ANKARA ÜNİVERSİTESİ

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

EKİM MAKİNASI İMALATINDA

ZAMAN ETÜDÜ

OSMAN OKAY GÜMÜŞAY

TARIM MAKİNALARI ANABİLİM DALI

ANKARA

2006

Her Hakkı Saklıdır

Prof. Dr. İbrahim ÇİLİNGİR danışmanlığında, Osman Okay GÜMÜŞAY tarafından

hazırlanan “Ekim Makinası İmalatında Zaman Etüdü” adlı tez çalışması 02/02/2007

tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri

Enstitüsü Tarım Makinaları Anabilim Dalı’ nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul

edilmiştir.

Başkan : Prof. Dr. İbrahim ÇİLİNGİR

Ankara Üniversitesi Tarım Makinaları Anabilimdalı

Üye : Prof. Dr. Rasim Okursoy

Uludağ Üniversitesi Tarım Makinaları Anabilimdalı

Üye : Prof. Dr. Ahmet ÇOLAK

Ankara Üniversitesi Tarım Makinaları Anabilimdalı

Yukarıdaki sonucu onaylarım

Prof. Dr. Ülkü MEHMETOĞLU

Enstitü Müdürü

ÖZET

Yüksek Lisans Tezi

TAHIL EKİM MAKİNASI İMALATINDA

ZAMAN ETÜDÜ

Osman Okay GÜMÜŞAY

Ankara Üniversitesi

Fen Bilimleri Enstitüsü

Tarım Makinaları Anabilim Dalı

Danışman: Prof. Dr. İbrahim ÇİLİNGİR

Mevcut tesis ve işgücünden faydalanarak gerçekleştirilen bu çalışma da, ekim makinası

imalatı yapan bir işletmede zaman etüdü çalışması yapılmıştır.

İş etüdü, işletmede verimliliği arttırmak ve gelişme olanağı sağlayabilmek amacı ile

belli bir olayı, ekonomi ve etkenlik açısından, etkileyen tüm kaynak ve etmenleri

dizgesel olarak araştırır ve insan çalışmasını geniş kapsamı ile inceler. İş etüdü, metot

etüdü ve iş ölçme teknikleri için kullanılan bir terimdir. İş ölçmede kullanılan

tekniklerden birisi ise zaman etüdüdür. Bu çalışmada iş ölçme tekniklerinden zaman

etüdünün özelliklerine değinilmiştir. Zaman etüdü çalışmasında kullanılan formlar ve

araçlarla ilgili örnekler verilmiş ve zaman etüdünün aşamaları hakkında genel bilgiler

verilmiştir.

Zaman etüdü çalışmalarına dayanarak yapılan bu çalışma sonucunda, ekim makinası

imalatı yapan işletmede standart zamanlar bulunmuş, bulunan değerler benzer

çalışmalarla karşılaştırılmıştır.

2006, 189 Sayfa

Anahtar Kelimeler: Zaman etüdü, iş ölçümü, standart zaman, iş etüdü, ekim makinası,

iş akış diyagramı, tahıl ekim makinası

ABSTRACT

Master Thesis

TIME ANALYSIS IN SOWING MACHINE PRODUCTION

Osman Okay GÜMÜŞAY

Ankara University

Graduate School of Natural and Applied Sciences

Agriculture Machinery Department

Supervisor: Prof. Dr. İbrahim ÇİLİNGİR

In this study, time analysıs method applied at a company which products sowing

machine, profit from present foundation and productive power

This branch of science in a company, to increase productivity and progress specific

event in terms of economy and effectiveness, affect all source and factors studies

systematic and generically studies about human working. Work study is a term, used for

method study and work measuring technics. One of the technicals used for work

measuring is time analysis. In this study, touch on specialities of time analysis one of

work analysis technics. Some examples had been given about the forms and tools, used

in time analysis study and general informations about stages of time analysis. Also

some informations had given about sowing and sowing machines terms.

Help of made time analysis studies, has given the calculated standart times in the end of

time analysis study at company, products sowing machines. Calculated values

compared to standart time values in similar studies.

2006, 189 Pages

Key Words: Time study, time analysis, work measuring, standart time, work analysis,

work flow chart, sowing machine

ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR

İş ölçümü tekniklerinden biri olan zaman etüdü dolaysız bir iş ölçümü tekniği olarak

tanımlanır. Bir işin tanımlanan bir çalışma hızında yapılabilmesi için gereken zamanı

saptamakta kullanılan zaman etüdü çalışmaları elde edilen verilerden oluşacak bir

standart veri bankası kurulması amacı ile yapılır. Bu çalışmaların arttırılması ve her

alanda yapılması daha sonra yapılacak etüt çalışmaları için bir kaynak olmaktadır.

Standart veri bankalarının çoğalması daha sonra yapılacak çalışmalarda verimliliğin,

daha düşük maliyetle arttırılabilmesine ve zaman etüdü çalışmalarının daha kolay ve

hızlı yapılabilmesine olanak sağlayacaktır.

Bu çalışmada desteğini benden esirgemeyen, önerileri ile beni yönlendiren danışman

hocam, Prof. Dr. İbrahim ÇİLİNGİR (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi)’ e,

katkılarından dolayı Anabilim Dalı Başkanımız Prof. Dr. Ali İhsan ACAR (Ankara

Üniversitesi Ziraat Fakültesi)’ a ve bu çalışmayı yapmama izin veren Bozkurt Tarım

Makinaları Genel Müdürü Sayın Feridun Bozkurt ’ a teşekkürlerimi sunarım.

Ölçüm çalışmalarını yaptığım Bozkurt Tarım Makinaları İmalat Sanayi ve Ticaret

Limitet Şirketi çalışanlarına, gösterdikleri sabır ve iyi niyetten dolayı ayrıca teşekkür

ederim.

Osman Okay GÜMÜŞAY

Ankara, Şubat 2007

İÇİNDEKİLER

ÖZET................................................................................................................................ i

ABSTRACT.................................................................................................................... ii

ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR............................................................................................... iii

SİMGELER DİZİNİ.....................................................................................................vii

ŞEKİLLER DİZİNİ.................................................................................................... viii

ÇİZELGELER DİZİNİ................................................................................................ ix

1. GİRİŞ....................................................................................................................... 1

İş Etüdü ve Tanımları ......................................................................................... 1

İş etüdü teknikleri ve birbirleri ile ilişkileri.................................................... 2

İş ölçümünün yararları...................................................................................... 3

İş ölçümü yöntemi............................................................................................... 3

İş ölçme teknikleri.............................................................................................. 6

Zaman Etüdü Tanımı............................................................................................ 6

Zaman etüdünün tarihi gelişimi........................................................................ 7

Zaman etüdü araçları......................................................................................... 7

Zaman etüdünün kullanıldığı yerler............................................................... 11

Etüt edilecek işin seçimi................................................................................... 12

Zaman etüdünün aşamaları.............................................................................12

Bilgilerin toplanması ve kaydedilmesi............................................................ 14

İşin öğelere ayrılması ve öğe tipleri................................................................. 15

Örnek büyüklüğü.............................................................................................. 17

Her öğenin zamanının ölçülmesi – Kronometre yöntemi............................. 18

Derecelendirme................................................................................................. 19

Ekim...................................................................................................................... 20

Ekim derinliği................................................................................................... 20

Ekim makinalarının tarihçesi.............................................................................21

Ekim makinaları ve genel özellikleri.............................................................. 22

Tahıl Ekim Makinaları ...................................................................................... 25

2. KAYNAK ÖZETLERİ......................................................................................... 26

3. MATERYAL VE YÖNTEM............................................................................... 29

Materyal............................................................................................................... 29

Firmanın tanıtımı............................................................................................. 30

Firmada imalatı yapılan kombine tahıl ekim makinaları............................ 30

Zaman etüdü için seçilen model......................................................................35

Yöntem..................................................................................................................35

Standart zaman................................................................................................. 35

Standart zaman hesabında kullanılacak toleranslar (paylar).......................36

Ölçüm esasları....................................................................................................38

İşlemin öğelere ayrılması..................................................................................39

4. BULGULAR.......................................................................................................... 52

5. TARTIŞMA VE SONUÇ..................................................................................... 54

5.1 Sonuçların Karşılaştırılması................................................................................ 58

KAYNAKLAR............................................................................................................. 60

EKLER ........................................................................................................................ 61

EK 1 Kombine Tahıl Ekim Makinası, Otomatikli Çekilir Tip............................. 63

EK 2 İş Analiz Formu.............................................................................................. 64

EK 3 Akış Dilimi ve Ölçme Noktası......................................................................... 65

EK 4 Zaman Ölçüm Formu...................................................................................... 66

EK 5 Şase.......................................................................................................................67

EK 6 Tohum ve Gübre Kutuları Dörtköşe Mili.........................................................70

EK 7 Gübre Kutuları................................................................................................... 73

EK 8 Gübre Sandığı..................................................................................................... 76

EK 9 Tohum Kutuları.................................................................................................. 79

EK 10 Tohum Sandığı...................................................................................................82

EK 11 Şase Dayamalıkları............................................................................................85

EK 12 Tutmalıklar........................................................................................................88

EK 13 Sandık Kapakları...............................................................................................91

EK 14 Sandıkların Şaseye Montajı..............................................................................94

EK 15 Poyra ve Kapağı.................................................................................................97

EK 16 Poyra Dişlisi......................................................................................................100

EK 17 Aks Mili.............................................................................................................103

EK 18 Göbek Saplamaları..........................................................................................106

EK 19 Disk Göbeği......................................................................................................109

EK 20 Gömücü Diskin Toplanması...........................................................................112

EK 21 Disk Kolları......................................................................................................115

EK 22 Disk Kürekleri..................................................................................................118

EK 23 Gömücü Ayağın Birleştirilmesi..................................................................... 121

EK 24 Baskı Çubukları.............................................................................................. 124

EK 25 Baskı Çubuğu Çatalı....................................................................................... 127

EK 26 Gömücü Ayak Hareket Mili........................................................................... 130

EK 27 Gömücü Ayak Baskı Düzeneği...................................................................... 133

EK 28 Ekim Derinliği Ayar Kolu.............................................................................. 136

EK 29 Çelik Emniyet Dişlisi.......................................................................................139

EK 30 Kavrama Hilali.................................................................................................142

EK 31 Gübre Ekici Düzen Hareket Dişlisi................................................................145

EK 32 Tohum Ekici Düzen Hareket Dişlisi ve Yatağı............................................. 148

EK 33 Yaprak Dişli..................................................................................................... 151

EK 34 Poyra Dişlisi İletim Zinciri..............................................................................154

EK 35 Çeki Oku...........................................................................................................157

EK 36 Gübre Normu Ayar Kolu................................................................................160

EK 37 Ekim Normu Ayar Kolu.................................................................................163

EK 38 Tekerlekler...................................................................................................... 166

EK 39 Çizi Kapatıcı Zincir........................................................................................ 169

EK 40 Basamak........................................................................................................... 172

EK 41 Boyanma İşlemi............................................................................................... 175

EK 42 Toz Sacı............................................................................................................ 178

EK 43 Piston Hortumları........................................................................................... 181

EK 44 Plastik Tutmalıklar......................................................................................... 184

EK 45 Tohum Gübre Boruları...................................................................................187

ÖZGEÇMİŞ.................................................................................................................190

SİMGELER DİZİNİ

mm Milimetre

m Metre

kg Kilogram

da Dekar

s Saniye

dk Dakika

Kısaltmalar

L Performans Derecesi

t Gözlem Süresi

n Örnek Büyüklüğü

Σ Değerlerin Toplamı

x Okumaların Değeri

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 1.1 İş Etüdü .............................................................................................................3

Şekil 1.2 İş ölçümü..........................................................................................................5

Şekil 1.3 Ondalık dakikalı kronometre.............................................................................8

Şekil 1.4 Genel amaçlar için kullanılan etüt tablası..........................................................9

Şekil 1.5 Kısa devreli işler için kullanılan etüt tablası......................................................9

Şekil 1.6 Ekim makinasının genel yapısı........................................................................23

Şekil 3.1 Oluklu makaralı ekici düzen...........................................................................33

Şekil 3.2 Tek diskli gömücü ayağın çalışması................................................................34

Şekil 3.3 Köşebent, lama, mil ve dörtköşe.....................................................................34

Şekil 3.4 Tohum kutusu..................................................................................................40

Şekil 3.5 “fanuc” sistemli bir CNC Torna tezgahı kontrol paneli...................................41

Şekil 3.6 Aks mili, poyra, poyra kapağı, poyra dişlisi....................................................42

Şekil 3.7 Disk kolu.........................................................................................................43

Şekil 3.8 Eksantrik presin ayarlanması...........................................................................44

Şekil 3.9 Çelik dişli.........................................................................................................46

Şekil 3.10 Ekici düzen dişli yatağı (işlenmemiş döküm)................................................47

Şekil 3.11 Bir çeki okunun parçaları...............................................................................48

Şekil 3.12 Tekerlek..........................................................................................................49

Şekil 3.13 Kurumaya bırakılmış toz sacı........................................................................50

Şekil 3.14 Teslime hazır bir 14 sıralı pistonlu çekilir tip kombine tahıl ekim

makinasının önden görünüşü.........................................................................51

ÇİZELGELER DİZİNİ

Çizelge 5.1 İşlemin öğelerine göre bulunan standart zamanlar....................................55

Çizelge 5.2 Akış gruplarına göre toplam zamanlar ve oranları....................................58

1. GİRİŞ

1760’ lı yıllarda Fransız Perronet ve 1820’ li yıllarda İngiliz ekonomist Charles

Babbage iş etüdü konusunda çalışma yapan öncü araştırmacılar olmakla birlikte genelde

bu dalın kurucusu olarak, 1881 yılında bir çelik şirketinde çalışmalarına başlayan,

Frederick W. Taylor kabul edilmektedir (Öz-Alp 1977).

Zaman etüdü ise iş ölçümünde kullanılan tekniklerden bir tanesidir. Zaman etüdünün

tarihi, gelişimi, zaman etüdünde kullanılan araçlar ve yöntemler etüt çalışması yapacak

kişi için bilinmesi gereken kavramlardır.

İşletmede yapılacak zaman etüdünden elde edilen veriler sayesinde yeni makine alımı

yada işçi alımına gerek duyulmadan mevcut kaynakların daha verimli kullanılması

sağlanabilmektedir. Atölye koşullarında yapılan bu zaman etüdü çalışması sonucu

imalatta ki aksamaların hangi noktalarda olduğu görülebilecektir.

Günümüz ekonomik koşullarında stok sistemiyle çalışamayan küçük ölçekli

işletmelerde imalat sipariş yöntemiyle yapılmaktadır. İşletmede yapılan zaman etüdü

çalışması sonucunda siparişlerin zamanında teslim edilebilmesi ve bu sayede yüksek

rekabetin olduğu pazarda müşteri memnuniyetinin sağlanması da amaçlanmaktadır.

Çalışmada öncelikle iş etüdü ve zaman etüdü kavramları hakkında bilgi verilmiştir.

İmalatı yapılan ekim makinasının özellikleri ve imalathane hakkında verilen bilgiler

ışığında zaman etüdü çalışması yapılmıştır.

1.1 İş Etüdü ve Tanımları

İşletmenin verimliliğini arttırmak için yönetim teknikleri içinde özel bir yeri olan iş

etüdü, gelişme olanağı yaratabilmek amacıyla, belirli bir olayı ya da etkinliği

ekonomiklik ve etkenlik yönünden etkileyen tüm kaynakları ve etmenleri dizgesel

olarak araştırmaya yönelik ve insan çalışmasını geniş kapsamda inceleyen bir teknik

olup, özellikle metot (yöntem) etüdü ve iş ölçümü teknikleri için kullanılan genel bir

terimdir. 1

İş etüdü; iş gücü makina ve teçhizattan en yüksek verimlilik düzeyinde yararlanmak ve

insan yapısına en uygun çalışma şeklini belirlemek amacıyla işin yeni metodunu

geliştirmek ve geliştirilen metodun standart süresini hesaplamaktır (Akal 1981).

Üretimin, o üretim faaliyetine katılan üretim faktörlerine oranı verimlilik diye

tanımlanır (Kutluada 1983).

İş etüdü, metot etüdü ve iş ölçülmesi tekniklerinden meydana gelir. Metot etüdü işin

daha verimli yapılma yollarını araştırır. İş ölçülmesi ise, süre etütlerinin ele alınıp hem

işveren hem de iş görenlerin anlaşabilecekleri standart zamanların saptanmasına yönelik

çalışmadır (Sağın ve Sens 1987).

İş etüdü verimlilikle doğrudan ilişkilidir. Bu nedenle mevcut kaynaklardan sağlanacak

üretimi, çok az ya da hiç yatırım gerektirmeksizin, artırmak amacıyla çok yaygın olarak

kullanılmaktadır. İş etüdü uzun yıllar "zaman ve hareket etüdü" olarak adlandırılmıştır.

1.1.1 İş etüdü teknikleri ve birbirleri ile ilişkileri

İş etüdü, metot etüdü ve iş ölçümünü kapsar. Metot etüdü, daha kolay ve daha etken

yöntemlerin geliştirilmesi, uygulanması ve maliyetlerin düşürülmesi amacı ile, bir işin

yapılışındaki mevcut ve önerilen yolların dizgesel olarak kaydedilmesi ve eleştirilerek

incelenmesidir. İş ölçümü nitelikli bir işçinin, belli bir işi, belli bir çalışma hızıyla

(performansla) yapması için gereken zamanı saptamak amacıyla geliştirilmiş tekniklerin

uygulamasıdır. 2

1 Bu tanım İngiliz Standartları Sözlüğü' nden (B.S. Glossary) alınmıştır. 2 Bu tanımlar İngiliz Standartları Sözlüğü'nden (B.S. Glossary) alınmıştır.

Bulunan bu süreye işçinin kişisel ihtiyaçları ve beklenmeyen gecikmeler için eklenen

toleranslarla bulunan değere standart zaman denir (Kobu 1996).

Bir teknik olarak adlandırılan iş ölçümü tek başına bir teknik değildir, gerçekte işin

ölçülmesine yarayan pek çok tekniği tanımlamakta kullanılan bir terimdir. İş ölçümü

teknikleri olarak sınıflandırılan bu temel teknikler Bölüm 1.1.4’ de verilecektir.

Şekil 1.1 İş Etüdü (Anonim 2004)

1.1.2 İş ölçümünün yararları

Etüt yoluyla etken olmayan sürenin nedenlerini ortaya çıkarmak önemli olmakla

beraber, bu iş uzun dönemde sağlıklı zaman standartları koymanın yanında önemsiz

kalır. Çünkü bu standartlar, ilgili oldukları iş yapılmaya devam ettiği sürece

uygulanacağından ve bir kere standartlar konduktan sonra meydana gelecek herhangi bir

etken olmayan süreyi ya da iş kapsamına yapılacak eklemeyi hemen ortaya

çıkaracağından dolayı önemlidir.

İŞ ETÜDÜ

METOT ETÜDÜ İşi kolaylaştırmak ve yapılışı

için daha ekonomik yöntemler geliştirmek.

İŞ ÖLÇÜMÜ

İşin ne kadar zamanda

yapılacağını saptamak.

YÜKSEK

VERİMLİLİK

Standartları koyma sürecinde iş ölçümünü kullanmak gerekli olabilir:

• Çeşitli yöntemlerin etkenliğini karşılaştırmada; diğer koşullar aynı kalmak şartıyla

en az zaman alan yöntem en iyi yöntem olacaktır.

• Çoklu etkinlik şemaları ile birlikte takım halinde çalışan işçilerin işlerini

dengelemekte; böylece her işçiye eşit sürede yapılacak iş düşmektedir.

• İşçi - makine şemaları yardımıyla bir işçinin çalıştırabileceği makine sayısını

saptamada,

Zaman standartları aşağıdaki konularda kullanılabilir:

• İş programının gerçekleştirilmesi ve mevcut kapasitenin kullanılabilmesi için fab-

rika ve işçilik gereksinmeleri de dahil, üretimin planlanması ve programlanmasında

kullanılacak bilgiyi sağlamada,

• Verilecek önerilerin satış fiyatlarının ve teslim tarihlerinin tahmininde

kullanılabilecek bilgiyi sağlamada,

• Yukarıdaki amaçlardan herhangi biri için ve özendirici ücret planlarına temel olarak

kullanılabilecek makine kullanımı ve işçi performansı standartlarını koymada,

• İşçilik maliyetinin denetiminde ve standart maliyetleri saptamada ve bunları

sürdürmede kullanılabilecek bilgiyi sağlamada.

Diğer bir deyimle iş ölçümü, zamanın rol oynadığı fabrika işinin bütün etkinliklerinin

örgütlenmesi ve denetimi için gerekli temel bilgiyi sağlar (Anonims 2004).

1.1.3 İş ölçümü yöntemi

İş ölçümünün dizgesel uygulaması için gerekli teknikler aşağıdaki gibi sıralanabilir;

Şekil 1.2 ’ deki diyagramda bu teknikler ve izlenecek aşamalar gösterilmiştir.

• Etüt edilecek işin seçilmesi.

• İşin yapıldığı koşullarla ilgili bütün verilerin, yöntemlerin ve bunlardaki hareket

öğelerinin kaydedilmesi.

• En etken yöntem ve hareketlerin kullanıldığına ve verimli olmayan yabancı

öğelerin, verimli öğelerden ayrıldığına emin olmak için, kaydedilen verilerin ve

en küçük öğelerin eleştirilerek incelenmesi.

• Her öğeye ait yapılan işin miktarının, en uygun iş ölçümü tekniği kullanılarak

zaman cinsinden ölçülmesi.

• Zaman etüdünün kullanıldığı durumlar için ayrıca dinlenme, kişisel gereksinme ve

rastlantısal durumları kapsayacak payları da ekleyerek, işlem için standart bir

zamanının bulunması.

• Belirlenen etkinlik ve yöntemlere alt zaman standartlarını saptayarak,bunlarla

ilgili etkinlik dizilerinin ve işlem yöntemlerinin açık ve seçik olarak tanımlanması

(Anonim 2004).

Eğer zamanlar yazılı bir standart olarak saptanacaksa, yukarda sözü edilen bütün

basamakların yerine getirilmesi gereklidir. Ama eğer iş ölçümü metot etüdünün

uygulanmasından önce ya da uygulanması sırasında etken olmayan sürenin

araştırılmasında bir araç olarak ya da sadece çeşitli yöntemlerin etkenliğinin

karşılaştırılmasında kullanılacaksa, muhtemelen ilk dört basamağa gereksinilecektir.

ya da ya da

ya da

BİRİKTİR BİRİKTİR

BİRİKTİR Şekil 1.2 İş Ölçümü (Anonim 2004)

İşi seç, kaydet, incele ve

aşağıdaki tekniklerden birini kullanarak yapılan iş miktarını ölç

İş Örneklemesi

Zaman Etüdü (Kronometre

Yöntemi)

Önceden Saptanmış Zaman Standartları

(PMTS)

Paylarla birlikte

standart zamanları

Standart zamanları

bulmak için

Standart Veri Bankası kurmak için

1.1.4 İş ölçme teknikleri

Aşağıda, iş ölçümünde kullanılan başlıca teknikler gösterilmiştir:

• İş örneklemesi: belli bir etkinliğin oluş yüzdesini istatistiki örnekleme ve rasgele

gözlemler yolu ile saptama yöntemidir

• Zaman etüdü,

• Önceden saptanmış hareket-zaman sistemleri (PMTS) : temel beden hareketleri

için hesaplanmış zamanlardan yararlanarak belli bir performans düzeyinde

yapılan bir işin zamanının saptanmasında kullanılan bir iş ölçme tekniğidir.

• Standart veri ve formül kullanımıyla standart zamanın hesaplanması metodu

(Aşıcı 1966).

Standart zamanın hesaplanmasında kullanılan metotları uygulama şekline göre iki kısma

ayırmakta mümkündür (Pamir 1984).

a- Dolaysız iş ölçüm teknikleri: Ölçülen işin başında doğrudan doğruya gözlem yoluyla

yapılır. Ölçümü yapan kişinin uzmanlığı dolaysız iş ölçümü tekniğinde etkin

olmaktadır. Ölçümler saat, kronometre gibi zaman ölçüm aygıtlarıyla yapılır. Zaman

etüdü ve iş örneklemesi dolaysız iş ölçümü tekniğine girmektedir.

b- Dolaylı iş ölçme teknikleri: Bu tekniklerin uygulaması esnasında, uygulama

çalışmaları için doğrudan doğruya işin başında ölçüm yapılmamaktadır.

1.2 Zaman Etüdü Tanımı

Zaman etüdü, iş ölçme tekniklerinin en önemlisidir.

Zaman etüdü, Belirli koşullar altında yapılan belli bir işin öğelerini, zamanını ve

derecelerini kaydederek ve bu yolla toplanan verileri çözümleyerek, o işin tanımlanan

bir çalışma hızında (performansta) yapılabilmesi için gereken zamanı saptamakta

kullanılan bir iş ölçme tekniğidir diye tanımlanır (Anonim 2004).

1.2.1 Zaman etüdünün tarihi gelişimi

F W. Taylor modern zaman etüdünün kurucusu olarak bilinir. Ancak Avrupa’ da

Taylor’ dan çok önce bazı zaman etütlerinin yapıldığı da bilinmektedir. Söz gelişi, 1760

yılında Fransa’ da Perronet, toplu iğne üretimi konusunda uzun süre zaman etütleri

yapmış ve saatte 494’ lük bir standarda ulaşmıştır. 1820’ li yıllarda İngiltere’ de

Charles Babbage’ de aynı konuda zaman etütleri yapmıştır (Öz-Alp 1977).

Taylor’ un sanayiye en önemli katkısı kronometre ile zaman etütlerini geliştirmiş

olmasıdır. Ayrıca yıllarca süren araştırmaları sonucu, hız çeliği denen çelik kalemlerin

eskiye kıyasla üç kat daha fazla kesme hızına ulaşmalarını sağlamıştır. Fonksiyonel

örgüt yapısını uygulaması ve genellikle bilimsel yönetim diye bilinen bir sistemi veya

felsefeyi geliştirmesi kendisinin modern işletmecilik alanına çok önemli katkılarda

bulunduğunun açık delilleridir. Bu başarılar tesadüfler sonucu değildir. Problemleri

doğuran faktörleri sabırla, sistematik olarak incelemesi ve bilimsel yoldan sonuçlara

varma çabaları Taylor’ un işletmeciliğe en büyük yardımı olmuştur. Kendisinin

defalarca belirttiği gibi bilimsel yönetim işçilerin ve yöneticilerin zihinlerinde tam bir

ihtilal yapmalarıdır. Bilimsel yönetim eskimiş yöntemlerin bilimsel araştırmaya ve

objektif değerlemeye yerini bırakmasıdır (Barnes 1968).

1.2.2 Zaman etüdü araçları

Zaman etüdü yapmak için bazı araçlar gereklidir. Temel zaman etüdü araçları şunlardır:

• kronometre;

• etüt tablası;

• zaman etüdü formları.

Bunlar, etütte her zaman gerekli olan araçlardır. Bunlara ek olarak iş etüdü bölümünde

bulunması gereken araçlar:

• küçük bir hesap makinesi;

• saniyeli güvenilir bir saat;

• ölçüm araçları; örneğin mezura, çelik cetvel, mikrometre, kantar, hızölçer (devir

sayacı).

Etüt edilen işin özelliğine göre diğer ölçüm araçları da kullanılabilir.

Kronometre: Zaman etüdünde kullanılan araçlar içinde kronometre en yaygın olanıdır.

Ondalık dakikalı kronometreler dakikanın yüzde birine göre bölümlenmiştir. Saatin

büyük ibresi dakikada kadranı bir defa dönmektedir. Küçük ibre ise otuz dakikada

turunu tamamlamaktadır. Bu tip kronometreler (A) düğmesi ile çalışmaya başlatılır ve

durdurulur. Kurma düğmesinin (B) üstüne basıldığında ibreler sıfır noktasına gelir ve

tekrar çalışmaya başlar (Şekil 1.3).

Şekil 1.3 Ondalık dakikalı kronometre

Etüt tablası: kontrplaktan ya da uygun plastik maddeden yapılan düz bir tabla olup,

üzerine zaman etütlerinin kaydedileceği formlar iliştirilir. Sert olmalı ve kullanılması

olası en geniş formdan daha geniş olmalıdır. Üzerine kronometrenin de konabileceği bir

düzeni olabilir. Böylece iş etüdü uzmanının elleri serbest kalabilir ve kronometre

kolayca okunabilecek bir konumda olur (Şekil 1.4).

Şekil 1.4 Genel amaçlar için kullanılan etüt tablası

Şekil 1.5 Kısa devreli işler için kullanılan etüt tablası

Zaman etüdünde kullanılan formlar başlıca 2 sınıfa ayrılırlar. Birincisi zaman etüdü

yapılırken, gözlem yerinde kullanılanlardır. Bunlar etüt tablalarının ölçüsüne

uymalıdırlar. İkincisi ise, etüt bölümünde, etüt sonrasında kullanılacak olanlardır.

Etüt tablasında kullanılan formlar:

Zaman etüdü ön formu: Etüdün ilk ve giriş sayfası olup, etüt ile ilgili temel bilgiler,

işlemin öğeleri ve öğelerin bitiş noktaları ile ilgili bilgiler kaydedilir. Etüdün ilk devresi

de bu sayfaya kaydedilebilir. Etütle ilgili her bilgiyi verebilecek bir başlık vardır, yalnız

işyeri düzeninin taslak planı verilmemektedir. Eğer işyeri planı çok basitse, sayfanın

arkasına çizilebilir, değilse başka bir kâğıda çizilerek eklenebilir.

Zaman etüdü devam formu: Daha sonraki devrelerin kaydı için bu form kolonlara

ayrılmış olup, yalnız etüt ve sayfa numarası için üstte gerekli bir yer bırakılmıştır. Bu

etüt formu çoğunlukla iki taraflı kullanılmaktadır. Arka sayfada başlık gerekli değildir.

Bu ikisi, en çok kullanılan formlardır. Genel bir zaman etüdü için ikisi yeterli

olabilmektedir. Kısa devreli işlemleri kaydetmek için, özel olarak çizilmiş ayrı bir form

kullanmak daha uygundur.

Kısa devreler için etüt formu: Kısa devre etütleri için bir örnek gösterilmiştir. Eğer, kısa

devreli işler kural dışı olmayıp sürekli iseler bu form çok uygun olmaktadır. Bu form

için kullanılacak en uygun kâğıtlar, uluslararası A4 standartlı kâğıtlardır.

Etüt bölümünde kullanılan formlar

Çalışma formu: Etüt sırasında kaydedilenlerin çözümlenmesinde ve işlem öğelerine ait

temsili zamanların elde edilmesinde kullanılır.

Çözümlemenin çeşitli yolları ve bunlar için de değişik formlar vardır. Bu nedenle,

etütçülerin çoğu etüt kâğıtları ile aynı boyda olan çizgili kâğıtları kullanmayı daha

uygun bulmaktadırlar.

Etüt özet formu: Bu forma öğelerin seçilmiş ve saptanmış zamanları çokluk sayıları ile

birlikte geçirilir. İsminden de anlaşılacağı gibi bu form, etüt sırasında elde edilen bütün

bilgileri içermektedir. Başlık, zaman etüdü ilk formunda verilen bilgileri ayrıntılı olarak

kapsamaktadır. Tamamlanmış etüt özet formları diğer formların en üstüne konarak

dosyaya kaldırılır. Özet formları da diğer etüt formlarıyla aynı boyuttadır. Formda gerek

duyulursa ek olarak başka kolonların çizilebilmesi için boş yer ayrılmıştır.

Etüt çözümleme formu: İşlemle ilgili olarak yapılan bütün etüt sonuçlan etüt özet

formundan alınarak bu form üzerine geçirilir. Etüt çözümleme formu belli bir işlemle

ilgili bütün etüt sonuçlarını gösterir, kimin tarafından ya da ne zaman yapıldığı önemli

değildir. Bu formdan işlemin öğelerine art temel zamanlar çıkarılır. Bu formlar diğer

etüt formlarından biraz daha büyüktür.

1.2.3 Zaman etüdünün kullanıldığı yerler

Her ne kadar zaman etüdü, genellikle ücret özendirme programlarında zaman

standartlarını tespit için kullanıyorsa da, aşağıda sıralanan konularda da zaman

etüdünden yararlanılmaktadır (Barnes 1968).

• İş programlarının tespitinde ve işin planlanmasında. Üretimin programlanmasında,

satış programlarının tespitinde ve bölümler arası koordinasyonun sağlanmasında

önem taşımaktadır.

• Standart maliyetleri tespit etmede ve bütçelerin hazırlanmasında yardımcı olarak..

• İmalata başlamadan önce mamulün maliyetini hesaplamada. İhalelere girerken ve

satış fiyatını tespit ederken maliyetin bilinmesi gerekir.

• Makine etkenliğini, bir işçinin kaç makineyi çalıştırabileceğini, ekiplerin kaç kişilik

olacağını tespitte, montaj hatlarını ve konveyör kullanılan işleri dengelemede

yardımcı olarak.

• Direkt işçilikte özendirici ücrete temel olacak zaman standartlarını tespitte.

• Endirekt işçilikte ödenecek ücrete temel olacak zaman standartlarını tespitte.

• İşçilik maliyet kontrolüne temel olacak zaman standartlarını tayinde.

• Gözetime yardımcı olarak. Zaman standartları, gözetimcinin başarısını ortaya koyar.

Ayrıca emrinde çalışanların tespit edilmiş standartlara ne derece ulaşabildiklerini

kontrole yarar. Eğitilmesi gerekenlerin tespitinde yardımcı olur.

1.2.4 Etüt edilecek işin seçimi

Metot etüdünde olduğu gibi zaman etüdünün uygulanmasında da ilk basamak, etüt

edilecek işin seçilmesidir. Genellikle iş etüdü uzmanı çok seyrek olarak bir fabrikaya ya

da bir bölüme girip bir işi gelişigüzel seçebilir. Her zaman, herhangi bir işin dikkati

çekmesinin bir nedeni vardır. Genellikle bu nedenler şunlar olabilir;

• Söz konusu iş önceden yapılmayan yeni bir iştir (yeni bir ürün, yeni bir parça, yeni

bir işlem ya da yeni bir etkinlik gibi)

• Yöntemde bir değişiklik yapılmıştır ve yeni bir zaman standardının konması

gerekmektedir.

• Bir işçi ya da işçi temsilcisinden işleme ayrılan süre ile ilgili bir yakınma gelmiştir.

• Belli bir işlem, sonraki işlemleri engelleyen ve muhtemelen evvelki işlerin arkasında

birikmesiyle bir darboğaz oluşturmaktadır (üretim etüdünün yapılması gerekmektedir)

• Özendirme programlarına geçmek için standart zamanların saptanması gerekmektedir.

• Üretimin düşük olması nedeniyle ya da uzun bir zaman boş kaldığı gerekçesiyle,

makine ve gereçlerin bir kısmının kullanılma durumunu araştırmak gerekmektedir.

• Metot etüdünde başlangıç olabilir ya da iki değişik yöntemin etkenliğini

karşılaştırmak gerekmektedir.

• Herhangi bir işin maliyeti gereğinden çok yüksek olmaktadır.

Bir iş oldukça uzun öğrenme devresi gerektiriyorsa deneyimsiz işçilerin çalışmalarına

dayanılarak standart zaman hesabı yanlış olabilir. Zaman standartları gerçeğe uygun

olmalıdır ki, işletmede çalışan işçilerin doğal çalışmalarıyla bu standarda ulaşmaları

sağlanılsın. Amerika ve İngiltere'de normal hızın karşılığı kabul edilen çalışma hızı, yük

taşımaksızın düz yolda saatte 6,4 km. yürüyen ortalama bir fiziksel yapıya sahip

erkeğin bacaklarının hareket hızına eşit olduğu kabul edilmektedir (Akal 1981).

1.2.5 Zaman etüdünün aşamaları

Ölçülecek iş seçildikten sonra genellikle zaman etüdünü yapmak, aşağıdaki 8

basamaktan oluşur .

• İşle, işçiyle ve muhtemelen işin yapılmasını etkileyen çevre koşullarıyla ilgili bütün

mevcut bilgilerin toplanıp kaydedilmesi,

• Yöntemin tam bir tanımının kaydedilmesi ve işlemin öğelerine ayrılması,

• En etken yöntem ve hareketlerin kullanılmasını sağlamak için ayrıntılı olarak

öğelerin incelenmesi,

• Bir zamanlama aracıyla ölçmenin yapılması (çoğunlukla bir kronometre) ve işlemin

her öğesini yapabilmek için işçinin harcadığı zamanın kaydedilmesi,

• Aynı anda, gözlemcinin, kendi standart çalışma hızı kavramına göre işçinin

çalışması sırasındaki etken hızının derecelendirilmesi,

• Gözlenen zamanların "temel zamanlara" dönüştürülmesi,

• İşlemin temel süresine ek olarak ayrılacak payların saptanması,

• İşlemin "standart zamanının" saptanması.

Zaman ölçümleri gerçek ortamda gözetmen tarafından yapılır. Gözetmen gözlemini

yaparken bir zaman ölçme aleti (genellikle kronometre) ile zaman ölçme formu kullanır

ve sonuçları forma kaydeder. Zaman etüdü ile tespit edilen zaman insan çalışmalarına

ilişkindir. Zaman etüdü yapılırken gözetmene ait beceriler ve dikkat edilecek noktalar

aşağıda sıralanmıştır (Kurt 1988).

1- Mesleki bilgi: Etüdü yapacak kimsenin mesleki bilgisi iş akışını öğelerine

ayırabilecek, değerlendirebilecek düzeyde olmalıdır. Ölçüm tekniğine ve performans

değerlemeye hakim olmalıdır. Yaptığı işe inanmalı, dürüst iyi ilişki ve yakınlık

kurabilen karşısındaki kişiye güven veren kişilik sahibi olmalıdır.

2- Gözlem yeri: Etüdü yapan, çalışan kimsenin en az etkileneceği ve tüm iş akışını en

iyi takip edebileceği bir yerde durmalı, etüt esnasında uzun süre çalışmasını

yapabileceği bir biçimde ve ayakta olmalıdır.

3- Tartışmaya girmemek: Gözlemlenen sistemde ortaya çıkan olayları izleyebilmeli,

çalışanla veya üçüncü bir şahısla gereksiz konuşmamalı, işgörenin bazı öğeleri atlama

veya sıralarını değiştirebileceğini göz önüne alarak durumu dikkatle izlemelidir.

4- Toplu sözleşme ve işletme kuralları: Toplu sözleşmeyle veya işletme içi anlaşmalarla

belirlenen en yakın amirin, gerekirse diğer ilgililerin zaman ölçümünden haberdar

edilmesi gibi kurallara uyulmalıdır.

5- Bilgilendirme: Zaman ölçümleri gözlemlenen işçinin bilgisi olmadan, gizlice

yapılmamalıdır. Çalışana, gözlemin amacı hakkında bilgi verilmesi yararlı olur.

6- Belge: Zaman ölçüm formu belge niteliği taşıdığı için üzerinde silinti yapılmamalı,

sabit kalemle yazılan formlar muhafaza edilmelidir.

7- Güvenlik yönergeleri: Çalışma esnasında işin gerektirdiği emniyet tertibatı ve

tedbirler alınmadan çalışılmamalıdır. Bu hususta yönergeler mevcutsa bunlara

uyulmalıdır.

1.2.6 Bilgilerin toplanması ve kaydedilmesi

Aşağıdaki bilgiler (ya da etüt edilen işleme ait ikinci bilgiler) etüde başlamadan önce

gözlem sonucu kaydedilmelidir. Zaman etüdü formunun üst bölümünde genellikle

bunlar yapılır. Önceden basılmış ya da teksir edilmiş çeşitli başlıklar temel hiçbir

bilginin form dışı bırakılmamasını sağlar. Zaman etüdü formunun şekli saptanırken;

eklenebilecek olan bilgiler ve aşağıda gösterilen yardımcı bilgilerin hangilerinin

kullanılacağı, işletmedeki işin tipine bağlı olacaktır. Taşıma ya da hizmet servisi gibi

üretici olmayan endüstrilerde, "ürünün cinsi" için, formda yer ayrılması gereksizdir.

Bütün işlerin elle yapıldığı fabrikalara ait formlarda, "makine ve tesisat" için değil;

fakat "araçlar" için yer ayrılması gerekecektir. Daha sonra zaman etüdüne baş vurulması

gerekiyorsa dolaysız gözlemden elde edilen bütün ilgili bilgilerin formlara geçirilmesi

önemli bir konudur; eksik bilgi, bir zaman etüdünü, yapıldıktan birkaç ay sonra

tamamen işe yaramaz hale getirebilir. Formlar, genellikle gerekli olan en geniş bilgi

miktarını göstermektedir. Elde edilebilecek bilgiler aşağıdaki sınıflara ayrılabilirler

(Anonim 2004).

• Etüdün gerektiğinde çabucak bulunmasını ve diğerlerinden ayırt edilebilmesini

sağlayan bilgiler; etüt numarası, sayfa numarası ve sayfaların sayısı, etüdü yapan iş

etüdü uzmanının adı, etüdün tarihi, etüdü onaylayan kişinin adı (iş etüdü bölümü

başkanı, üretim müdürü ya da diğer ilgili yönetici).

• İşlenen ürünün ya da parçanın kesin olarak diğerlerinden ayırt edilebilmesini

sağlayan bilgiler; ürün ya da parçanın adı, teknik resim ya da belirleme numarası,

parça numarası (eğer teknik resim numarasından ayrımlı ise), malzeme, kalite

gereksinimleri.3

• Sürecin, yöntemin, tesisatın ya da makinenin diğerlerinden kesin olarak ayırt

edilebilmesini sağlayan bilgiler; işlemin yapıldığı bölüm ya da yer, işlemin ya da

etkinliğin tanımı, metot etüdü ya da standart uygulama form numaraları (varsa),

tesisat ya da makine (yapımcı firmanın adı, tipi ya da kapasitesi), kullanılan araçlar,

mengeneler, bağlamalar ve ölçü araçları, işyeri yerleştirme düzeninin, makine

montajı ve/ya da üzerinde çalışılan parçanın taslağı (gerekirse etüde eklenen ayrı bir

kağıt üzerine çizilir), makine ya da sürecin üretim miktarını sınırlayan makine hızı,

beslenmesi ve diğer belirleyici bilgiler (örneğin; ısı, basınç, akım vb.)

Etüt formlarına bu bilgilerin doğruluğunu onaylamak yönünden ustabaşının ismini de

koymak iyi bir uygulama olmaktadır.

• İşçinin diğerlerinden ayırt edilebilmesini sağlayan bilgiler; işçinin adı, kart no su. 4

• Etüdün süresi ; etüdün başlama zamanı, etüdün bitiş zamanı, geçen süre.

• Çalışma koşulları ; ısı, nem, yeterli ışık/andırma, vb. işyeri yerleştirme düzeni ile

ilgili taslakta verilenlere ek bilgiler.

1.2.7 İşin öğelere ayrılması ve öğe tipleri

İş etüdü uzmanı, ilerde çabuk ve doğru bir ayrım yapılması için işleme ve işçiye ait

bütün bilgileri kaydettikten ve kullanılan yöntemin doğruluğundan ya da eldeki

koşullara göre en iyisi olduğundan emin olduktan sonra, işi öğelerine ayırmaya

başlayabilir (Anonim 2004).

Bir öğe; bir işin gözlemini, ölçümünü, çözümlemesini kolaylaştırmak için seçilmiş o işe

ait bağımsız bir parçadır.

3 Bazı makine ürünleri endüstrisinde parçalar zaman zaman değiştirilebilir ve teknik resimler yeniden çizilebilir. Bu nedenle bu değiştirme numarasının da ayrıca kaydedilmesi gerekebilir. Kalite gereksinimleri için sadece standart belirleme numarası koymak yeterlidir. Mühendislikte sınırlar genellikle teknik resim üzerinde belirtilir. 4 Yeni bir işe başlanırken ya da yeni işçiler işe başlarken işçinin etüdün yapıldığı sırada bu belli işlem üzerindeki ustalık derecesini kaydetmek gerekebilir; böylece bunların öğrenme eğrisi üzerinde ulaştıkları nokta bulunabilir.

Bir iş devresi, bir işin yapılabilmesi ya da bir birim üretimin elde edilmesi için gerekli

öğeler dizisidir. Bu dizi içinde ara sıra ortaya çıkan öğeler de bulunabilir.

Sekiz ayrı öğe tipi bilinmektedir. Bu öğelerin her birine ait "İngiliz Standartları

Enstitüsü" nün hazırladığı İş Etüdü Terimleri Sözlüğü'nde verilen tanımlar aşağıda

örneklerle birlikte sıralanmıştır.

Yinelenen (Tekrarlanan) öğe, işin her çalışma devresinde oluşan bir öğedir.

Örnekler: Bir montaj işleminde parçayı alma; işi biten parçayı ya da montaj parçasını

kenara koyma.

Ara sıra oluşan öğe, her çalışma devresinde düzenli ya da düzensiz aralıklarla oluşan,

ancak ortaya çıkmayabilen bir öğedir.

Örnekler: Maden talaşlarını temizleme, basınç ayarlama ya da makine kurma;

ustabaşından bilgi alma. Ara sıra oluşan öğeler yararlı çalışmalar olup, işin bir

parçasıdır, işin standart zamanı ile birleştirilmektedir.

Durağan (Değişmez) öğe, ne zaman yapılırsa yapılsın temel zamanı değişmeyen bir

öğedir.

Örnekler: Makineyi açma, çap ölçme, vidalama ve sıkıştırma; bir makineye özel bir

kesme takımı yerleştirme.

Değişken öğe, temel zamanı ürünün donatımın ya da sürecin özelliğine göre (örneğin,

boyutlar, ağırlık, kalite, vb. gibi) değişken bir öğedir.

Örnekler: EI testeresi ile kütükleri testereleme (zaman; çapa ve sertliğe göre değişir);

yer süpürme (alanın genişliğine göre değişir); parçaları el arabaları ile yandaki tezgaha

taşıma (uzaklığa göre değişir.)

EI ile yapılan öğe, işçi tarafından yapılan bir öğedir.

Makine ile yapılan öğe, enerji ile çalışan bir makine tarafından otomatik olarak yapılan

bir öğedir

Örnekler: Boruları tavlama; tuğlaların pişirilmesi; cam şişeleri biçimlendirme;

planyalarla kesme.

Yöneten öğe, aynı anda kendisi ile birlikte yapılan diğer öğelerden daha uzun zaman

alan bir öğedir.

Örnekler: Zaman zaman ölçerek torna tezgahında çap ayarlama; çay demliği ve çay

kaplarını düzenlerken, çaydanlıkla su kaynatma.

Yabancı öğe, etüt sırasında gözlenen fakat çözümlemelerden sonra, işin gerekli bir

parçası olmadığı anlaşılan bir öğedir.

Örnekler: Mobilya yapımında, model henüz tamamlanmadan, masayı zımparalama;

daha sonra makineye yollanacak bir parçanın yağını temizleme.

1.2.8 Örnek büyüklüğü

Belli bir güvenlik düzeyi ve hata payına göre her bir öğe için yapılması gereken okuma

sayısı ya da örnek büyüklüğünün saptanmasıdır.

Bunun için de bir istatistiksel yöntem uygulanabilir. İstatistiksel yöntemde önce birkaç

ön gözlem (n1) yapılmalıdır. Sonra 95.45 güvenlik düzeyi ve ± % 5 hata payı için

aşağıdaki formül çözümlenir (Raymond 1975).

Burada,

n = saptanmak istenen örnek büyüklüğü

n1 = ön etütle alınan gözlem (okuma) sayısı

Σ = değerlerin toplamı

x = okumaların değeri

Örnek: Belli bir öğe için beş okuma yaptığımızı varsayalım ve geçen süreler ondalıklı

dakika (1/100 dak.) olarak 7,6,7,7 ve 6 olarak ölçülmüş olsun. Bu sayıların karelerini ve

karelerin toplamını hesaplayabiliriz.

x x2

7 49

6 36

7 49

7 49

6 36

Σ x = 33 Σ x2 = 219

n1 = 5 okuma

n = 40 √5(219) – (33)2 = 8.81 ya da 9 okuma.

33

Yapılan ön okuma sayısı, gereken örnek sayısından küçük olduğuna göre örnek

büyüklüğü artırılmalıdır. Bununla birlikte, kolay yoldan giderek altı tane daha gözlem

gerekmektedir denemez. Ek olarak yapılan altı yeni gözlem değerlerini eklediğimiz

zaman x ve x2 değerleri değişecek, bu da n’ nin değerini etkileyecektir. Bu nedenle,

yeni bir hesaplama sonucu, ya daha fazla örnek alınması gerecek ya da alınan örneğin

yeterli olduğu ve belki gerekenden bile fazla olduğu görülebilecektir.

1.2.9 Her öğenin zamanının ölçülmesi – Kronometre yöntemi

Öğeler seçildikten ve kaydedildikten sonra zamanlamaya başlanabilir. Kronometre ile

zamanlamanın iki temel yöntemi vardır. Sürekli (birikimli) zamanlama, geriye dönüşlü

zamanlama.

Sürekli zamanlamada, etüt süresince kronometre sürekli çalıştırılır. Zamanlanacak ilk

çalışma devresinin ilk öğesinin başlangıcında zamanlamaya başlanır ve bütün etüt

tamamlanıncaya kadar kronometre durdurulmaz. Her öğenin sonunda kronometre öğesi

kaydedilir. Her öğeye ait süreler, etüt tamamlandıktan sonra yapılan art arda çıkarma

işlemleri ile elde edilir. Bu işlemin amacı işin gözlendiği süredeki bütün zamanların

etüde kaydedilmesini sağlamaktır.

Geriye dönüşlü zamanlamada, her öğenin bitiminde ibre 0’ a döndürülür ve hemen

tekrar başlatılır ve her öğeye ait zaman doğrudan elde edilir. Kronometrenin işleyişi hiç

durdurulmaz ve ibre hemen sonraki öğenin zamanını kaydetmeye başlar.

Geriye dönüşlü yöntemde kronometre okuma hataları, ibre 0’ da dönerken meydana

gelen küçük zaman aralarına eklenebilir. Hata yüzdesi kısa öğeler için daha büyük olur.

Bundan dolayı sürekli zamanlama, kısa öğeli çalışma devreleri için çok daha doğru

sonuç verecektir. Geriye dönüşlü zamanlamada ise hat önemsenmeyecek kadar küçük

olacağından uzun öğeli çalışma devreli işlerde daha güvenle kullanılabilir.

1.2.10 Derecelendirme

Derecelendirme, gözlemcinin standart hız kavramına göre, işçinin çalışma hızının

değerlemesidir. 5

Derecelendirme ve paylar zaman etüdünün iki değişik yönüdür. Endüstride yapılan

zaman etütlerinin çoğu, özendirici ücret planlarına temel olmak ve iş yükünü saptamak

üzere gerekli standart zamanların saptanmasında kullanılır. Kullanılan yöntem doğrudan

verimliliği etkilediği gibi, işçilerin kazançlarını işletmenin karını da etkiler.

Zaman etüdünün en zor kısmı, etüt yapılırken işçinin çalışma hızını ve temposunu

değerlemektir. Zaman etütçüsü etüt yaparken aynı zamanda işçinin hızını da değerler.

Buna derecelendirme denir. Derecelendirme, gözlemcinin standart hız kavramına göre,

işçinin çalışma hızının değerlemesidir.

5 İngiliz Standartları Sözlüğü (B.S. Glossary)

1.3 Ekim

Tarımsal üretimde toprak işlemeden sonra yapılan işlem ekimdir. Ekim ile bitkisel

üretim süreci başlar. Bu süreç çeşitli aşamalardan geçerek yeni bir bitki ve sonunda yeni

bir tohum oluşuncaya dek sürer. Tarımın başlangıcı kabul edilen toprak işleme, temelde

ekim için gerekli koşulları sağlamaya yönelik bir çalışmadır. Oysa ekim ile doğrudan

bitkisel üretim aşamasına girilmiş olur. Bu aşama yani ekim işlemi şu şekilde

tanımlanmaktadır. "Ekim, bitkisel üretim amacıyla ana bitkiyi oluşturacak tohum yada

bitki parçasının hazırlanmış tohum yatağına, bitki isteklerine uygun şekilde yerleştirip

toprakla kapatılmasıdır". Ekimde çoğu kez tahıl, baklagil vb. tohumlar ile patates gibi

yumrular kullanılır. Buna karşın çeşitli fideler ile fidanın toprağa yerleştirilmesine

dikim adı verilir. Fakat fide ve fidanlar da çeşitli tohum ve bitki parçalarından özel

koşullarda üretilirler. Bu nedenle bitkisel üretim sürecinin, bazı ayrıcalıklar dışta

tutulursa, ekimle başladığı ve dikim işleminin ekimi izleyen bir aşama olduğu kabul

edilebilir. Bakım işlemi ise ekim ve dikimden sonra bitkinin gelişim sürecinde gelişme

koşullarını iyileştirmeye yönelik hasada kadar süren bir işlemler dizisidir.

Ekim makinalarının görevi, tohumları istenilen koşullara uygun olarak eşit miktarda ve

düzgün şekilde toprağa bırakmaktır. Bu durumda iki agroteknik ölçüt söz konusu

olmaktadır. Bunlardan birincisi ekim derinliği, ikincisi birim alana düşen bitki sayısı ve

buna bağlı olarak yetişme alanı büyüklüğü ve şekli olmaktadır (Gökçebay 1986).

1.3.1 Ekim derinliği

Ekim derinliğinin saptanmasında kuşkusuz yöresel toprak ve doğa koşullarının göz

önüne alınması gerekir. Genel olarak kaba ve iyi havalanabilen topraklarda, nemli ve

bağlı topraklara göre daha derine ekim yapılmalıdır. Örneğin kuru tarım bölgelerinde

buğdayı kışlık ekim derinliği en az 4 cm en çok 8 cm olmalıdır. Oysa kıyı bölgelerinde,

güzlük ekimlerde 2,5-3 cm yeterli olmaktadır.

Ekim işleminin mekanizasyonu yukarıda belirtilen ekim derinliğine ilişkin değerlerin

tarlada gerçekleştirilebilmesi yönünden önem kazanmaktadır. Diğer bir deyişle toprağa

bırakılan tohumların ortalama derinlikten büyük sapma göstermemesi istenir. Bunda da

başarılı olmanın tek yolu ekim işleminin makina ile yapılmasıdır.

1.4 Ekim Makinalarının Tarihçesi

Bitki tohumlarının insanlar tarafından toprağa ekilmesi insanlık kültür tarihinde en

önemli aşamalardan birisidir. Bu uygulamayla göçebe yaşam sona erdirilerek yerleşik

düzene geçilmiştir. Yüzyıllar boyunca ilkel yöntemlerle üretim yapılmıştır; çağdaş ekim

tekniklerine ulaşmak 3-4 yüzyılı kapsayan uzunca bir gelişim süreci içerisinde olmuştur.

Tüm dünyada çoğu tohumların ekiminde el ile serpmek ve bazı toprak işleme aletleriyle

kapatmak uzun süre tek yöntem olarak kalmıştır.

Çin’ de ekim pulluğunun kullanıldığı bilinmektedir. Bu alet tekerlekler üzerine

bindirilmiş ve ucuna demir takılmış iki adet çubuktan oluşmaktadır. Her çubuğa bit adet

huni yerleştirilmiştir. Çubukların açtığı çizilere hunilerden bırakılan tohumlar düşmekte;

arkadan gelen ve toprak yüzeyini sıyıran hareket yönüne dik bir tahta çizileri,

dolayısıyla tohumları kapatmaktadır. 1792-1793 yıllarında Çin'de bulunan bir elçi

yaptığı hesaplara göre, Çinlilerin kullandığı bu ekim yöntemiy1e sağladıkları

tohumluktaki tutum ve verimdeki artış farkıyla tüm Avrupa’ nın gereksiniminin

karşılana bilineceğini bildirmiştir (Gökçebay 1986).

Yapısı hakkında ayrıntılı bilgilerimiz olan ilk ekim makinası, 1663 yılında Avusturyalı

tarafından geliştirilmiştir. Bu makina, bir silindir içindeki milin Üzerinde hareket eden

ve tohumları atan kaşıklardan oluşmaktadır. Bir pulluğa bağlanmış olan sistem

tohumları doğrudan çizi içine bırakmaktadır. Pulluğun arkasındaki tırmık ise kapatma

işlemini yapmaktadır Bu makina ile ekimde, elle serpme ekime göre tohumda sağlanan

tutum 4/5 ve verimde sağlanan artış 8/5 oranlarında olmuştur.

Ülkemizde ilk ekim makinasının 1911 yılında Edirne’ de Rauf Paşa ve Tokat’ ta Bekir

Sami Paşa çiftliklerinde kullanıldığı söylenmektedir.

1930 yılında kurulmaya başlanan şeker fabrikalarının gereksinimleri için Almanya’ dan

hayvanla çekilen ekim makinaları getirtilmiştir.

Ülkemizde ilk ekim makinası yapımı özel atölyelerde sandıklı ekim makinası ile

başlamıştır. 1953 yılında şeker fabrikaları anlaşmalı çiftçilerine kullandırmak için

M.K.E. kurumuna 4000 adet hayvanla çekilen ekim makinası yaptırtmıştır. Aynı

kuruma çiftçilere satmak için T.Z.D.K. tarafından da tahıl ekim makinaları imal

ettirilmiştir (Gökçebay 1986).

Günümüzde tüm ülke yüzeyine dağılmış 100’ e yakın kuruluş çeşitli ekim makinaları

yapımı ile uğraşmaktadır. Son yıllarda dış satımlar da yapılmaktadır.

1.4.1 Ekim makinaları ve genel özellikleri

İçinde bulunduğumuz yüzyılın ortalarına doğru hızlı nüfus artışına paralel olarak pulluk

altına alınan alanlar da o hızla genişlemiştir. Ülkemizde tarla tarımı yapılan alanların

sınırı çoktan aşılmıştır. Nitekim planlama hedeflerine göre çayır ve mera alanlarının

azalmasına neden olan bu gelişmenin düzeltilmesi, üretim açığının yüksek verim elde

etme yoluyla kapatılması öngörülmektedir. Bu amaçla çağdaş tarım tekniğine uygun bir

mekanizasyon zincirinin oluşturulması ve bu zincir içerisinde farklı tohum ve ekim

yöntemlerine uygun ekim makinalarının yer alması da bu olumsuz gelişmenin önlemleri

arasında yer almaktadır. Ülkemizde uzun yıllar tek tip makine ile çeşitli tohumların

ekimi için çaba harcanmıştır. Günümüzde ise kültür çeşitlerine göre farklı yapılarda

ekim makinaları bu zincir içerisinde yer almaktadır. Özellikle birden fazla ürün alma

çalışmaları özel amaçlı makinaların önemini daha çok artırmıştır.

Ekim makinalarının görevi tohumluğu taşımak ve tarlaya dağıtmak olduğuna göre, bu

işlemleri yapacak şekilde çok sayıda parçadan oluşur (Şekil 1.6). Doğal olarak tarlada

taşınacak olan tohumluğun doldurulacağı bir sandık, ana parçalardan birisidir. Bu

sandığın içinde tohumların ekici düzenlere akışım kolaylaştıran bir karıştırıcı ve

tohumların sıralara düzenli bir şekilde bırakılmasını sağlayan ekici düzenler bulunur.

Tohumların, çizileri açan ekici ayaklara ulaşması tohum boruları yardımıyla yapılır.

Genellikle ekim makinalarının iki tekerlekle taşınan bir şasesi vardır. Bu tekerlekler

aynı zamanda ekici düzenleri ve çekilir makinalarda bulunan otomatik kaldırma

düzenini hareketlendirirler. Bunlar dışında ekim makinaları üzerinde, ekim normuna,

sıra arası ve sıra üzeri uzaklığına, ekim derinliğine ve çeki aracına uyumluluğun

sağlanmasına ilişkin ayar düzenleri bulunur. Makina yapısına bağlı olarak ekim

makinaları üzerinde yardımcı işçi yada işçilerin oturacağı oturaklar yada ayakta

durabilecekleri gezinti tahtaları vardır. Hangi çeşit ekim makinası olursa olsun bir ekim

makinası genel olarak bu yapısal nitelikleri taşır (Gökçebay 1986).

Şekil 1.6 Ekim makinasının genel yapısı

Tarımda kullanılan çeşitli enerji kaynakları, farklı ekim yöntemleri ve üretimi yapılan

çeşitli Ürünlerin farklı özelliklerdeki tohumları, ekim makinalarının yapılarına etkili

olmuşlardır. Ekim makinaları, çalıştırılmalarında kullanılan enerji kaynakları göz önüne

alındığında üç grup altında toplanabilirler:

El ile çalıştırılan ekim makinaları,

Hayvanla çekilen ekim makinaları,

Traktörle çekilen ekim makinaları,

a) Çekilir ekim makinaları (EK 1),

b) Asma ekim makinaları.

Traktörle çekilen ekim makinaları aynı zamanda ekici düzenlere hareket veren iki

tekerlek tarafından taşınır. Üçgen şeklinde bir çeki düzeniyle traktörün çeki kancasına

bağlanırlar. Makinanın yol ve iş durumuna getirilmesi, sürücü tarafından komuta edilen

mekanik yada hidrolik kaldırma düzenleriyle yapılır. Asma ekim makinalarının genel

yapısı çekilir makinalardan büyük bir ayrıcalık göstermez. Ekim makinası, traktörün

çeki kancası yerine üç nokta bağlantı düzenine asılır. Yine makinayı iş durumunda.

çalıştıran ve taşıyan tekerlekler olmasına karşın, yol durumuna, traktör askı kollarının

yukarı kaldırılmasıyla getirilir. Asma makinalar daha küçük ve daha hafif yapıda

olurlar.

Hangi amaçla kullanılacak olursa olsun ekim makinalarının tarım tekniği, işletmecilik

ve yapım yönünden bazı özellikleri taşımaları istenir. Bu özellikler genel çizgileriyle

aşağıdaki gibi sıralanabilir (Gökçebay 1986):

• Oluşturulan ekim sıraları birbirinden eşit uzaklıkta olmalıdır.

• Her sıraya atılan tohum miktarı eşit olmalıdır.

• Ekici düzenler tarafından atılan tohum miktarları ekim süresince değişmemelidir.

Diğer bir deyişle tarlanın her tarafına birörnek tohum atılmalıdır.

• Tohumlar sıralar üzerine düzgün bir şekilde dağılmalıdır; özellikle tekdane ve

ocaklara ekimde tohumların sıra üzeri uzaklıkları ayarlanabilmeli ve birbirine eşit

olmalıdır.

• Makina agroteknik isteklere uyabilecek geniş sınırlar içerisinde ekim normlarına

ayar1anabilmelidir.

• Arazi eğimleri ve makinadaki titreşimler ekim normuna ve tohumların birörnek

ekilişine etkili olmamalıdır.

• Ekici ayaklar ekilecek tohumların uygun ekim derinliklerine göre ayarlanabilmelidir

ve tohumlar aynı derinliğe bırakılmalıdır.

• Tohum sandığının, ekici düzen ve diğer parçaların temizlenmesi, bakım ve ayarları

kolay olmalıdır.

1.5 Tahıl Ekim Makinaları

Genellikle mibzer olarak adlandırılan bu ekim makinaları, tarlada açılan çizilere tohumu

bir sıra üzerinde olacak şekilde yerleştiren makinalardır. Tahıl ekim makinaları,

tohumları kesiksiz sıraya ekim yöntemiyle ekilmesine uygundurlar. 19. yy ortalarına

doğru İngiltere de daha çok tahıl ekimi için geliştirilmiş makinalardır. Bu makinalarla

aynı zamanda baklagil, şeker pancarı, yem bitkileri, ayçiçeği gibi bitkilerin tohumları da

ekilebilir. Ancak günümüzde ekim makinaları alanında görülen gelişmeler sayesinde

şeker pancarı, ayçiçeği, pamuk gibi her ürüne özgü ekim makinalarının gelişimine

paralel olarak bunlar yalnızca tahıl ekiminde kullanılmaya başlanmışlardır (EK 1).

Tahıl ekim makinasında önceden hazırlanarak homojen bir duruma getirilen tohumluk,

tohum sandığına konulur. Tohum, genel olarak sandığın alt bazen de yan tarafında olan

tohum hücrelerine akar. Oradan da çeşitli tipte olan ekici düzenler tarafından belirli

ölçüde tohum borularına atılır. Gömücü ayakların toprakta hazırladıkları oluğa ya da

çiziye tohumlar, düzgün ve eşit derinlikte olacak şekilde düşerler ve üzerleri çizi

kapatıcılar tarafından kapatılır (Dursun ve Erol 1998).

2. KAYNAK ÖZETLERİ

Anonim (2004)’ de; verimlilik ve iş etüdü kavramları kapsamında; verimlilik ve yaşama

düzeyi ilişkisi vurgulanmış; bir işletmede verimlilik; işlerde iş kapsamının ve etken

olmayan sürenin azaltılması; iş etüdü teknikleri ve temel aşamalarından ayrıntılı olarak

söz edilmiştir. Ayrıca; metot etüdü üzerinde durulmuş; iş ölçümü başlığı altında; zaman

etüdü araçları, işin seçimi ve ölçülmesi, derecelendirme, standart zamana ulaşma,

"makina işleri için zaman standartlarının saptanması ve bunların kullanımı konularına

yer verilmiştir. İş ölçümü; nitelikli bir işçinin, belirli bir işi, belirli bir çalışma hızıyla

(performansla) yapması için gereken zamanı saptamak amacıyla geliştirilmiş tekniklerin

uygulaması olarak tanımlanmıştır. İş ölçümünün amacı, nedeni ne olursa olsun, işin

yapılmasında etken olmayan sürenin nitelik ve derecesini, bu süreyi azaltmak ve hatta

yok etmede gerekli önlemlerin alınabilmesi için belirlenmesi olarak verilmiştir. Ayrıca,

iş ölçme teknikleri; iş örneklemesi, zaman etüdü, önceden saptanmış hareket-zaman

sistemleri (PMTS) ve standart veriler olarak gruplandırılmıştır. Bundan başka, zaman

etüdünde kullanılan araçlar ve zaman etüt formlarına ve bu formların

değerlendirilmelerine de yer verilmiştir.

Kobu (l996); eserinde, üretim yönetiminin temel kavramları ile üretim sistemlerinin

özelliklerine; üretim planlama ve kontrolü ile kalite kontrolü ve prodüktivite

kavramlarına ayrıntılı olarak yer verilmiştir. Bunların yanında, iş analizleri de ayrıntılı

olarak anlatılmıştır. İş analizlerinin; metot geliştirme ve iş ölçümü çalışmalarını

kapsadığı ve bu çalışmaların, birim maliyetin düşürülmesine yönelik yapıldığı üzerinde

durulmuştur. Ayrıca, yönetim açısından iş ölçümünün önemi ile iş ölçüm teknikleri

açıklanmıştır. İş ölçümü; "bir işlemin (veya işlemi oluşturan elemanlardan birinin)

belirli çalışma koşullarında ve belirli yöntemlerle, yeteri kadar eğitim, bilgi ve yeteneğe

sahip bir işçi tarafından, bir iş günü boyunca aşırı yorgunluk yaratmayacak bir çalışma

hızı ile yapılması için geçen sürenin belirlenmesi amacı ile uygulanan tekniktir",

şeklinde tanımlanmaktadır. İşçinin kişisel gereksinimleri ve beklenmeyen gecikmeler

için eklenen toleranslarla bulunan değere standart zaman denildiği vurgulanmıştır. İşin

ölçülmesi için belirli koşulların önceden sağlanması ve işin yapılış biçimi, kullanılan

makina, işçi ve çevreye ilişkin bütün verilerin belirlenmesi gerektiği; ancak bu şekilde

yapılacak ölçme sonunda bulunacak değerin, standart değer olarak nitelenebileceği

açıklamıştır. İş ölçümü tanımında geçen bütün kavramların, standart zamanın

bulunmasına yönelik çalışmaların aşamalarını belirlemektedir. İş ölçümü sonuçlarının,

temelde, planlama ve kontrol faaliyetlerinin etkinliğini artırmaya yarayan bir yönetim

aracı olduğu, birim zamanların hangi değişik yerlerde kullanılabileceği üzerinde

durmuştur.

Pamir (1984); yayınında, verimlilik kavramı üzerinde durmuş ve bu açıdan kaynakların

kullanımına değinmiştir. İş etüdü ve metot etüdünü açıklayarak iş ölçümlerinin nasıl

yapılacağı ile zaman etüdü çalışmalarına yer vermiştir.

Öz-Alp (1977); eserde, işletmecilik ve mühendislik okullarının lisans ve lisansüstü

programlarında yer alan üretim, hareket ve zaman etüdü, metot dizaynı, iş ölçümü vb.

derslerde yardımcı bir kaynak olarak hazırlamış. Eserde hareket ve zaman etüdü

kavramlarının tanımı ve gelişimi konularına değinilmiş. Zaman etüdü çalışmalarında

derecelendirme ve standart zaman hesaplarına ilişkin bilgiler ve tablolar sunmuştur.

Dursun ve Erol (1998) ; eserleri Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi yayınları

tarafından ders kitabı olarak yayınlanmıştır. Eserlerinde ekim makinaları, dikim

makinaları, bakım ve gübreleme makinaları hakkında detaylı bilgi ve hesaplamalar

bulunmaktadır. Tahıl ekim makinalarında bulunması gereken parçalar ve bu parçalara

ait hesaplamalara yer verilmiştir. Konu anlatımlarını şekil ve çizelgelerle

desteklemişlerdir.

Yalçınkaya (1997); yüksek lisans tezi olarak hazırladığı eserde, sapdöver harman

makinası üretiminde iş etüdü çalışması yapmıştır. Üretim hattında iş analizlerini

yaparak zaman etüdü ölçümlerini yapmış ve standart zaman hesaplamalarını sunmuş.

Elde ettiği standart zaman sonuçlarını değerlendirmiş ve işletmede verimliliğin

arttırılabilmesi için önerilerde bulunmuştur.

Aksoylu (1988) ; Anadolu Üniversite’ sinde yüksek lisans tezi olarak hazırladığı

çalışmada, talaşlı imalatta standart zamanların tespiti için gerekli bilgiler vermiş.

Verilen bilgiler ışığında tarım arabası imalatı yapan bir firmada imalat sürecinde ki;

kampana, poyra, dingil ve fren tablası gibi parçalar için zaman etüdü çalışması yapmış

ve hesapladığı standart zamanları sunmuştur. Bulduğu değerlere göre, işletmede bir

verimlilik hesaplaması yapmıştır.

3. MATERYAL VE YÖNTEM

3.1 Materyal

Bu çalışmada gerçekleştirilen zaman etüdü, Ankara ili Polatlı ilçesinde bulunan Bozkurt

Tarım Makinaları Ltd. Şti. atölyesinde imal edilen kombine tahıl ekim makinası için

yapılmıştır.

Ekim işlemi iki aşamada gerçekleşir:

1. Tohumluğun düzgün bir şekilde alınıp gömücü ayaklara ulaştırılması aşaması. Bu

aşamada tohumluğun tohum borularına akıtılması ve tohumların borulardaki hareket

şekli önemlidir.

2. Toprakta bir çizi hazırlanması ve tohumların bu çiziye düzgün ve eşit derinlikte

gömülüp kapatılması aşaması. Bu aşamada gömücü ayaların gerçekleştirdiği toprak

deformasyonu önemlidir.

Bu iki aşamanın sağlıklı olarak gerçekleşebilmesi için tahıl ekim makinaları üzerinde

bulunması gerekli temel parçalar (Dursun ve Erol 1998):

• Tohum sandığı

• Ekici düzenler

• Tohum boruları

• Gömücü ayaklar

• Hareket iletim düzenleri

• Çatı ve tekerlekler

Kombine tahıl ekim makinalarında bu parçalara ek olarak gübre sandığı ve gübre

boruları bulunur. Kombine tahıl ekim makinaları ekim ve gübreleme işlemlerini aynı

anda yapabilen makinalardır.

3.1.1 Firmanın tanıtımı

Zaman etüdü çalışmasını yaptığımız Bozkurt Tarım Makinaları, 1970 li yıllardan beri

Ankara ili Polatlı ilçesinde atölye koşullarında kombine tip tahıl ekim makinası

(mibzer) imalatını sürdürmektedir. Firma bir aile firması olup eski tecrübelerin yeni

kuşaklara aktarılması şeklinde çağı yakalamaya çalışmaktadır.

Firma, Polatlı yeni sanayi sitesinde ki üç atölyenin birleştirilmesi şeklinde oluşturulmuş

olan imalathanede üretim yapmaktadır. Firmanın Türk Standartları Enstitüsü’nden

alınmış bir Hizmet Yeri Yeterlilik Belgesi ve imalatını yaptığı tahıl ekim makinalarının

Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları bölümünden verilmiş bir deney

raporu bulunmaktadır. Firma satışını yaptığı makinalarına 2 yıl garanti hizmeti

vermektedir.

Çeşitli çiftçi birlikleri, tarım kredi kooperatifleri ve bayileri ile olan anlaşması gereği

firma ürettiği makinaları konsinye olarak teslim etmekte ve satıldığında parasını

almaktadır. Bu nedenle firma stoklu çalışamamakta, başka bir deyişle mevcut stokunu

takip edememektedir. Yaptığı makinaların kaç tanesinin satıldığını yada kaçının

satılmamış olup geri iade edileceği bilgilerine tam zamanında ulaşamayabilmektedir.

3.1.2 Firmada imalatı yapılan kombine tahıl ekim makinaları

Tahıl ekimi yapılacak tarlanın genişliğine göre farklılık gösterebilen ekim genişliği

sağlanabilmesi için firmada iki tohum kutusu arasında ki uzaklığın 15 cm olduğu; 12

sıralı, 14 sıralı, 16 sıralı, 18 sıralı ve 20 sıralı. Tohum kutuları arası 12,5 cm olan ve sık

tip diye adlandırılan 20 sıralı, 22 sıralı ve 24 sıralı makine imalatı yapılmaktadır.

İmalatı yapılan ekim makinalarında biri tohum ve diğeri gübre için olma üzere iki adet

depoları bulunmaktadır. Tohum sandıklarında tohumu borulara istenilen miktarda

gönderebilmek için oluklu itici makara kullanılmaktadır. Gübre sandığında ise oluklu

itici çark kullanılmaktadır. Tohum ve gübreyi aynı çiziye bırakabildiği için yani tohum

ekme işlemi ve gübrelemeyi bir arada yapabildiği için makinalar “kombine” diye

adlandırılmıştır.

Kombine tip tahıl ekim makinaları çeki oku yönünden incelediğimizde firmada üretimi

yapılan iki çeşidi bulunmaktadır.

• Çekilir tip

• Askılı çekilir tip

Asılır çekilir tip tahıl ekim makinası çeki okunun birkaç pim bağlantısıyla sökülebilir

olup traktörlerin üç nokta askı sistemine bağlanabilir yada çeki okunun pimler

yardımıyla şaseye takılması sayesinde çekilerek de kullanılabilmektedir. Çekilir tip tahıl

ekim makinasında ise makine traktöre üç nokta askı sistemi ile bağlanamamakta ve

sadece çekilerek kullanılmaktadır. Türkiye coğrafyasının her bölgede her yörede hatta

her köyde değişiklik göstermesi ve çiftçiler tarafından kullanılan traktörlerin motor

güçleri bakımından çeşitlilik göstermesi sonucu satılan makinaların çekilir tip yada

askılı çekilir tip olması da çeşitlilik göstermektedir.

Makinalar gömücü ayaklara hareket verme yönünden de iki çeşit olarak üretilmektedir:

• Pistonlu tip

• Otomatikli (ipli) tip

Pistonlu tip tahıl ekim makinalarında ekici düzenin batma ve çıkma hareketini kumanda

edebilmek için, traktörün hidrolik yağ sisteminden aldığı basıncı kullanan bir pompa

düzeneği kullanılmaktadır. Otomatikli yani ipli tip tahıl ekim makinaları ise traktör

kullanıcısının yanında duran bir ip vasıtasıyla harekete geçen ve gömücü ayakların

batma hareketini sağlayan bir dişli düzeninden oluşmaktadır. Dişli düzeni hareketini

tekerleklerden almaktadır.

Üretimi yapılan makinaların ekici düzenlerine hareket, tekerleklerden sağlanmaktadır.

Ekici düzenler tohum ve gübre sandıkları için ayrı iki milden hareket almaktadır.

Tohum ekici düzen son yıllarda gelişen teknolojiye ve arazi koşullarına uyum sağlaması

bakımından sağ ve sol olarak ortadan ikiye bölünmüştür, her iki tarafta ki ekici düzen

ise kendi tarafında bulunan tekerlekten hareketini almaktadır. Aynı şekilde gübre ekici

düzende sağ ve sol olarak iki parça halinde çalışmaktadır bu sayede mibzerle ekim

yapılırken sağ yada sol taraf kendi başına çalıştırılarak ekim yapılan tarlada mecbur

kalınan hallerde mevcut ekim genişliği yarıya düşürülebilmektedir.

Gömücü ayaklara batma işlevini sağlayan pistonlu ve otomatikli düzenlerde aynı

şekilde sağ ve sol olarak iki parça halinde çalışabilmektedirler.

Makinaların iş genişlikleri 12 sıralı için 2470 mm ve en geniş olan 22 sıralı model için

1340 mm’ dir. Boş ağırlıkları ise sıra sayısına göre 540 kg ile 940 kg arasındadır.

Tohum sandığı hacmi 12 sıralı mibzer için 225 kg buğday olarak tanımlanmaktadır. 22

sıralı mibzer için ise bu değer 384 kg buğdaydır. Gübre sandığı hacimleri ise 175 kg

(gübre) ile 300 kg (gübre) arasındadır.

Ekici düzenler, en yüksek etken genişlikte kullanılırken yani ekim normu ayar kolu

sonuna kadar açıkken makinalar dekara 50 kg. buğdayı ekebilmektedir. Uygulamada

dönüm kavramı ülkemizin farklı yörelerine göre değişebilmekte olduğu için ekim

normu ayar cetveli kg/dekar birimine göre ayarlanmıştır (Şekil 3.1).

Şekil 3.1 Oluklu makaralı ekici düzen a) Düz oluklu makara, b) helisel oluklu makara, 1) Dönü hareketi, 2) Taban klapesi, 3) Yay, 4) Tohum sandığı, 5) Aktif genişlik, 6) Tohum borusu, 7) Ekici mili kaydırarak etken genişlik ayarı

Tohum ekici düzen oluklu makaraları çelik döküm malzemeden imal edilmektedir.

Gübre ekici düzen makaraları ise plastik veya kauçuk malzemeden yapılır.

Gömücü ayaklar ise çiftçilerden gelen talep doğrultusunda tek diskli tipte imal

edilmektedir (Şekil 3.2). Makinalar çizi kapatma işlevini de şaseye bağlı zincirler

sayesinde yerine getirmektedir.

Şekil 3.2 Tek diskli gömücü ayağın çalışması 1) Dönü hareketli disk, 2) Sıyırıcı, 3) Örtü, 4) Yay baskısı ile ekim derinliği ayarı

Tohum ve gübre boruları için bakım masrafının az olması, dayanıklılığı, esnekliği ve

maliyeti açısından firma dışında üretilen kauçuk borular kullanılmaktadır. İmalat

hattında sac eğim ve büküm işlemini gerçekleştirecek makine olmadığından saclar firma

dışında bir sac eğim-büküm atölyesine yaptırılmaktadır. Pistonlar ise hazır alınmaktadır.

Dişliler ve tohum kutularında kullanılan makaralar anlaşmalı bir döküm atölyesinden

sipariş yoluyla satın alınmaktadır. Şekil 3.3’ de görülen köşebent, lama mil ve

dörtköşeler 6 metre boyunda demir tüccarından alınıp depolanmaktadır.

Şekil 3.3 Köşebent, lama, mil ve dörtköşe

3.1.3 Zaman etüdü için seçilen model

Zaman ölçümü çalışması, firmanın tüm Türkiye çapında bir satış ağına sahip olması

nedeniyle, imalatı yapılan ürün yelpazesinin geniş olduğundan tek bir model için

yapılmıştır.

Ölçümü yapılacak makine seçilirken firmanın satış ortalamalarında en yüksek payı alan

model seçilmiştir. Bu tez çalışmasında 14 sıralı, çekilir tip ve pistonlu modelin zaman

ölçümleri yapılmış ve standart zamanı hesaplanmıştır.

3.2 Yöntem

Çalışmanın önceki bölümlerinde iş etüdü ve zaman etüdü kavramları hakkında detaylı

bilgi verilmişti.

Zaman etüdü, belirli koşullar altında yapılan belli bir işin öğelerini, zamanını ve

derecelerini kaydederek ve bu yolla toplanan verileri çözümleyerek, o işin tanımlanan

bir çalışma hızında (performansta) yapılabilmesi için gereken zamanı saptamakta

kullanılan bir iş ölçme tekniğidir diye tanımlanır (Anonymous 2004).

Bunlara ek olarak zaman etüdü, bir işi yapmak için standart zamanı tayin etmektir.

Standart zaman ise, bir birim üretebilmek için ne kadar süre çalışılması gerektiğini

gösteren bir ölçüdür. Zaman etüdü işi ölçmek için kullanılır. Böylece etken olmayan

sürenin araştırılması, azaltılması ve sonuç olarak ortadan kaldırılması mümkün olur.

3.2.1 Standart zaman

İşin standart zamanı; söz konusu iş ile ilgili öğelerin oluş çoklukları da göz önüne

alınarak, hepsinin standart zamanlarının toplanması ile elde edilir. Bunlara arızi ve

dinlenme payları da dahildir. Başka bir şekilde standart zaman, bir işin standart

performansta tamamlanması için gereken toplam zamandır (Anonymous 2004).

Standart Zaman = normal zaman + ( normal zaman × paylar (% olarak))

Zaman etüdünün en zor kısmı, etüt yapılırken işçinin çalışma hızını ve temposunu

değerlemektir. Zaman etütçüsü, etüt yaparken aynı zamanda işçinin hızını da değerler.

Buna derecelendirme denir. Derecelendirme, gözlemcinin standart hız kavramına göre,

işçinin çalışma hızını değerlemesidir. En çok uygulanan yöntem olan performans

derecelendirilmesi işçinin hareketlerinin hızının veya temposunun tek bir faktöre göre

derecelendirilmesidir. Başka bir deyişle işçinin hareketlerinin hızının normale göre

değerlemesidir. Derecelendirme faktörü yüzde olarak ifade edilir. Normal hızda çalışan

bir işçinin derecelendirmesi (performansı) %100 olarak kabul edilir.

Normal Zaman = gözlenen zaman × performans derecesi

100

Bu tez de yapılan, ekim makinası imalatında zaman etüdü çalışmasında işçinin çalışma

hızının derecelendirmesi yapılmamıştır. Performans değeri %100 olarak kabul edilmiş

ve standart zaman hesaplamalarında bu şekilde kullanılmıştır. Eklerde ki tablolarda

verilen L değeri bu performans derecesini ifade etmektedir ve 100 olarak kullanılmıştır.

Payların ana amacı, ortalama bir işçinin normal hızda çalışırken, standart üretim

miktarına ulaşabilmesi için normal üretim zamanına yeterli sürelerin eklenmesidir.

3.2.2 Standart zaman hesabında kullanılacak toleranslar (paylar)

1- Kişisel ihtiyaç toleransı: Tuvalet, sigara, su içme % 2 - % 5

2- Yorulma toleransları;

2.1- Beden çabası yoğunluğu ve becerisi

• Çok hafif % 2

• Hafif ve ustalık isteyen % 4

• Orta ağırlıkta ve ustalık isteyen % 8

• Ağır % 16

• Çok ağır % 24

2.2- Düşünme çabası yoğunluğu

• % 30- 40 ise: % 1

• % 41- 50 ise: % 2

• % 51- 75 ise: % 4

• % 76- 100 ise: % 8

2.3- Çalışma esnasında duruş pozisyonu

• Oturma % 1

• Ayakta çalışma % 2

• Eğilme ve uzanarak çalışma % 4

• Yürüyerek çalışma % 10

2.4- Gürültü

• Ses yükseltilip konuşulursa % 1

• Bağırarak konuşma % 2

• Gürültüde konuşma duyulmuyorsa % 4

• Düzensiz sürekli normal gürültü % 1

2.5- Göz yorgunluğu

• Çıplak gözle yapılan işlerde tolerans verilmez

• Gözlük ve benzeri aletler kullanılırsa % 4

• Mikroskop ve benzeri aletler kullanılırsa % 6

2.6- Çevre durumu

• Duman, yağ kokusu olan yerlerde % 3

• Aşırı rahatsız eden yerlerde % 6

• Aşırı sıcak veya soğuk % 6

• Zararlı kimyasal maddeler varsa % 6

3- Gecikme toleransı

• Dinlenme araları verilmesi (çay içme vs. gibi)

• Arızi paylar % 1- 5

• Hazırlık payları

Toleransı belirtilmeyen paylar, bazen verilmesi zorunlu olan paylardır. İşin özelliğine

göre takdir edilir (Kobu 1996).

3.2.3 Ölçüm esasları

Bu zaman etüdü çalışmasında;

• kişisel ihtiyaç payı %2 ile %5 arasında

• yorulma toleransı, yapılan işin seviyesine göre % 2 ile % 24 arasında

• düşünme çabası, işin seviyesine göre %1 ile % 8 arasında

• duruş pozisyonu, işin çeşidine göre %1 ile %10 arasında

• gürültü payı, bölümde çalışan makinalara göre % 0 ile % 24 arasında

• göz yorgunluğu, gözlük kullanılmasına göre % 0 ile % 4 arasında

• çevre durumu % 3 ile % 6 arasında seçilmiştir.

• Dinlenme payları, arızi paylar ve hazırlık payları % 5 olarak kabul edilmiş ve bütün

hesaplamalarda bu şekilde kullanılmıştır.

Etüt sırasında normal bir kronometre kullanılmış ve okunan değerler formlara saniye

cinsinden yazılmıştır. Kronometre ile ölçümler, geriye dönüşlü zamanlama metoduyla

yapılmıştır.

Zaman etüdü yapılırken sırasıyla şu aşamalardan geçilmiştir:

• Mevcut bilgilerin toplanıp kaydedilmesi,

• İşlemin öğelerine ayrılması,

• Öğelerin incelenmesi,

• Bir kronometreyle ölçmenin yapılması ve işçinin harcadığı zamanın kaydedilmesi,

• Gözlenen zamanların "temel zamanlara" dönüştürülmesi,

• İşlemin temel süresine ek olarak ayrılacak payların saptanması,

• İşlemin "standart zamanının" saptanması.

Kronometre ile ölçümler yapılırken sağlıklı bir ortalamanın hesaplanabilmesi için her

işin ölçümleri beşer tekrarlı olarak yapılmıştır. Bu çalışmada kullanılan örnek

büyüklüğü beştir, n = 5’ tir.

3.2.4 İşlemin öğelere ayrılması

1- Şase

60x60x6 köşebent demiri şase boyuna göre kesilir, gömücü ayak kollarının şaseye

bağlanabilmesi için ön şase köşebendine yüzükler çakılır. Şase montaj hattında, şase ön

ve arka köşebendi, şase mesnet köşebentleri ve şase yan sacları birbirine civatalanarak

şase oluşturulur (EK 5).

2- Tohum ve Gübre Kutuları Dörtköşe Mili

Demir tüccarından alınan 6 metre uzunluğunda ki dörtköşe mil imalatı yapılan 14 sıralı

makinanın boyutuna göre sağ ve sol iki parça olacak şekilde kesilir. Tohum kutularının

rondela ile mile sabitlenebilmesi için mil matkap tezgahında delinir (EK6).

3- Gübre Kutuları

Parça imalathanesinde, firma haricinde işlenen gübre kutusu san sacları ile plastik

çarklar kaynak tezgahına yerleştirilerek kaynatılır. Ölçüm yapılan makinada 14 tane

gübre ve tohum kutusu bulunmaktadır (EK7).

4- Gübre Sandığı

Hazırlanmış olan gübre kutuları dörtköşe mile dizilir. Hazır olara alınan gübre

sandığının ön ve arka sacları dörtköşe mile dizilmiş tohum kutularına cıvata ile

birleştirilir. Gübre kutusu yan sacları da civatalanarak gaz altı kaynağı ile kaynaklanır

(EK 8).

5- Tohum Kutuları (EK 9)

Tohum kutularında kullanılan döküm ekici makaraların ve düz tırnaklı makaraların

döküm çapakları alındıktan sonra saclarla birlikte kaynak kalıbına yerleştirilerek

kaynaklanır. Makaraların dönme hareketi kontrol edildikten sonra taban klapeleri,

tohum kutularına cıvatalanır (şekil 3.4).

Şekil 3.4 Tohum kutusu

6- Tohum Sandığı

Tohum kutuları sağ ve sol olarak dörtköşe mile dizildikten sonra hazır gelen tohum

sandığı saclarına cıvatalanır. Cıvataların sıkılmasından sonra hazır gelen tohum sandığı

yan sacları da civatalanarak kaynaklanır. Tohum ekici makaraların dönü hareketine

alıştırılması için elektrik motoruna bağlı bir şaft tarafından döndürülerek ilk yağlama

işlemi yapılır (EK 10).

7- Şase Dayamalıkları

Şase ve sandıklar arasında mesnet olacak 30x10 lama demirinden 500 mm uzunluğunda

ki dayamalıklar tohum ve gübre sandıklarına civatalanabilmeleri için işaretlenerek

matkap tezgahında delinirler (EK 11).

8- Tutmalıklar

Kullanım aşamasında gübre sandığına yükleme yapılabilmesi için gereli olabilecek iki

tane tutmalık önce kesilir. Yan saclarının kaynaklanmasından sonra gübre sandığına

civatalanmak üzere şase montaj hattına taşınır (EK12).

9- Sandık Kapakları

Sac eğim büküm atölyesinden hazır gelen sandı kapağı sacları el matkabı ile delinerek

menteşeleri takılır ve kapak yayları kaynaklanır (EK13).

10- Sandıkların Şaseye Montajı

Sandık montaj hattında hazırlanan gübre ve tohum sandıkları şaseye civatalanıp

kaynatılır. Mesnet dayamalıkları üç öne ve üç arkaya olmak üzere sandıklara

civatalanır. Menteşesi ve yayları takılmış sandık kapakları sandıklara civatalanır ve

yaylar kaynatılır. Hazırlanmış olan gübre sandığı tutmalıkları cıvata ile saca tutturulur

(EK 14).

11- Poyra ve Kapağı

Dökümcüden gelen poyra ön ve arka tarafları ayrı olmak üzere CNC torna tezgahında

işlenir. Poyra kapağının da torna da iç çapı işlenir ve diş açılır (EK 15).

Şekil 3.5 “fanuc” sistemli bir CNC Torna tezgahı kontrol paneli

12- Poyra Dişlisi

Döküm olarak sipariş edilen poyra dişlisini torna da ön ve arka yüzey talaşının alınması

işlemi yapılır (EK 16).

13- Aks Mili

Aks milinin bir ucundan 115 mm lik kısmına torna da çap işlenir. Çap işlemeden sonra

torna da diş açılır. Tornada işlenen aks mili şaseye civatalanabilmesi için ısıtılarak

eğilir. Çapı işlenen ve eğilen aks miline ayarlı somun, rulman, poyra, poyra dişlisi ve

poyra kapağı birleştirilip civatalanır ve aks mili oluşturulmuş olur. Sağ ve sol için iki

ayrı aks mili bulunur ve aks milleri şaseye sıkmalıklar yardımıyla civatalanarak monte

edilir (EK 17).

Şekil 3.6 Aks mili, poyra dişlisi, poyra, poyra kapağı

14- Göbek Saplamaları

Gömücü disklerin kollara civatalanmasını sağlayan saplamalar 30 mm çapında çelik

milden 120 mm uzunluğunda parçalara kesilir. Kesilen parçaların CNC torna da

işlenmesinden sonra torna tezgahında diş açılır (EK 18).

15- Disk Göbeği (EK 19)

Gömücü disklere takılacak olan döküm disk göbekleri CNC tezgahında iş çapı işlenir.

16- Gömücü Diskin Toplanması

CNC torna tezgahında işlenen disk göbeğinin içine, disklerin dönü hareketini yapmasını

sağlamak için rulman çakılır. Çakılan rulmanın göbek saplamaları geçirilir. Disk üzerine

açılan punta delikleri sayesinde disk göbeği diske puntalanarak gömücü ayak diskleri

hazırlanmış olur (EK 20).

17- Disk Kolları (EK 21)

Disklerin şaseye bağlanması ve batma hareketini yapabilmesi için gerekli mafsallar disk

kolu diye adlandırılır. Yassı çelikten uygun uzunlukta kesile kollar eksantrik preste

kalıba konularak eğilirler. Eğilen kollar elektrik kaynak tezgahında kalıba yerleştirilerek

kaynatılırlar (Şekil 3.7).

18- Disk Kürekleri

Gömücü disklere civatalanarak tohumun istenilen ekim derinliğine bırakılmasını

sağlayan bir boru ve diskin sıyırıcısı niteliğinde kürek şeklinde sac parçadan oluşur.

Borular 6 metre uzunluğunda çelik borudan kesilir. Kesilen boruların üst ağzı eksantrik

preste açılır alt ağzı ise toprağı içinde kalacağından yassılaştırılır (Şekil 3.7). Hazır

gelen kürek sacları ile bu borular birbirine kaynatılır (EK 22).

Şekil 3.7 Disk kolu

Şekil 3.8 Eksantrik presin ayarlanması

19- Gömücü Ayağın Birleştirilmesi

Tek diskli gömücü ayak şeklinde imal edilen makinada her bir gömücü ayak için birer

tane disk, disk küreği ve disk kolu göbek saplamasına somunla sıkılır. Disk küreğinin

sıyırıcı işlevini yapabilmesi için kürek sacı çekiç ile bükülerek diske yaklaştırılır. Bu

şekilde hazırlanmış 14 tane gömücü ayak, şasenin ön köşebendine puntalanmış olan

yüzüklere birer pim yardımıyla takılır ve rondela ile pimin düşmemesi sağlanır (EK 23).

20- Baskı Çubukları

Gömücü ayak baskı çubukları milden, 500 mm boyunda kesilir. Çubukları alt kısma

gömücü ayak kollarına bağlanacağı ucu eksantrik preste yassılaştırılır. Çubukların

kollara takılabilmesi için rondela deliği açılır (EK 24).

21- Baskı Çubuğu Çatalı

Gömücü ayak baskı çubuklarının ekim derinliği için dörtköşe mile bağlanmasına

yardım eden parçalar çubuk çatalı diye adlandırılır. Dökümden gelen, baskı çubuğuna

bağlanacak olan çekirdekler çatala kaynatılır (EK 25).

22- Gömücü Ayak Hareket Mili

Gömücü ayak baskı çubuklarına hareket verecek ve ekim derinliği ayar kolunun

bağlanacağı 26x26 dörtköşe mil 106 cm boyunda iki parçaya kesilir. Dökümden gelen

dörtköşe mil yatağının dış çapı CNC tornada işlenir. İşlenen dökümler şaseye takılır ve

kesilen miller mil yataklarına geçirilerek rondela ile sabitlenir (EK 26).

23- Gömücü Ayak Baskı Düzeneği

önceden üretilmiş baskı çubukları yassı uçları alta gelecek şekilde gömücü disk

kollarına rondela ile bağlanır. Baskı Çubuğu çatalları, gömücü ayak hareket miline

geçirilerek cıvatalanır. Kollara rondela ile bağlanan baskı çubuklarına alınan baskı

yayları geçirilir ve çubuklar dörtköşe mile cıvatalanmış çekirdeklere pul ve rondela

yardımı ile tutturulur. Gömücü ayak düzeni kurulmuş olur (EK 27).

24- Ekim Derinliği Ayar Kolu

Satın alınmış pistonlar önce sarı renge boyanarak kurumaya bırakılır. Pistonlar alt kısmı

şaseye sabitlenecek şekilde şaseye civatalanır. Hazırlanmış olan ekim derinliği ayar

kolları, kesilen bağlantı lamaları yardımıyla şaseye ve pistona civatalanıp tutturulur.

Ekim derinliği ayar koluyla ayar yapıldıktan sonra traktörden alınan hidrolik basınçla

pistonlara açılma hareketi verilir. Gömücü ayaklar baskı çubukları yardımıyla istenilen

ekim derinliğinde toprağa batarlar (EK 28).

25- Çelik Emniyet Dişlisi (EK 29)

80mm çapında, 50mm uzunluğunda kesilen çelik mil önce diş açma makinasına

bağlanarak çelik dişli haline gelir. Dişli matkap tezgahında mengene ile sıkıştırılarak

önce 12,5’ lik ardından 30’ luk matkap ucuyla ortasından delinir. Delinen çelik dişli

torna da iç çapının işlenmesiyle kullanıma hazır hale gelir (Şekil 3.9).

Şekil 3.9 Çelik dişli

26- Kavrama Hilali

Döküm olarak alınan kavrama hilali tornada işlenerek yüzey talaşı alınır. Önceden

üretilmiş iki tane çelik emniyet dişlisi içlerine dönmelerini sağlayacak rulmanların

çakılmasıyla kavrama hilaline birleştirilir. Kavrama hilali hareket iletim düzeni içinde

bulunur ve makinanın geri hareket etmesi durumuna sistemi korur ve ekici düzenin geri

dönmesini engeller (EK 30).

27- Gübre Ekici Düzen Hareket Dişlisi

Döküm olarak gelen ekici düzen hareket dişlisi, önce spiral taş makinası ile döküm

çapakları temizlenir. Dişli, gübre sandığının sağ ve sol sacına olmak koşuluyla gübre

ekici düzen hareket miline takılır ve bir rondelayla sabitlenir (EK 31).

28- Tohum Ekici Düzen Hareket Dişlisi ve Yatağı

Döküm olarak gelen ekici düzen hareket dişlisi, önce spiral taş makinası ile döküm

çapaklarından temizlenir. Dişli yatağı tornaya bağlanır ve yüzey talaşı işlenir (Şekil

3.10). Dişli ve yatağı tohum sandığının sağ ve sol sacına olmak koşuluyla tohum ekici

düzen hareket miline takılır ve bir rondelayla sabitlenir (EK 32).

Şekil 3.10 Ekici düzen dişli yatağı (işlenmemiş döküm)

29- Yaprak Dişli

Yaprak dişli bir ara dişli olarak kullanılır. Dökümden imal yaprak dişlinin göbeğine

tornada delik açıldıktan sonra dişler arasında kalan döküm çapakları spiral taş ile

temizlenir (EK 33).

30- Poyra Dişlisi İletim Zinciri

Hazır alınan hareket iletim zinciri, poyra dişlisi ve kavrama hilali dişlisi arasına

yerleştirilir ve açılmış olan bakla kapanarak tekerleklerden kavrama sistemine ve yaprak

dişli sayesinde diğer dişlilere hareketin iletilmesini sağlar (EK 34).

31- Çeki Oku (EK 35)

40x40x4 köşebent demirinden kesilen çeki oku sağ ve sol parçaları eksantrik preste

eğilerek şekillenir. Çeki oku orta köşebendi de 40x40x4 köşebentten 1400 mm boyunda

kesilir. 70x15 lamadan çeki okunun ayağı kesilir. Çeki demiri ise 100x10 luk lamadan

200mm uzunluğunda ki demirin elektrik kaynağı ile delinmesiyle üretilir. Çeki oku

köşebentleri, ayağı ve çeki demiri önce birbirine kaynaklanarak şaseye cıvatalanır (Şekil

3.11).

Şekil 3.11 Bir çeki okunun parçaları

32- Gübre Normu Ayar Kolu

40x5 lama demiri delinir ve şaseye bağlantı sacına kaynaklanır. Gübre normu ayar

skalası tabla üzerine puntalanır. Gübre normu ayar kolu, bağlantı sacı ile gübre

sandığına cıvatalanır ve ayar kolunun alt ucu gübre ekici düzen miline tutturulur. Kolun

üst kısmı skalanın içine geçecek şekilde döküm tabla gübre sandığına cıvatalanır

(EK36).

33- Tohum Ekim Normu ayar Kolu

Ekim normu ayar kolu da gübre normu ayar kolunda olduğu şekilde tohum sandığına

cıvata ile tutturulur. Kolun bağlantı sacının altında kalan kısmı tohum ekici düzen

dörtköşe miline tutturulur. Kolun sağa yada sola hareket ettirilmesi ile tohum ekici

düzen mili de aksi yönde hareket eder ve bu sayede tohum kutuları makaralarının etken

yüzeyi ayarlanarak ekim normu ayarı yapılır (EK 37).

34- Tekerlekler

hazır alınan 6.00x16 ebadında ki tekerlek jantı önce sarı renge boyanarak kuruması

beklenir. Kuruyan janta aynı ebatta olan lastikler takılarak beş tane cıvata ile poyraya

cıvatalanır (EK 38).

Şekil 3.12 Tekerlek

35- Çizi Kapatıcı Zincir

Toprağa ekilen tohumun ve gübrenin üstünün toprakla örtünmesini sağlamak için

zincirli tip çizi kapatıcı kullanılmaktadır. Her gömücü ayağa bir tane olma kaydıyla

hazır alınan üç veya dört halkalı zincirler disk küreklerinde bulunan deliklere kanca

yardımıyla takılırlar (EK 39).

36- Basamak

Basamakları şaseye bağlamak için gerekli bağlantı kolları daire testerede kesilir. Tohum

ve gübre kutularına uzanmayı kolaylaştırma için yapılan basamakların sacı hazır

alınmaktadır. Sacların kollara cıvatalaşabilmesi için delinir. Kollar eksantrik preste

eğildikten sonra şase arka köşebendine kaynaklanır. Basamak sacları cıvatalar ile

kollara sıkılır (EK 40).

37- Boyanma İşlemi

Tüm parçaların takıldığı makine önce hava tabancası ve sonra basınçlı su makinası ile

çapaklarından ve tozlarından temizlenir. Boya atölyesine sokulan makine önce astar

boya ile boyanır ve kuruması beklenir. Astarın kurumasından sonra ortalama 4.5 kg

yeşil boya ile makine boya işlemine tabi tutulur ve plastik parçaların takılabilmesi için

kurumaya alınır (EK 41).

38- Toz Sacı

Dişli ve zincir sistemlerinin dış etkenlerden zarar görmemesi ve iş güvenliği için dişli

düzeneğinin üzeri bir sac kapak ile kapatılır. Toz sacı önce makinaya cıvatalanabilmesi

için delinir ardından sarı renge boyanarak kuruması beklenir. Kuruyan sac kapak

cıvatalar yardımıyla makinanın sağ ve sol hareket iletim düzeninin üstünü örtecek

şekilde monte edilir (EK 42).

Şekil 3.13 Kurumaya bırakılmış toz sacı

39- Piston Hortumları (EK 43)

Traktörün hidrolik kaldırma kolundan aldığı basınçla gömücü ayaklara hareket veren

piston hazır alınan bir vana ve hidrolik hortumlar sayesinde çalışır. Aynı zamanda

sadece tek tarafta ki ekici düzene hareket sağlanması mevcut vana yardımıyla yapılır.

40- Plastik Tutmalıklar

Plastik üretim firmasından alınan sandık kapağı ve derinlik ayar kolları cıvatalanır (EK

44).

41- Tohum Gübre Boruları

Plastik üretim firmasından satın alınan kauçuk tohum ve gübre boruları boyları

kesilerek ayarlandıktan sonra her tohum ve gübre kutusuna bir tane olacak şekilde

rondela yardımı ile kutulara asılır.

Şekil 3.14 Teslime hazır bir 14 sıralı pistonlu çekilir tip kombine tahıl ekim makinasının önden görünüşü

4. BULGULAR

Çalışmanın bu kısmında, daha önceki bölümlerde verilen bilgilerin ışığında Bozkurt

Tarım Makinaları Ltd. Şti ’ nde yapılmış olan zaman etüdü çalışmasının verileri, iş

analiz formları, beşer tekrarlı zaman ölçümleri, eklenecek paylar ve ortaya çıkan

standart zamanlar işlemin öğelere ayrılması bölümünde verildiği şekliyle ayrı tablolar

halinde sunulmuştur. Aşağıda verilen iş akış sırasına göre her satır için verilmiş iş

analiz formu, zaman ölçüm formu ve zaman ölçümleri eklerde ki tablolarda

bulunmaktadır. Bulunan standart zaman değerleri beher makine için saniye cinsinden

sunulmuştur.

1- Şase (EK 5)

2- Tohum ve Gübre Kutuları Dörtköşe Mili (EK 6)

3- Gübre Kutuları (EK 7)

4- Gübre Sandığı (EK 8)

5- Tohum Kutuları (EK 9)

6- Tohum Sandığı (EK 10)

7- Şase Dayamalıkları (EK 11)

8- Tutmalıklar (EK 12)

9- Sandık Kapakları (EK 13)

10- Sandıkların Şaseye Montajı (EK 14)

11- Poyra ve Kapağı (EK 15)

12- Poyra Dişlisi (EK 16)

13- Aks Mili (EK 17)

14- Göbek Saplamaları (EK 18)

15- Disk Göbeği (EK 19)

16- Gömücü Diskin Toplanması (EK 20)

17- Disk Kolları (EK 21)

18- Disk Kürekleri (EK 22)

19- Gömücü Ayağın Birleştirilmesi (EK 23)

20- Baskı Çubukları (EK 24)

21- Baskı Çubuğu Çatalı (EK 25)

22- Gömücü Ayak Hareket Mili (EK 26)

23- Gömücü Ayak Baskı Düzeneği (EK 27)

24- Ekim Derinliği Ayar Kolu (EK 28)

25- Çelik Emniyet Dişlisi (EK 29)

26- Kavrama Hilali (EK 30)

27- Gübre Ekici Düzen Hareket Dişlisi (EK 31)

28- Tohum Ekici Düzen Hareket Dişlisi ve Yatağı (EK 32)

29- Yaprak Dişli (EK 33)

30- Poyra Dişlisi İletim Zinciri (EK 34)

31- Çeki Oku (EK 35)

32- Gübre Normu Ayar Kolu (EK 36)

33- Tohum Ekim Normu ayar Kolu (EK 37)

34- Tekerlekler (EK 38)

35- Çizi Kapatıcı Zincir (EK 39)

36- Basamak (EK 40)

37- Boyanma İşlemi (EK 41)

38- Toz Sacı (EK 42)

39- Piston Hortumları (EK 43)

40- Plastik Tutmalıklar (EK 44)

41- Tohum Gübre Boruları (EK 45)

Derecelendirme (işçinin performansının değerlenmesi) geniş ölçüde gözlemcinin

yargısına bağlı bulunmaktadır. Bu nedenle derecelendirme çeşitli tartışmalara neden

olmaktadır. Tartışmaların kaynağı, bazılarının derecelendirmeyi bilimsel prosedür

olarak kabul etmeleridir. Zaman etüdünde derecelendirme bir, değerleme fonksiyonu

olduğundan, bilimsel bir prosedür olarak kabul edilmesi mümkün değildir.

Derecelendirme ve ayrılan paylar değerlemeye dayandığı için yöntem ve işçiler arasında

bir pazarlık söz konusu olmaktadır (Öz-Alp 1977).

Bu çalışmada işçilerin performans değerlemesi yapılmamıştır. Eklerde ki ölçüm

formlarında kullanılan, ”L” harfi derecelendirmeyi ifade etmektedir ve bu değer 100

olarak alınıp standart zaman hesaplarına katılmamıştır.

5. TARTIŞMA VE SONUÇ

Atölye koşullarında üretim yapan firmada sac eğim ve büküm işlemlerinin

yapılamamasından dolayı saclar hazır eğilmiş olarak firma dışında ki bir sac eğim-

büküm atölyesinden sezonluk olarak sipariş edilmekte ve stoklanmaktadır. Dişliler ve

makaralar gibi dökümden mamul parçalar ise önceden döküm kalıpları hazırlanmış

olmakla birlikte firma dışında bir döküm atölyesinden sezonluk olarak sipariş edilip

depolanmaktadır.

Formlarda kullanılan “hazır” ibaresi, o parçanın firma dışında üretildiği anlamını taşır

ve zaman etüdü çalışması firmada girdiği işlemi kapsamaktadır. Formların numaraları

işlemin öğelere ayrılması bölümünde verildiği şekliyle numaralandırılmıştır. Çalışmada

kırk bir (41) tane iş analiz formu bulunmasına rağmen her formda birden fazla parçanın

işlenişi yer almaktadır. Zaman etüdü çalışması iş akış sırasına göre yapıldığı ve

öğelerine ayrıldığı için, bir formda işlemi biten bir parça başka bir formda da başka

işlemden geçebildiğinden, formlarda iş elemanlarında kullanılan ayrım noktaları;

“Başlangıç Noktası” ve “Bitiş Noktası” diye adlandırılmıştır.

Bu bölümde verilen değerler, standart zaman değerleridir. Ölçülen zamanlara

performans derecelendirmesi yapılmamış ve paylar eklenerek her öğe için standart

zamanlar hesaplanmıştır. Standart zaman tespitindeki amaçlardan biriside işletmede fiili

kapasiteyi belirlemektir. Çizelge 5.1’ de verilen zamanlara göre bu firmada pistonlu,

çekilir tip, 14 sıralı bir kombine tahıl ekim makinasının imalatı için hesaplanan toplam

standart zaman 31 Saat 23 dakika 47 saniyedir.

113026,91 saniye = 31 Saat 23 dakika 47 saniye

İmalat işleminin öğelere ayrılmasında 7 ana gruptan faydalanılmıştır. Bu gruplar Bölüm

3.1’ de ki tahıl ekim makinası üzerinde bulunması gereken temel parçalar sıralamasına

göre yapılmıştır. Çizelge 5.1’ de her basamağın hangi gruba bağlı olduğu a,b,c,...

harfleri ile belirtilmiştir.

a- Tohum ve gübre sandığı

b- Ekici düzenler

c- Tohum ve gübre boruları

d- Gömücü ayaklar

e- Hareket iletim düzenleri

f- Çatı ve tekerlekler

g- Boya işlemi

Çizelge 5.1 İşlemin öğelerine göre bulunan standart zamanlar

1- Şase f 3711,168 Saniye

2- Tohum ve Gübre Kutuları Dörtköşe Mili b 1304,345 Saniye

3- Gübre Kutuları b 2169,72 Saniye

4- Gübre Sandığı a 1521,248 Saniye

5- Tohum Kutuları b 4708,76 Saniye

6- Tohum Sandığı a 2901,498 Saniye

7- Şase Dayamalıkları a 2838,024 Saniye

8- Tutmalıklar a 157,2 Saniye

9- Sandık Kapakları a 398,868 Saniye

10- Sandıkların Şaseye Montajı a 2185,19 Saniye

11- Poyra ve Kapağı e 2042,88 Saniye

12- Poyra Dişlisi e 1153,376 Saniye

13- Aks Mili e 3745,28 Saniye

14- Göbek Saplamaları d 5270,832 Saniye

15- Disk Göbeği d 2777,6 Saniye

16- Gömücü Diskin Toplanması d 4089,344 Saniye

17- Disk Kolları d 10362,68 Saniye

18- Disk Kürekleri d 1740,48 Saniye

19- Gömücü Ayağın Birleştirilmesi d 5874,82 Saniye

20- Baskı Çubukları d 4032,504 Saniye

21- Baskı Çubuğu Çatalı d 1428 Saniye

22- Gömücü Ayak Hareket Mili d 1248 Saniye

23- Gömücü Ayak Baskı Düzeneği d 2822,96 Saniye

24- Ekim Derinliği Ayar Kolu d 2069,82 Saniye

25- Çelik Emniyet Dişlisi e 4597,84 Saniye

26- Kavrama Hilali e 1874,276 Saniye

Çizelge 5.1 İşlemin öğelerine göre bulunan standart zamanlar (devam)

27- Gübre Ekici Düzen Hareket Dişlisi e 635,44 Saniye

28- Tohum Ekici Düzen Hareket Dişlisi ve Yatağı e 2541,712 Saniye

29- Yaprak Dişli e 714,42 Saniye

30- Poyra Dişlisi İletim Zinciri e 723,32 Saniye

31- Çeki Oku f 2344,032 Saniye

32- Gübre Normu Ayar Kolu b 2225,88 Saniye

33- Tohum Ekim Normu ayar Kolu b 2221,02 Saniye

34- Tekerlekler f 1762,56 Saniye

35- Çizi Kapatıcı Zincir f 1535,168 Saniye

36- Basamak f 1138,5 Saniye

37- Boyanma İşlemi g 13687,71 Saniye

38- Toz Sacı e 1834,728 Saniye

39- Piston Hortumları g 747,912 Saniye

40- Plastik Tutmalıklar g 1185,096 Saniye

41- Tohum Gübre Boruları c 2702,7 Saniye

Toplam Standart Zaman : a+b+c+d+e+f+g 113026,9 Saniye

Elde edilen bulguları Çizelge 5.1’ de ve Çizelge 5.2’ de özetlenmiştir. Çizelgeden elde

edilecek sonuçlar şunlardır:

1- Gübre ve tohum sandığı, kapakları, şase dayamalıkları, tutmalıkları ve şaseye

montajları ana grubunda toplam standart zaman, 166,7 dakika olmuştur. Bu değerin

toplam standart zaman içindeki payı 9 %’ dur.

2- Ekici düzen ana grubunun öğeleri olan, tohum ve gübre kutularının ve

dörtköşelerinin imalatı için geçen standart zaman, 210,5 dakikadır. Bu değerin toplam

standart zaman içindeki payı 11 %’ dir.

3- Tohum ve gübre boruları plastik şekliyle firma dışında üretilmesi nedeniyle sadece

montajı için standart zaman , 45 dakika kadardır. Bu değerin toplam standart zaman

içindeki payı sadece 2 %’ dir.

4- Gömücü ayaklar ana başlığı altında ise, göbek ve saplaması, disk, kürekler, kollar,

baskı çubukları gibi birçok parçanın ölçümleri yer almaktadır. Buna göre gömücü

ayaklar için hesaplanan standart zaman, 695,3 dakikadır. Bu değerin toplam standart

zaman içindeki payı 37 %’ dir.

5- Hareket iletim düzenlerinde kullanılan döküm dişlilerin işlenmesi ve montajı için

hesaplanan standart zaman, 331,5 dakikadır. Bu değerin toplam standart zaman içindeki

payı 18 %’ dir.

6- Çatıyı oluşturan şase, çeki oku, basamak ve tekerleklerin imalatı için hesaplanan

standart zaman, 174,9 dakikadır. Bu değerin toplam standart zaman içindeki payı 9 %’

dur.

7- Boya işlemi ve sonrasında plastik parçaların montajı için hesaplanan standart zaman,

260,4 dakikadır. Bu değerin toplam standart zaman içindeki payı 14 %’ tür.

Bulgulara göre yapılan çalışmada % 37’ lik oran ile en fazla süre gömücü ayakların

üretilmesi için harcanmaktadır. Bu üretim safhasında yapılacak iyileştirmeler toplam

sürenin azaltılabilmesinde etkili olacaklardır. Yeni makine alımı, daha fazla işçi

çalıştırılması gibi öneriler zamanın kısaltılması için etkili olabilecektir.

Tohum ve gübre borularının plastik kullanılması ise % 2 oranı ile zamandan tasarruf

sağlanıldığını göstermektedir. Plastik boru kullanımında bakım masrafının düşük

olması, maliyetin aşağıya çekilmesi gibi avantajların yanında doğaya verdiği zarar da

göz önünde bulundurulmalıdır.

Çizelge 5.2 Akış gruplarına göre toplam zamanlar ve oranları

Akış Grupları Saniye Dakika

Toplama Oranı

a- Tohum ve gübre sandığı 10002 166,7 % 9

b- Ekici düzenler 12629,7 210,495 % 11 c- Tohum ve gübre boruları 2702,7 45,045 % 2 d- Gömücü ayaklar

41717 695,284 % 37 e- Hareket iletim düzenleri 19863,3 331,055 % 18 f- Çatı ve tekerlekler 10491,4 174,857 % 9 g- Boya işlemi

15620,7 260,345 % 14

Toplam Standart Zaman: 113026,9 Saniye

1883,8 Dakika % 100

5.1 Sonuçların Karşılaştırılması

Bu çalışmada elde edilen sonuçlar, aynı iş kolunda daha önceden yapılmış bir zaman

etüdü çalışmasının olmamasından dolayı iş öğeleri bakımından değerlendirilmeye

alınacaktır. Çalışmadan elde edilen sonuçların ileride yapılacak zaman etüdü

çalışmalarına kaynak olacağı umulmaktadır.

Önceden yapılmış birkaç zaman etüdü çalışmasına bakacak olursak sapdöver harman

makinası üretiminde yapılan bir iş etüdü çalışmasında hareket iletim düzeninin toplam

süre içinde ki payı % 19,71 dir. Ekim makinası için yaptığımız bu çalışmada ise bu süre

331 dakika ile % 18 lik bir paya sahiptir (Yalçınkaya 1997).

Sapdöver harman makinası üretiminde, boyama işlemi için toplam zaman ise 256

dakika olarak verilmiştir, çizelge 5.2 den görüleceği üzere ekim makinasında boyama

için geçen zaman ise 260,4 dakika olarak hesaplanmıştır (Yalçınkaya 1997).

Şase, çeki oku, destek ayakları ve akslar gibi sapdöver harman makinasının destek

organlarının imalatında toplam zaman 236,2 dakika iken bu tez çalışmasında

hesaplanan değer 175 dakika kadar olmuştur (Yalçınkaya 1997).

Tarım arabası için yapılan bir standart zaman tespiti çalışmasında ise poyranın

işlenmesine ilişkin sürelerin toplamı 31 dakika olarak hesaplanmıştır. Çizelge 5.1’ den

görüleceği üzere tahıl ekim makinasında poyra ve kapağı için hesaplanan standart

zaman ise 34,4 dakikadır (Aksoylu 1988).

Makine imalat sektöründe tezgahlar giderek modernleşmekte ve teknolojisi giderek

artmaktadır. Eskiden kalma usuller yerine çağdaş tekniklerin benimsenmesi işletmede

verimin de yükselmesine, maliyetin düşmesine yardımcı olacaktır. İşletmeler serbest

piyasa koşullarında, karlılıklarını koruyabilmeleri için maliyeti düşürmek için

uğraşmalıdırlar. Dış pazarlara açılabilmenin bir şartı da budur. Yapılan zaman etüdü

çalışmaları, yeni yatırım yapılmaksızın iş akışında ki aksaklıkların nerelerde olduğunu

gözler önüne serecektir.

Standart zamanların karşılaştırılabilmesi ve değerlendirmenin yapılabilmesi amacı ile

zaman etüdü çalışmalarının daha çok yapılması ve patronların bu konuya daha hassas

yaklaşmaları gerekmektedir.

KAYNAKLAR

Akal, Z. 1981. İş Etüdü, MPM Yayınları , No. 29, 460 s.

Aksoylu, F. 1988. Talaşlı İmalatta Standart zamanların Tespiti ve Bir Uygulama.

Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir

Anonim. 2004. İş Etüdü (Çev. Z. AKAL), MPM Yayınları No: 29, 6. Basım, 414 S.

Ankara

Aşıcı, Ö. 1966. İşletmelerde Zaman Faktörü, Ege Üniversitesi Yayını, No.47 , 91 s.

İzmir

Barnes, M. 1968. Motion and Time Study, New York, John Wiley and Sons, Inc.

Dursun, İ.G. ve Erol, M.A. 1998. Ekim, Bakım ve Gübreleme Makinaları. Ankara

Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayın No: 1499, 271s. Ankara

Gerdan, N. 1998. Çay İşleme Fabrikalarında Zaman Etüdü. Yükse Lisans Tezi, Ankara

Gökçebay, B. 1986. Tarım Makinaları 1. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayın

No: 979. 395 s. Ankara

İngiliz Standartları Sözlüğü (B.S. Glossary). London, 1969.

Kobu, B. 1996. Üretim Yönetimi, İstanbul Üniversitesi, Yayın No.01, 607 s. İstanbul

Kutluada, M. 1973. İşletmelerde Prodüktivite Rantabilite İlişkileri, İstanbul Reklam

Yayını, 68 s. İstanbul

Kurt, M. 1988, Uygulamalı İş Etüdü Seminer Notları, 92 s.

Öz-Alp, Ş. 1977. Hareket ve Zaman Etüdü. Eskişehir İktisadi ve Ticari İlimler

Akademisi Yayın No: 184/115, 123s,

Raymond M. 1975. Production and Operations Management, New York and London,

McGraw-HiII, 3rd. ed., s.516-517

Sağın, S. , Sens, W. 1987. Sanayide Verimlilik ve İş Etüdü, Makine Mühendis Dergisi

C.28, S.325

Şen, A. 2001. Şeker Fabrikasında Zaman Etüdü. Yüksek Lisans Tezi, Ankara

Tunalıgil, B.G. ve Eker, B. 1987. Tarımsal Mekanizasyonda Sistem Analizi. Ziraat

Fakültesi Yayın No: 1090. 140 s. Ankara

Ünal, H. 1998. Yem Fabrikalarında Zaman Etüdü. Yükse Lisans Tezi, Ankara

Yalçınkaya, S. 1997. Sapdöver harman makinası üretiminde iş akış diyagramına göre iş

etüdü. Yüksek Lisans Tezi, Ankara

ÖZGEÇMİŞ

Adı Soyadı : Osman Okay GÜMÜŞAY

Doğum Yeri : Ankara

Doğum Tarihi : 19/ 06/ 1980

Medeni Hali : Bekar

Yabancı Dili : İngilizce

Eğitim Durumu

Lise : Yıldırım Beyazıt Anadolu Lisesi (1998)

Lisans : Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü

(2003)

Yüksek Lisans: Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Makinaları

Anabilim Dalı (Eylül 2003 – Şubat 2007)

Çalıştığı Kurumlar ve Yıl

Alpha İDF İç ve Dış Tic. A.Ş. (Nisan 2005 - Ekim 2006)

Bozkurt Tarım Makinaları. Ltd. Şti. (Temmuz2004 - Ocak2005)

EKLER

EK 1 Kombine Tahıl Ekim Makinası, Otomatikli Çekilir Tip

EK 2 İş Analiz Formu

EK 3 Akış Dilimi ve Ölçme Noktası

EK 4 Zaman Ölçüm Formu

EK 5 Şase

EK 6 Tohum ve Gübre Kutuları Dörtköşe Mili

EK 7 Gübre Kutuları

EK 8 Gübre Sandığı

EK 9 Tohum Kutuları

EK 10 Tohum Sandığı

EK 11 Şase Dayamalıkları

EK 12 Tutmalıklar

EK 13 Sandık Kapakları

EK 14 Sandıkların Şaseye Montajı

EK 15 Poyra ve Kapağı

EK 16 Poyra Dişlisi

EK 17 Aks Mili

EK 18 Göbek Saplamaları

EK 19 Disk Göbeği

EK 20 Gömücü Diskin Toplanması

EK 21 Disk Kolları

EK 22 Disk Kürekleri

EK 23 Gömücü Ayağın Birleştirilmesi

EK 24 Baskı Çubukları

EK 25 Baskı Çubuğu Çatalı

EK 26 Gömücü Ayak Hareket Mili

EK 27 Gömücü Ayak Baskı Düzeneği

EK 28 Ekim Derinliği Ayar Kolu

EK 29 Çelik Emniyet Dişlisi

EK 30 Kavrama Hilali

EK 31 Gübre Ekici Düzen Hareket Dişlisi

EK 32 Tohum Ekici Düzen Hareket Dişlisi ve Yatağı

EK 33 Yaprak Dişli

EK 34 Poyra Dişlisi İletim Zinciri

EK 35 Çeki Oku

EK 36 Gübre Normu Ayar Kolu

EK 37 Ekim Normu Ayar Kolu

EK 38 Tekerlekler

EK 39 Çizi Kapatıcı Zincir

EK 40 Basamak

EK 41 Boyanma İşlemi

EK 42 Toz Sacı

EK 43 Piston Hortumları

EK 44 Plastik Tutmalıklar

EK 45 Tohum Gübre Boruları

EK 1 Kombine Tahıl Ekim Makinası, Otomatikli Çekilir Tip

1 Gübre Sandığı 10 Otomatik Kaldırma Düzeni Kolları 2 Tohum Sandığı 11 Ekim Normu Ayar Kolu 3 Hareket İletim Düzeni 12 Ekim Normu ayar Skalası 4 Zincir Muhafazası 13 Gömücü Ayaklar 5 Gömücü Ayak Baskı Kolları 14 Çeki Oku 6 Tohum Boruları 15 Tekerlekler 7 Tohum Kutuları Otomatikli Çekilir Tip Kombine Tahıl

Ekim Makinası (mibzer) Parçaları

8 Ekim Derinliği Ayar Kolu 9 Otomatik Kaldırma Düzeni

EK 2 İş Analiz Formu

İŞ ANALİZ FORMU

ÜRÜN KODU:

BÖLÜM:

ÜRÜN ADI:

ALT BÖLÜM:

İŞLEM NO:

FORM NO:

İŞLEM ADI:

SAYFA NO:

METOD(İŞ ELEMANLARI VE AYRIM NOKTALARI)

İŞ ELEMANLARI:

SEYREK ELEMANLAR:

MALZEME VE GİRDİLER:

ANALİZİ YAPAN:

Ek 3 Akış Dilimi ve Ölçme Noktası

Kayıt No: Sayfa No:

NO AKIŞ DİLİMİ VE

Ölç. No :

1 2 3 4 5 ∑ L / n

_ L _ _

t = L * t * 100

Zaman Türü

ÖLÇME NOKTASI ∑ t / n

_ t

A:

100 1

0,00 sn L 100 100 100 100 100

t 0,00 0,00

B:

100 1

0,00 sn L 100 100 100 100 100

t 0,00 0,00

C:

100 1

0,00 sn L 100 100 100 100 100

t 0,00 0,00

D:

100 1

0,00 sn L 100 100 100 100 100

t 0,00 0,00

E:

100 1

0,00 sn L 100 100 100 100 100

t 0,00 0,00

F:

100 1

0,00 sn L 100 100 100 100 100

t 0,00 0,00

TOPLAM 0,00 sn

EK 4 Zaman Ölçüm Formu

ZAMAN ÖLÇÜMÜ FORMU KAYIT NO

SAYFA

YAPILACAK İŞ:

ATÖLYE :

SİPARİŞ NO: SİPARİŞ MİKTARI:

ÖLÇÜM TARİHİ : BAŞLAMA SAATİ

ÖLÇÜM SÜRESİ: BİTİŞ SAATİ :

PARÇANIN GELİŞİ:

ÇALIŞAN İŞÇİ:

İŞÇİNİN TECRÜBESİ:

KULLANILAN ALETİN TİPİ ÖZELLİĞİ:

ÇALIŞILAN ORTAM KOŞULLARI:

YAPILACAK İŞİN KALİTE DÜZEYİ:

ÖLÇÜLEN NORMAL ZAMAN: 0 Saniye VERİLECEK PAYLAR:

KİŞİSEL İHTİYAÇ PAYI % BEDENİ ÇABASI % DÜŞÜNME ÇABASI % DURUŞ POZİSYONU % GÜRÜLTÜ % GÖZ YORGUNLUĞU % ÇEVRE ŞARTLARI % DİNLENME % HAZIRLAMA PAYI %

ARIZİ PAYLAR % TOPLAM PAYLAR 0% Saniye

STANDART ZAMAN : ÖLÇÜLEN NORMAL ZAMAN+TOPLAM PAYLAR

STANDART ZAMAN: 0 Saniye

HAZIRLAYAN:

ÖZET

Yüksek Lisans Tezi

TAHIL EKİM MAKİNASI İMALATINDA

ZAMAN ETÜDÜ

Osman Okay GÜMÜŞAY

Ankara Üniversitesi

Fen Bilimleri Enstitüsü

Tarım Makinaları Anabilim Dalı

Danışman: Prof. Dr. İbrahim ÇİLİNGİR

Mevcut tesis ve işgücünden faydalanarak gerçekleştirilen bu çalışma da, ekim makinası

imalatı yapan bir işletmede zaman etüdü çalışması yapılmıştır.

İş etüdü, işletmede verimliliği arttırmak ve gelişme olanağı sağlayabilmek amacı ile

belli bir olayı, ekonomi ve etkenlik açısından, etkileyen tüm kaynak ve etmenleri

dizgesel olarak araştırır ve insan çalışmasını geniş kapsamı ile inceler. İş etüdü, metot

etüdü ve iş ölçme teknikleri için kullanılan bir terimdir. İş ölçmede kullanılan

tekniklerden birisi ise zaman etüdüdür. Bu çalışmada iş ölçme tekniklerinden zaman

etüdünün özelliklerine değinilmiştir. Zaman etüdü çalışmasında kullanılan formlar ve

araçlarla ilgili örnekler verilmiş ve zaman etüdünün aşamaları hakkında genel bilgiler

verilmiştir.

Zaman etüdü çalışmalarına dayanarak yapılan bu çalışma sonucunda, ekim makinası

imalatı yapan işletmede standart zamanlar bulunmuş, bulunan değerler benzer

çalışmalarla karşılaştırılmıştır.

2006, 189 Sayfa

Anahtar Kelimeler: Zaman etüdü, iş ölçümü, standart zaman, iş etüdü, ekim makinası,

iş akış diyagramı, tahıl ekim makinası

ABSTRACT

Master Thesis

TIME ANALYSIS IN SOWING MACHINE PRODUCTION

Osman Okay GÜMÜŞAY

Ankara University

Graduate School of Natural and Applied Sciences

Agriculture Machinery Department

Supervisor: Prof. Dr. İbrahim ÇİLİNGİR

In this study, time analysıs method applied at a company which products sowing

machine, profit from present foundation and productive power

This branch of science in a company, to increase productivity and progress specific

event in terms of economy and effectiveness, affect all source and factors studies

systematic and generically studies about human working. Work study is a term, used for

method study and work measuring technics. One of the technicals used for work

measuring is time analysis. In this study, touch on specialities of time analysis one of

work analysis technics. Some examples had been given about the forms and tools, used

in time analysis study and general informations about stages of time analysis. Also

some informations had given about sowing and sowing machines terms.

Help of made time analysis studies, has given the calculated standart times in the end of

time analysis study at company, products sowing machines. Calculated values

compared to standart time values in similar studies.

2006, 189 Pages

Key Words: Time study, time analysis, work measuring, standart time, work analysis,

work flow chart, sowing machine

EK 37 Ekim Normu ayar Kolu

Parça İmalat

Ekim Normu Ayar Kolları Kaynak Atölyesi

33

Ekim normu ayar kollarının imalatı 1

İŞ ELEMANLARI:

A: Ekim normu ayar kolu sacının ve lamasının taşınması-2 taneBaşlangıç Noktası: Parçaların depodan alınmasıBitiş Noktası: Parçaların matkap tezgahına bırakılması

B: Lamanın ve sacların delinmesiKullanılan Alet: Matkap tezgahıBitiş Noktası: delinen parçanın kaynak tezgahına bırakılması

C: Şase bağlantı sacının lamaya kaynatılması-2 taneKullanılan Alet: Elektrik kaynağıBitiş Noktası: Ekim normu ayar kolunun son montaj hattına bırakılması

D: Ekim normu ayar kolunun tohum ekici düzen miline ve şaseye civatalanması-2 taneBitiş Noktası: Somunların sıkılması

E: Ayar tablasına sac skalanın puntalanması-2 taneKullanılan Alet: El puntasıBaşlangıç Noktası: Tablanın ve skalanın döküm deposundan alınmasıBitiş Noktası: Ayar skalasının Son montaj hattına bırakılması

F: Ekim normu ayar tablasının şaseye civatalanması-2 taneBitiş Noktası: Ayar tablası somunlarının sıkılması

SEYREK ELEMANLAR:Matkap ucunun değiştirilmesiKaynak elektrodunun değiştirilmesi

MALZEME VE GİRDİLER:Ayar kolu-40x5 lama hazırAyar skalası-sac hazırAyar tablası-döküm hazırKol bağlantı sacı-hazır

ANALİZİ YAPAN: Osman Okay GÜMÜŞAY

FORM NO:

SAYFA NO:

İŞ ANALİZ FORMU

METOD(İŞ ELEMANLARI VE AYRIM NOKTALARI)

BÖLÜM:

ALT BÖLÜM:

ÜRÜN KODU:

ÜRÜN ADI:

İŞLEM NO:

İŞLEM ADI:

163