1

Alternatif İnsan Hakları Kuramı “İnsan

Haklarına İlahi Referans” Mustafa Yıldız, 08.08.2018

http://hertaraf.com/haber-alternatif-insan-haklari-kurami-insan-haklarina-

ilahi-referans--mustafa-yildiz-1799#.W2qU6Mel5ag.whatsapp

Alternatif İnsan Hakları Kuramı “İnsan Haklarına İlahi Referans”

“İlk insan hakları ihlalini Habil ve Kabil kıssasına kadar ötürmemiz mümkün. Adem a.s.’ın ço-

cuklarından Kabil’in Habil’i öldürmesiyle başlayan insan hakları ihlali süreci günümüze kadar

süregelmiştir” diyen Yazar Mustafa YILDIZ’ın Alternatif İnsan Hakları Kuramı “İnsan Haklarına

İlahi Referans” isimli Çıra Yayınlarından çıkan kitabını sizler için özetledik.

Hertaraf Haber Kültür Sanat Servisi

Müslümanların, Batılı reçetenin daha fazla uygulanmasına seyirci kalmaları beklenilemez. Çünkü

son iki yüz yıldır Batılı kavramsal model yeterince uygulanmış ve sonuç acı bir biçimde tecrübe

edilmiştir. Ve bugün gelinen noktada, bütün bir insanlığın karşı karşıya kaldığı bu hastalığa, “şifa”

(K. Kerim:10/57) olan Kur’an’ı önermekten başka çare olmadığı bir kez daha görülmüştür.

*

Kur’an ve insan hakları konusunu ele alırken salt insan haklarının Kur’an tarafından nasıl

güvence altına alındığını ortaya koymakla yetinmedik. Bir anlamda Kur’ani bir kavramsal

çerçeve çizmemize katkı sağlayacağını düşündüğümüz insanın varoluşu ile hakları arasındaki

2

ilişkiyi ve insanın varlıklar evrenindeki ilişki ağını ortaya koymaya çalıştık. Sonuç itibarıyla

bu çalışmanın da en büyük handikabı, insan hakları konusunda kuramsal zafiyetin mevcut

olduğu bir vasatın ürünü olması iken; belki de en kayda değer yanı, bu zafiyetin kalın çizgiler-

le altını çizmesi ve bunu aşmaya yönelik küçük de olsa bir çabayı içermesidir.

*

Modernizmin pek çok tanımı yapılabilir belki, ama modernizmi en belirgin kılan vasfın, “ya-

şanılan (modern) zamanın kutsanması” olduğunu söylemek sanırım yanlış olmaz.

Kadim dinlerin ve kültürlerin aksine, yaşanılan (modern) zamanın, diğer zamanlardan farklı,

dolayısıyla iyi ve güzel olduğu varsayımı modern zamanlara özgü bir durumdur. Özellikle

ilerlemeci tarih anlayışına yaslanan bu yaklaşımı pek çok Batılı sosyal bilimcide gözlemlemek

mümkündür.

*

Genellikle batılı kavramsal modele yönelik itirazlar üç noktaya indirgenebilir.

1. Cemaati (toplumu) değil bireyi öncelemesi

2. Ödevleri değil, hakları öncelemesi

3. Seküler bir nitelik arz etmesi

İnsan hakları konusuna salt bireyci bir perspektiften yaklaşmanın, Batılı kavramsal modeli

Batı dışı anlayışlardan ayıran temel farklardan birisi olduğu kabul edilmektedir. Bunedenle,

Batı dışı kültür havzalarından Batılı modele yöneltilen itirazların birisi, insan hakları anlayı-

şında bireyin çok fazla yer tuttuğu; hâlbuki Batı dışı anlayışlarda cemaatin (toplumun) daha

ağırlıklı bir yere sahip olduğu, bu nedenle Batılı modelin batı dışı toplumlar için kullanışlı bir

model olmadığı şeklindedir.

Örneğin Afrikalı aydınlardan Asmorom Legesse şunları yazıyor:

“Afrikalı ve batılı gelenekler arasındaki en önemli fark bireyin önemi ile ilgilidir. Batı dünyası-

nın liberal demokrasilerinde, haklarının nihai yatağı insan kişisidir. Birey neredeyse kutsal bir

konuma sahip sayılır. Bireyin onur ve değerine, kişisel özerkliğe ve kişiliğe devamlı -bize göre

sabit fikir mahiyetinde- bir ilgi vardır. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’ni yazanlar yalnız başı-

na Afrikalılar olsaydı, muhtemelen, toplumların haklarına bireylerinkinin üstünde yer verir ve

bu fikirlerin bu gün ifade edildiklerinden tamamen farklı bir kültürel dil kullanırlardı.”

*

İnsan hakları ihlallerinin insanlık tarihi kadar eski olduğu bilinmektedir. Şayet Âdem ve İblis

(Şeytan) kıssasını saymazsak, ilk insan hakları ihlalini Habil ve Kabil kıssasına kadar

ötürmemiz mümkün. Âdem a.s.’ın çocuklarından Kabil’in Habil’i öldürmesiyle başla-

yan insan hakları ihlali süreci günümüze kadar süregelmiştir

3

*

İnsan hakları ihlallerinin küresel boyutlara ulaştığı ve dolayısıyla devletler ötesi bir ilgiye

mazhar olduğu bir dönemde yaşıyoruz. Fiili durum yoruma mahal bırakmayacak ölçüde va-

him. Fiili durumun vahameti, kavramın kültürel arka plânını örtmekte / gizlemekte ve en

azından sağlıklı bir vasatta tartışılmasını engellemektedir.

*

Batı, kendi dışındaki toplumlara, insan hakları düşünce ve pratiğinin Batı’nın modern dönem-

lerine ait olduğunu; Batı dışı din ve kültür havzalarında bir insan hakları düşünce ve pratiğin-

den söz etmenin mümkün olamayacağını ve bu nedenle de insan haklarının ancak Batılı de-

ğerler dizgesi içerisinde korunabileceği kabul ettirmeye çalışıyor

*

Batılı kavramsal modele yöneltilen ön önemli itirazlardan bir başkası da kuşkusuz, mevcut

kavramsal modelin seküler arka-plânıdır. Her ne kadar zaman zaman Batılı insan hakları ku-

ramına ilahi referanslar bulma çabasına girenler olsa da; bu kuramın, Aydınlanma ile birlikte

dini referanslarından ayrıştırılarak bütünüyle seküler bir temele yaslandığı bilinmektedir. Bu

yüzden sekülerizme yabancı olan toplumların aydınları seküler insan hakları kuramına pek de

sıcak bakmadılar.

*

Nitekim İslam’ın, Tarihin Sonu olarak görülen Batılı liberal demokratik düzene tek (sahici)

alternatif olabileceği, İslam dışı çevrelerce de kabul edilmektedir.

*

Müslümanlar ve “İnsan Hakları”

Perviz Manzur’a göre “İnsan hakları bir güç meselesidir. Bu ise dış dünyanın Müslüman kül-

türe, şeriata müdahalesine imkân tanımaktadır. Bu yüzden Müslümanlar haklı olarak temel

hakların, özellikle kozmopolitin ahlakın cennetindeki yılanların savunduğu şekliyle bazı mad-

delerinde aldatıcı bir hile sezmişlerdir.”

*

Batılı anlamda insan hakları kavramı “bizim başkaları üzerindeki hakkımız”a vurgu yapan bir

kavram iken, İslami terminolojide bunu karşılayabilecek en yakın kavram olan hukukunnas

“başkalarının bizim üzerimizdeki hakları”na vurgu yapmaktadır.

*

4

Batı ve İnsan Hakları Batıya Ait Bir Fenomen Olarak “İnsan Hakları”

Kimilerince Batı’daki en eski insan hakları belgesi olarak kabul edilen Magna Carta’dan bu

yana, Batı’da insanların devlet karşısındaki haklarını güvence altına almaya yönelik pek çok

belge imzalanmasına karşın, insan hakları kavramı asıl şöhretine Fransız Devrimi sonrası dek-

lare edilen “İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi” ile kavuştu.

*

B.M. İnsan Hakları Bildirgesi’ni yazan komite sekiz kişiden ibarettir ve bunlarda beşi Batılı

Devletlerden, ikisi Sovyetler Birliği ve Çin’den, birisi ise Katolik Araplardan oluşmaktadır.

Sosyalist Bloğun tüm etki ve katkılarına rağmen, bütünüyle Aydınlanma geleneğinin bir ürü-

nüdür. Ne İslâm Dünyası, ne de kadim Asya ve Afrika din ve kültürlerinin bu bildirgenin oluş-

turulmasında hiç bir etki ve katkıları olmamıştır. Bir anlamda dünya kültür mozaiğinin önemli

bir kısmı, kendileri için hazırlanan bu bildirgeye katkı sağlamaktan uzak tutulmuşlardır.

*

“İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi” 1791 Fransa Anayasasına eklenirken şu açıklık geti-

rilme ihtiyacı duyulmuştur: “Gerçi sömürgeler ve Asya ve Afrika ve Amerika’daki Fran-

sız müstemlekeleri, Fransa’nın bir parçasıdırlar, ancak bu anayasa, bu ülkeleri ve top-

rakları kapsamaz” Bu anlayışın Fransız Devrimi döneminde kaldığı sanılmamalı. R. Graudy

bu anlayışın hala sürdüğünü gösteren bir konuşma aktarıyor. 1985 yılında Fransız Millet Mec-

lisinde bir Fransız milletvekili şunları söylüyor: “Şunu açıkça söylemeliyiz ki üstün ırkla-

rın aşağı ırklar üzerinde tabiî ki hakları vardır.” Milletvekiline, bu söylediklerinden dola-

yı, “İnsan haklarının ilan edildiği bir ülkede bunu nasıl söyleyebildiği” yolunda itiraz

edilince, şu cevabı veriyor: “Eğer itirazınız haklıysa, İnsan Hakları Beyannamesi Ekvator

Afrika’sının siyahları için yazıldıysa, hangi hakla onları mübadeleye, ticarete zorlaya-

caksınız. Sizi çağırmıyorlar ki onlar.” Ve devam eder: “İnsan Hakları söz konusu ola-

maz, geri kalmış halklar üzerinde batının mutlak bir üstünlüğü vardır.” Bu Fransız mil-

letvekilinden yaklaşık 125 yıl önce J. S. Mill, hürriyet üzerine yazdığı ünlü kitabında benzer

şeyler söylüyordu: “Medeni olmayan milletleri idarede istibdat meşru bir hükümet tarzıdır;

yeter ki gaye onların ıslahı buluna ve kullanılan vasıtaların haklılığı da o gayeyi fiilen sağla-

maları ile sabit ola. Hürriyetin, bir prensip olarak, insanların serbest ve eşit münakaşa ile ıslah

olunabilir hale gelmelerinden önceki herhangi bir durumda asla tatbik yeri yoktur.” Mark-

sizm’in fikir babalarından olan K. Marks’ın en yakın arkadaşı Friedrich Engels, Cezayir’in

Fransızlar tarafından işgali hakkında şunları yazar: “Cezayir’in fethi uygarlığın ilerlemesi

açısından önemli ve talihli bir olaydır... Çöl bedevilerinin özgürlüğünün yok edildiğine

üzülebilsek de unutmamalıyız ki bu aynı bedeviler bir eşkıya milletidir... Uygarlık, sa-

nayi, düzen ve en azından kendini izleyen görece aydınlanmasıyla modern burjuvazi, ait

oldukları barbar toplumuyla feodal lorda veya yağmacı hayduta tercih edilebilir.”

5

*

Öte yandan kölelik Antik Yunan’ın toplumsal yapısı içerisinde önemli bir yer işgal etmektey-

di. Kölelerin sayısal olarak bir hayli kabarık olmaları bir yana, insani yaşam koşulları açısın-

dan da hiç iç açıcı durumda değillerdi. Kadim Yunan’ın ünlü filozoflarının kölelik hakkındaki

değerlendirmeleri, kölelerin toplumsal konumlarını anlayabilmemize yardımcı olur sanıyo-

ruz. Örneğin Platon (Eflatun)’a göre “köle olanlar vatandaş olamazlar. Kölelerin vazife-

si, efendileri için gereken serveti ve diğer şeyleri tedarik etmek, hizmetlerine koşmak-

tır.” Bu nedenle Platon (Eflatun)’a göre köle “haksızlığa katlanmak zorundadır.” Antik

Yunan’ın ünlü filozofu Aristo’ya göre ise “insanlar doğuştan hür veya köle doğarlar. İn-

sanların bir kısmı köle olarak diğer kısmına hizmet etmek için yaratılmışlardır.” Aristo

köleleri “evcil hayvanlara” benzetir.

*

Tarihte insanları ilk kez köleleştiren toplumun Romalılar olduğu söylenilmektedir

*

(…)Roma’da kişi hak ve özgürlüklerinden, insana verilen değerden, insanca bir yaşamdan,

insanlar arasındaki eşitlikten, mazlum, mağdur ve yoksulların insanca bir yaşama yöneltilme-

lerinden söz edilecek bir dönem varsa, bu dönem kuşkusuz Hıristiyanlığın daha otantik vasfını

ve tevhidi misyonunu kaybetmediği ilk dönemlerdir. Bu nedenle şahsi kanaatimiz, Batıda

insan ve hak ve özgürlüklerinin tarihsel başlangıç noktasından söz edilecekse, bu dönemin

Hıristiyanlıkla başlatılması daha gerçekçi olacaktır.

*

“Hıristiyanlık kölelerin isyan çığlığıdır” der Cemil Meriç : ...Adalete susamış insanların

çığlığı. Kilise ezilenler adına konuşuyordu...” Batının ezilmiş, zulme uğramış, hakları ve

6

özgürlükleri ellerinden alınmış, insanca bir yaşama hasret kalmış insanlarının imdadına İsa

Peygamberin getirdiği ilahi öğreti yetişir. Hıristiyanlık, Roma’nın insanları için bir umut rüz-

gârı gibi esiyordu. Allah’ın Resulü İsa a.s. “Yoksulları müjdelemeye, köleleri azad etmeye,

ezilenleri kurtarmaya geldim” diyordu. İnsanları sahip olduklarını birbirleriyle paylaşmaya

çağırıyordu: “Kimin iki elbisesi varsa versin, kimin yemeği varsa paylaşsın.” İsa a.s’ın

Havarileri eşitliğe susamış Roma halklarını eşitliğe çağırıyordu: “Yahudi ile Yunanlı,

köle ile özgür, erkek ile kadın arasında hiç bir fark yoktur.” İlk dönemlerde iman edenler

bir arada olup, her şey ortaktı. Mallarını ve mülklerini satıp, herkese, herkesin ihtiyacına göre

dağıtıyorlardı. Ancak bu süreç fazla devam etmedi. Hıristiyanlık tevhidi referanslarını kaybet-

tiği ölçüde o özgürlükçü, eşitlikçi, adaletten ve mazlumdan yana kimliğini kaybetti. Önceleri

“Kilise ezilenler adına konuşuyordu. Sonra Sezar’ın emrine girdi. Yığınları uyuştur-

mak, isyanları önlemek, imtiyazları meşrulaştırmak için yalan söyletti Tanrıya. O ci-

hanşümul din Avrupa’da bir avuç derebeyinin fetvacısı oldu.

*

Cemil Meriç, orijinini değiştirerek Batı kültürüne eklemlenen Hıristiyanlık için şunları söyler:

“İncil, barbar Avrupa’nın kanlı dişlerini, yırtıcı tırnaklarını sökemedi.” Belki fazlası bile söy-

lenebilir: Kilise kurduğu Engizisyon mahkemeleri ile Avrupa’nın kanlı dişlerini ve yırtıcı tır-

nakları daha da sivriltmesine yardımcı olmuştur. Hıristiyanlığın Batılılaşması, Batı insanın tek

umudunu ortadan kaldırdı. Bu nedenle Avrupa Ortaçağı, insan hakları ve özgürlükler açısın-

dan Hz. İsa’nın yaktığı meşalenin günbegün söndüğü bir çağdır. Papalığın kurduğu dini sis-

tem, doğmaların egemenliği, Engizisyon cehennemi, kurumsallaşan korku gibi etkenler Orta-

çağ Hıristiyanlık topluluklarını ve insanını büyük bir cendere altına soktu.

*

Canları malları helâl kabul edilen bilim adamları dinsiz ve zındık kabul edilerek, yakalandık-

ları yerde ateşlere atıldılar. Kısa bir dönem içerisinde yüz binlerce insan yargılandı ve hapse

atıldı, on binlercesi ise ateşte yakılarak cezalandırıldı

*

7

Bu nedenle Batının sosyal ve siyasal tarihinde önemli bir yer tutan insan hakları mücadelesi,

pratikte Kilise’ye ve Kilise’nin doğmalarına karşı verilen bir özgürlük mücadelesi olarak or-

taya çıktı. Dolayısıyla Aydınlanmayla birlikte temellendirilen modern insan hakları kuramının

seküler bir çizgide seyretmesinin belki de tek nedeni Kilise’nin bu baskıcı tutumu olmuştur.

*

İngiltere / Magna Carta Libertatum

Bu belge 1215 yılında en büyük feodal olan kral ile diğer feodaller arasında, birbirlerine karşı

görev ve sorumluluklarını belirleyen bir belge olarak düzenlenmiştir. Birisi giriş olmak üzere

64 maddeden oluşan bu belgenin 65. maddesi anlaşmaya taraf olan 25 Baronun, kralın anlaş-

maya riayet etmemesi halinde, baronların halkın desteğini alarak krala karşı direnebilecekleri-

ni hükme bağlıyordu

*

Kralın artan kamu giderlerini karşılamak amacıyla vergileri arttırmak istemesi üzerinde İngil-

tere’de Kral ile feodal beyler arasında gerilim tırmandı. Sonunda, Feodal beylerin dayatma-

sıyla Kral Yurtsuz Jean, toprak vergilerini arttırmak karşılığında feodal beylere ciddi tavizler

vermek zorunda kaldı. 15 Haziran 1215’te Voltaire tarafından “özgürlük anayasası” olarak

nitelenen Magna Carta imzalandı. Mezkûr nedenlerden dolayı kral ile feodal beyler arasında

bir nevi güç paylaşımı anlamına gelen Magna Carta bugünkü anlaşıldığı anlamda bir insan

hakları belgesi sayılamaz. Çünkü Magna Carta’nın belirleyici niteliği, kralın yetki ve erki ile

feodal aristokratların çıkarlarını anlatımlayan istemlerle sınırlı olmasıdır.

*

ABD / Haklar Bildirgeleri

Kıta’nın Kızılderili insanları da acımasız bir soykırıma tabi tutuldular. Öldürülerek, parça-

lamaları için köpeklere atılan, diri diri yakılan, kadınlarının, kızlarının ırzına geçilen, evleri

barkları yakılan, soğuktan ve açlıktan ölmeye terk edilen Kızılderililerin yüz yıl içerisinde

%95’i ya imha edilmiş, ya da topraklarını terk etmeye zorlanmışlardı

*

Antropolog Wels’in verdiği rakamlara göre beyaz adam 100 milyon Afrikalıyı ya katletmiş,

ya da Avrupa ve Amerika’ya köle olarak nakletmiştir. Afrika’dan Amerika’ya taşınarak köle-

leştirilen zencilere insanlık dışı uygulamalar reva görülmüş; pek çoğu acımasızca öldürülmüş,

sağ kalanlar ise ağır yaşam koşulları içerisinde beyaz efendilerine hizmeti sürdürmüşlerdir.

*

Temeli insan hakları ihlalleriyle kurulmuş ve milyonlarca insanını en temel hakkı olan yaşa-

ma hakkına bile riayet etmemiş, kalanlara en insanlık dışı yöntemler uygulamış bir topluluk

8

ilginç bir biçimde ilk ve en kapsamlı insan hakları bildirgesi yayınlayarak insan hakları tari-

hinde yer alıyordu. Bu da Batı’ya özgü bir gariplik olsa gerekti. Amerikan “Haklar Bildirgele-

ri”, Bildirgede insanın doğal hakları ve toplumsal sözleşme yoluyla yönetme kuramı dile geti-

rilir. Kıta’nın yerli halkının neredeyse yok olmak üzere olduğu bir dönemde Yaratan’ın herke-

se verdiği doğal haklardan söz eden bir bildirge yayınlanıyordu. H. Hatemi biraz ironik bir

dille “Belki de bu beyannameyi hazırlayanlar bile ‘Biz, insan derken Anglosakson ve

Protestan olan, az çok ta toprağı ve parası olan beyaz insanı kastettik. Kızılderili ve zen-

ciyi insan sayacak kadar aklımızı yitirmiş değiliz’ düşüncesinde idiler” derken pek de

haksız sayılmaz sanırım.

*

Fransa / İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi

Fransız devrimi, zengin sermaye sınıfı Burjuvazinin ve Burjuvazinin çıkarlarının sözcülüğünü

yapan aydınların, aç ve yoksul halk kesimlerini de arkalarına alarak fakir devleti / rejimi de-

virmeleri hadisesidir.

*

İhtilalin muhaliflerine karşı şiddetli bir terör uyguladığı bilinmektedir. Yargılanmadan topluca

kurşuna dizilenlerin haricinde, sadece yargılanarak giyotine gönderilenlerin sayısının on bin-

lere ulaştığı söylenilmektedir.

*

İhtilalin terörü konusunda Michelat’in şu ifadeleri, hiç bir yoruma mahal bırakmayacak kadar

açık: “İhtilalin terörü kendisini sakın Engizisyonla kıyas etmesin. Eski sistemin bize altı

yüz senede yaptığına karşılık, iki üç senelik ömründe ona aynı şeyi yapmış olmakla

övünmesin. (...) Birisinin (engizisyonun) boğazladığı, astığı, kemiklerini kırdığı milyonlarca

insanın göklere kadar yükselttiği o ehram kadar odun yığınlarının, o yakılmış et yığınlarının

yanı başında ötekinin giyotinden geçirdiği on altı milyon nedir ki. İşin daha da ilginç olan

yanı tüm bu terör ve katliamın İnsan Hakları adına yapılmış olması.

*

İnsanların doğuştan getirdikleri hakları güvence altına almak için bildiriler yayınlayan-

ların, insanların en doğal hakkı olan yaşama haklarına bu denli pervasızca tecavüzde

bulunması ilginç bir tablo oluşturmaktadır.

Batılılar tarafından her fırsatta zalimane ve şiddet yanlısı bir din olarak lanse edilmeye çalışı-

lan İslâm’ın başlangıç döneminde muhalifleriyle yaptığı 10’a yakın savaş sadece 216 kişinin

yaşamına mal olmuştur. Yıllarca kendisine ve tabiilerine zulmeden bir şehir halkını, o şehri

(Mekke) fethettikten sonra affetmek, ancak ilahi bir öğretinin temsilcilerinin gösterebileceği

bir âlicenaplıktır. A. İzzetbegoviç’in söylediği “Din vermek için, ihtilal ise almak için çağ-

9

rıda bulunur” sözü sanırım, bu konuda da tam karşılığını buluyor. Evet, din insanlara yaşam

güvenliğini verirken, ihtilal onların canlarını alıyordu

*

Fransız “İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi” teorik olarak bir insan hakları belgesi olarak

kabul edilebilirse de, başta da belirttiğimiz gibi pratikte Burjuvazinin haklarını İnsan Hakları

adı altında güvence altına alan bir belgeden ibarettir

*

Hâlbuki Cemil Meriç’in de dediği gibi “Güçlü olanlar kendilerini korurlar, devlet güç-

süzleri korumalıdır.” Ancak, Aydınlanma sonrası devlet güçlü olanların çıkarlarını korumak

üzere tasarlanan bir aygıt olduğu için, insan hakları ile kastedilen haklar da güçlü olanların

yararlanabileceği haklar olarak düşünülmüştür.

*

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Kur’an ve İnsan Hakları: Kuramsal Bir Yaklaşım

İlahi Öğretilerde İnsan Hakları

Tarih boyunca Peygamberlerin tevhid mücadelesi, aynı zamanda insanın temel güvenlik ala-

nına müdahale ederek haklarını ve özgürlüklerini yok eden güçlere karşı verilen bir mücade-

leyi içkin bir biçimde sürmüştür. Çünkü insanın can, mal, din, nesil ve akıl güvenliğinin orta-

dan kalktığı, özgürlüklerinin elinden alındığı bir ortamda tevhidin tebliği mümkün olamazdı.

**

Kutsal kitaplar incelendiğinde, rahatlıkla iki kesimin varlığından söz edildiği görülür. Bir tarafta

mazlum, yoksul, ezilmiş, hakları gasledilmiş, özgürlükleri ellerinden alınmış, horlanmış, itilip -

kakılmış ve insanlık dışı muamelelere maruz kalmış kimseler (mustaz’afun); öte yanda zalim,

gâsıp, siyasal ve iktisadi gücü elinde bulunduran kibirli, bencil bir gurup (müstekbirun).

*

Güçlü olanların / müstekbirlerin iktidar olduğu bir dünyada, ilahi öğretiler mazlumlara /

mustaz’aflara iktidar vaat ediyordu: “Biz istiyoruz ki yeryüzündeki güçsüz bırakılanlara

bir lütüfta bulunalım: onları önderler yapalım ve (yeryüzüne) mirascılar kılalım”

*

Yoksulları müjdelemeye, köleleri azad etmeye, ezilenleri kurtuluşa çağırmaya geliyordu Ser-

vetin elit bir kesim arasında devletleşmesine karşı çıkıyor, kimin yanında iki elbise varsa biri-

sini vermeye, kimin yemeği varsa diğerleriyle paylaşmaya çağırıyordu. Mal biriktirip, saydık-

ça sayanları tehdit ediyor, devenin iğne deliğinden geçmesinden, zenginin Allah’ın melekutu-

10

na girmesinin daha zor olduğunu hatırlatıyordu. Zenginlerin mallarından yoksullar için bir

pay kılıyor ve bunların haklarının verilmesini istiyordu

*

A. İzzetbegoviç’in dediği gibi “Tarihin her döneminde mabetler, mustaz’aflar için kutsal bir

sığınak olmuştur. Yoksa nasıl oluyor da en fazla fakir, sakat, hasta ve güçsüz mabetlerin et-

rafında bulunuyor. Bu dünyanın tüm şölenlerinden, isim, soy, zenginlik, menşe, sıhhat, kabili-

yet, bilgi sorulan her yerden kovulanlara, gösterebilecek, ispat edebilecek hiçbir şeye sahip

olmayanlara, yalnız mabet onların bütün insanlarla eşit ve aynı olduğunu ilan ederek kapıla-

rını açmıştır

*

İlahi Öğretiler insan haklarını insanın varoluş amacı bağlamında ele alırlar. Yaratan ile yaratı-

lan arasında ontolojik bir ilişki söz konusudur. Bu ilişkinin doğal sonucu olarak insanı var

eden de, onu bir takım haklara sahip kılan da aynı Yaratıcıdır. Bu nedenledir ki insan hakları-

nın ilahi bir referansı vardır ve ilahi iznin dışında (işledikleri bir suça mukabil olmaksızın)bu

haklar hiç bir güç tarafından ne alınabilir, ne de verilebilir. İnsan haklarının tek kaynağı, tek

güvencesi Allah’tır. Bu nedenledir ki, Hüseyin Hatemi’nin “Allah’a iman olmadan tutarlı

ve sağlam bir insan hakları anlayışının olamayacağını” söylemesi yerinde bir tespittir.

*

İnsan haklarının din dışı referanslara irca edilmesi Aydınlanma sonrasına rastlar. Buna rağ-

men Aydınlanmanın düşünürlerinden bir kısmı yine de insan haklarını temellendirebilmek

için ilahi referansları kullanmışlar, dinin argümanlarına başvurmuşlar; en azından doğal hu-

kuk gibi insan fıtratına göndermede bulunan bir kavrama başvurmak durumunda kalmışlardır.

Şimdilerde İlahi Öğretiye dayalı bir insan hakları kuramı ve pratiğine her zamankinden daha

çok muhtacız. Bu yüzden Müslümanlara düşen, ilahi öğretinin son sahih kaynağı olan

Kur’an’ın ve sahih Sünnet’in referanslarıyla sahih, sahici ve tutarlı bir insan hakları anlayışı

11

oluşturmak olmalı. Çünkü Müslümanlar, tüm sahici referanslarını yitirmiş bir dünyanın “tek

sahici referansı” olabilecek Kur’an’ı yeniden yaşama döndürmeden insanoğlunun barış, gü-

venlik, adalet ve hak beklentisi gerçekleşmeyecektir.

İnsan Haklarının Tek Sahici Referansı: Kur’an

Önceki kutsal kitapların tahrif edilmesi dolayısıyla, sahih ve tutarlı bir insan hakları öğretisine

kaynaklık yapmaları mümkün görünmüyor. Tevrat’ın hukuki yanı ağır basarken; tevhidi ve

ahlaki özü bütünüyle yok olmuştur.

*

İncil ise ahlaki bir öze sahip olsa da, tevhidi ve hukuki niteliklerden yoksundur. Salt ahlaki

öğütlerin insan hak ve özgürlüklerini korumaya yetmeyeceği ise açıktır

*

Bu nedenle sahici ve tutarlı bir insan hakları öğretisinin ancak kendisinde hiç bir eksiklik ve

tutarsızlık (çelişki)olmayan bir kaynağa dayanması gerekmektedir. Bu vasıflara haiz tek kay-

nak elbette korunmasını bizzat Allah’ın üslendiği, insanlara yol gösterici olan Kur’an’dır.

Ancak Kur’an ile sahici ve tutarlı bir insan hakları öğretisi oluşturulabilir. Çünkü Kur’an, in-

sana hem yaratılış amacına uygun davranmanın en sahih yollarını göstermekte, hem de insa-

nın haklarını korumanın en güvenilir yöntemlerini içermektedir. Kur’an’a baktığımızda

tevhid mücadelesi ile insan hakları mücadelesinin iç içe olduğunu görürüz.

*

Bu nedenledir ki Müslümanlar için insan hakları içtihadi değil akidevi bir gerçekliktir

*

İnsan haklarının tevhide içkin olması dolayısıyladır ki, Kur’an bize, insan hakları mücadelesi

yapmadan tevhid mücadelesinin bir anlam taşımayacağını; tevhid mücadelesi yapmadan da

insan haklarının savunulup korunamayacağını gösterir. Bir anlamda Allah’a iman etmekle,

12

insanın haklarına riayet etmek, onları korumak, ihlal etmemek ve ihlal edenlerle mücadele

etmek iç içedir.

*

Kur’an, insan hakları konusunda taraf olan toplumsal kesimleri tanımlamak için mustaz’af ve

müstekbir kavramlarını kullanır. Mustaz’af, hakları ihlal edilen, zulme uğrayan, harici müda-

haleler sonucu zayıf ve güçsüz bırakılanları ifade eder. Diğer insanlara zulmeden, sistematik

baskı ve terör uygulayarak onların gücünü zayıflatan, haklarını ellerinden alan, özgürlüklerini

yok eden, kendilerini diğer insanlardan üstün ve ayrıcalıklı gören egemen çevreler ise

müstekbir olarak nitelenir.

*

Tekebbür, insanı, hakkı olanla yetinmekten alıkoyar ve kendisi için ayrıcalıklı bir düzen kur-

maya yöneltir. Birilerinin diğerlerinden ayrıcalıklı olduğu bir düzen ise kaçınılmaz olarak

insan hakları ihlalleri üretir. Bu nedenledir ki tekebbür, şeytani bir vasıf olarak çıkar karşımı-

za Kur’an’da.

*

Kur’an, tekebbürün karşısına takvayı koyar. Kur’an’a göre üstünlüğün takvadan başka refe-

ransı yoktur. Takva ise ahlaki bir değerdir ve nicel değil nitel bir üstünlüğü ifade eder. Dola-

yısıyla tekebbüre neden olması bir yana, tam tersine tekebbürün önünde en büyük engeli teş-

kil eder. Takvanın mihenk olarak kabul edilmesi, Müslüman’ı, bütün nesebi, etnik, kabilevi,

siyasi ve entelektüel tekebbürle karşı karşıya getirmiş ve onu istikbarın can düşmanı yapmış-

tır. Kur’an’ın öngördüğü düzen adalet temeline dayalı bir düzendir. Kur’an, Müslümanları

adaleti ayakta tutmaya çağırır. Şüphesiz adalet ancak adil bir hukuk düzeni içerisinde gerçek-

leştirilebilir. Şayet bir hukuku toplumsal sınıflardan birisi yapıyorsa, bu sınıfın, hukuku, kendi

lehine yapmadıklarına inanmak için çok iyi niyetli olmak lazım.

*

Kur’an, ilahi hukuk düzenini yaşama geçirmekle yükümlü olan siyasal yönetime (devlet) iliş-

kin bir takım prensipler koymuştur. İnsan haklarının ihlal edilmediği bir düzen, ancak bu

prensiplere riayet edilerek gerçekleştirilebilir. Bu prensipleri şöyle sıralamamız mümkündür:

1. Emaneti ehline vermek

2. Adalet

3. Özgürlük

4. Eşitlik

*

13

İslam toplumunda kamu görevi, talep edenlere değil, ehil olanlara verilir. Bu neden-

le Resulullah a.s. bir seferinde kendisinden görev talep eden Ebu Zer’e şöyle der: “O bir

emanettir. Kıyamet gününde, hakkıyla alan ve yerine getirenler dışındakiler için piş-

manlık ve rüsvaylıktır.

*

İslam hukukçuları, adaleti, imametin (siyasal liderlik) temel vasıfları arasında saymışlardır.

Adaletten ayrılmak imamete (siyasal liderlik) manidir.

*

Adil bir devlet için iki ön koşul söz konusudur: Bunlardan birincisi adil bir hukuk düzeni;

ikincisi ise adaleti tahakkuk ettirecek adil yöneticilerdir.

*

“Bir topluluğa olan düşmanlığınız sizi adaletli davranmaktan alıkoymasın”

*

İslami bir toplum özgür bir toplumdur. Yalnızca Allah’a kul olma bilinci Müslümanlar için

bütün özgürlüklerin güvencesidir.

*

Özgürlük sadece Müslümanların yararlanacakları bir hak değildir. İslam’ın sağladığı özgür-

lükten Müslüman olamayanlar da yararlanabilirler. İslam hukukçuları gayri Müslimlerin İs-

lam’a aykırı eylemlerini -örneğin içki içmek-, temel hakları ihlal etmedikleri sürece özgürlük

kapsamında görmüşlerdir

*

İslam Devleti bir hukuk devletidir. Ancak burada kast edilen salt yasaların uygulanması anla-

mında bir hukuk devleti olması değildir. Hukuku devletin yaptığı bir siyasal düzende, devletin

hak ihlali yapmasını ve bunu da bir hukuki forma dönüştürmesini engellemek mümkün değil-

dir. Bu ise kaçınılmaz olarak devleti otoriter kılmakla kalmayacak; devlet, bu otoriter uygu-

lamalarını hukuki bir kimlik içerisinde yapacaktır.

*

Bu nedenledir ki devlete ve siyasal otoriteye karşı bireyin haklarını korumanın tek yolu, siyasal

otoritenin de üzerinde olan ve onun da uyması gereken bir hukuki sistemin olması gerekmektedir.

*

İslam’da, devlet ve birey diye iki karşı güç söz konusu değildir. Devlet, ümmetin yeryüzünde

adaleti ve özgürlüğü gerçekleştirmek isteyen ortak iradesinden ibarettir. Ümmet ise soyut bir

varlık olmayıp, tek tek Müslümanlardan müteşekkil canlı dinamik ve irade sahibi bir orga-

14

nizmadır. Allah Kur’an’da devleti değil ümmeti muhatap alır. Çünkü toplumsal sürekliliği

olan devlet değil ümmettir.

*

İnsan için aslolan, tüm bu varlık kategorileriyle ilişkisini adalet temelinde sürdürmektir. Şayet bu

ilişkilerde Allah’ın koyduğu sınırlara riayet etmez ve haddi aşarsa kendi kendine zulmetmiş olur

*

Fahreddin Razi, Fil Suresi tefsirinde, “Kâbeyi yıkmaya gelen Ebrehe’nin ordularını Al-

lah niçin helak etti de, Kâbe’yi putlarla dolduran müşriklere dokunmadı?” sualini sora-

rak şu cevabı veriyor: “Kâbe’nin putlarla doldurulması Allah’ın hakları (hukukullah) kap-

samına girer, hâlbuki Kâbe’nin yıkılması insan hakları (hukukunnas) kapsamındadır. Do-

layısıyla Allah kendi haklarına tecavüz ederek Kâbe’yi putlarla dolduran müşriklere do-

kunmazken, insan haklarını ihlale kalkışan Ebrehe’yi ve ordusunu cezalandırdı. Çünkü

hukukullahın ceza mahalli dünya değil ahirettir.”

*

Tarih boyunca peygamberlerin müşriklerle ve kâfirlerle olan fiili savaşımı, salt onların müşrik

ya da kâfir olmalarından değil, zalim, baskıcı ve totaliter olmalarından kaynaklanıyordu. Ni-

tekim Kur’an, bizden güvenlik (eman) talep eden müşriklere eman vermemizi ve onları gü-

venlikli bir mekâna ulaştırmamızı ister. Şayet salt şirk koşmaları müşriklerle savaşımın gerek-

çesi olsaydı bu ayet anlamsız olurdu.

*

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Kur’an’da İnsan Hakları

İnsanın, insan olması hasebiyle, hiç bir ek çaba göstermeksizin doğuştan getirdiği bir takım

haklar söz konusudur. Can, mal, nesil, din ve akıl güvenliğinden oluşan ve İmam Gazali tara-

15

fından beş temel hak olarak formüle edilen bu haklar, insanın, herhangi bir etki, katkı ve ça-

baya ihtiyaç kalmaksızın sahip olduğu haklardır

*

Bu haklar “statüs” haklardır. Bu haklardan yararlanmak için herhangi bir ön şarta ihtiyaç

yoktur. Kişinin sosyal, siyasal, etnik, dini, ideolojik ve cinsel tercih ya da konumlarının bu

haklardan yararlanma konusunda hiç bir etkisi yoktur. Her kim olursa olsun bu haklardan ya-

rarlanmaktan alıkonulamaz. Hiç bir dünyevi güç, -işlediği bir suça mukabil olması müstesna-

insanın bu haklardan yararlanmasını engelleme hakkına sahip değildir. Bu nedenledir ki Şatibi

bu beş temel hakkı “zaruriyyat” (zorunlu haklar) kapsamında ele almış ve bunların evrensel

nitelikli haklar olduğunu beyan etmiştir. Bu haklar insanla insan arasındaki bir ilişkinin sonu-

cu olmayıp, Allah’la insan arasındaki bir ilişkinin sonucudur. Dolayısıyla bu beş temel hakkın

hiç bir siyasal güç tarafından ne verilmesi, ne de alınması söz konusu olabilir.

*

İslam açısından yapılan sözleşmelerin geçerli olabilmesi için üç şarta riayet edilmesi gerek-

mektedir:

1. Sözleşmelerin fıtri haklara aykırı olmaması.

2.Tarafların rızasına dayanması.

3. Şeriatın Müslümanlar için yasakladığı şeyleri içermemesi.

İlk iki şart, Müslüman - kâfir ayırmaksızın herkesi kapsamaktadır. Üçüncü şart ise sadece

Müslümanlar için söz konusudur. Birinci şart için, bir kimsenin kendisini öldürtmek, ya da

kendisi ile zina yapılmasına ilişkin yapacağı sözleşme örnek verilebilir. Kur’an, mütaaddid

ayetlerde, öldürmeyi ve zinayı yasakladığı ve bu tür bir sözleşme temel haklara aykırı olduğu

için geçersizdir. Çünkü fıtri haklar doğuştan insana Allah tarafından verildiği için, insanın, bu

haklardan vazgeçme hakkı yoktur ve dolayısıyla bu haklara aykırı bir sözleşme yapa-

maz. İmam Ebu Hanife ile Halife Mansur arasında geçen bir diyalog bu kurala açıklık ge-

tirici niteliktedir. Musul halkının isyan etmesi üzerine, isyanı bastıran Halife Mansur, tekrar

isyan etmeleri halinde “mallarını ve canlarını helal sayacağı” hususunda onları uyarmış;

onlar da bunu kabul etmişlerdi. Ancak daha sonra, mevcut yönetimin baskılarına dayanama-

yan halk tekrar isyan edince, Halife Mansur, isyan edenlerle savaşmak için fetva almak üzere

âlimleri toplar. Âlimlerin arasında İmam Ebu Hanife de vardır ve söz sırası ona gelince şöyle

der: “Onlar sana, kendilerine bile helal olmayan bir şeyi -kanlarını- şart koşmuşlar. Hâl-

buki İslam şeriatında bu hak ne size, ne de onlara tanınmamıştır. Örneğin, bir kadın kendi-

sini herhangi bir erkeğe rızasıyla teslim etse, o kadının namusu o erkeğe helal olur mu?

Yine bunun gibi, biri başkasına ‘gel beni öldür’ dese ve diğeri onu katletse helal ve caiz

olur mu? (...) Musul halkını bırak. Onların kanını dökersen zulmetmiş olursun. Allah’ın

şartı, uyulmaya, kulların şartından daha layıktır.”

16

Fıtri (Doğuştan) Haklar

Can, mal, din, akıl ve nesil güvenliğinden oluşan fıtri haklar insanın doğuştan getirdiği ve

kullanılması için insan olmanın dışında herhangi bir şart aranmayan haklardır.

*

Müktesep (Sözleşmelerle Elde Edilen) Haklar

Müktesep hakları dört ana başlık altında ele almak istiyoruz

1. Beyat / Siyasal Haklar

2. Nikâh / Medeni Haklar

3. Muâhade / Vatandaşlık Hakları

4. Akit / Ticari Haklar

*

Hakların Korunma Önceliği

Kuşkusuz normal koşullar altında Kur’an açısından hiçbir hak değersiz değildir ve en küçük

bir hakka bile riayet edilmelidir. Ancak Kur’an, yaşamın doğal akışı içerisinde haklar birbiriy-

le taarruz ettiğinde hangisinin tercih edilmesi gerektiği konusunda bir hayli örnek sunmaktadır

bize. Bu nedenle Şatibi’nin tasnifi Kur’an’da karşılıkları olan bir tasniftir. Şatibi hakları üçe

ayırır:

Zaruriyyat / Haciyat / Tahsiniyat.

Haciyat / İhtiyaç olan Haklar:

Haciyat, ihtiyaç duyulan ve bulunmadıkları zaman yaşamın zorlaştığı haklardır. Zaruriyyatla

kıyaslandığında, ona nispetle daha alt bir kategoriyi teşkil eder ve zaruri haklar için tamamla-

yıcı bir işlev görür. Deyim yerindeyse onu korur ve kuşatır, onun devamını sağlar ve onları

kolaylaştırır.

Yazar Hakkında:

Mustafa Yıldız

1963 yılında İslahiye (Gaziantep)’de doğdu. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fa-

kültesi “Yeni Türk Edebiyatı” bölümünde başladığı yüksek öğrenimini Selçuk Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi’nde tamamladı. “Tefsir”den Yüksek Lisans yaptı. Çeşitli gazete ve dergi-

lerde yazdı.

İDEA (Uluslar arası İnsani Değerler ve Araştırmalar Derneği) Kurucusu

Yayınlanan kitapları

• Kur’an ve İnsan Hakları, Ekol Yay. 1997

17

• Aşkın Ay Hali, Ekol Yay. 2001; Bengisu Yay. 2013; 2016 (3.Baskı)

• Alternatif İnsan Hakları Kuramı, Anka Yay. 2002; İşrak Yay. 2010; Çıra Yay. 2016 (3.

Baskı)

• Aşkınlık Dersleri, Liberty Yay. 2005; Bengisu Yay. 2013; 2016 (3. Baskı)

• Modernizmin Kıskacında, 2005, Liberty Yay. 2005; Çıra Yay. 2013

• Son Mesaj (Gerekçeli Türkçe Meal), İşrak Yay. 2007; Çıra Yay. 2008, 2010; Maide Yay.

2012; Çıra 2013; 2015 (11. Baskı)

• Hayatın Özüne Dair, Çıra Yay. 2014; 2016 (2 Baskı)

• Kur’an’ı Anlamaya Giriş, Çıra Yay. 2014

• Bir İslamcıya Göre Kapitalizm ve Sosyalizm, Çıra Yay. 2014

• Mütevatir Hadisler, Suyûti, (Çeviri) Çıra Yay. 2015

• Efendi Hazretlerinin Emaneti, Bengisu Yay. 2016

• Zamanın Sırrına Ermek, Çıra Yay. 2016

İnsan Hakları alanına bu değerli eseri kazandırdıkları için Kitabın Yazarı Mustafa

YILDIZ ile Çıra Yayınları adına Davut GÜLER'e teşekkür ederiz.

Yayına Hazırlayan: Hertaraf Haber - Kültür Sanat Servisi / Ali DALAZ