocv. omm nos ’avons mon, c’s cv-

mn c q s’s po n ur3.os connassons q masm aonn o ohoo a

vo. omm hss ’a am, ens a a a cqs vsanson mnsm conomq n nançan son popos : ’conom -mn dè sa  q s aspcs a soc omn sas. ls cqs a ho a va ava a ho a bass a po foms pa a on nn n nav habaon âc à s ponss abos. êm s cqs a

ho mas aonn, j « op smps » pa son nca-on casss, on onn nassanc à s hosaons comps a noon cass pa s mass q on combn opmns povo pop po po s opmns casssmps. s acons s mass, n as, a cqs amss n cas sn pcsmn a façon on assn c qmn n paq n ho : n a vsan ps o mons. a s’ap-pq ass bn a masm aonn q’a hos conomqsnon manns, à a physq o à n’mpo q nps hoq.

en p vsons ’nsons, s fappan maq àq pon s conos fonamna masm aonn son s-s consans n acco avc a mapho achca aonn :a nva s fonaons, n mo pocon ovn n nènsanc a bas conomq a soc, s aq s’appn s sps-

3. S. Resnick et R. Wolff, Class Theory and History, op. cit.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 146: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 146/198

_

143_

cs poq c. la pop /o conô s moyns

pocon n s as d pdu c moè, on on p q po q ans a soc. la chnoo n s fs d  pdu, q s voppn s-mêms, à mons q’s n son,  jsq’à c q’s son, navs pa s aons pocon. dans capasm, a chnoo mon s vopp jsq’a sa où, na-mn, a pop pv ’mpêch posv son voppmn. manq cosponanc hsoq n s focs poconjà vsés  s aons pocon pvs pédmas n-n s conacons fonamnas : n bass a po ,pa consqn, s css conomqs. s s mn nco ps voppmn s focs pocon, c q m a chôma a foc ava s machns. la soon popos pa masm a-onn s ca : mons/voonn cs aons poconpo s fa cospon a focs pocon possss jàcocvss. un fos bs s navs a pop o conôpv s moyns pocon, s focs pocon cocvsspoon fonconn à pn fa n ’abonanc ans a soc.

en p s chanmns sbs nbabmn mpoans q on appos à c pcaon, nos pnsons q’ n s s, po’ssn, à où ens ’a ass y a ps 130 ans.

le rxie urdéteriitel masm smns s n npaon non aon-

n, on s s ssns an jà psns, n pac ansl   capa  a. tos qsons os ponss von pm

sn masm smns masm aonn.Pmèmn, commn a ho mann p- am ’m-poanc ’conom po pq capasm sans aop mnsm conomq masm aonn ? dèmmn,a ho mann p- concvo n pcaon a noon cass q so n acco oq avc ’anays ava, a va a ps-va q a psn ans l  capa , o n ’assan ?tosèmmn, q s sa psmooq masm s-mns poqo c qson s- mpoan ?

 À no avs, concp c po pon à a pmè qson sa noon ahssnn smnaon. e a pms a mass pns a casa, aos b o mnsm, o q’n ssnc m mna os s as choss san amon. Bn q’hss -mêm n’a jamas poss a smna-on jsq’à c m, concp a a masm n oq

s. rsniCk et r. WolFF, Persistance du marxisme traditionnel et pertinence du marxisme surdéterministe 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 147: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 147/198

Page 148: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 148/198

_

145_

ans ’nvnon scsv ’n ho ans a v. losq ’on

consè ’nn chaoq s mnaons q nn n nacon q compnnn mon, os s objs possbs pns, cho(smn) pa hocn ’n aspc c chaos comm pon’n y no focmn n o scsf. cho c oon-nancmn onnn fom à o c q hocn a hofon. anmons, an q ’ap hoq svan n’s pas fanch(an q pon ’n n’s pas à ’as objs a ho), pon ’n chos s sans conn sans sncaon : c’s n caq’ n’s « n ». Po avo ps s a v a maè, pon ’n a ho o ê à ’as aspcs a soc, c’s-à- às aspcs q n son pas s pons ’n. d façon na, po masm smns, ’conomq jo ô pon ’naos q non-conomq (pa mp a poq a c) n-oss c ’as aspcs. cn n’s ps, ass o mons mpoanq ’a po onn sa fom a mon.

Po pa façon ps pcs, pon ’n masmsmns q nos poyons s c a cass. os somms

conscns fa q a, comm ens, a sovn s s apps d pdu comm pon ’n. os avons chos n pas s svpo asons. to ’abo, c sa s a sovn posss à acs appos comm s cass n nè nsanc o s ssncs sscs s chanmns soca. amn a ncompabavc nssanc, pa as, s ’mpoanc n asonn-mn acq q nos appons c smnsm. os accoonsa po à a smnaon n san n a pon ’n,

mons assoc a asonnmn mns. os pnons amnnos sancs avc s appos pocon pac q’s son ss ponvoy, pa n accoc, à a pop o à a posssson s moyns pocon. Po nos, a pop o conô n nvon pasa oman conomq, mas pô a poq : q, ans a soc,spos ’n o (ao o povo) s q? nco : q, ans asoc, possè o ’c cans psonns cans choss ?os pfons n pon ’n conomq q s ps compabavc s nons anayqs pops à a on bson ans a

poq s ajo’h n.la osèm ason q pq q nos ayons chos n pon

’n mas à pa a noon cass s à ov ans ’n-paon ’hso xx  sèc. ls mass q on cvmns a ho s appos pocon on nanc à vss popaons n possans non-possans à cons q

s. rsniCk et r. WolFF, Persistance du marxisme traditionnel et pertinence du marxisme surdéterministe 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 149: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 149/198

_

146_

entre histoire et théorie sociale

con soca sa n , a sj a paon a pop.

an s socass san cs pons ’n mass son avs apovo n ur as, po a chan acamn sappos pocon, man n à a pop pv s moyns pocon n nsaan n nov pop cocv s moyns pocon. is pnsan q c chanmn ma n a capasm à ’poaon capas, mas nos n paaons pas c pon v.  À no avs, ’non a a pcsmn pns a noon cass n ms ns, n appo avc ’oansaon soca sps : q po, q s ’appop q pa, q bnc c paon poqo.

q so a poson q ’on aop s a cocvsaon smoyns pocon, masm smns n pns pas q’a s consqncs ncssas mns s sysèm s casss ’poaon. un chanmn ans s appos pop n’s pasa mêm chos q’n chanmn ans a sc cass, n paa pocon ’appopaon sps. cn s n’s a casm ’a. en , a sa q conss à chan acamn

s aons pocon, conçs n ms pop, a po nfoc, pô q ’aab, capasm ’poaoncapas a sn s npss ’éa sovqs5. l’saon ’npon ’n fon s a pop a ass mn aab a aonmas façon na pac q ’chc ’conoms q an nfa s conoms ’éa capass a assoc, non pas à cs-c, masà ’chc masm socasm.

ans hocns mass on j ’anays a pop

yp sovq po aop n pon ’n fon s povo, com-ps n n sns ps a sbon povo ’ao paa soc. Po , s casss n son pas ns pa a pop, maspô pa ’cc cf povo : s pssans ( pwfu ) cons mpssans ( pwss ). Bnsn, pafos lnn, assmn tosy,wzy Bhm, on sovn avanc ’ q a paon soca povo va so mpac, so comp a pop ans a -non q popos masm s aons pocon, q n son pon ’n. Po bacop ’n , povo a mpac a

pop n an q cas m ; a poq a mpac ’conom ;a moca po pa s avas s vn nova manasocas. enco n fos, son no npaon, pon ’nsncf popos pa a masm s n s appos pocon, ns n ms pop /o povo.

5. S. Resnick et R. Wolff, Class Theory and History, op. cit.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 150: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 150/198

_

147_

l’anav q nos poposons s’app s fa q a cons-

è q a soc po capas s sps po a cos apocon. sn ’nps capas, s avas fonssn à’mpoy n va sp a saa q c-c onn po foc ava. aon pocon n a sc cass comm pocsss pocon ’appopaon sps ; nc s pocs c q s’appopn ( onc sbn) sps po. a a n jo c à ens q c sncona ’n s « ms aspcs [son] v » q « u  comp-hnson s fas n pn »6. a vna ’ab n pon ’nscsf consan a cass comm n pocsss conomq, npa q pacp, ans a soc, à a pocon a ps-va à sonappopaon.

dans no amnaon, a noon cass nvo spcq-mn a pocsss pocon ’appopaon sps o, popn s ms a, ava non mn : c’s c q an. la noon cass n’s ans pas n pa, o assm à (1) apop o conô s moyns pocon, (2) ’cc po-

vo soca o (3) o a pocsss soca q smn pocsss cass mas n s snc. dans no oq smnaon,a paon soca a pop, povo bacop ’aschoss mn ’oansaon soca sps , ans mêm mps,s nfom pa c-c. enn, fa vo, comm nos fasons,s pons ’n pops à a ans pocsss cass ans asmnaon pm popos n appoch a noon cassq s ps nanc ps ch q c q ’on ov ans masm

aonn. ls nvs n’appannn pas à n cass : s psac q’s pvn pacp, q’s pacpn cvmn, façon caacsq, à s pocsss cass mps, ans s soca ns à s momns ns v. a pm’amn n a commn fa pacp à s pocsss cassmps – c’s-à- commn a cass -mêm – ac s oo-s, a poq, a v pv bacop ’as choss nco.

  van nos nss a mpcaons poqs masmsmns, nos voons ajo n mo s a poson ps-

mooq fn pa c ho ss mpcaons. un posonpsmooq smns è nmn s as yps ’ps-moos mnss, q ncn aonasm, ’mpsm, posvsm asm. tos amn, manès cs ns,q’ s n nom n abso q s fnc ans no

6. K. Marx et F. Engels, Selected Correspondence, Moscow, Progress Publishers, 1975, p. 80.

s. rsniCk et r. WolFF, Persistance du marxisme traditionnel et pertinence du marxisme surdéterministe 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 151: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 151/198

_

148_

entre histoire et théorie sociale

qê savo q pm sn va fa po o a

commna c q son n qê savo. nom vabso o ê npnan ’acv chch savo no pas ê -mêm cas n pa pa c acv. pnan, csa ’npnanc abso s pcsmn c q’n psmoosmns j c. e consè q a pns (s ès, saoms pns, s noons v) ’pnc (s acvs snso-s : vson, oï, c.) son a cas ’n ’a. cn n’s façon abso n hos nacon smn. cn cèabso v n’s n hos c nacon. ls pnss a-bon s cès v a sn s nacons smns npncs snsos pocsss pns. s cès van, è-n mènn à am s choss ns n foncon s vssnacons n pns pncs chz s pnss. l masmsmns naîn n yp bn pac ’psmoo a-vs, pa opposon à ’psmoo absos, q q so sa fom.

l masm smns concn a pns ’acon s po-csss cass (conç n ms sps) sas (a) ansfom a sc-

casss n n cas m a sc o ’hso socas,n (b) am q ’anays mas ans vopp cons n vabso po os. o v n’s pas ncssamn a v n p-n pas ’ê. l masm smns obsv, anays chchà ansfom n mon q sb ’nnc ’poaon cass n so. la pocon a ssmnaon ’n conscnc cass p n fac ’acaon ans a soc conmpoan (façon ès sma à c q fon s pofssonns a san qan s

« covn » n maa pacè). Bn sû, qan nos pqonspoqo masm smns s « » o « pnn », camaon s fom à ’n no poj hoq. as cn cca caacs fonconnmn os s hos, a mêm manè q s cès v : s van ’ appoch ps c mêm appoch.

le rxie urdéteriie e Prtiuel fa fn a pnnc ’n ho s casss sm-

ns nos nvo à c q a a n possb : n nov cq capasm n soon nq a pobèms a coûs soca q’naîn. la cq po pncpamn s ’poaon cass. lsps, f ava non mn, cons n cm q s psans ê pn, n pa pac q’ n’s pas comps. la pnnc masm smns conss à fa pn conscnc c cm

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 152: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 152/198

_

149_

à c q n son vcms. pnan, fa pn conscnc

pocsss cass n’s q a pmè ap. la smnaon snq pocsss cass n n nacon avc s pocsss non sa casss, avc sqs nn n appo casa cpoq.-c ncn s machs s consans caons, a aaon ’nvonnmn, ssm, acsm ’oppsson q’s nossn,’anaon a v pbq, n na êm ans a paons chsss, po n c q qqs mps.

Pnons a aon n ’poaon cass a av cs mon-a q nos avsons acmn. l’poaon cass a con-b conn conb à c csson, v vsa7. pnan,s poqs ocs mns acmn n connassn pas ps’nacon n sc casss csson ’n pon v ho-q q’s n s’y nssn ans a paq. ns, qs q sons poqs monas scas q s ovnmns ssssn àm n œv, s poqs pn-mpo y comps, s assnqan mêm ’poaon cass n pac. en , pn-mpoaa po consqnc nfoc ’amn a mass ps-

va ’poaon ’n conom capas.l masm smns pm concvo s poqs no-

vs ns fac a cssons. to ’abo, n s poccp pas csvmn, n pncpamn, conô o ’aq s ma-chs nsabs, cocvs s moyns pocon, onn povo a avas a as o aan à a popaon n sc soca. i pô cs objcfs oabs, ans q ’as, àn a b pncpa : aq ’poaon cass ans a soc,

an ’mpêch po ’as cssons. n a avanon mn q pac ’nsmb s avas n poson s’appop pa a sva q’s posn. is son aosc q consommn pop foc ava, pô q s capa-ss. oansaon soca sps, q s’oppos à ’oansaoncapas, s sns q nos onnons a m « commnsm ».

Po pavn à m n pac n sc cass commns c yp, s ncssa ’aop n nov sa. l’n s -mns c sa conss à ssmn masm smns

po vopp n conscnc cass n an q sps (ass-qua-supus susss ). un a mn mpq n scaon snpss. dans s capasms mons, s mmbs s conss’amnsaon pvs s npss nss son s pmsà cvo à pa sps (c q’s appn s pos bs).

7. S. Resnick et R. Wolff, « The Economic Crisis : A Marxian Interpretation », Rethinking Marxism , n° 22 (2), 2010, pp. 170-186

s. rsniCk et r. WolFF, Persistance du marxisme traditionnel et pertinence du marxisme surdéterministe 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 153: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 153/198

_

150_

entre histoire et théorie sociale

s pos pvs, on nomb s’èv à qqs ms p-

sonns, vo mons, pa pays, çovn annmn s mas o sbons ps-va (q pvn ê mss n oas, os, yns,c.), q’s s’appopn a mn mons avas. lsmmbs s conss ’amnsaon ncann amn s socsà sponsab m (amn, cmn conomqmn).is passn sps q’s s son appop façon à aan s ac-vs ncssas psonns q n son pas cmn à ’on a pocon ’nps : pa mp, sos a fom saas bs po s amnsas pvs, facs po s machans,’nês po s cs, vns po s aconnas q pos-sèn s moyns pocon ’mpôs à ’éa. paon s’ncanaon sas pvs vsan à svv à ss a sn ’nnvonnmn concn.

la scaon commns s npss mpaca a pmno ’pos sysèm capas pa a mass s avasq posn sps. ’ê cs ’appopaon a paon sps, s avas q posn san c-

à mêms q s ’appopn passn. un nov so moca ( cass), n baon ’poaon, sa ans ab.e èa pofonmn c q a s ans s pays capass ans c q ’on a app s pays socass o commnss a on xx  sèc. Po masm smns, n sc casscommns mpac capasm s, à pa momn où, cq posn sps vnnn ass, ans s fas, c q s’appo-pn passn c sps.

la oq a smnaon nos mpos pcs s po-csss q n son pas s a casss (s pocsss soca as q pocsss cass commns) mas q poan conb à scons. os avons jà mnonn ’mp pocsss c,c’s-à- a pocon a ssmnaon ’n masm sm-ns. ls pocsss poqs poan nc a saon ’app-caon os an q c q posn sps son assc q s ’appopn passn. Pa mp, on poa q cs avas s assmbn pss fos pa an ans s so-

nsmn conçs qps po cvo sb a sva. npoa nvsa vss combnasons possbs ès vo, paconsnss o à a majo, po av a csons s avas sa paon a sva.

dans s socs possan s npss scs n casss, novs cs poan appaaî, q fan a cpon

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 154: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 154/198

_

151_

a paon sps n vnmn pacèmn mpoan ps-

. la pacpaon à s vnmns poa vê ps ’mpo-anc, n ms pacpaon cvq, q fa ’ s canas às poss poqs. n poa s’an à vo m s foms scpn ’nps ncoaan o foçan s avas p-êcacans à pacp à ’appopaon à a paon cocvs sps. ls avas poan p-ê cvo n pa avmnp mpoan a sva po pacpaon a ava pa-on, a mêm façon q s mmbs s conss ’amnsaonpvs çovn acmn s nmns po ava con.

to comm s amnsas pvs q’s mpacan, s a-vas s npss commnss cvan amn s appos son concnan ’mpoanc a sva po,ans q s possbs san po a pa, c. onamn ammbs s conss ’amnsaon capass acs, s avas cs npss commnss paaan pobabmn povocsonna s cac s snaas a paon spsavc ’as mmbs a soc (s vs posas ’nj), mêm

s a paon mêm q n s èv s sponsab. lpassa à s npss scs n casss n manè cva moca a sphè poq (vo n foncon snc,c.) à ’n ’nps, c q cons n poès soca maj.

n n manqa pas nos pos s qsons s a fasab cs npss commnss. os povons o ’abo fa maqq a fasab, comm a ba, s ov ans ’œ ’sp cq a. q ’on consè comm nfasab n n à n

poq onns vn fasab n s s poqs ns. os q sa mocaq s ajo’h amn accp paq ans nombss socs, a, jsq’à n poq cnà ’ch ’hso, amn mpossb concvo n s-caon poq q onna à os s coyns o vo,qs q son pop, n, ac, on o appananc hnq. n ja a moca coa asab ’on cana q son aopon n’naîn ’onmn a soc npaçan s povos csonnas n s mans majos ncomp-

ns. , a moca coa s on ’avo fa s’on s soc-s, mêms cs où s popaons apps à vo an nombss,vss paps ans nomb nos. q a afos ssq conovs s vn ajo’h n nom soca accp.os pnsons q’n asonnmn sma p ê n a sj ’nmoca cass.

s. rsniCk et r. WolFF, Persistance du marxisme traditionnel et pertinence du marxisme surdéterministe 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 155: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 155/198

_

152_

entre histoire et théorie sociale

i n fa pas o q a scaon q nos sons m-

pq s sqs soca. os s vaons n s compaan a sqsq’mpq mann s scs cass capass où c son sos psonns pvs choss pa s aconnas, so s fonconnaschoss pa ’éa q s’appopn passn a sva. l passaà s npss scs n casss o, son nos, bn psans possbs po q a majo s mmbs a commnasn cmn a sva an pn conô v ’amo. ns, s s scs cass commnss cosanavc s machs a pop pv s moyns pocon, savas connan à ê vnabs a cycs a nascaacsqs s machs a pop pv. en vanch, s a-vas ans s npss commnss poan s cmn sps q’s s san appop po an s caons mach s nas conomqs. os n pnsons pas q csavas aopan s mêms sas q s capass pvs. Pamp, n acon à a cn csson, cs avas n’aan sanso pas saa , poc à s cncmns n sn,

s ’an pbc po sav s npss nancès n bncanq’a chs, mnac s pops sysèms san a o f-fc s cops ans svc pbc. un nov sc cassspma canmn popos ’as sas paon sps , fa, ’as concpons bon sns c q consn voppmn sns a soc. n

(tadu d ’agas pa ca Wb)

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 156: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 156/198

 

MARX, L'HISTOIRE ET LES HISTORIENS. UNE RELATION ÀRÉINVENTER Enzo Traverso P.U.F. | Actuel Marx 

2011/2 - n°50pages 153 à 165

 

ISSN 0994-4524

Article disponible en ligne à l'adresse:

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------http://www.cairn.info/revue-actuel-marx-2011-2-page-153.htm

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Pour citer cet article :

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Traverso Enzo , «Marx, l'histoire et les historiens. Une relation à réinventer» ,

Actuel Marx , 2011/2 n°50, p. 153-165. DOI : 10.3917/amx.050.0153

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Distribution électronique Cairn.info pour P.U.F..

 © P.U.F.. Tous droits réservés pour tous pays.

La reproduction ou représentation de cet article, notamment par photocopie, n'est autorisée que dans les limites desconditions générales d'utilisation du site ou, le cas échéant, des conditions générales de la licence souscrite par votre

établissement. Toute autre reproduction ou représentation, en tout ou partie, sous quelque forme et de quelque manière que

ce soit, est interdite sauf accord préalable et écrit de l'éditeur, en dehors des cas prévus par la législation en vigueur en

France. Il est précisé que son stockage dans une base de données est également interdit.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u

   i  s  w  w  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

n

od

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 157: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 157/198

rx, l’itire

et le itrie.ue relti À réieter 

P enz travero

l « o à a » q s’s amoc a cos s nès anns– bn vsb ans c q’on app coammn s novs pnsscqs – n’a pas och ’hso. Po a ppa s jns hso-ns, a cons n so ingni ; po s aîns,n ob, snon bann. s, nomb ’hsons masssn acfs poqs, so ans mon anophon, mas’hsooaph, ans son nsmb, n’a pas nco on a pa a « cs masm ». ec obsbam, ps cèb s hsonsmass vvans, consa c phnomèn avc c : « ls vn-cnq

anns q on sv cnna a mo a – c- – on s ps sombs ans ’hso son ha »1. en Fanc, Ty 

  p a assomb aba. raçan a ajco masm ans’hsooaph, a son, o ’abo, a connassanc c-c, amoc ans s anns 1930 posv apès a con gmona – so âc a anns , avc son n, nco m, ans champ nvsa –, ps son hmon – p n’hs pas à pa « omnaon » –, q s’ab ans s anns 1960 1970, osq’

accompan ’sso scasm, avan ’nam son cn à pa m s anns 1970 , namn, spaaî a cos acnn svan, son cès an symbos pa onan 1989.ommnc aos n po pnan aq, son p, « a fncmêm a masm p vao sqacaon »2.

 opan n appoch sma, a Py a p os pncpasaps ’hsooaph mas, q’ n n p op hâvmnà s « naons ». d’abo, c s fonas, a ens, a-qs on poa ajo n comm Fanz hn. ens, n

1. Eric Hobsbawm, How to Change the World. Tales o Marx and Marxism , London, Little Brown, 2011, p. 384.2. Thierry Aprile, « Marxisme et histoire », in Christian Delacroix, François Dosse, Patrick Garcia, Nicolas Offenstadt (dir.), Histo- riographies, vol. I, Paris, Folio-Gallimard, 2010, p. 515. Dans la plupart des manuels ou dictionnaires critiques du marxisme parusau cours des dix dernières années, l’histoire ne fait pas l’objet d’articles spéciques. Voir, par exemple, Jacques Bidet, EustacheKouvélakis (éd.), Dictionnaire Marx contemporain , Paris, PUF, 2001. Seuls deux historiens, E.P. Thompson, décédé en 1993, etMike Davis, gurent dans la « cartographie des nouvelles pensées critiques » dessinée par Razmig Keucheyan, Hémisphère gauche , Paris, Zones, 2010.

 Actuel Marx / no 50 / 2011 : Pourquoi Marx ? Philosophie, politique, sciences sociales

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 158: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 158/198

_

154_

entre histoire et théorie sociale

ap nma, q’ s n s s monas, maq

pa s hocns mass q cvn chssn s ’hso(go lács, lon tos, nono gamsc, Jos aos aá) pa qqs ans hsons (dav razanov, h rosmb,.l.r. Jams, ka . wfo, w.e.B. d Bos). enn, n o-sèm ap, c a fo (1947-1989), q vo ’mnc’n hsooaph mas ona pssan, on s baaonss ancn à a conqê ’nvs (q s ava ojos cs, àqqs cpons pès), o n ansfoman s paams scpn. dans c po, s consn s nova coans qbovsn amn, an pa s mhos q pa s objs,’a ’hson. dans sa ’b ahz goslfbv, n pa chchs (b obo, a azac,ch ov) abo n hsooaph mas a rvoonfanças q sp an à ’éco consvac (rcha obb,Fanços F), n mposan son hmon pnan n on po.

  royam-un, a hisy fm w  (ec obsbam, hsoph, e.P. Tompson, rapha am) vs ’hso a rvoon

anas a rvoon ns, cov a c ovè pns concp cass, ans q s cuu udis (a a,raymon wams) nosn ’anhopoo ans masmpo anays ’mana s cs popas. éas-uns, shocns wd-sysm (imman wasn, govann h)npèn Fnan Ba à a mè masm abonn hso oba capasm. Paaèmn, s n nw  hisy q c ’hso movmn ov n paçan a cn

’anays ’« ov-mass » (unskid ) à a pac s oos s pa-s poqs (b gman, ay Bavman, ns davs).dans s pays socasm , ’éco s mvss s monsspoonas (wo ka, Jzy topos) anc a on s a anson foasm a capasm, q connaî n bonssmn ans s an-ns 1980 avc bnn D . en in, s un udis (ranajgha, dpsh haabay) npèn s concps amscns sban ’hmon po c ’hso ans a pspcv somns, a-à s vsons s pa s coonsas s s a-

ochons. Pao, à pa s anns 1960, ’hso soca cconnaî n sso mpssonnan – maq pa a nassanc vs ’assocaons – ans ca ’n masm ov anomaq.l’hsooaph ans son nsmb s ansfom ans ca ’nao ’n confonaon psq obaos avc masm.tos s nova coans q a avsn – ’hso s fmms à

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 159: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 159/198

Page 160: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 160/198

_

156_

entre histoire et théorie sociale

le Pid de l déFite

l c masm ans ’hsooaph a pô s cass po-qs. l’hmon mas ans s scncs socas (on ’hso)ava cs nfoc pa ’avènmn ’nvs mass ans’apès-, mas ava n possb avan o pa n avan-c nas s s socas poqs. en a rssanc sanns 1970, n passan pa a coonsaon s voons n s n mq an, s aons novs s’an nos n sncs s movmns poqs, sovn s pas mass,q ncanan ’ha a. la voon consvac s anns1980, on onan 1989 a ’apo, a nvs a nanc.l’mpac a ba s s cmafs c fa hsoq sonajo’h pacèmn pcpbs ans n scpn comm’hso, pa non on vs pass. cos s vn-cnqnès anns, ’hsooaph s’s nov ( s pns à’hso c, à ’hso n, à ’hso a mmo) sos sn sa dépiisin. l’hso poq, qan à , a maqpa o à s paams aonns – pafos pa n vab

sson ooq, comm ’on mon s bas s a rvoonfanças, commnsm oaasm9 – q a ansfomaon ascpn n anc ’ps po s mas, ’ns c spovos pbcs on pssammn favos. l c masm a assn v mp pa n hsooaph à cooaon consvac. d ’aboaon ’n conscnc cq pass, s’s ansfom nn vc pssan confomsm c : a rvoon fanças a commmo po n sèc s commnsms, oaasm

anays po m a moca ba comm hozon npassab ’hso, a mmo monmnas comm v ’hman-asm pos-oaa, pass naona pamonas avc n socconsva. la campan posaon sov pa poj ’nason ’hso Fanc (vo c a poq fns ’« n naona ») smb sqss n onan saa, fon s j o pnon povo à c n conô s pass10.

rs q s ’hsooaph mas a conn n cn vn,nco fa- ’apphn ans sa js pspcv. ans pca-

ons mnas van ans nos con à avs ass bnson hmon ans s anns 1960 1970 q son c à pa a cnn svan. Bacop ’hsons mass n s’onan

9. Pour une reconstitution critique de ces débats, voir Enzo Traverso, L’Histoire comme champ de bataille. Interpréter les violences du XX e siècle , Paris, La Découverte, 2011.10. Voir Jean Chesnaux, Du passé, aisons table rase ? À propos de l’histoire et des historiens , Paris, Maspéro, 1976 (une desmeilleures synthèses d’historiographie marxiste des années 1970).

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 161: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 161/198

_

157_

è, s pan mhoooq, s coès consvas.

en s hsos ’innaona commns cs pa ossP Bo, ’ocommns Paoo pano ’ancommns FanzBona11 n’y a pas, qan à a mho, a socs a caosanayqs, n an nc. l appcaon s vnmns s concsons chann, mas s paan os n vson ’hso movmn ov pô convn, focas s s appas sbas saqs os s conès. i s’a ojos ’n hso po-q, vo ooq, ès p no cha san. Bf, ponomb ’hsons, ’abanon masm n sna n ’a q’nchanmn ’onaon poq o ’obj chch.

l’hsooaph mas q, pa non, n pova pas s « aooqmn n » (wfi ) a sns a scnc soca b-nn, a focmn sb s concops onan 1989. la ch commnsm a bn ps q a n ’n sysèm povo jàsc a y ’opnon nnaona. e a achv n poqpac sos sn « pncp spanc » : n op mancpacq, n avc a rvoon ss, a po pa n concanaon

s voons. , xx  sèc s’s so pa n fahsoq socasm ; sèc svan a v jo ans n monpv ’ops. l « psnsm » – m ’hsoc ajo’homnan – s sa ’n p a acq ’hso, qfa psn, son rnha kosc, pon nson n passcomm « champ ’pnc » f comm « hozon ’an »12. hozon appaaî mannan bo, nvsb.

on s moas ns, s a bas ’namns poqs

ps o mons pcs, s hsons q s’nscvan ans a aon a san s a posa son q ’npaon monva vs sa ansfomaon. is voyan chanmn voonna a a comm n pocsss on mo, poaa, ma,à avs mps maons, fn soca. l’hson cons-a npa pass ans n pspcv cass, son a fo-m lács, po q, âc a masm, sj a connassanchsoq coïnc avc son obj13. os c an, n’y a pas ’hsoq n so n hso s s n s casss, ’hso mas,

q q so son obj, aop ojos pon v s omns.êm po n mas hoo comm wa Bnjamn, « sj

11. Pierre Broué, Histoire de l’Internationale communiste, 1919-1943 , Paris, Fayard, 1997 ; Paolo Spriano, I comunisti europei e Stalin , Torino, Einaudi, 1983 ; Franz Borkenau, World Communism : a History o the Communist International, Ann Arbor, Universityof Michigan Press, 1962.12. Reinhart Koselleck, « ‘Champ d’expérience’ et ‘horizon d’attente’ : deux catégories historiques », Le Futur passé. Contribution à la sémantique des temps historiques , Paris, Éditions de l’EHESS, 1990, pp. 307-329.13. Georg Lukács, Histoire et conscience de classe (1923), Paris, Éditions de Minuit, 1960, p. 41.

e. traverso, Marx, l’histoire et les historiens. Une relation à réinventer 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 162: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 162/198

_

158_

entre histoire et théorie sociale

a connassanc hsoq s a cass combaan, a cass oppm

-mêm. e appaaî chz a comm a nè cass assv, acass vnss q, a nom naons vancs, mèn à son m’œv baon »14.

un hsooaph fon s cs pmsss pova cmn sonmn ’n fa maj socasm. pès 1989, movmnov smba anan ans ss asaons hsoqs ( socasm), ans ss foms poqs ( cn o a n s pas s caman commnsm) mêm ans son cops soca (s ansfomaonsscs s casss aboss nns pa a n fosm). lava mmo q a f a cos s os nès cnns, on’hsooaph a n s vcs, s’s focas s s vcms svoncs ’hso, ’scava a nocs xx  sèc, anans ’ob s acs s s q on avs n â f san.la mmo cass a no avc ’sn fos, son ca soca ansmsson, avc s pas q n avan s po-pao. e spp ajo’h comm n mmo maan, nvsb ans ’spacpbc, où s émins pon sovn ’n hman bss, non

c s homms s fmms q on mn s s ssanco baon. la mmo a hoah a ps a pac a mmoanfascs ; a compasson po s vcms s caasophs hmanasa cps sovn s s con coonasm. la nanc à fas nocs s oaasms n psm psq csf c

 xx  sèc s sympôm ’n sson ’nb pass on’hsooaph a sovn mo.

télélgiePnan s pmès anns ma fomaon nc po-q, ans ’ia s anns 1970, masm ava n vocaon« oasan » – a sns hn m – q confa n sanon smn « scnc », mas ass vab scnc maîss,n so « scnc s scncs ». un ac ’ens an 1978sm assz bn ’sp ’poq : « la an foc ’aacon n-c masm s ans fa q’ pm n naonaonn, compè cohn os s scncs hmans, sans

qvan jsq’à psn »15. ’aman comm n so « pas-smn acq » s scncs hmans socas, masm avap s’nch n s foan à os s champs savo n an po novmn psmooq. a symbos avc ’sna-

14. Walter Benjamin, « Sur le concept d’histoire » (1940), Œuvres III , Paris, Folio-Gallimard, 2000, p. 437.15. Ernest Mandel, « Pourquoi je suis Marxiste » (1978), in Gilbert Achcar (éd.), Le marxisme d’Ernest Mandel , Paris, PUF, 1999,p. 206.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 163: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 163/198

_

159_

sm, scasm, a psychanays, ’anhopoo a socoo

’ava nch, pman ’an s sas consabs.dans c con, s hsons mass oscan n n so  pnhisism ( voon ach ’n ’nsmb s savos ans’hso) a ssoon ’hso ans n masm conç commscnc oba a soc. Po P a, a n’a pas « hso-n » a sns aonn m, mas ava ojos pns hso-qmn, c q fasa a « cq hsoq a ason » sa vab« cov ». i nqa onc ans c hsocsm aca ’ssncmêm masm : « to pns hsoqmn, voà masm.[…] À os s nva, ’hso mas s à fa. e c’s ’hso oco »16. l masm n’s pas concvab sans ’hso , n mêmmps, ’hso s ncopo ans masm. as c concponp sa foc ’aacon osq, ans n con nova, a synhèsn npaon ansfomaon mon, q haba masmps sa nassanc, smba bs. Pnan a cnn svan, bn p’hsons aan p sosc à a concson a.

en p an va, s coans hsooaphqs

appas ps a mo fona maasm hsoq – masm comm scnc posv ’hso a masm commhsocsm hmans acq – pvn s’nsc ans sa sa pns, s’appyan, pvan, pafos acasan façon n-aa o aspc ’n ho ov, avs pa s nsonsfcons, pas ojos sos. i y a n a ooq, posvs,hocn socasm comm sa psq ncab poès voppmn s focs pocvs. ’s a cèb

« van-popos » 1859 à a ciiqu d ’énmi piiqu , canonspa ’hsooaph posvs (à ’a ’ens kasy), ona pns a ansfom n scoasq ans s pays socasm17. À cô c a, y n a n a : n a acq anposvs, avsa ’ocnsm coonasm, cq ’poaon capas a cvsaon boos ans sonnsmb, pasan ’ao-mancpaon s oppms pô q poès chnq. ’s a q, ans ss s a popsssss, ma n a s cs cpi con a ansfomaon

son anays a nès capasm n eop occna n « nho hsoco-phosophq a mach na, faamn m-pos à os s pps, qs q son s cconsancs hsoqs

16. Pierre Vilar, « Histoire marxiste, histoire en construction » (1973), in Jacques Le Goff, Pierre Nora (éd.), Faire de l’histoire ,Paris, Folio-Gallimard, 2011, p. 282.17. Karl Marx, Contribution à la critique de l’économie politique, Œuvres I , Paris, Pléiade-Gallimard, 1977, p. 273.

e. traverso, Marx, l’histoire et les historiens. Une relation à réinventer 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 164: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 164/198

_

160_

entre histoire et théorie sociale

où s s ovn pacs »18. ’s a q anays s voons

 xix 

sèc q, a anpos o oo, fom n vson ’hso comm sa ’n acon hman soms à n sacomp conans mas cs à a fos. « ls hommsfon pop hso – c- ans l 18 bumi d luis bnp  –, mas s n a fon pas pn , ans s cconsancs bmnchoss ; cs-c, s s ovn a cona os fas, onns, h-a pass. la aon os s naons mos pès commn cachma s cva s vvans »19.

dans ’hsooaph mas, a vson pass comm voonncab s fomaons socas a sovn cos avc n vsonvoonas fon s n accnaon qas csv ’gny  ’mpwmn , son q s hos cqs conmpoans.la pmè, fn pa n aon posvs q va jsq’à los

 hss, vo s ês hmans comm s nsmns nconscns ’hso20. la scon a ov sa fomaon a ps pmpo chztos, n 1938, osq’ cva q « a cs hsoq ’hman »s sa n nè anays à ’absnc ’n con voon-

na21. en s , ’hsooaph mas n’a jamas s s’aanch’n can oo mpc ans ss sposfs ’hsosaon, qavan nanc à aop s schmas ocnqs, ass bn po -n s cops hsoqs q po chos s cès posaon.ls bas cassqs s a anson foasm a capasm o ss voons mons spposan n sqnc on moè a’eop a na, mpc ncssa, socasm22. ovn, cpos hoq a mo ’n c s ans movmn

socas, comm app obsbam n can ’anco synca-s bannq ’on ovè q, ans s anns 1930, s’assa àn homm ’éa consva n aan vs pass : « ocass s n cass n cn ; ma cass psn f »23.

isaac dsch npa sansm comm n avaa aconacons pocsss ’accmaon socas pmv, sconacons on a soon sa n nè anays ans -

18. Karl Marx, « Lettre à la rédaction de l’Otetschestwennyje Sapiski », in Maurice Godelier (éd.), Sur les sociétés précapitalistes.

Textes choisis de Marx, Engels, Lénine , Paris, Éditions sociales, 1970, p. 351.19. Karl Marx, « Le 18 Brumaire de Louis Bonaparte » (1852), Les Luttes de classes en France , Maximilien Rubel (éd.), Paris, Folio-Gallimard, 2002, p. 176. Pour une présentation d’ensemble des écrits de Marx sur l’histoire, voir S.H. Rigby, Marx and History.A Critical Introduction , Manchester, Manchester University Press, 1987.20. Louis Althusser, « Marxisme et humanisme » (1966), Pour Marx, Paris, La Découverte, 2005.21. Voir Ernest Mandel, Trotski , Paris, Maspéro, 1979, pp. 134-147. La position de Trotski est présentée comme exemplaire decette « tendance volontariste » par Ales Callinicos, « The Drama of Revolution and Reaction : Marxist History and the TwentiethCentury », in Chris Wickham (éd.), Marxist History-writing, op. cit ., pp. 161-162.22. Voir Dipesh Chakrabarty, Provincialiser l’Europe. La pensée postcoloniale et la diérence historique , Paris, Éditions Amsterdam,2009.23. Eric Hobsbawm, How to Change the World, op. cit ., p. 362.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 165: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 165/198

_

161_

voppmn s focs pocvs. un fos b s navs cons-

s pa ’aaon sovq, socasm aa conqs mon24

.la ao consac pa ec obsbam à ’hso xix   xx  sècs, on pm vom s pa n 1960 n n 1994,mon bn a anson ’ancnn oo mas a consa -c ’n fa hsoq q m n cas o ’n sqncncssa s fomaons socas. l pm vom s vo-ons booss n 1789 1848, ’ann q annonc ’avènmns voons poanns socass25. l n vom pavnà a concson q ’chc commnsm a nsc ans ss popsconacons : « la a a voon ’cob s pcsmn n’avo p po q’n socasm aoa, mpacab ba »26.la ms n cas a vson mas aonn a anson capasm a socasm s s façon mbmaq pa mêm n ova govann h, adm mih à Pékin27, qvo ans capasm ans mach ’abossmn a rvoonchnos. en 1989, a oo smb avo nvmn abanonn masm po s’nsa avc foc ans camp s apooss

mach basm. on Fanços F, commnsm n f, à’nsa fascsm, q’n smp panhès ans a mach ncab ’hso vs a moca ba28.

ls ava s ps nssans ’hsooaph pos à 1989on cpnan abanonn o appoch ooq : xix  sèc amannan s fonès chonooqs ovs, ss voons bo-oss n’annoncn pas s voons poanns xx  sèc s’nscvn ans s cycs on ’eop s n momn, non ps

’pcn. i y a ’abo n cyc « aanq », amoc n mq n1776 achv à aï n 1804, n passan pa a rvoon fanças,ps n scon va voons conncs n s, on pon pa s s n eop connna n 1848 pon ’a-v a éas-uns n 1865, a a n a cv. Pnancs cnns, s on ’nscon s tapn n hn a vo s poys con coonasm bannq n in29. nscons, s anns 1789, 1848, 1871 1917 n consn pss ns momns ’n s sqnc san chmnmn

’hman vs socasm. l’hso s ssn comm n abynh,

24. Isaac Deutscher, « Marxism in Our Time » (1965), Marxism, Wars & Revolutions , London, Verso, 1984, pp. 243-255.25. Eric Hobsbawm, L’re des révolutions 1789-1848 (1962), Paris, Hachette-Pluriel, 2002.26. Eric Hobsbawm, L’âge des extrêmes. Histoire du court XX e siècle (1994), Bruxelles/Paris, Complexe, 2003, p. 642.27. Giovanni Arrighi, Adam Smith à Pékin. Les promesses de la voie chinoise , Paris, Max Milo, 2009.28. François Furet, Le Passé d’une illusion. Essai sur l’idée de communisme au XX e siècle , Paris, Laffont/Calmann-Lévy, 1995, p. 18.29. Voir, par exemple, Jürgen Osterhammel, Die Verwandlung der Welt. Eine Geschichte des 19. Jahrhunderts , München,C.H. Beck, 2009, pp. 758, 777.

e. traverso, Marx, l’histoire et les historiens. Une relation à réinventer 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 166: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 166/198

_

162_

entre histoire et théorie sociale

n o fa bfcaons os. fon, a -mêm

connassa, osq’ cqa a nanc s voons à s no « mnscncs mpns à ’hso nvs po s’av s-mêms s pop obj »30.

rétier le Pé  J cos avo apps, a mps, à nsa avc masm

n aon nson cq – ps fo ajo’h q ans pass – sscpb ’n nova appos o n chappana mms poss pa ’ahson (o j) à n sysèm pnsbâ comm n c fm. J n cos pas a masm comm asnaconcp aossan. J ss somas man vs-à-vs o s-posf hoq pê à ê appq a as movans comm nnsmb caos nomavs. J’ssa fa n sa fc cans concps s pa a aon mas – cass, s casss,hmon, caon, mo pocon, capasm o mpasm–, mas j’a ho ansfomaon n noons pass-pao.a va po ’as concps ajo’h fo pans s q a

conscon, a « paq scsv », bopovo, champ sos-champ, ’habs o a pocon. a vson cq ’hsosqss pa a m à ms y n acqs ncononab, ’h-mnq hsoq pa n masm ansfom n ocnm paaî os. l’a ’e.P. Tompson, q, vs a n sa v,s sa « pos-mas », n aman son aachmn a masmfac à ss acs son onmn fac a vos naïfs o avs,m smb somm o a ps honnê31. i fsa vo « ’hsoo-

aph mas comm a svan ’n qconq cops na masm n an q ho, s qq pa as » (noammnans a phosoph). « l’hso – cva- – n’s pas n sn po fabqan a gan To […], n n n ’assmba poa pocon s ps hos. i n s’a pas non ps ’n -ansq aboao pmna ans q a ho ’n npsanè poa ê ‘appq’, ‘s’ ‘conm’. a n’s cspas son b. on b conss à cons, ‘pq’ ‘compn’son obj : ’hso »32.

30. Karl Marx, « Le 18 Brumaire de Louis Bonaparte », op. cit ., p. 179.31. Cité dans Penelope J. Coreld, « The State of History », Journal o Contemporary History , 2001, vol. 36, n° 1, p. 156. Parmiles dévots, on peut inclure Paul Blackledge, Reections on the Marxist Theory o History , Manchester, Manchester UniversityPress, 2006.32. E.P. Thompson, The Poverty o Theory  (1978), London, Merlin Press, 1995, p. 63. C’est seulement en réduisant le marxismeà « la primauté des forces économiques, l’objectivité de la méthode scientique et l’idée de progrès », que Georg G. Iggerspeut conclure, en prenant en exemple Thompson, au passage de la « science historique marxiste du matérialisme historique àl’anthropologie culturelle » (Historiography in the Twentieth Century. From Scientifc Objectivity to the Postmodern Challenge ,Middletown, Wesleyan University Press, 1997, p. 88).

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 167: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 167/198

_

163_

s-- à n hsooaph baass a oo

mnsm ? Bacop : a âch ch pass conç commoa ov, comm n hso façonn – son a fom a– pa s fmms s homms à avs s acons s combas,s a bas conons socas cs onns. dans c o ms n hso, c’s-à- conasaon, objcvaon concp-asaon pass, ’hson cons n c (’c ’hso)q sconn, oonn npè a maè hoèn ’nvshsoq (a a fac, mas ass a pns ’mana). dansc ava, cans os psmooqs appos pa a pvn sv nspnsabs (mas pas ojos pafos mons q ’as).a nos a à p s appos s cons soca, s oqscs poqs sos-jacns a vnmns à s acs. is’a ’nacons, non casas mcanqs, on ’nncpm a conscon ’n scos cq s pass. appochs’oppos à ’hso comm scos povo, aonnmn c-n pa ’éa (avc ss achvs, mss, commmoaons) , ajo’h, ps n ps, pa s mas ’ns c, q assn comm

s vcs pssans caon pass. os avons onc bson a. as s ’on p o ’n hsooaph cq q spassa a, fa s m ass s navs ’ann ’hsoa masm. l xx  sèc a amn pov à q pon masm-mêm pova ê assv ansfom n oo.

nson cq à ’a a aon mas s sans o as manè ’v s cs symqs ’aposas s a - av. fon, s an-mass s vsn n caos : s

cqs s « nas », non pas a sns où lnn nssa kasy,c’s-à- n smasan s pan hq poq, mas a snsoù isaac dsch annah n qaan s -commnss à’poq a fo33. omb ba (a wb, Bnooc, raymon on, isaah Bn, obo Bobbo) o mêm consvas aconnas (wn omba, a chm, sod oc) on conn caacè fcon ’n confonaon cqavc a pns a. ls « nas », c’s-à- s -commnss,son passs ’n ahson oa à n j o ass oa a pns

a : on poa c, pam s hsons, Fanz Bona, end. gnovs, nn k Fanços F. ovn, s’a ’-sa-nns q on a n vson mon schmaq sca, s manà chan bo. s mms n’on jamas och s hsons q s

33. Isaac Deutscher, « 1984 : The Mysticism of Cruelty » (1954), Heretics and Renegades, and Other Essays , London, Cape,1969 ; Hannah Arendt, « The ex-Communists » (1953), Essays in Understanding 1930-1954, New York, Schocken Books, 1994,pp. 391-400.

e. traverso, Marx, l’histoire et les historiens. Une relation à réinventer 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 168: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 168/198

_

164_

entre histoire et théorie sociale

son svs, façon ps o mons a, ’appo a sans jamas s

man s’s van s « mass ». ’s cas ’n hson a gèc ancnn comm P a-aq, q connassa sa à’a oss Fny, o ’n hson mon conmpoan comm

 no J. ay. J m connas bn, c pon v, ans s mos gos dby : « a nvs masm s mmns. J m pas àn fa a. Pa oya. […] tofos, j’am non mons nmnn pas co à ’objcv ’hson, n q ’on pss sn ‘nnè nsanc’ ps mnan s facs on pocè ’voons socs hmans »34. ’s p-ê n c sns q a sona a« convnc s çons lcn Fbv a çon a »35 oq obsbam ama combn a nassanc, n 1952, ’n npsmas comm a v bannq Ps nd Psn va a moè s

 anns  Fnan Ba36.un aon fcon à a pns a m smb s a s

cs hsoqs wa Bnjamn, li ds Pssgs à ss hèss« concp ’hso ». hz a, Bnjamn n’a pas chch n c mon, mas pô n snsb, n immung ,

n sy pns. Bnjamn pacp c q’on poa n, nmpnan a fom à cha löy dan Bnsaï, n « masmmancoq »37, sscpb ’n n nson avc ’as aons– n ’occnc mssansm jf – b o ohoo. ’sans q’ a nvs s canons mass son poq : n voya ps avoon comm n « ocomov ’hso » consan ’hmanvs « Poès » mas comm « fn ’aam » q aê a cosav a cvsaon – on fascsm a n s vsas – vs

a caasoph38

. Bnjamn a no ans masm n mancoq n à a hans s fas accms a cos ’hso qs mmo sovn s vancs. appoch s pcpb a-

 jo’h chz s hsons q on nn n aon ps o monsconscn compc avc a pns Bnjamn, o n povnan aons ns. Pam c-c, on poa c ao gnzb, fona a mcohso – a ’n ova comm l Fmg  s s , q anays a c popa n san a vo s hmbs,s anonyms, c q on acs ’so39 –, ofo gy,

q a ov ’sp s paysans zapass ans a rvoon m-

34. Georges Duby, L’Histoire continue, Paris, Odile Jacob, 1991, p. 107.35. Pierre Vilar, « Histoire marxiste, histoire en construction », op. cit ., p. 245.36. Eric Hobsbawm, How to Change the World, op. cit. , p. 391.37. Michael Löwy, Robert Sayre, Révolte et mélancolie, Paris, Payot, 1992 ; Daniel Bensaïd, Le Pari mélancolique, Paris, Fayard,1997. Sur la mélancolie de gauche, voir aussi la conclusion d’Enzo Traverso, L’Histoire comme champ de bataille, op. cit.

38. Walter Benjamin, Gesammelte Schriten, Frankfurt/M., Suhrkamp,1977, Bd. I.3, p. 1232.39. Carlo Ginzburg, Le Fromage et les vers , Paris, Aubier, 1993, p. 21.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 169: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 169/198

_

165_

can40, o ranaj gha, soc ’co a « p vo » s nss

nns xix 

sèc, cach n s ns a pos coona41

. PoBnjamn, ’hso s o ’abo n mmoaon s vancs, on sovn s po ’n « pomss mpon ». un hsons concps comm rnha kosc a bn fom c appochpsmooq, n sonan q ’hso c pa s vanqs sojos ooq apooq : « À co m, s p q ’hs-o so fa pa s vanqs mas, à on m, s ans hsoqs connassanc povnnn s vancs »42.

éc n hso cq n aopan a pspcv s vancs – nssayan pafos ’co s vo soans, nabs à a sfac,nos pa s achvs ocs o acs pa scos omnan –s sans o a manè a ps fcon, po s hsons, ’acc’ha a onzèm hès s Fbach. inp mon po ansfom n sn pas vn s fnss ’n sa o scombaans ’n oo, comm fn s « ncs oa-nqs » movmn commns xx  sèc. a v , po’hson, n pas cons pass comm n connn cô, -

nvmn fm. l’anhopoo c nos nsn q s s psn s nossn sovn s combas ps, s fas pass. dans cans cconsancs, psn p n n sonancavc pass éi . on f kaca, « ph, ’hs-on o scn ans mon nf po amn s mos àa v »43. wa Bnjamn, qan à , compaa ’hson à n « chf-fonn » (lumpnsmm ) soc amass s objs abanonns,obs, conss comm ns, sachan q’s poon sv n jo,

comm s vnmns ’n pass q m ans ’an ’n -mpon à vn44. ans on q’n concpon ’hsovn à hab, ans n vson scè, a mnson mssanq masm, q c n ava j n s’oçan vn n« scnc ». eh bn, c mssansm scas m paaî n cnmè a chcs ’n masm conç comm scnc ’hso. n

40. Adolfo Gilly, La Révolution mexicaine 1910-1920 , Paris, Syllepse, 1995. Gilly a explicité sa relation avec l’œuvre de Benjamindans son recueil El siglo del relampago , Mexico, La Jornada Ediciones, 2002.41. Ranajit Guha, « The Small Voice of History », Subaltern Studies, vol. IX, 1996, pp. 1-12.42. Reinhart Koselleck, « Mutation de l’expérience et changement de méthode », L’Expérience de l’histoire , Gallimard, Paris/Seuil,"Hautes Études", 1997, p. 239.43. Siegfried Kracauer, Histoire. Des avant-dernières choses , Paris, Stock, 2005, p. 140.44. Walter Benjamin, « Un marginal sort de l’ombre » (1930), Œuvres II, op. cit ., p. 188.

e. traverso, Marx, l’histoire et les historiens. Une relation à réinventer 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 170: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 170/198

 

LE GOUVERNEMENT DES « AUTRES ». SUR LEMULTICULTURALISME NÉOLIBÉRAL EN AMÉRIQUE LATINE Guillaume Boccara P.U.F. | Actuel Marx 

2011/2 - n°50pages 191 à 206

 

ISSN 0994-4524

Article disponible en ligne à l'adresse:

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------http://www.cairn.info/revue-actuel-marx-2011-2-page-191.htm

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Pour citer cet article :

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Boccara Guillaume , «Le gouvernement des « Autres ». Sur le multiculturalisme néolibéral en Amérique Latine» ,

Actuel Marx , 2011/2 n°50, p. 191-206. DOI : 10.3917/amx.050.0191

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Distribution électronique Cairn.info pour P.U.F..

 © P.U.F.. Tous droits réservés pour tous pays.

La reproduction ou représentation de cet article, notamment par photocopie, n'est autorisée que dans les limites desconditions générales d'utilisation du site ou, le cas échéant, des conditions générales de la licence souscrite par votre

établissement. Toute autre reproduction ou représentation, en tout ou partie, sous quelque forme et de quelque manière que

ce soit, est interdite sauf accord préalable et écrit de l'éditeur, en dehors des cas prévus par la législation en vigueur en

France. Il est précisé que son stockage dans une base de données est également interdit.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u

   i  s  w  w  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

n

od

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 171: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 171/198

le guereet

de utre .ur le ultiulturlieéliBérl e

 ériue ltieP guue boccara

dans pss pbcaons q pon s s appos n m-casm, hncsaon nobasm n mq lan, hs-an gos1 – n s as socoos fanças à avo pos sj n msaonns – nss à pss pss s pobèms q nos -nons comm pons ’n. i pon o ’abo a conmpoa-n mcasm nobasm s’no s a nas ns nssan cs os phnomèns, cs pojs, po-

amms o sposfs ans n con conaon ’éa mobsaons socas s ops s ps manass s pays ano-amcans. ’ n’am pas, avc . Zzk, . gacía lna o F. Jam-son, q mcasm cons a oq c capasmposfos, n’n obsv pas mons snès coïncncs n,’n cô, snamn ’éa, a pvasaon, a basaon a aon ’conom commc (c’s-à- s ps « onsnss washnon ») , ’a, a pomoon a nc,

a sponsabsaon a soc cv a ms n pac poqspacpavs comm mns cna pocsss mocasaons socs ano-amcans cmmn sos ’è s cas.nès coïncncs o « convnc pvs »2 n ’nc po-pa pacpaon connassanc, ’n cô, a coonsaon soca c pa ’conomq, ’a ?

i no, pa as, q ’mnc a posaon s nscs amnnns n bochn pas ncssamn s j ’, a hnq o a famnaon s naons. en ’as

1. C. Gros, « Amérique Latine : Identité ou métissage. La nation en question », Hérodote , vol. XCIX, n° 4 , 2000 ; « Indigenismo yetnicidad : el desafío neoliberal », in Ma. V. Uribe, E. Restrepo (éd.), Antropología en la modernidad , Bogotá, Instituto Colombianode Antropología, 1997 ; « Nationaliser l’Indien, ethniciser la nation. L’Amérique Latine face au multiculturalisme », in C. Gros &M.-C. Strigler (éd.), Être indien dans les Amériques , Paris, Institut des Amériques, 2006.2. E. Dagnino, "¿Sociedade civil, participação e cidadania : de que estamos falando ?", in D. Mato (coord.), Políticas de ciudadanía y sociedad civil en tiempos de globalización , Caracas, FACES, Universidad Central de Venezuela, 2004.

 Actuel Marx / no 50 / 2011 : Pourquoi Marx ? Philosophie, politique, sciences sociales

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 172: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 172/198

_

192_

entre histoire et théorie sociale

ms, commnaasm o chaînmn voncs nh-

nqs n son pas s consqncs ncabs s vncaons sà ’aochon s s po a connassanc a sna ’najco hsoq maq sca a scmnaon, ’assj-ssmn ’poaon. i smb onc ps pnn cons-, à pa ’ cas ano-amcan, q s s nas nmn pas focmn n an s ncs nvss o aas q ’n p ê a chos q’n assjssmn.

d nomb amcanss ’o-anq ’o-anch3 on ms n a con a ob mps q nach cans n-paons hâvs s ynamqs sococs poqs s -poyan ps a n s anns 1980 ps q jsq’a h :1) n c nchan ba ’avènmn ’è a vs- « à a mo Bnon », aos mêm q nobasm, non s-mn comm moè an-kynsn mas ass comm sposf o’n aona poq spcq, smb s am ; 2) n chnocnq s ynamqs socas ano-amcans n n-paon bas s vncaons amnnns s poqs m-

cs, mn pa ba s voppan n eop au n avss (o hncss) an-avss a sj a na- s cons, « cs o cvsaons » po s ns, « socopo-qs » po s as.

maqan aan a cbaon poq a an fêc a vs pa s ovnmns a ach nov ano-amcan q s scos a o consvac connn, qonn con an scssonns mmnn, n coan pns c-

q no-mas (. a a u, . Bón n espan, . Bonsn nn o nco . díaz Poanco a q) a ès ô popos nosèm yp ’npaon. inssan s fa q mcasmn’annonc pas a n p pocsss omnaon soca, ’poa-on conomq ’assjssmn poq aq son somss spopaons nnns ps s pms mps s npnancs, csspcass obsvn q s poqs mcs n smbn pas

3. R. Andolina, N. Laurie & S. Radcliffe, Indigenous Development in the Andes. Culture, Power, and Transnationalism , Durham

& London, Duke University Press, 2009 ; G. Boccara, « Etnogubernamentalidad. La formación del campo de la salud interculturalen Chile », Chungara. Revista de Antropología Chilena , vol. XXXIX, n° 2 , 2007, pp. 185-207 ; G. Boccara & P. Bolados, « ¿Qué esel multiculturalismo ? La nueva cuestión étnica en el Chile neoliberal », Revista de Indias , vol. LXX, n° 250 , 2010, pp. 651-690 ;V. Bretón Solo de Zaldivar, « Cooperación al desarrollo, capital social y neoindigenismo en los Andes ecuatoriano », Revista Europea de Estudios Latinoamericanos y del Caribe , n° 73, 2002, pp. 52-53 ; C. Briones (éd.), Cartografías Argentinas. Políticas indigenistas y formaciones provinciales de alteridad , Buenos Aires, Editorial Antropofagia, 2005 ; H. Díaz Polanco, Indigenous Peoples in Latin America. The Quest for Self-Determination , Boulder, Westview Press, 1997 ; N. Grey Postero, Now We Are Citi- zens. Indigenous Politics in Postmulticultural Bolivia, Stanford, Stanford University Press, 2007 ; C. Hale, « Does MulticulturalismMenace ? Governance, Cultural Rights, and the Politics of Identity in Guatemala », Journal of Latin American Studies , vol. XXXIV,n° 3 , 2002, pp. 485-524 ; « Rethinking Indigenous Politics in the Era of the ‘ Indio Permitido ’ », NACLA Report on the Americas ,vol. XXXVIII, n° 2 , 2004, pp. 16-21 ; D. Yashar, Contesting Citizenship in Latin America. The Rise of Indigenous Movements and the Postliberal Challenge , Cambridge, Cambridge University Press, 2005.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 173: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 173/198

Page 174: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 174/198

_

194_

entre histoire et théorie sociale

coaboaon n capa ava à a concaon naona pa

’ob, c’s avana c q s n s amns a oacab s nova conqans ova on. ls mobsaonssocas n Bov, a h, a q o n nn combnn èssovn a sbon ansfomac a connassanc ansfoma-c ans b m n cas ’o ma symboq capa-s naona-aq omnan7.

dans c q s, j synhsa poona s ons co-an ’anhopoo cq (no-mas posscas) qanà a na a s mcasm noba n mq a-n. fasan, j ma ’accn s n can nomb ponsavs s appochs cass an-cass q on n àsc abmn ba haona. os q s pmès, n a-son mo pobmasaon c, n pnnn n compn s foms povo conmpoan n s appos n capasm pocon ’aochon8, s scons, mpês ans a fass -choom sbon vesus connassanc, n’opèn q’n cqas casm o n n pnan pas a s phnomèn

posaon a c pocon, à avs s s amn-nns, ’n nvsasm « q nè a cq ’nvsasm nan q’nvsasaon vas pacès »9. n va aos q’nappoch no-mas combnan ’anays s acaons n cap-asm noba hncsaon (c’s-à- acasaon), ’n cô, ps n comp s s con-hmonqs poys a sn snovs fonès capasm oba, ’a, pm ’v ob c a dx cas sa cq absa.

de l ture du ultiulturliel’nanm s’s fa possvmn, a sn ’nvs acamq

champ poq, po vo ans mcasm ano-amcanps q’n smp scos vsan à connaî, pomovo vaos a -vs c ans s pays où s ovnans n’on css ’no-, a n, ’occ o n a sob v ’mposon mcansms ps o mons sbs oasaon a naon. Bn qs spcass son canmn mons 'acco s s foms asons

’mnc mcasm a na moè assmaon-ns q pca, smba q os paan obamn ’ son

7. N. Fraser, Qu’est-ce que la justice sociale ? Reconnaissance et redistribution, Paris, La Découverte, 2005.8. Pour une critique du culturalisme, voir A. Bensa, Après Lévi-Strauss. Pour une anthropologie à taille humaine , Paris, Textuel,2010, et La Fin de l’exotisme. Essais d’anthropologie critique , Toulouse, Anacharsis, 2006. Pour une critique des critiques idéa-listes du culturalisme qui tendent à jeter le « bébé de la culture » avec « l’eau du bain culturaliste », voir G. Boccara, « Cet obscurobjet du désir… multiculturel », Nuevo Mundo/Mundos Nuevos , n° 10, 2010 (online).9. J. Baschet, La Rébellion zapatiste , Paris, Flammarion, 2005, p. 258.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 175: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 175/198

_

195_

aq a ms n pac c poj maq n avan n apès ans ’hs-

o s socs ano-amcans. i s onc o à a fos n acco s fa q mcasm psn n onan ans ’hso sos-connn s vncs qan a npaons avs à a na c « avan » c « apès ». os q cans von ans mc-asm n moè q pm a popaons manas ns commcmn ns s’am posvmn omp avc a s-cmnaon, ’as pçovn comm n mnac po ’n naona mn n a con sq ’n v commnaas.

, m smb q’avan s pos a qson savo s m-casm s « bon po s mnns » o « mavas po a na-on », convn s’no s sa na ss s ans q sa façon on c nova poj soc s’ac a foms conm-poans povo a moè voppmn capas pos--pan. a, s mcasm a pms so ’n moè qmasqa a vs cops soca (o n nnan ojos cp nc coona ncssa à a pocon s aons o-mnaon s appos soca ’poaon), n’na pas mons

n nov conom poq a nc, pos ’n no-mav q man ’éa noba nnc pofonmn a -conaon ’hnc conn mêm c q ’on nnsomas pa « amnn » « naon ». ’nscvan ans a conn- s ava n anhopoo cq ’éa a obasaon10,

 j’a ms as ’hypohès son aq mcasm consan nov a ovnmn ’ (n hno-ovnmna)q conb à ’nson ’n oq noba « jcsaon »

s mans socas, sponsabsaon a soc cv ma-chansaon a c11. ls acaons n mcasm nobasm son n mps s acasaons concès nova aamm savo-povo na pa c poj s o-vn ans os s pays ano-amcans q s fcn ’ê somasmcs phnqs.

10. Voir M. Burawoy et al., Global Ethnography. Forces, Connections and Imaginations in a Postmodern World , Berkeley/LosAngeles, University of California Press, 2000 ; J. Comaroff & J. Comaroff (éd.), Millennial Capitalism and the Culture of Neolibe- ralism , Durham & London, Duke University Press, 2001 ; J. Ferguson & A. Gupta, « Spatializing States : Toward an Ethnography ofNeoliberal Governmentality », American Ethnologist , vol. XXIX, n° 4 , 2002 ; A. Gupta & J. Ferguson, « Beyond ‘Culture’ : Space,Identity and the Politics of Difference », in A. Gupta & J. Ferguson (éd.), Culture, Power, and Place. Explorations in Critical Anthro- pology , Durham & London, Duke University Press, 1997 ; Michael Goldman, Imperial Nature. The World Bank and Struggles for Social Justice in the Age of Globalization , New Haven, Yale University Press, 2005 ; N. Laurie & L. Bondi (éd.), Working the Spaces of Neoliberalism , Massachusetts, Blackwell Publishing, 2005 ; T. Li Murray, The Will to Improve. Governmentality, Development,and the Practice of Politics, Durham & London, Duke University Press, 2007 ; Timothy Mitchell, « Society, Economy, and StateEffect », in S. Aradhana & A. Gupta (éd.), The Anthropology of the State. A Reader, Oxford, Blackwell Publishing, 2006 ; D. Mosse& D. Lewis (éd.), The Aid Effect , Ann Arbor/London, Pluto Press, 2005 ; M.-R. Trouillot, Global Transformations. Anthropology and the Modern World , New York, Palgrave Macmillan, 2003.11. G. Boccara, « Etnogubernamentalidad. La formación del campo de la salud intercultural en Chile », op. cit., et G. Boccara &P. Bolados, « ¿Qué es el multiculturalismo ? La nueva cuestión étnica en el Chile neoliberal », op. cit.

g. Boccara, Le gouvernement des « Autres ». Sur le multiculturalisme néolibéral en Amérique Latine 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 176: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 176/198

_

196_

entre histoire et théorie sociale

en qo conss onc mcasm noba ? l mca-

sm pacp, o ’abo, à a naon ans q’à a scaon ’nchamp hno-poq a sn q nova ans mmnos n capa conomq c s’aonn ao novspocs maon, ’ahncaon conscaon on ’n- j s savo « q a povo q s inn » « c q’s ac nnn ahnq ». sn c nova champ, s savos,s sysèms psnaons aochons son convs n « cap-a c » s aons socas q n s mmbs s commnasn vnnn « capa soca ». s pocs ’ncopoaonconsn a pmè ap vs a pocon a « man soca »nnn nn à mpos novs noms concnan ’ccm « ’nn ». ls s vncaons socas nnnss poyan n hos nova champ son ms o casas. n obsv, pa as, q s mcansms maon nomasaon q fonconnn a sn champ hno-poq po-sn s s sanasaon s cs nnns, pofssonna-saon s nvs pos c c sanas aon

povo poq. n nc s inns à vn s hnoaphs s pops commnas s nova sposfs son a f-fnc a pav conbn à s nob a sn c novachamp ans s posons namn omns.

l mcasm pacp ans à ’hncaon s popaonsnnns v s vs cnsmns nqês, a asaon s scommnaas a caon novs commnas, a snaon psnans nns q ovn pa s’na a nom s

commnas, a fomaon « capa hman », ’oansaon saspo s nova as, a ms n c ’hso s commnas(styte )12, c. n an s « acs » q’s assmn a sponsab- poqs socas conçs ’ a nov è pa-cpav o s poy v a compc, a conanc ’nê m.l’hno-voppmn a po objcf a ms n pac mcansms a-oas a sn s ns aas soca à avs a sponsab-saon soca, a « bonn ovnanc » s sa ao-oanss. as y a ps. en , mcasm s ov ê nmmn ac-

à a non a nov qson naona. À avs n vabchono-poq, mcasm conb à asso n nova na-onasm o comm, a avs ’n nov opoq, n ànfoc pocsss oasaon a naon. ns s cs hsos nnns non nco « ns » son-s pamonass

12. Voir sur ce thème O. Hoffmann, « La violence de l’oubli : les communautés noires en Colombie et les pièges de la mémoirecollective », Cahiers des Amériques Latines , n° 38, 2002.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 177: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 177/198

_

197_

naonass. ds ms mas symboqs son acs n s

« inns naona » s s acamn s, cs inns o- jos jà ans, mmans a ’è poo-naona.l mcasm s’ac pa as pss façons a nob-

asm. ’s q’ n s’a pas smpmn « keep the ideus Pepes 

usy » n s nonan pojs ’hno-voppmn n mpan snons  fus ups aos q, ans mêm mps, s’accnn a cs acsm nvonnmna s’nns a fomaon ustes mns,foss osqs s s s. en , s c « ov donn »(new De ) ’ov s « novs fonès » (new Ftes ) cap-asm oba ans sa phas noba von consv, s ns q snon son on ’ê csvmn ’o ma. la connc na poq c mcasm a « cosmovson » nobas ans pcpb ans ’o . l mcasm noba vsà sponsabs ss nova cns o sas. la commna s a- comm n nps. ssn ans possvmn a ’in-n-poj, cn oq o ket-tze q o ov sa pacans s novs nchs mach. Façonn à ’ma ’h œus  

nocassq, ’inn s somm fa s cho aonns. ls paqs psnaons nnns, c q s anhopoos ann ’onasos m c, s convssn n pamon, vnnn s ma-chanss. ns mcans, pamonas ans, a « c »vn n ssoc a ob pa consqn a pncp ’conomc.ls « cho cs » on somas n coû ’oppon. lst ut t est ,’éa n à pvas ss mcansms ’nvnon. un vab usess 

de s aop po a concpon, ’mpanaon, ’con ’vaa-

on s poqs « pbqs ». ls consans ps pvs fosonnn,s mpos pcas vnnn a nom po s nova ans paaa-qs ’on ps à foson ans c svo man-’œv « a »q consn s mmbs « sœvs » s commnas nnns.

l mcasm s n caon a aona conomco-poq nobasm ans oman sococ. i conb àconnc s phnomèns cs hnqs s mna-ons sococonomqs o n hncsan s s socas n s s-socan s nas sococonomqs ’o sc. ’nscvan

ans a n ’anayss cns ’mpanaon capasm no-ba a aona poq noba13, j’avanca q m-

13. B. Fine, Social Capital versus Social Theory. Political Economy and Social Science at the Turn of the Millennium , London &New York, Routledge, 2001 ; W. Brown, Les Habits neufs de la politique mondiale , Paris, Les Prairies ordinaires, 2007 ; « Neo-liberalism and the End of Liberal Democracy », Theory and Event, vol. VII, n° 1, 2003, pp.1-19 ; A. García Linera, Pour une politique de l’égalité. Communauté et autonomie dans la Bolivie contemporaine , Paris, Les Prairies ordinaires, 2008 ; T. Li Murray, The Will to Improve. Governmentality, Development, and the Practice of Politics , op. cit. ; J. Peck & A. Tickell, « Neoliberalizing Space »,Antipode , vol. XXXIV, n° 3, 2002, pp. 380-404 ; N. Rose, Powers of Freedom. Reframing Political Thought , Cambridge, CambridgeUniversity Press, 1999.

g. Boccara, Le gouvernement des « Autres ». Sur le multiculturalisme néolibéral en Amérique Latine 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 178: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 178/198

_

198_

entre histoire et théorie sociale

casm s à a fos n nov fom naonasm n a

ovn pa a nc q s po ans n con chanmn m pop, concnaon capa a mans nan-cs nnaona q son vns s pncpa ans pomoon ’conom mon a coonsaon nnsv s scs jàms n va pa ’nvnon ’éa (po, az, commnca-ons, mns, anspo, banq, osm). l mcasm commnov a ovn pa a nc s conmpoan ’ovs novs fonès capasm oba. ls psnaons csnovs fonès ans q s chnqs ss po s fon’as cho à cs s fonès « babas » o « savas » s sècscoona, an s va q hèm a baba s deds 14 s à à ’, ès psn pam s ps n voppmn s no-vs s ano-amcans, son aq à où s’aê capasmcommnc a , chaos. i fa ov a nèns s nchs mach. i fa s connc a nova machs bns oqs. lacvsaon ’inn pass pa sa convson à a oq mach. lpoamm mc n conss pas à m n fn à a ynamq

pac scv s mnaonas, mas à fa compn ainns q c s somas n pamon mma q p o s conv n machans commcasab s s novamachs bns oqs. dans s ms s ancs maas,s ancs naonas chas a qson nnn, s ans ovnmn o s chas s aons ns s mnaonas, n’s pas qson ’poaon o ’nas sococonomqs n-voyan a fonconnmn capas mas ’conom nc

o, ps cmmn, « ovnanc conomq » ! l’nc s in-ns ’ajo’h, manq cv noanc s bonnsmœs n son ps à chch ans ’aachmn q’s voan às aons mmmoas, mas ans ncapac à sas ’nêq’ y aa à ansfom c aon n machans, nê a sns « fa n nc » « t ke deee », an n pas ê, nfos nco, s oss. i y a c « n vn pojcon sj cs s ans mach a o, n con a c a -m pop nc ans q’n pacmn a poq

a nc ans oman a jspnc »15. d so q cs osmns fonamna momn noba ( mach, a o, ’n- comm oman na ’acon cocv) fonn c q J. J.omao on cmmn app « ’conom na ».

14. D. Mosse, « Global Governance and the Ethnography of International Aid », in D. Mosse et D. Lewis (éd.), The Aid Effect ,London, Pluto Press, 2005, p. 9.15. J. et J. Comaroff, Ethnicity, Inc ., Chicago/London, University of Chicago Press, 2010, p. 59.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 179: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 179/198

_

199_

de eFFet du ultiulturlie

’n s- à psn s s mcasm noba o caacè pfomaf capasm nas q s po à pa a scon mo s anns 1980 opè n p avc moè voppmn capasm copoas assmaonns s an-ns 1940-1970 ?

dans oman poq, on obsv q co noba qanm s ancs voppmn (Banq ona, Banq ina-mcan dvoppmn) s éas naona n’s pas an à’mnc ’n oq ’aochon. À a nc c-ans as16, m smb q, s snmn ’appananc a -non c q’s n « commna » o n « hn » on chanans sns ’n ps an ’n ssnasaon a coss n nès anns, c’s fonamnamn n ason s no-vs chnqs son a nc. to comm ’obsv Pgsch po ’fq ’s17, on no q c son s poqs’hno-voppmn mss n pac pa s éas naona – avc son non smn nanc mas ass ooq s ancs -

voppmn maas, vabs kwede ks – q conbnà s oqs socas afos os ’n ps an b-. ls nova sjs ans cs (nn-poj, commna focas,hn à pomovo) son somms pacp, nomm s p-snans, s’nsc ans s nova machs bns oqs, ssponsabs , so, n osnsbmn aochon. dso q s nnombabs nons pacpavs, as ncs,cycs fomaons po as nns, pojs q bncn à o

commna focas, poamms san ’caon nc- ms n pac pa s ns mnsès n foncon s nês vas ’éa (c’s-à- n foncon a concpon q s ans ’éa s fon a san ’caon comm omans aonoms)n fon pas q connaî s « acs » q psan. toscs sposfs conbn à po s ets  soca nvs cocfs, nn à sc champ s acons possbs àajs hozon ’an a novs oppons champ. lapspcv ssnas q nfom s poamms ’hno-vopp-

mn po s s oasaon, sanasaon, pofs-

16. Je pense notamment aux anthropologues Henri Favre et Jean-Loup Amselle, en France, et à Adam Kuper, en Angleterre, quidéveloppent une critique féroce du caractère ethniciste des renaissances indiennes tout en ne prenant pas en considération lanature du capitalisme différentialiste, qui tend à rigidier les identités et dessine une géoculture du racisme d’ordre planétaire.Voir sur ce point I. Wallerstein, Geopolitics and Geoculture, Cambridge, Cambridge University Press, 1991, et R. Grosfoguel, « Lesimmigrés caribéens dans les métropoles du système-monde capitaliste et la ‘colonialité du pouvoir’ », Cahiers des Amériques Latines , vol. LXII, n° 3, 2009, pp. 59-82.17. P. Geschiere, The Perils of Belonging. Autochtony, Citizenship, and Exclusion in Africa and Europe , Chicago & London, Uni-versity of Chicago Press, 2009.

g. Boccara, Le gouvernement des « Autres ». Sur le multiculturalisme néolibéral en Amérique Latine 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 180: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 180/198

_

200_

entre histoire et théorie sociale

sonnasaon no s oqs honoms ans s omans

q an, y a p nco, avmn aonoms. la c vn’obj os s anons o comm son s ops soca n-èns. la scaon champ mcasm conb ansà a fomaon capa c capa soca q n’sn pas à’a b a sn s commnas aochons mas son s paqs psnaons cs s aons connassancs socasconvs monnayabs a sn nova champ hnopoq.

i n va mêm a pnaon oqs poqs honomsa avs a spaasaon, ahncaon, nomnaon consca-on. l’éa s oansms pvs paaaqs cn novs ns-ancs nocaon, novs nsons, nova soca fon sovn p cas c q sn jà a sn s opsfocass. l’éa mc po n nov cass ’hno-b-acas, n mach hapq à avs sa poq sannc po s ps ès cs nnns, cs csnnns on s as s s son somas cnss, ps. lapocon socohsoq a nc s ov occ a a-

on c aochon so aos n co-mpoa v s pocs sancaon aochonq18. fasan, a cosmovsonhno-voppmns « n conna pas mps commn comm aconon ’n vab confonaon » pos « s absacons b-nas cos n s fasan pass po s opposons : aon/mo-n »19. , comm ’obsv J. Faban, a aon a mon ns’opposn pas, s n son pas n con. n son pas s socs àvs sas voppmn, mas « s socs ns q s

fon fac ans n mps paa »20

. À ’nsa ’n can anhopoocas, mcasm hno-voppmns, v ss poc-s anomqs psnaonns, po « s jans cspso-scnqs ». ls cs s ovn ans onooss. n acco n snc aonom21. pspcv hos s ovans os s appos s ancs voppmn s poamms’hno-voppmn. la c mcasm ’nc-a s n absacon. un p à a façon on rac Bon c-qa ’anhopoo c ’ « tt utue » : p-on

man cs s’assmban po n po n osèm ? À ’nsa asha ahns, on obsva q « c son s pps nons cs q son s ans ’acon soca » q c nè

18. J. Fabian, Le Temps et les Autres. Comment l’anthropologie construit son objet , Toulouse, Anacharsis, 2006.19. Ibid ., p. 252.20. Id .21. Ibid ., p. 255.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 181: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 181/198

_

201_

« n’s pas n op pscpf o mcanq yp sms c-

pons nv »22

. os q poj voppmns s anns1940-1970 s’nssa a scs socas, poamm hno--voppmns o mc pn s focas s ’o c., s ’hso a pov, façon nav à avs s chcs pojba, kynsn o nocassq a ePl o Fi, q « socas ojos jà c q ’acon hsoq s à ’o c- »23, f pova canmn – psn nos n fon jà nombss pvs – q « o c s compos paqson s asons son ssans à snc sans jamas ê ncs-sas ». l’hso p onc « ob à n o c sans ê pscpa a c »24. to comm s voppmnss n pnan pas ncomp s scs cs ans ’hso, s nans mc-asm mconnassn ’hso s scs pnnn s zes , s pshtku o s es tés po n manfsaon ’achaïsm s p-mfs o po s as mmmoa s fomaons socas paysanns25 sans cons ’conom poq cq conmpoan s opssoca amnns. passa « o s poès » a « o s c-

» s n fa c ’n voonnsm conan à n casm naïf  poqmn fo. a a fonmn a pns a paq mcasm s ov ’ ç « q a c s n poc-on su ees , n pn obj sp-oanq npnan s sjshmans »26. l pncpa c psmooq mcasm sq’ n consè pas ans n mêm movmn hoq concp- a sc, ’acon ’hso. i n pa consqn à . ,comm ’on mon nomb ava ’anhopoo hsoq, s

’acon hsoq s à n o c, c n’s pas façon mca-nq. l’acon hsoq mo n o ’o c. e s n csns ojos jà poq s fom a avs chanmn scons27. ls cs cs pa mcasm son onc s c-ons sp-oanqs, sans comp q s cs s omnansson s ans absns c conac c28. omm son

22. M. Sahlins, La Découverte du vrai sauvage , Paris, Gallimard, 2007, p. 19.23. Ibid ., p. 30.24. Ibid ., p. 34.

25. Voir sur ce point les travaux de Jean et John Comaroff, qui voient dans les zombies la cristallisation spéciquement sud-africaine de certains éléments constitutifs de la culture néolibérale : « Le zombie est une gure métonymique du déploiementcontemporain de forces historiques mondiales dans les régions du nord de l’Afrique du Sud, mais aussi de la discipline imposéeà la main-d’œuvre par une forme de capitalisme néolibérale soucieuse de garantir la production d’une richesse sur le travail »(Zombies et frontières à l’ère néolibérale , Paris, Les Prairies ordinaires, 2010, p. 52).26. M. Sahlins, La Découverte du vrai sauvage, op. cit ., p. 40.27. Voir, dans ce volume, « Entretien de Déborah Cohen et Urs Lindner avec Sumit Sarkar : Subalternité et histoire globale »,p. 205.28. Dans un article sur le multiculturalisme en Équateur, E. Cervone note que le point aveugle de la politique d’éducation intercul-turelle bilingue est précisément le côté non-indigène de la relation (« Los desafíos del multiculturalismo », in C. Martínez Novo(éd.), Repensando los movimientos indígenas , Ecuador, FLACSO, 2009, pp. 199-214).

g. Boccara, Le gouvernement des « Autres ». Sur le multiculturalisme néolibéral en Amérique Latine 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 182: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 182/198

Page 183: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 183/198

_

203_

à- a pocon aochon) s n s a mpoa

a con ’éa-naon capas : n mpoa na qvna s’achv pa ’avènmn a Fee mket Dey . lmcasm con onc à a fos à n n mpoa na à nsc pass o s popaons nnns a sn ’spac-mps a naon32 o n occan s hozons ’an ansn psnsm anpoq.

d oqs machn ans conc : ’n, ncaon pa’hnq pocon s hachs cs (n fa acas) ;’a, ’ncaon pa poq v a oasaon a -ma-naon a naon pa mach v a cov ’conomqa cœ c.

l PerPetie Plitiue de lutte uttel nobasm n’s pas smn n oo, cons n

maon a na mêm ’acv poq. en an q fom pa-aoa ’acv poq, « n s’a pas an poq q ’an-poq, nasaon o ’aboon pvnv ’anaonsm

poq »33. la ovnmna noba, q abo a sanc na poq conomq capas sysèm poq mocaq o a ma manœv n a v socopoq c,’n cô, cac conomq, ’a, s’s am. e ’n ss manfsaons s pcsmn mcasm noba34. vc’nsaaon mcasm, on p vamn q « nw, we 

e usess ». l a ’éa a pvasaon cans ssfoncons n conbn pas à n manèmn ovnmn mas

consn pô n chnq ovnmn, n fa a sna a « ovnanc » noba. l nobasm fa somas pos scompncs acs ’éa s s nvs aonns spon-sabs n à ncoa s nvs à onn à v n fom sp-cqmn npna. empnan c q’cva P Boa sj a obasaon35, on poa mcasm no-ba q’ s n myh a sns fo m, n scos pssan, n q a a foc soca q obn a coyanc. ’s ’am pn-cpa s s con s mobsaons nnns q mn n cas

m pop omnan, ’hmon c s casss o-

32. Sur ce point, G. Boccara & P. Ayala, « Patrimonializar al indígena : Imagi- nación del multiculturalismo neoliberal en Chile »,Cahiers des Amériques Latines (à paraître).33. É. Balibar, La Proposition de l’égaliberté, Paris, PUF, 2010, p. 43. Balibar fait ici écho aux analyses pionnières de James Fer-guson sur les effets de la mise en place de projets de développement au Lesotho, The Anti-Politics Machine : « Development »,Depoliticization, and Bureaucratic Power in Lesotho , Minneapolis, University of Minnesota Press, 1994.34. W. Brown, « Neo-liberalism and the end of l iberal democracy », Theory and Event ,vol. VII, n° 1 , 2003.35. P. Bourdieu, Contre-Feux , Paris, Raisons d’Agir, 1998, p. 39.

g. Boccara, Le gouvernement des « Autres ». Sur le multiculturalisme néolibéral en Amérique Latine 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 184: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 184/198

_

204_

entre histoire et théorie sociale

mnans, s mmos ocs, ans q s mcansms ’assnaon

hnq. dans c con, m smb q s movmns poqsamnns nn à mon n qo c vson noba apoq poq s fonamnamn poq an-mocaq o po-qmn anpoq.

Fac a pomn cs nova sposfs omscaon cvsaon, s movmns poqs aochons nos on apossb pns poq, s manès fa a poq onc concvo a moca, a coynn, a sovan aoa n cs mps capasm obas, « smopha » p-a. ls pncs bovnn qaonn s vn nès an-ns fon appaaî s ms mcasm nos obn àpns p-naonasm ans q a possb ss s aancsans-hnqs36. i n s’a ps chos n, ’n pa, n moèpbcan q s’oans ao pncp sbon ’a- coynn sans n comp s déees sococs poqsq’ conb -mêm à po , ’a pa, n mcasmq m ’accn s s poqs connassanc pacp ’s-

snasaon s cs, ’hncsaon soca ’nvsbsa-on s nas sococonomqs ’o sc. ls movmnssoca aochons conbn, à avs s s s poconsncs, à man n a-à c fass anav. ls mo-bsaons nnns a hapas poposn n nov non a« mcan »37. ls s mapchs a h n nn pm-n pos ans o sa c pobèm a p paysann ’aba s fonès naonas ans n con conqê s

novs fonès capasm oba. Bf, ’aochon pôn pas popaons nnns n nvo pas à n p s so mas pô àn ppst d’éeté 38. l movmn coona an-capass pps casss sbans sos-connn conb à fa ap-paaî , c fasan, à qsonn a manè on c (c’s-à- aca), ’conomq poq s’acn à ’è capasansnaona. ls acs ssanc son s acs mmo q nospojn ans n a-à ba n cass an-cass.la « bon cac »39 movmns nèns fsan s ass

nfm ans ’hnc, s hoqs ’hon, foko,

36. Voir A. Canessa, « Celebrando lo indígena en Bolivia. Unas reexiones sobre el ano nuevo Aymara », in C. Martínez Novo(éd.),Repensando los movimientos indígenas , Ecuador, FLACSO, 2009, pp. 39-48.37. Voir J. Baschet, La Rébellion zapatiste, op. cit . ; N. Harvey, The Chiapas Rebellion. The Struggle for the Land and Democracy ,Durham & London, Duke University Press, 1998 ; J. Nash, Mayan Visions. The Quest for Autonomy in an Age of Globalization ,New York & London, Routledge, 2001.38. É. Balibar, La Proposition de l’égaliberté, op. cit .39. J. Baschet, La Rébellion zapatiste, op. cit ., p. 192.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 185: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 185/198

_

205_

manamn nc s hachs sococs o « psn

pp nobasm »40

n conss pas à m s vœ pn n appan à n « op »41. e con bn pô à s’no- s s ns n a caon pass a c (c’s-à- ansfomaon n objs consommaon shss, nass nabss)42, ’nson a oq capas machansaon mon a non snmn naona ojos jà vc comm« n on cv »43. Pô q s’aaq a vncaons svcms s’no s m o psnav44, nva-on pas cons comm n sympôm ’è a ason h-mana45 fa m n cs s mmos s vtes  n pac s s passs psns s vus q pnsn psncomm « pass f » o « comm pnc comm poj »46 ? enfasan ac ssanc, s oansaons nnns nos pmn sas « n vnmn cca, bascmn ’n v »47. i n vnpas a savans j c ac. i nos fa, n vanch, nsans s mps mpoas hsoqs q on ps à sa poc-on sans nos sosa po aan a vo ’nvsasm. i fa,

ps, connaî q cs mmos n son pas ncssamn pac-ass o sns a ss inns. es jon sovn ô ’op-a cq ’hsooaph, ’hso m ’hsocomnans s os fns cna ’hso occna monq son capasm, ’éa a naon. l’hncsm, casm a caon pass son n chos ; a omnaon hnq, s ss ops omns ’mnc s mmos poqs s sjs s-bans n son n a48.

n p avo a snsaon q cans as jn o à a fos’hncsm ’snc a omnaon hnq comm phnomènsoca. , an ’v ’c s fasss chooms (sbon/-connassanc, pacasm/nvsasm, hn/naon), fa, à ’ns-a ’ec wof 49, pos pobèm ’nconnon s socs ’acaon s os ma ans ca ’panson

40. Ibid ., p. 165.41. Pourfendeur de la raison ethnologique, des supposés ethnicisme des mouvements sociaux autochtones et essentialismeanti-universaliste des productions postcoloniales et décoloniales, l’anthropologue africaniste Jean-Loup Amselle conclut son

essai d’égo-histoire intellectuelle de la manière suivante : « […] l’idéal serait de se passer des groupes ethniques, sociaux, dansune sorte d’agnosticisme libre de toute imputation sociale. Une ‘ugroupie’ en quelque sorte » (« De la déconstruction de l’ethnieau branchement des cultures : un itinéraire intellectuel », Actes de la Recherche en Sciences Sociales , n° 185, 2010, p. 113).42. Voir E. Traverso, Le Passé, modes d’emploi. Histoire, mémoire, politique , Paris, La Fabrique éditions, 2005, p. 11.43. Ibid ., p. 14.44. J.-L. Amselle, Rétrovolutions. Essais sur les primitivismes contemporains , Paris, Stock, 2010, p. 110.45. D. Fassin, La Raison humanitaire. Une histoire morale du temps présent , Paris, Gallimard/Seuil, 2010.46. J. Baschet, La Rébellion zapatiste, op. cit ., pp. 201-202.47. E. Traverso, Le Passé, modes d’emploi, op. cit ., p. 21.48. Ibid ., pp. 24-25.49. E. Wolf, Europe and the People Without History , Berkeley, University of California Press, 1982.

g. Boccara, Le gouvernement des « Autres ». Sur le multiculturalisme néolibéral en Amérique Latine 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 186: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 186/198

_

206_

entre histoire et théorie sociale

capasm. d a mêm façon q a fom naon fon s acsm

booq f n n soca à n can yp ’éa oas a bas q s voppa capasm s xix  xx  sècs50, convn ’apphn a naon oans s a bas acsm c- comm a fom poq capasm noba xxi sèc. lsava ’anhopoo . díaz Poanco s no-mass o-nan coona51 povn q ’an-casm n cons n sa- pnn q s ’on s’a concmmn à a âch ’ capasm, naonasm ’éa ans n pspcv « anhopo-oq cq hsoq »52 o n pnan a s s vn-caons ’aonom q mann s movmns soca nns. lsnas nsons sococs son n a nconsab s fo-maons naonas ova on q s vncaons cs hnqs s movmns nns on pms m a jo. tas movmns soca nns ’hncsm, c’s pos p qs ops hnqs s casss son anhqs o n masqan fa q a mac naona ano-amcan s soco-cmn h-oèn. a vn à ob fa, son pa díaz Poanco, q a

ansfomaon s aons a omnaon soco-hnq pass aanpa a ms n cas s aons sococonomqs casss q pan non s posons s sas s ops sococs qson pos ’ns, mmos ’hsos spcqs. e cc msmb pcsmn ê ’appo poq hoq s movmnssoca nèns q s son vopps ans os s pays ’mqan ps a n s anns 1970. ss, pô q nonc « s-paasm c », a « famnaon poscoona », « ’amnano-

cnsm », « o ’hn » o a « fchsaon ’hnc »53

,s chchs anhopooqs van s concn s ’ ôcna mcasm noba o capasm nasans s pocsss ’hncsaon a façon on s movmns so-ca nns on chch à c n nov eds , c’s-à- n novo poq fon s a cav s ans soca54. n

50. Voir E. Hobsbawm, Nations et nationalisme depuis 1780 , Paris, Gallimard, 1992.51. Au sujet de la philosophie de la libération et du tournant décolonial, voir le numéro spécial des Cahiers des Amériques Latines  (vol. LXII, n° 3 , 2009) coordonné par C. Boidin et F. Hurtado López.52. A. Bensa, La Fin de l’exotisme. Essais d’anthropologie critique , Toulouse, Anacharsis, 2006, p. 8. Voir aussi W. Roseberry,« Multiculturalism and the Challenge of Anthropology », Social Research , vol. LIX, n° 4 , 1992) et T. Turner, « Anthropology andMulticulturalism : What is Anthropology That Multiculturalists Should be Mindful of It ? » Cultural Anthropology , vol. VIII, n° 4,1993.53. J.-L. Amselle, L’Occident décroché. Enquête sur les postcolonialismes , Paris, Stock, 2008, pp. 178, 191, 197, 198.54. B. de Sousa Santos & L. Avritzer, « Introduction. Opening Up the Canon of Democracy », op. cit.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 187: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 187/198

 

SUBALTERNITÉ ET HISTOIRE GLOBALE Déborah Cohen et al.

 

P.U.F. | Actuel Marx 

2011/2 - n°50

pages 207 à 217

 

ISSN 0994-4524

Article disponible en ligne à l'adresse:

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------http://www.cairn.info/revue-actuel-marx-2011-2-page-207.htm

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Pour citer cet article :

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Cohen Déborah et al., «Subalternité et histoire globale» ,

Actuel Marx , 2011/2 n°50, p. 207-217. DOI : 10.3917/amx.050.0207

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Distribution électronique Cairn.info pour P.U.F..

 © P.U.F.. Tous droits réservés pour tous pays.

La reproduction ou représentation de cet article, notamment par photocopie, n'est autorisée que dans les limites desconditions générales d'utilisation du site ou, le cas échéant, des conditions générales de la licence souscrite par votre

établissement. Toute autre reproduction ou représentation, en tout ou partie, sous quelque forme et de quelque manière que

ce soit, est interdite sauf accord préalable et écrit de l'éditeur, en dehors des cas prévus par la législation en vigueur en

France. Il est précisé que son stockage dans une base de données est également interdit.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u

   i  s  w  w  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

n

od

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 188: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 188/198

uBlterité

et itire glBlee d Dé cohen us linDner v arKar 

lgps pfss à ’vsé d D, k s ’ ds p-

px ss ds d s géé. Ds s és 1980, ppé  f d-q ds « ban s » q dé -v è d’é ’s d s. Ds s és 1990, f 

 p s s d g q s’ggè ds -s d. P ss ps, p : on in-a (bsgsk, m, 1989)   wn oca soy (D, oxfd 

uvsy Pss, 1997). ns sdés v s sès s s d pj ds ban s, s psss d ’s g, ’s d mx pè d g.

Sumit Sarkar, dans les années1980, ous fûtes un des membresdu collectif des Subaltern Studies qui, contre toutes les formes élitistesde l’historiographie indienne (colo-niales, nationalistes ou marxistes),mettaient l’accent sur les expériences

et la capacité d’agir des classes popu-laires. Pourriez-vous revenir briève-ment sur le contexte d’émergence dece projet et sur sa relation aux dié-rents courants du marxisme ? 

q, nco ajo’h,m a conbon s p-mès ds à ’hsoo-

aph ’s s ansa cson n ps a smovmns popas à pa a mobsaon s oos ss, po m ’accn s s

navs aonoms s opsomns. n s’oça aos ’-po a conscnc a c ssas « sbans ». os nosnssons avan o a a-ons n s movmns pop-as ’in coona s xix  

xx 

sècs naonasm scasss moynns s s. sn a aon mas, gams-c vmmn n nnc s-sn s nos. l’hso « pa nbas » e. P. Tompson nos n-ssa amn.

ls ava s ps fcons c coan fn sans o c

q pn a fom ’ cas : s’assa ’ ass com-pèmn q possb s nc-ns pacs. J sasq c’a avc n yp ’« hso

 Actuel Marx / no 50 / 2011 : Pourquoi Marx ? Philosophie, politique, sciences sociales

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 189: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 189/198

_

208_

entre histoire et théorie sociale

oba » (a sns ’n chch

oa) q c pmè v-son s ds  ava ps appo. Bn sû, ’« hs-o oba » ans son sns pscoan s amn pnnpo voppmn s c-qs s scs s oo-s coonas. o q’ n so,c’s c yp ’hso q cons-a coan pncpa a -chch n s . en fa, scqs ssns avan jà vopps ans s ava s na-onass nns , à c momn-à, s ds n’ajoènn ’mpoan à s anayss.Po onn qqs mps

’s cas mnss a sn cs pmès ds ,on poa c ’anays da-v aman s c dv,c hah mn s ô a m ans a conscon,pa bas, s mas ganh,’ ranaj gha s a mo

hana mon pop ssa ss avaas ka Bamp1.i s’assa bn ’os po -po ’npnanc n ncon soca c na s vnmns pocsss hso-qs sns.

ls anns 1970 fn n p-

1. D. Hardiman, « Adivashi Assertion in South Gujarat : TheDevi Movement of 1922-1923 », in R. Guha (éd.), Subaltern 

Studies III : Writings on South Asian History and Society , Delhi,

Oxford University Press, 1984, pp. 196-230 ; S. Amin, « Gandhi

as Mahatma : Gorakpur District, Eastern UP, 1921-1922 »,

ibid ., pp. 1-61 ; R. Guha, « Chandra’s Death », in R. Guha (éd.),

Subaltern Studies V : Writings on South Asian History and 

Society , Delhi, Oxford University Press, 1987, pp. 135-165 ;

S. Sarkar, « The Kalki-Avatar of Bikrampur : A Village Scandal

in Early Twentieth Century Bengal », in R. Guha (éd.), Subal- 

tern Studies VI : Writings on South Asian History and Society ,

Delhi, Oxford University Press, 1989, pp. 1-53.

o a ans ’hso ’in,

maq pa a cscnc -vs movmns popas, no-ammn a an èv fova 1974 movmn aa-ba2, n n 1967 mas on abas conna à s consm pso mons jsq’a cœ s an-ns 1970 a-à. pès ’mpo-son ba namn ’chc ’a ’nc3 (1975-1977), mansm popa pa,qoq sos ’as foms. laconsqnc f smanmn nsc ’opmsm nhvnna ’vnc ps n pspan ’chc s poqsabs pa a ach s com-

mnss. sn mon aca-mq ach, s

ds  pvn ê vs comm’cho c hso poq,avc j , smanmn, aacasaon s aons s-ans masm nn.

 En dépit d’une grande proximi-té théorique avec les féministes, le groupe initial des Subaltern Studies

n’était constitué que d’hommes dansles années 1980, sans inclure des his-toriennes comme Romila Tapar,otre femme, anika Sarkar, ou

 Lata Mani. Pourquoi ? 

rospcvmn, s ansn cans aspcs ava s ds  a aon jà

2. Ce groupe maoïste qui se lança dans la rébellion après

la défaite de la révolte paysanne de Naxalbari, au Bengale

occidental.

3. Avec la suspension des élections et des libertés civiles par

Indira Gandhi.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 190: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 190/198

_

209_

ch ’hsooaph fmns

socas (o pacèmn ngan-Ban) paassn cas.ahsmn, c n’s q a-vmn q nos avons co-v a ps an pa c chcops. van a pbcaon paana a vom rs-

g W4, ’hsooaph aho fmnss an p v-opps n in – c q p pa-mn pq absncs pmès ds , àa fos comm as commmmbs. an fmnsm n-a namn ans s ds , ssnmn pa ’n-ma gaya pva 5, c

f amn à avs sc ds  s hos pos-coonas. as s vs s pc-ns naons ’hsonnsfmnss ( o pacèmns fmnss socass anass)n fn mahsmn jamaspss n comp pa s

ds.’s s s paysans q cs p-mès ds  manpncpamn ’accn, p-êa mn, pafos, ’asfoms ’oppsson man-sm s sbans. i n s’assaonc pas an ’n snc, ’nabsnc, q a manè pob-

4. K. Sangari, S. Vaid (éd.), Recasting Women. Essays in In- 

dian Colonial History , Delhi, Kali for Women, 1989.

5. G.C. Spivak, « Subaltern Studies : Deconstructing His-

tory », in R. Guha (éd.), Subaltern Studies IV : Writings on 

South Asian History and Society , Delhi, Oxford University

Press, 1985, pp. 330-363, et « Can the Subaltern Speak ? » in

C. Nelson, L. Grossberg (éd), Marxism and the Interpreta- 

tion of Culture , Chicago, University of Illinois Press, 1988,

pp. 271-313, trad. fr.par Jérôme Vidal, Les Subalterns peu- 

vent-elles parler ? Paris, Amsterdam, 2009.

maq on cs omans an

aos nvss pa s -ds . l snc s ava banf omp pa dpsh haaba-y 6, mas ’n manè pô am-bë : m ’accn s s foms fnc s avas vs-à-vs s sps soca mêm s conmaîs a cassmoynn. haabay voya ansc fnc n poonmns as paysanns ; po ,’ov ma fonamna-mn n paysan. éonnammn,ans s ava s -ds  poan jsmn s a pay-sann nnn, s mns fnc an bacop mons

sons. s qsons a-va avan nanc à spaaî nos pms ava, n,qan à , n f psq oa-mn absn jsq’a onanposcoona poj. éonnam-mn, hèm s cass ’aamn.

ommn pq c a-mn pobmaq canscaos sbans ? ros-pcvmn, j’a snmn q naonasm ancoona mpc poj a jo c n ô non -conn mas cca. i y a à n pa-ao maj. d’n cô, a foc naonasm a ès can-

mn pms cans s anayss

6. D. Chakrabarty, « Conditions for Knowledge of Working-

Class Conditions : Employers, Government and the Jute

Workers of Calcutta, 1890-1940 », in R. Guha (éd.), Subaltern 

Studies II : Writings on South Asian History and Society, Delhi,

Oxford University Press, 1983, pp. 259-310, et « Trade Unions

in a Hierarchical Culture : The Jute Workers of Calcutta, 1920-

1950 », in R. Guha (éd.), Subaltern Studies III : Writings on 

South Asian History and Society , op. cit . , pp. 116-152.

ntretien e d. Coh et u. ld vec s. saka, Subalternité et histoire globale 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 191: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 191/198

_

210_

entre histoire et théorie sociale

s ps pnns pos pa

poj s ds , no-ammn ans ’ova nova ranaj gha, ey as-

 ps f Ps isgy 7. as, ’a, s movmns s po-qs q n’an pas cmnassocs a movmn naona,o q pafos mêm s monann pa oya nvs a pssanccoona (pa mp, ans cass poqs da s n-vnons fomss s a qsons fmms), an mpcmnssns comm mbaassans n’an pas s son « pop pspcv » – pssonq, onqmn, a ès s

a sn cocf.

 À la n des années 1980, le col-lectif des Subaltern Studies a prisune direction qui est souvent décritecomme un éloignement de l’histoire

 sociale au prot d’une histoire cultu-relle des représentations. Au début 

des années 1990, ous avez quitté le collectif et écrit un article intitulé « Le déclin des subalternes dans lesSubaltern Studies »8  , dans lequel ous critiquez notamment un usage

  sans recul des concepts d’Edward Said. Comment oyez-vous ce dé-veloppement des Subaltern Studies 

 aujourd’hui ? 

 J n as pas q s

ds  s son ons ’hs-

7. R. Guha, Elementary Aspects of Peasant Insurgency in Colo- 

nial India , Delhi, Oxford University Press, 1983.

8. S. Sarkar, « The Decline of the Subaltern in Subaltern Stu- 

dies », Writing Social History , Delhi, Oxford University Press,

1997, pp. 82-108.

o soca a po ’n hs-

o c s psnaons.  J n’a jamas pobèm avc’anays c comm : a, bn vmmn, n ô ssn- à jo ans o anays hso-q compè. on noaonpoa s ’obssson cossan,a sn poj s -ds , concnan ’ q coo-nasm a ssnmn nfom omnaon sbo-naon cs pa a mon ’ccn. À a s o-nan poscoona, n « povo-savo » occna, mpcmn ’ccn -mêm, a vn n so

va nc s s s’s .

c pon, ea a n n nnc cca, masn n sns amb – n s’a’as pas an a -mêmq a fom sa cpon n-c c, n in. l hèm

s ons occnas ’n annomb ’mns poqs cs a mon nnnn vn à acq, a sn pojs ds, sa ’ncna psq fchs, n -p mêm s nons nna-bmn nnovacs c phas cocf. ls mnsons c-

s coonasm çn apo abso, pa appo à on s aons povo paqs a sn a soc- nnn. ls os mhoo-oqs gaya pva a sj

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 192: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 192/198

_

211_

s pspposs s sqs po-

san s ds  n,a b, n saa po-vocaon nos aèn à fa pon. pnan, ans nos sps,a cq pva n vn à êassoc a j a omnaonc ’ccn s l-mès, cons comm acna a mon coona. n hèm ss n annomb mmbs cocf,mas, psonnmn, n -con a omnaon coonaà a omnaon c m pa-assa hsoqmn qq po.

Votre propre conception de l’his-toire sociale comprend, dans la lignéed’E.P. Tompson, une référence forte

 à l’expérience vécue et aux inuencescomplexes des contextes. Comment mettez-vous en rapport les générali-tés sociales et culturelles et le singulier des événements et des processus his-

toriques ? Qu’en est-il de la dépen-dance de l’expérience à l’égard descadres d’interprétation et quel est lerôle de la politique dans la formationdes visions du monde (subalternes) ? 

  Finalement, quelle est, dans otreversion de l’histoire sociale, la rela-tion entre objectivité et engagement ? 

  J ov concp homp-sonn ’pnc ès pcpac q Tompson ’npècomm n maon consann s nncs « s » a paq cac s homms.

Po , ’pnc n’s pas ’n

o ’a cs ms, s a maon -mêm. lconcp hompsonn ’pncnos pm ans ’v cs. d’n pa, s’oppos ào naon ’ncns ’q s pncs son a  p-

 péé  commnas o ’n-s pacès, q’s son nconsqnc nasbs qc’s ca q s caacs. ns’pnc n’s- pas js nhso « famns » spaabss ns s as. d’a pa, spncs son amn -cbs à ’accompssmn qq an ssn maphy-

sq, pa q n pocsss hs-oq mona s pqao smpmn ans s cas pa-cs.

pnan, s sncaonss pncs concès n son  jamas anspans. es sonncssamn nchs pa s

foms cs s conspoqs. dans n comphn-son hompsonnn, n p y avo c sans . noscompnons a c comm spaqs socas hsoqmnsmns, aos ca sn q’pnc a c son o- jos fonamnamn poqs,

c’s-à- conss pa chan-mn con. en c sns, bnsû, ’pnc, q c so po ss o po s sbans, s à afos pnan ’npaon poq.

ntretien e d. Coh et u. ld vec s. saka, Subalternité et histoire globale 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 193: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 193/198

_

212_

entre histoire et théorie sociale

enamn objcv n

son n n conacos, snonans ’npaon a ps banas ms. l masm – phoso-ph na s’ n f – a nch pofonmn nnc monava ma pns. Pa mp,  j m ss nss à ramashnaPaamhansa, pns mysq hn-o, a m p-boos ba a sn q assa q onna à sa phosoph safoc son nnc ma ; jn pns pas q j ’aas fa s  j n’avas pas po n nê po-fon a qsons a cass a sbjcv a manès pa-cès on s s cononnn

cpoqmn s’mbqn.  J’a noammn ssay mons mpcaons, s a cpon ramashna9, a av mpos-on n in mps s hoos s mcansms scpnasq’ na ans mon a-va ba. i y s mysqs

avan apès a ojos cons comm n am-po, npnan s pocssshsoqs. a chch m’mpo-sa mon q c n’a pas cas n poan a conjonc hs-oq q ’ava po, a ma-nè pacè on pmas pocsss conomqs m-

a n xix  sèc saons socas a Bna, ansn m a cass moynn n-

9. S. Sarkar, « Renaissance and Kaliyuga : Time, Myth and

History in Colonial Bengal », et « Kaliyuga, Chakri and Bhakti :

Ramakrishna and His Times », Writing Social History, op. cit., 

pp. 186-215 et 282-357.

f ps mpoys b-

a, o k . anmons, ca nsna pas a voon a-onn on ramashna ason nspaon à n smp s conons mas : a a-cq n s a fona-mna, o connsm û faac. dans c cas, ’objmêm a chch, a manèon j choss pos a qson,s hèms pos n aon avc m hsoq s ponsspovsos q j’appoas aanos mpnsabs sans mon an-ca ans s appochs mass ’hso (c q n v pasnon ps q’s n an ’-

psson aomaq). en c qconcn ’« objcv », j cosq’ s cons pa n a-non scps a poo-cos a chch hsoq, caacè vab s pvs a conscnc consan q msconcsons mn somss

à vson à chanmn. Pomo, c’s ca q sn ’objc-v, c’s a ason po aq j n’y vos acn conacon n-cssa avc ’« namn ».

 Dans son livre Repenser la mo-

dernité : Postcolonialisme et imagi-

nation sociologique10  , Gurminder 

 K. Bhambra essaie de réorienter les  principes des Subaltern Studies et des études postcoloniales vers un pro-

    jet « d’histoires connectées ». Que

10. G. K. Bhambra, Rethinking Modernity : Postcolonia- 

lism and the Sociological Imagination , London, Palgrave

Macmillan, 2007.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 194: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 194/198

_

213_

  pensez-vous de l’émergence récente

de l’histoire globale ou mondiale ? Voyez-vous, au sein de ce champ,une opportunité de combler le fossé entre histoire économique et histoireculturelle ? Selon ous, à quoi unehistoire globale du capitalisme de-vrait-elle ressembler ? 

ls ds , sas chchs q y son asso-cs, son pm coan hso-oaphq nn à aop npspcv oba. es on appo-fon a comphnson phno-mèn a omnaon cmona pa ’ccn mon.pnan, s on cons,

paaoamn, à s concns s mnsons cs povo coona ’n manèq p paaî cssv opo. Bn on ’a à com-b foss n ’conomq c, m smb q’s ’onpafos a. dans n can

ms, mon pop ava s csqsons, q a o ’abo n-ps s n pan pomq, pa-a c mêm m.

  jo’h, nos aons b-son ’n anays vabmnoba (concpmn passmn oaphqmn) ’ohoo noba q a

psq conqs mon n q smba, jsq’à a cs co-nomq cn, nvnab. lbson s n ’n anaysappofon s acns hsoqs a conjonc psn, m

smb q’n anays va

vn ’n hso oba cap-asm q, cpnan, n papas son anca ssn ans sspccs s conons ocas.« goba » n o pas ê n ca-o oaphq, mas n ca-o ps an nvconcp.

la capaon à ’ch o-ba bacop s aons ach, q s manfs amnès camn ans cans v-oppmns n in, app nchch compaav. J pnso pacèmn a manèson s npss mnao-nas on aoss à s’appo-

p s s s paysans n incomm ans nomb aspays. en mêm mps, s ssns vns ’n voppmns ssancs popas con s nancs, q c so o-vnmn ach a Bnaoccna o s movmns pa-

mn vco comm à n- o anam. i n’n mpas mons q a capaon nomb scs a ach a-onn fac a capa oba -q façon n n anayscq hsoq, c à nch oba. la cq sphnomèns a namn n

à s concn s s spccsocas, q, cs, sn ssn-s. as on a amn bson’n ps conscnc, ’n, s mnsons ps as c capaon.

ntretien e d. Coh et u. ld vec s. saka, Subalternité et histoire globale 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 195: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 195/198

_

214_

entre histoire et théorie sociale

l nova movmn

« ’hso oba » n ’anayss coans ncs ans-naona o n accman novs onns n naan novs chchs. ona-mn a ancnns hsos mp-as, b c nps n’spas vopp n apoo a omnaon coona, mas p-ô ’abo n cq coo-nasm po ansnaona,sans po aan sac a com-phnson oca. l oman ’hso oba q j connas m s c voppmn ’hso ava ans -ns pas mon. d chs

cns ’achvs s son conss,comm ans ’i is 

f hsy  ’msam, s aos mpoans son nan s vopp, noammnn hsons ava n in n fq . l’hso ava m smb cons n o-

man où ’conom a cpvn s jon, ncssa-mn à n nva oba.

 Dans L’Orientalisme d’Ed-ward Said 11  , on trouve une cri-tique mordante de l’eurocentrismede Marx. Du côté des étudesmarxiennes récentes, tantôt on in-

 siste sur le fait que les écrits de Marx témoignent d’une sorte de proces-

  sus d’apprentissage (de ses articles  sur l’Inde dans les années 1850 à  ses études ultérieures sur la Russie

11. E. Said, L’Orientalisme. L’Orient créé par l’Occident , Paris,

Seuil, 2005.

et l’ethnologie12 ), tantôt on tente de

le défendre en le présentant comme ayant toujours déjà été anticolonia-liste. Que pensez-vous de la questionde l’eurocentrisme de Marx ? Voyez-ous encore un avenir à ce qui a par-

  fois été appelé de façon polémique le« récit des modes de production »13 et qui a conduit à caractériser l’Indecomme appartenant à un mode de

  production ou bien « asiatique »ou bien « féodal » ? 

to ’abo, ava ’e-  a a n conss pas n ncomp j a vson mann mon. i n’s pas possb - n cq na a

qqs passas sos l’o-s . ens, j cos q’ sncssa sn nssncaons c m pjoa-f. Pmèmn, y a fa qs pnss s hsons psnncssamn ans maa s s poq a s-

aon oaphq spcq qs a . en c sns o, n s-a pas o mpossb o-v s mns « ocnqs »ans s cs a, mas ns’aa pas aos ’n accsaonès av. pès o, a ca-pab cons a ps pssan os s cqs a om-

naon capas oba à pa fas mpqs pncpamnopns, ès amn b-

12. Sur cette évolution, voir K. Lindner, « L’eurocentrisme de

Marx », Actuel Marx , n° 48, 2010, pp. 106-127.

13. G. Prakash, « Postcolonial Criticism and Indian Historio-

graphy », Social Text , n° 31/32, 1992, pp. 8-19.

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 196: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 196/198

_

215_

annqs. la scon sncaon

m ’« ocnsm » spcsmn av à a jsca-on, a son ov o ac,s pojs a omnaon coo-na ’ccn. i s va q,mêm s’s n son pas ncssa-mn ns o pnnc,cans passas s s as ’in son consabs, noam-mn osq’ psn a om-naon bannq comm an« ’o nconscn ’hso ». pès o, a consa ca-pasm -mêm, ans sa fom« occna », comm n ns-mn nconscn ’hso, ansa ms où n voon po-

ann sa mpossb s ca-pasm n « posa pas sspops fossoys » à avs po-aa. ’assan s movmnsancoona, a pma so-vn n sympah pofon s sona. la chos s o àfa manfs a sj con

nn, ans ss cs s a b-on 1857, à popos aq s’pma sovn façon n-hosas. Fnamn, n an qpns opn xix  sèc,a paaa bacop s p-spposons son mps sasaon oaphq. n p consa ans son ahson as-

sz p cq a ca voon-ns ’anays ’hso, bnq, ans ss cs afs – opacèmn ans sa cospon-anc avc a Zassoch –, sso on ’ ’n ajc-

o nq. a poson a

aos anmn c fnans s passas son œv an-, où pspposa q s« pays avancs » monan aps « as » vsa f-. un fos nco, c’s n anq’ s n pns opn  xix  sèc q s cs aconnnn s fncs a « ca-acè naona », m anpafos s n n sns pjoaf,vo acs, o pacèmnosq’ s’a s pps savs.i smb q ca s’pq, amons n pa, pa n aconacv a ô jo pa s amssss ans a psson s vo-

ons 1848, sasm fasanoc nam a acon.i fa vmmn son qo nav fn o cq a a c sa c. no, a cona, appq cq’ a ca n fos ê son mo’o favo : « do o ».

an à a qson a p-nnc « c s mos po-con », m smb q sonsaon ans ’hso nnn a o à a fos, smanmn,nssan pobmaq. Jpns à a manè on cansscssons hsoqs massson ss obss pa s qs-

ons nonns, commosq’ s’s a mn s’hso ’in ava conn afoa. ls nons pvnvn n obsac à a comphn-son hsoq. as ’abanon s

ntretien e d. Coh et u. ld vec s. saka, Subalternité et histoire globale 

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 197: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 197/198

_

216_

entre histoire et théorie sociale

qsons avs a appos

pocon boqa o s pocsss chanmnhsoq , n c sns, concp mo pocon s n o- anayq pnn.

dans mon pop ava,pa mp, m’a smb m-possb compn ’ps-son, ès s ans Bna  xix  sèc, « scava ava ba », sans cons s asconcès s nsons q caac-san s aons mpoys-m-poys ans ovnmn s ba commca. un camas, povan ponmnn s conons mas

s foms cs a sn ’noa sc, s s pomo n nspnsab o -chch.

  Ranajit Guha, dans son article« La prose de la contre-insurec-tion »14 , a présenté la conscience re-

ligieuse des paysans rebelles commeune « manifestation massive d’au-to-aliénation ». Presque vingt ans

  après, Dipesh Chakrabarty, dans son Provincialiser l’Europe15 , a reje-té la tradition des Lumières se pour-

 suivant dans l« herméneutique du soupçon », en la présentant commecomplètement eurocentrique et il 

  a armé que les dieux étaient des  agents réels de l’histoire indienne.Selon ous, comment faudrait-il 

14. R. Guha, « The Prose of Counter-Insurgency », in R. Guha

(éd.), Subaltern Studies II : Writings on South Asian History 

and Society , op. cit ., pp. 1-42.

15. D. Chakrabarty, Provincialiser l’Europe. La pensée postco- 

loniale et la différence historique , Paris, Amsterdam, 2009.

traiter des motivations religieuses et 

des formes religieuses de lutte dansune perspective critique ? Que pour-rait être, dans une version renouve-lée du projet des Lumières, le rôle dela critique de la religion ? 

  J ov a fomaon sonaq s son s « anss » ’hso nnn oà fa an. dans n camas, n psson po-a smn nvoy à n ana-ys s pocsss ’ao-anaon, n n sns, aa osa va. , ps amn,n fomaon mpqan a d o s .

as n smb pas q c soc q dpsh haabay vs. o q’ n so cfomaon, soèv n va po-bèm, n aan no anons a manè on as fac-ons a popaon nnn fon’pnc s comm

psncs s. to pspcvhsoq ss o s confon- à c fa. dans ms ava, on nov acn vocaon compèo mpsan s coyancs,mas n o po n n-b, manè comphnsv, fa q cs coyancs an n foc ans s ops sbans

nns. i m smb q, ans n con, ’nc mann’n ansfomaon a cq mon cs n cq mon s s n bon ,aos q’ j cans aspcs

   D  o  c  u  m  e  n   t   t   é   l   é  c   h  a  r  g   é   d  e  p  u   i  s  w  w

  w .  c  a   i  r  n .   i  n

   f  o  -   d  u   k  e_

  u  n   i  v  e  r  s   i   t  y  -

  -   1   5   2 .   3 .   1

   0   2 .   2

   4   2  -   1   9   /   0   1   /   2   0   1   2   0

   5   h   3   8 .

   ©

   P .   U .   F .

D

me

éé

g

d

sw

c

rn

no

d

v

s

y

1

31

2

1

0

2

0

©

PU

F

Page 198: 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

8/2/2019 78719085 Actuel Marx 50 Porquoi Marx

http://slidepdf.com/reader/full/78719085-actuel-marx-50-porquoi-marx 198/198

mpoans s lmès. l’hm-

nq sopçon vn pa-fos ans mpsan, c son s pès q’ fa v.anmons, on p s mans’ n’s pas ass n sq an nvs, ca j ss canq haabay s ès on’n smp accpaon a a a s comm bas ’c ’hso. un accpaon mpqa n hs-o ’onaon s, q

mavas fo s j savoas

mon pop ahsm osq j’a-mn s manfsaons hsoqs a on ? a consa, àmon avs, n pspcv bacopps conscnan q c ’nahsm vnq assm. is n nanc na, anscans aspcs a pns posco-ona, q con à sopçonnn pmannc ’o ’hs-on aca a mon sbanon pn ê po-pao.

ntretien e d. Coh et u. ld vec s. saka, Subalternité et histoire globale