F.D.C. 232.311.1

YÖRESi DOGU KAYINI (Fagus orientalis Lipsky.) ORMANLARlNDA TOHUM VERiMi ÜZERiNE

ARAŞTIRMAlAR

Les Recherches sur la fructification dans les peuplements du H@tre orientale (Fagus orientalis Lipsky.)

de la Region de Bolu

SuatTOSUN Orman Yüksek Mühendisi

ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTiTÜSÜ YAYlNLARI TEKNiK BÜLTEN SERiSi No: 232

ÖN SÖZ

"Bolu Yöresi Doğu Kayını (Fagus orientalis Lipsky.) Ormanlarında Tohum

Verimi Üzerine Araştırmalar" adlı bu çalışma 1981-1992 yılları arasında hazırlan­

mıştır.

Araştırmanın özellikle proje hazırlığı evresinde değerli fikir, bilgi ve düşün­

celerinden yararlandığım sayın hacarn Prof.Dr.Melih BOYDAK'a içten duygula­

rımla teşekkürü bir borç bilirim.

Çalışmanın planlanmasında ve değerlendirilmesinde değerli görüşlerin­

den istifade ettiğim ·ormancılık Araştırma Enstitüsü uzmanlarından sayın

Doç.Dr.Osman SUN'a şükranlarımı sunarım. Yine öneri ve uyarılarından istifa­

de ettiğim sayın Doç.Dr.Abdullah GEZER'e, sayın Dr.Artok SUNER'e teşekkü­

rü bir görev sayarım.

Araştırmanın değerlendirme aşamasında çalışmamda emeği geçen izmit

K.H.G.Y.T. Araştırma Enstitüsünden sayın Mehmet ERCAN'a teşekkürlerimi

sunarı m.

Deneme alanlarına ait anakaya örneklerinin tesbitinde yardımlarını esirge­

meyen Araştırma Müdürüm sayın Dr.Cemil AKSOY'a, projenin başlangıç aşa­

masında bana gayret veren eski Müdürü m sayın Metin GÜLENÇ' e teşekkür

ederim.

11 yıl gibi uzun bir sürede, sert kış koşullarında ve diğer olumsuz engelle­

yici koşullarda arazi çalışmalarımda yardımlarını esirgemeyen Araştırma Mü­

dürlüğümüz elemanlarından sayın Fahri YAVUZ, Nazım KOCABACAK, Musta­

fa ÖZYÜN ve diğer mesai arkadaşlarıma teşekkürlerimi sunarım.

Deneme alanlarının korunmasında yardımlarını gördüğüm Bolu, Mudur­

nu, Yığılca Orman işletmesi elemaniarına da ayrıca teşekkür ederim. Çalışma­nın daktilo yazımını yapan sayın Huriye GÜNDÜZ' e candan teşekkürü borç bi­

lirim.

Araştırma sonuçlarının uygulamacı meslektaşlarıma yararlı olmasını dile-

ri m.

BOLU- 1992

Suat TOSUN

3

ÖZ

Bolu Yöresi Doğu Kayını (Fagus orientalis Lipsky.) Ormanlarında

1981-1991 yılları arasında tohum verimliliği araştırılmıştır. Üç orman işletmesin­

de bakı (kuzey, güney), çap sınıfları (lll ve IV çap s.) faktörleri dikkate alına­

rak toplam 24 deneme alanı seçilmiştir. Deneme alanlarında 9-12 adet ahşap

ayaklı galvaniz saçtan kesik koni şeklinde yapılmış 1/4 m2 ağızlı tohum kapan­

ları sistematik olarak yerleştirilmiştir.

1984 ve 1985 yılında m2'ye dökülen erkek çiçek sayısı ile meyva (boş ve

dolu) sayısı arasında bir korelasyon olduğu saptanmıştır.

Bolu yöresinde kayın doğal gençleştirmesinde silvikültür planlarının tanzi­

minde anahtar rol oynayabilecek bol ve iyi (yararlanılabilir) tohum yılları fre­

kansı 4-6 yıl saptanmıştır. 11 yıllık sürede bir bol, iki iyi, üç orta ve beş zayıf to­

hum yılı belirlenmiştir.

ABSTRACT

Cet recherce est appliquee pour determiner sur la fructification dans les

peuplements du Hetre orientale (Fagus orientalis Lipsky.) de la region de BO­

LU. Cet recherche a commence du 1981 etilafini 1991 (11 ans). Les places

d' essai o nt ete choisi trois directions de L' exploitation de for ~st les facteurs

principales de cet essai so nt; L' exposition, la classes de diametre situation. il

ya total 24 les places d'essai. Surface de chaque bloc est de 0.25 ha. Dans

un chaque bloc sont situees 9-12 pieges, la t- ble galvanisee et 1/4 m2 super­

ficiel. Ona determine la relation lineaire entre le fleur male-faine par m2.

Pour une periade de 11 ans (1981-1991) on peut compter une abontante

fainee, deux bonne fainees, trois milieu fainees et cinq faible fainees. On a de­

termine la frequence L'abondante fainee (utisable)4-6 ans.

5

iÇiNDEKiLER

Sayfa

GiRiŞ ................................................. 9

2 LiTERATÜR ÖZETi ....................................... 11

2.1 Kayının Tohum Verimliliğine Etki Eden Faktörler ............. 13

2. 1. 1 Edafik Faktörler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

2.1.2 Klimatik faktörler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

2.1.3 Biyolojik Faktörler ........... .' ................... 16

2.1.4 Silvikültürel Faktörler ............................. 17

2.1.5 Kalıtıma Ait Faktörler ............................. 17

2.2 Kayın Tohumu Rekoltesine Ait Araştırmalar ................. 18

3 MATERYAL VE YÖNTEM .................................. 20

3.1 Yetişme Ortamı Özellikleri .............................. 20

3. 1. 1 Mevki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

3.1.2 iklim .......................................... 21

3.1.3 Araştırma Sahalarının Morfolojik ve Jeolojik Yapısı,

Toprak Özellikleri ve Bitki Örtüsü .................... 21

3.2 Deneme Alanlarının Seçimi ve Tanıtımı .................... 26

3.2.1 Deneme Alanlarının Belirlenmesi ..................... 26

3.2.2 Deneme Alanlarında Yapılan işler .................... 27

4 VERiLERiN DEGERLENDiRiLMESi ........................... 29

4.1 Doğu Kayını Erkek Çiçeklerin Dökülme Seyri ............... 29

4.2 Tohum Veriminin 11 Yri içerisinde Çeşitli Etkeniere Bağlı

Değişimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

4.2.1 Bolu Orman Bölge Müdürlüğünün Üç Orman

işletmesinde Doğu Kayını Tohum Verimi .............. 33

4.2.2 Farklı Bakılarda Tohum Verimi ...................... 33

4.2.3 Farklı Çap Sınıflarında Tohum Verimi ................. 34

4.3 Doğu Kayını Tohum Kalitesine (Nitelik) ilişkin Veriler .......... 34

4.4 Farklı Yıllarda Tohum Verimi ............................ 35

4.5 Tohum Dökümünün Yıl içindeki Seyri ..................... 35

7

5 BULGULAR VE TARTIŞMA ................................. 36

5.1 Erkek Çiçek Verimi x Meyvalanma ilişkisi .................. 36

5.2 Bolu Orman Bölge Müdürlüğünün Üç Orman işletme

Müdürlüğünde Kayın Tohum Verimliliğinin Karşılaştırılması ..... 38

5.3 Farklı Bakılarda Tohum Veriminin Karşılaştırılması ............ 38

5.4 Farklı Çap Sınıflarındaki Meşcerelerde Tohum Veriminin

Karşılaştırılması ..................................... 39

5.5 To hum Kalitesine ilişkin Bulgular ............. · ............ 39

5.6 Bol Tohum Yıllan Sıklığı ve Sınıflandırma ................... 40

5.7 Kayın Meşcerelerinde Tohum Veriminin irdelenmesi .......... 42

5.8 Yüksek Zon Populasyonlarında Tohum Verimi .............. 43

6 SONUÇ VE ÖNERiLER .................................... 46

ÖZET ................................................. 50

RESUME .............................................. 52

KA YNAKÇA ............................................ 54

EKLER ................................................ 57

8

1 GiRiŞ

Ülkemizde 666.607 ha.lık bir yayılış alanı ve 153 667 448 m3'1ük dikili ağaç

servetiyle Doğu Kayını (Fagus orienta/is Lipsky) ön sıralarda yer alan bir ağaç

türümüzdür.

Kayın ormanlarımız maalesef şimdiye kadar odun, maden direk, travers,

mobilya kerestesi, parke v.b. elde etmek amacıyla yapılan düzenli veya düzen­

siz kesimler nedeniyle büyük tahribata uğramıştır. Bu ormanlarda 1965 yılına

kadar seçme metodunun kötü uygulamaları, meşcere yapısında olumsuz etki­

ler oluşturmuştur.

Yaş sınıfları metodunun uygulamaya konulmasından sonra, yaşlı kayın or­

manlarının tekrar verimli hale dönüştürülmesi ve devamlılığın sağlanması için,

gençleştirme alanları ayrılmıştır. Kayın tohumunun ağır olması ağaçların an­

cak tacının altını tohumlama durumunda olması, gençleştirmede siper yönte­

mini seçtirmiştir.

Kayın'da zengin tohum yıllannın diğer ağaç türlerine göre geniş peryod­

larla meydana· gelmesi ise, gençleştirme planlaması nın, büyük alan siper duru­

muyla yapılmasını zaruri kılmıştır.

Kayının doğal yolla gençleştirilmesinde, 1970-1985 yılları arasında görü­

len başarısızlıkların pek çok nedenlerinden birisi olarak, kayın tohumunun çim­

lenmeden ve çimlendikten hemen sonra fidecik evresinde fare ve kuş zararlıla­

rıyla tüketilmesi gösterilmektedir.

Nitekim 1982 yılından sonra, Batı Karadeniz Bölgesi Kayın ormanlarında

çalışan uygulamacılar, kayın gençleştirmesi nde kayın tohum ve fideciğini koru­

maya yönelik tedbirleri artırarak, çok başarılı sonuçlar almışlardır.

Öte yandan 1975 yılından sonra başarısızlıklar karşısında, alternatif suni

gençleştirme tekniklerinden dikim ve ekim araştırmalarına başlanılmıştır (TEN­

GiZ 1974, TOSUN ve GÜLCAN 1985). Kayın dikimlerinde başarılı sonuçlar üze­

rine, fidanlıklar 1983 yılından sonra gittikçe artan, kayın fidanı üretimini gerçek­

leştirmiştir. Son yıllarda ara tohum yıllarından da istifade edilerek yıllık 20-30

ton kayın tohumunun toplandığı tesbit edilmiştir.

9

Yapraklı fidan yetiştirmeye yönelik çabalar sonucu, Doğu Kayını tohum meşcerelerinin sayısında ve sahasında oldukça fazla artışlar kaydedilmiştir

(1989 yılı itibarıyle 25 tohum meşceresi toplam 2248.60 ha saha).

Kayın tohumunun saklanma konusundaki sorunlarını çözmek için de ka­

yın üreten fidanlıklarda soğuk hava depoları inşa edilmiş ve faaliyete geçiril­

miştir.

Kayın tohumu rekoltesine bağımlı, gerek doğal gençleştirme ve gerekse

suni gençleştirme planlaması ve fidanlık programlarının sağlıklı yapılabilmesi­

ne, bu araştırmadan elde edilecek bazı sonuçların katkısının olması, en içten

dileğimdir.

lO

2 LiTERATÜR ÖZETi

Doğu Kayını (Fagus orientalis Lipsky.) diğer ağaç türlerine göre zengin

tohum yılları seyrek, ağır tohumlu bir ağaçtır.

Doğu Kayını bir cinsli, bir evciklidir. Dişi ve erkek çiçekler aynı ağaçta, fa­

kat ağacın farklı yerlerinde yer alırlar. T azlaşma rüzgarla (Anemogamia) ve ge­

nellikle nisan ayında, bazen de mayıs ayı başında meydana gelir, Erkek ve di­

şi çiçekler ağaç üzerinde yaprakianma ile beraber görünmeye başlar.

Tohum yılının tahmininde, çiçekie ilgili fenolojik gözlemler daha çok ni­

san ayında önem taşır. Nisan ayından itibaren yaprak tomurcuklarıyla birlikte,

çiçek tomurcukları da periyantiarını atarak çiçek taslaklarını göz önüne serer­

ler.

EREL (1966), Batı Almanya'da tohum istihsalinde verimliliğin ne olacağı­

na ilişkin, Kayın tohumu meşcerelerinde haziran ayı ortasına kadar, çiçeklen­

me fenoloji olayının kabaca da olsa tesbitiyle, ilk teşhisierin yapıldığını belirt­

mektedir.

Silvikültürel planlamada bol tohum yılının bir yıl öncesinden tesbiti, Sarı­

çarn (Pinus silvestris L.) ve Karaçam (Pinus nigra Arnold.) türlerinde, bilya bü-

• yüklüğündeki bir yıllık koneletlerin çokluğuyla anlaşılabilir. Doğu Kayınında ise

bol tohum yılı, ilk defa bir yıl öncesinden, ekim ayında kısa ve şişkin yapıdaki

çiçek tomurcuklarının bolluğuyla, kısmen teşhis edilebilir (AYTUG et all.1974).

Ülkemizde, asal ağaç türlerinden Sarıçarnda tohum verimliliği üzerine de­

taylı araştırmalar yapan BOYDAK (1977), erkek ve dişi çiçeklenme olaylarının,

polen dağılım ve· kantitesinin tesbitlerinin yanı sıra, polen kalite tesbitlerini de

yapmıştır.

Yine, Kızılçam (Pinus brutia Ten.) türü üzerinde tohum verimliliğini araştı­

ran ÜRGENÇ et all. (1984) hazırlama ve aralama kesimlerinin tepe gelişimine etkilerini de incelemişlerdir.

Ormancılık Araştırma Enstitüsü, Batı Karadeniz Ormancılık Araştırma Mü­

dürlüğü, Sarıçam (Pinus silvestris L.), Uludağ Göknan (Abies bommü/leriana

Mattf.) ve Meşe (Q. petraea hartwissiana) tohum verimliliği üzerine araştırma-

11

ları halen yürütmektedir.

Doğu Kayınında tohum verimliliği üzerine ülkemizde direkt bir çalışma ol­

mayıp, doğal gençleştirme metod araştırmaları içeriğinde tohum verimliliği de

en fazla üç yıllık sonuçlar alınarak irdelt "miştir.

Literatürden alınan bilgilere göre (SUNER, 1978'e atfen); SAATÇiOGLU

(1957) Ayancık mıntıkasında 1947, 1952, 1955 yıllarının bol tohum yılı olduğu­

nu saptamıştır. Yine SAATÇiOGLU tarafından 1959 yılının, Belgrad ormanında Kayın için zengin tohum yılı olduğu bildirilmektedir (SAATÇiOGLU, 1971 a.).

SUNER tarafından Orta ve Batı Karadeniz ile Marmara Kayın Ormanlarında

1963, 1968, 1971 yıllannın ve en son olarak da 1975 yılının zengin tohum yılı ol­

duğu tesbit edilmiştir; Ancak bu yıllar arasında iyi ve orta tohum yılları periyo­

du hakkında bilgi alınamamıştır. SUNER'e göre Türkiye'de Kayın'da zengin to­

hum yılları 3-5 yılda bir meydana gelmektedir. Zengin tohum yılında m2 'ye en

fazla 286 adet tohum dökümü saptanmıştır (SUNER, 1978).

Fagus orientalis tohumu üzerine SAATÇiOGLU ve ÜRGENÇ (1960) tara­

fından yapılan araştırmalarda şu sonuçlar alınmıştır:

1. Fagus orientali s tohumlannın 1000 dane ağırlığı 273.1 {215.3 - 316. 7)

gramdır.

2. Batı Kayınında olduğu gibi Doğu Kayını tohumlarında da çimlenme en­

geli mevcuttur ve çimlenme engelini gidermek için tohumları 9-12 hafta so­

ğuk-ıslak işleme tabi tutma zorunluluğu vardır.

3. Çimlenme kabiliyetinin zarar gördüğü ve düştüğü rutubet sınırının, Do­

ğu Kayını tohumlarında Avrupa Kayınından düşük olduğu saptanmıştır (%

10-12 rutubet).

Doğu Kayınında kaliteli tohum verme yaşı 60'dır. Üstün ağaç yaşı ise

90'dır.

Doğu Kayını (Fagus orientalis Lipsky.) tohumu verimi üzerine yurt dışın­

da da az sayıda çalışma yapılmıştır.

Rusya'da, Kırım'da lokal bir yayılış gösteren Doğu Kayını meyvalanması

üzerine, MISCHNiEV araştırmalar yapmıştır. Araştırıcı yükselti basamakianna

göre üç kadernede (550 m, 1050 m, 1200 m rakım) oluşturduğu deneme alan­

larında 10 yıllık verim tespitleri elde etmiştir.

12

2.1 Kayının Tohum Verimliliğine Etki Eden Faktörler

Biyolojik ve ekolojik özellikleri yönünden, bizdeki Doğu Kayınına çok ben­

zeyen Avrupa Kayını (Fagus silvatica L.) tohum verimliliği üzerine oldukça faz­

la sayıda araştırmalar yapılmıştır. Avrupa kayını tohum verimliliğine etkili olan

faktörleri, önem sıralarına göre ele alıp inceleyelim.

2.1. 1 Edafik Faktörler

Ağaçların bünyelerindeki mineral besin maddeleri birikiminin önemi, son

yıllarda oldukça artmıştır. NEME C, Kayıniarın bir tohum yılında kullandıkları mi­

neral maddeler tutarını hektar başına 353 kg olarak hesaplamıştır ki, bu rakam

yıllık odun artımı için ihtiyaç duyulandan defalarca daha büyüktür. Yıllık halka­

lar bol tohum yıllarında büyük çapta daralmaktadır. Danimarka'da yüz yaşını

geçmiş Fagus silvatica ağaçlarında, bol tohum yıllarına rastlayan yıllık halkala­

rın, tohum vermeyen ağaçların aynı yıl halkalarına nazaran farklı genişlikte ol­

duğu ve en azından müteakip iki yıl önemli derecede bir artım düşüklüğünün

devam ettiği tesbit edilmiştir (MATTHEWS, 1967). Gerçektende çok fakir yetiş­

me muhitlerinde bol tohum verimi, göğüs yüksekliğinde o yıla ait yıllık halka­

nın teşekkül etmemesi sonucunu dahi doğurabilir.

Bir yılın ürünü ertesi yılın tohum ürünü üzerine de etki yapmakta bu hal,

depolanmış besin maddelerinin tüketildiğine yeni bir delil teşkil etmekte ve to­

hum verimiyle birlikte görülen yaprak azalmasının sebebini açıklığa kavuştur­

maktadır. MATTHEWS (1967), Holmsgaard ve Olsen'e atten belirli bir yıldaki

Kayın tohum veriminin bir önceki yılın tohum miktarına bağlı olduğunu ifade

etmektedir.

BERKER (1945), Hartig'e atten "Kayın'm bol bir mahsul senesinde ağa­

cın bütün öz ışınlarında nişasta maddesinin tamamiyle boşaldığını ve ye­

ni bir tohum mahsulünden evvel bu ışınların yavaş yavaş dolduğunu tes­

bit ettiğini, bunun içindir ki kayın tam bir mahsül senesinden sonra arka

arkaya bir kaç sene pek az tohum verir" diye ifade etmektedir.

1974 yılında HAYE Fransa'da Kayının meyvalanmasında oluşan biyokütle­

yi saptamıştır. Araştırmalarına göre; toplam meyvalanmaya ait biyokütlenin: %

13'ü erkek çiçeklerin ağırlığı, %26'sı dolu tohumların ağırlığı, % 4'ü boş ve

hastalıklı tohumların ağırlığı, % 57'si kupula ve dişi çiçek kurullarının ağırlığı

olarak belirtilmiştir. HAYE toplam biyokütle içindeki parçalara ait oranların de­

vamlılığının stabil olduğunu'da açıklamaktadır (OSWALD, 1981).

13

NIELSEN (1977)'de Danimarka'da 1974 yılında uyguladığı meyvalanma biyokütlesi üzerindeki araştırma sonuçlarına göre; % 65,6 kupulalar, % 24,7

dolu ve boş tohum oranı, % 9,7'si ise erkek çiçekler olarak bulgular elde et­miştir. OSWALD (1981)'e göre meyvalanmadan dolayı oluşan toplam biyoküt­

le Avrupa Kayınında hektarda 3.91 ton civarındadır. Bu miktar, Fransa'da

100-200 yaşlarında 1.Bonitette bir Kayın ormanının yıllık artımı h. da 10 m3 ola­

rak düşünülürse, yaklaşık 5.5 ton/hektar hesaplanan biyokütlenin% 70'i ola­

rak büyük bir değere ulaşmaktadır. Yine yapraklanmaya ait biyokütlenin, yak­

laşık hektarda 3 ton olduğu bilindiğine göre meyvalanma bu miktardan 1.3

misli fazlalık göstermektedir. NiELSEN'e göre bu toplam biyokütle (3.91

ton/ha.)'nın kalari değeri 7.9x1Q10 jul ( = 1.975 TEP)'e eşittir.

BECKER ve arkadaşları (1977) Doğu Fransa'da yaptıkları etüdlerde; eks­

trem iki yetişme muhiti arasında çok önemli meyvalanma farklılıkları bulmuşlar­

dır. Rendzina ve esmerimsi rendzina topraklarından oluşmuş kserofilli kalsikol­

lü Kayın ormanında meyvalanma, esmer orman toprağı üzerinde mezoosidofil karakterli Kayın Orman tipinde meşcerelerdeki meyvalanmanın ancak üçte bi­

ri nisbetinde bulunmuştur (OSWALD, 1981).

SUNER (1978)'e göreKayın kalker anakayası üzerinde diğer anakayalar üzerindeki meşcerelere nazaran daha sık tohum verir. Ancak bu meşcereler­

de tohum miktarı daha azdır. Bu yönüyle kalker anakayası üzerindeki Kayın meşcerelerinde doğal gençleştirme daha da zorlaşmaktadır.

TACON ve OSWALD. 1983, Borchers, Gussone ve Kramer'e atfen azot

gübrelenmesinin meyvalanmavı kısmen artırdığını ifade etmektedirler. Yine Al­

manya' da HAUSER 1971 yılında, NPK kompoze gübrelemesi yaparak, tohum

sayısında dört misli artışla beraber Kayın tohumunun ortalama ağırlığında %

20'1ik artış sağlamıştır.

Fransa'da TACON ve arkadaşları (1977) tarafından kurulan denemelerde,

NPK gübrelemesiyle hem genç hem de yaşlı meşcerelerde sağlam tohum sa­

yılarında 2. 7 misli artış sağlanmıştır. Bu araştırma sonuçlarıyla, azotun Ka yın

meşcerelerinde tohum veriminin arttırılmasındaki önemi kesinlik kazanmıştır.

ATAY (1982)'a göre de; toprağın fiziki ve kimyevi niteliklerinin tohum veri­

mine tesir ettiği, tohumların kül muhtevalarının yüksek oluşundan dolayı, po­

tasyum ve diğer maddeler bakımından zayıf olan bir toprakta zengin tohum

üretimi beklenemeyeceği belirtilmiştir. Yine tohumlar bol miktarda azot ihtiva

14

ettiklerinden dolayı, yararlanılabilir azot bakımından fakir topraklarda tohum verimi az olur.

2.1.2 Klimatik Faktörler

Kayın tohum verimliliğinde en önemli ikinci faktördür. Danimarkada

HOLMSGAARD ve OLSEN, Kopenhag için 184ô yılından 1955 yılına kadar

olan periyatta (109 yıl), meteorolojik verilerle dört sınıfta topladıkları Kayın to­

hum verimliliğini, regrasyona tabi tutarak kuwetli artan bir ilişkiyi bulmuşlar­

dır. Bu araştırıcılara göre; meyvalanmada bir önceki yılın haziran ve temmuz

aylarının sıcaklık ortalamalarının diğerlerine göre yüksek olması, bu ayiara ait

yağış toplamlarının diğer yıllara göre noksan olması ve hatta su noksanlığı

meydana gelmesini, bol tohum yılı habercisi olarak göstermişlerdir. Ancak bu

tahminleri yanıltan, gelecek nisan ve mayıs aylarındaki geç donlar, şiddetli

yağmur, dolu ve fırtınalar olumsuzluklar yaratabilmektedir.

SUNER (1978) Türkiye'de Doğu Kayınında yaptığı araştırmalarda, dene­

me alanlarında 1973-1976 yılları arasında yaz aylarındaki hava durumu ile Fa­gus orientalis'in tohum verimi arasındaki ilişkileri incelemiştir. Dört yıllık dene­

me süresinde haziran ayının en kurak geçtiği yıl 1974 yılıdır. 1975 yılının zen­

gin tohum yılı olması ise bu ilişkiyi destekler yöndedir.

ATAY (1982)'ye göre; bol çiçeklenme evresini zararsız geçiren tohumlar, kurak bir yaz peryodunda susuz kalarak, sağır tohum oluşumuyla da karşıla­

şabilmektedirler.

Ayrıca meyvacılık pratiğinde de bilindiği üzere, genç meyvalar yaz başla­

rındaki kurak periyodlarda oldukça nemli geçen havalara nazaran, daha fazla

dökülmektedirler. Zira yaprakların ozmotik basınçları meyvalarınkine göre da­

ha yüksek olduğundan suyun noksan olduğu hallerde yapraklar, meyvalarda­

ki suları çekebilmektedirler (HENICKE, 1923).

Kayın tohum verimliliğinde makroklimatik faktörlerin etkileri sonucu bazı

genel sonuçlar çıkaran araştırıcılar da vardır. Fransa'dan OSWALD (1981)'a

göre;

- Tüm orman ağaçlarının hemen tamamına yakın kısmında bol tohum yıl­

ları, ekseriya aynı yılda birleşmiştir (SEEGER'e atfen 1913).

-Bol tohum yılı genellikle geniş bir bölgede gerçekleşir. 1974 yılında Fran­

sa'da çok zengin bir tohum yılı tesbit edilmiş, Federal Almanya ve Danimar-

15

ka' da bu tesbitler doğrulanmıştır.

- Bir önceki yılın yazına ait klimatik koşullar, kuwetli bir tohum rekoltesi

üzerine büyük etkiye sahiptirler (HOLMSGAARD, OLSEN, 1966).

Bütün araştırmacılar çiçeklenme esnasındaki geç donların zararlı etkileri

konusunda da hem fikirdirler. OSWALD (1981), Oppermann ve Bornebush

(1926)'a atfen; dişi çiçeklerin -1.4 co ile- 3.0 co' de dondan kırılıp döküldükleri­

ni, erkek çiçek kurallarının -1 C0 'de zarar gördüklerini, diğer taraftan yağmur­

lar ve fırtınaların çiçeklenme esnasında serbest polenleşmeyi etkilediği ve poli­

nizasyona engel olduğunu belirtmektedir.

OSWALD, MATYAS (1965)'a atfen optimal polinizasyon şartlarını karakte­

rize eden sıcaklık değerlerinin 15 co ila 25 co arasında olduğunu ifade etmek­

tedir. Bu esnada nisbi hava rutubetinin % 41 ila % 47 arasında olduğu, yağ­

murların olmadığı ve günlük insolasyonun .:o saatten fazla devam ettiği sap­

tanmıştır.

2.1.3 Biyolojik Faktörler

Kayın çiçek ve yaprakların da nisan ve mayıs aylarında zararlı olan böcek­

lerden Orchestes fagi L., Hylophila (Halias) prasiana L., Phyl/aphis fagi L.

(Kayın pamuklu biti) 'ne Batı Karadeniz Bölgesi Kayın ormanlarında rastlan ıl­

mıştır.

Fagus orientalis'te MISCHNIEV (1984)'in bildirdiğine göre Kırım'da Kayın

meşcerelerinde, Curculionidae familyası (Hortumlu böcekler) böceklerinden Curculio glandium % 30-70 dolayında zararlı olmuştur. Çiçeklenme zamanı

böceğe ait larvalar, yaprak ve çiçekleri yiyerek tohum verimine etki etmişler­

dir.

Meyva oluşumundan sonra kuş türleri, Bomycilla garrulus, Parus spp,

Fringilla coelabs, Cardue/is Kırım'da tohum veriminde noksanlığa yol açmak­

ta, fakat böcekler larvalara rastlayınca onları tercih etmektedirler (MISCHNI­

EV, 1984).

Ülkemizde Kayın ve Meşe meyvaları üzerine oldukça zararlı bir kuş olan

Tahtalı Güvercini (Columba palumbus pa/umbus L.) ise göçmen kuşlardan

olup, sonbaharın Eylül ayı ortalarında istanbul ve dolayiarından sürüler halin­

de geçer. Kuzey Anadolu ve Orta Toroslarda yaklaşık 900 m yükseltilerde ko­

naklar (HUŞ, 1967).

16

Kayın meyvaları yüksek kaleri içermesi nedeniyle geyikler, karacalar, ya­ban domuzları, porsuklar, sansarlar tarafından da tüketilmektedir.

Tohum hasılatının en önemli bir kısmını yerde tüketen kemiriciler fareler­

dir. ÜlkemizdeKayın meşcerelerinde Tarla fareleri (Microtus arvalis), Tarla Or­

man Fareleri (Apodemus sylvaticus L.) ve diğer türleri oldukça kalabalık popu­

lasyona sahiptirler. Kırım'da kayın meşcerelerinde zararlı olan farelerin % 75-80'nini Apodemus flavicolis ve % 18-20'sini Apodemus sylvaticus'un (L.)

oluşturduğu saptanmıştır (MISCHNIEV. 1984).

2.1.4 Silvikültürel Faktörler

Silvikültürcüler tarafından aralama kesimleri, hazırlama kesimleri, tohum­

lama kesimi, ışık kesimleri ile ağaç tepe yapılarını şekillendirmek mümkündür.

SUNER (1978)'in Doğu Kayını üzerindeki araştırmalarında, sık büyümüş

yaşlı kayın ağaçlarında, tepe gelişimi üzerine silvikültürel müdahalenin üç yıl

sonra önemli derecede etkisi olduğu görülmüştür. Serbest duruma getirilmiş

dallar üç yıl içinde 1-2 m arasında büyüme göstermişlerdir.

Rusya' da Kafkas ve Karpat Kayın Ormanlarında yapılan araştırmalara gö­

re de (MISCHNIEV, 1984); meşcere kapalılık derecesi ve meyvalanma düzeyi

arasında bir ilişkinin var olduğu anlaşılmıştır. 0.4-0.5 meşcere kapalılığında to­

hum veriminin iyi olduğu, ancak ve büyük hasılatın 0.7-0.8 meşcere kapalılığın­

da elde edildiği bildirilmektedir. Diğer taraftan OSWALD (1981), BECKER'e at­

fen (1977); aynı edafik koşullarda tam kapalılıktaki korulu baltalık kayın meşce­

resinde tohum veriminin, tam kapalılıktaki koru meşceresinden üç defa daha

fazla verime sahip olduğunu ifade etmektedir. Doğal olarak bu sonuçlar yal­

nızca belirtilen araştırmalara ait koşulları yansıtmaktadır.

2.1.5 Kalıtıma Ait Faktörler

Tohum verimliliğinde etkili bahis konusu faktörlerden başka kalıtım faktör­

lerinin etkisi de önemlidir.

ÜRGENÇ (1967) göre; Yüksek artımlı meşcereleri tohum kaynağı olarak

seçmede irsellik yönünden de daha büyük bir emniyet vardır. Yine ÜRGENÇ

(1967) Lindquist (1948)'e atfen; çamlarda kozafak veriminin irsel varyasyonlar

gösterdiğini, Carlisle (1954) atfen ise sançamlarda bazı ağaçlarda sekslerden

birinin daha üstün olduğunu ve devamlı dişi ve erkek çiçekler meydana getir- .

diklerini belirtmektedir. Kalıtıma ilişkin bazı olumsuzluklar ise eşem hücrelerin-

17

de sitolajik kısırlıklar, morfolojik kısırlıklar, beslenme fizyolojisinden ileri gelen çiçek tozu kısırlıkları çok az da olsa döllenmenin anormalleşmesine neden ol­maktadır (KOBEL, 1944).

Kayında üreme şekli çapraz döllenme veya allogamidir. Nadiren bir dişi

çiçeğin döllenme yapmadan meyva vermesi de mümkün olur (Partenokarpi).

Tohum kısır olarak elde edilmiş olup, embriyodan yoksundur (THIEBAUT ve

VERNET, 1981).

2.2 Kayın Tohumu Verimine Ait Araştırmalar

Avrupa Kayını meşcerelerinde tohum verimi üzerine muhtelif araştırmalar

yapılmıştır.

HAYE, 1974 yılında Fransa'da denemelerde m2'ye düşen ortalama to­

hum sayısını 147 (boş ve dolu), tohum kuru ağırlığını ise 22 grjm2 olarak bul­

muş, 1976 yılında bir ba~ka denemesinde ise m2'ye düşen ortalama tohum sa­

yısını 481 (boş ve dolu), tohum kuru ağırlığını ise 84.1 gr jm2 olarak saptamış­

tır. 1974 yılında Danimarka'da NIELSEN; Avrupa Kayınında m2'de 53.5 gr

(boş ve dolu) tohum tesbit etmiş olup,hektar olarak hasılat 535 kg dır.

SUNER (1978)'de ülkemizde 1975 zengin tohum yılında Düzce-Odayeri'n­

de m2'ye ortalama 33 adet tohum hesabıyle, hektarda 330 000 adet tohum

tesbiti yapmıştır. Cide deneme alanında ise aynı yılda m2'de ortalama 87 adet

tohum hesabıyla, hektarda 870 000 adet saptanmıştır. Bu miktar hektarda yak­

laşık 235 770 kg karşılamaktadır.

Rusya'da Kırım Doğu Kayını meşcerelerinde yapılan tohum verimi araştır­

masında ise 1971 zengin tohum yılında hektardaki verim ortalama 490 kg

(boş ve dolu olarak)'a ulaşmıştır. 1978 yılında aynı meşcerede verim 263 kg'a,

daha yükseklerdeki bir deneme alanında ise 700 kg'a ulaşmıştır.

18

Şekil 1: (a) Doğu Kayını Tohumu Taşıyan Kupulalar. (b) Kupula içinde iki tohu­mun görünüşü. (c) Doğu Kayını dişi çiçekler üstte iki adet, erkek çiçek- . ler yanlarda ve altta.Foto: R. Alparslan

Figure 1: Fleurs et fruits du hetre oriental, remeau d'exploitation florifere.

a b

c

19

3 MATERYAL VE YÖNTEM

3.1 Yetişme Ortamı Özellikleri

Araştırma Bolu Orman Bölge Müdürlüğünde üç Orman işletme Müdürlü­

ğündeki (Bolu, Mudurnu, Yığılca) Doğu Kayını meşcerelerinde yürütülmüştür.

KJ.ı.

ll

20

)l

R il. J D (131 rk

G~LY K/ı

ı: :r i z sea)

1::DZ

rltlzcE

Q.nJDUP..Tu

BOLU Cl

4.1

Deneme _,... _ _,._ ... ,,

Alap,~.J'l~, (Les place

des essaies

Şekil 2: Deneme Alanlarının Yerleri

Figure 2: Les places des essaies.

3.1.1 Mevki

Batı Karadeniz Bölgesi Bolu ili hudutları içinde yer alan araştırma mıntıka­

ları 40° 33' 46"- 41° 18' 20" kuzey paralelleri 31° 41' 03"- 31° 10' 02" doğu me­

ridiyenleri arasında bulunmaktadır.

Araştırma deneme deseni dikkate alınarak deneme alanları Mudurnu, Yı­

ğılca, Bolu Orman işletmesi meşcerelerine dağıtılmıştır.

3.1.2 iklim

Köppen sınıflamasına göre; Kayının yayılış alanlarında nemli mutedil mak­

ro iklim tipinin; kışı soğuk, yaz sıcaklığı 22 co den az, nemli iklim (cfb) tali tipi

hüküm sürmektedir (SUNER, 1978).

Araştırmanın yapıldığı yükselti basamaklarında meteoroloji istasyonunun

olmayışı nedeniyle merkezi durumda olan Bolu Meteoroloji istasyonu (742 m)

klimatik değerlerinden istifade edilmiştir. Bolu Meteoroloji istasyonunun verdi­

ği değerlerden araştırma alanlarındaki ortalama yağış; ortalama sıcaklık, orta­

lama yüksek ve düşük sıcaklıklar 100 m lik yükselti basarnaklarına göre hesap­

lanmışlardır (KANTARCI 1979). Hesap yolu ile bulunan değerler ile Bolu istas­

yonunun verdiği değerler çizelge (2) de görülmektedir.

· Bolu Meteoroloji istasyonu 12 yıllık (1980-1991) ortalama sıcaklığı 10.1 co olarak belirlemiştir.

SALKAYA (1943)'nın Boludağı civarında (829 m yükseltide) 1942-1943 yıl­

larındaki fenolojik gözlemlerine göre; Doğu Kayını tomurcuklarının patlaması

22-29 Nisan tarihlerinde yoğunluk kazanmıştır. Bizim araştırma sahalarında

muhtelif tarihlerdeki gözlemlere göre de Nisan ayının son haftasından itibaren

tomurcuklar patlamakta, yaprakianma başlamaktadır.

3.1.3 Araştırma Sahalarının Morfolojik ve Jeolojik Yapısı,

Toprak Özellikleri ve Bitki Örtüsü

Bolu mıntıkasında arazinin morfolojik ve jeolojik yapı özelliklerine ait bilgi­

leri AROL (1959), Blumenthal (1948) ve Nowack (1948)'a atfen şöyle özetle­

mektedir.

Bolu ovası denizden yükseklikleri 1000-2000 m olan silsilelerle kuşatılmış

bir depresyon sahasını temsil etmektedir. Bu depresyonun kuzey tarafında

Sünnice Dağı-Çal Doruğu kristalin silsilesi mevcuttur. Doğu istikametinde

21

ıv N

Deneme

Alanı No.

Le place

d'essai

1

2

3

4

5

6 7

8

9

10 11

12

13

ı4

15

16

17 18

ı9

20 21

22 23

24

25

26

27

Orman işletme Seri Adı

Müdürlüğü Adı

Exploitation Le nom du

Forestiere serie

BOLU Ayıkaya

BOLU Ayıkaya

BOLU Ayıkaya

BOLU Ayıkaya

BOLU Ayıkaya

BOLU Ayıkaya

BOLU Ayıkaya

BOLU Ayıkaya

YIC';JLCA Boğabeli

YJ(';JLCA Boğabeli

YJC';ILCA Boğabeli

YIC';ILCA Boğabeli

YIC';ILCA Karaköknar

YIC';ILCA Paşabükü

YIC';ILCA Paşabükü

YIC';ILCA Paşabükü

MUDURNU Gölcük

MUDURNU Gölcük

MUDURNU Gölcük

MUDURNU Gölcük

MUDURNU Sarot

MUDURNU Sarot MUDURNU Sarot

MUDURNU Gölcük

BOLU Ayıkaya

BOLU Ayıkaya

BOLU Ayıkaya

Çizelge 1: Deneme Alanlarına Ait Açıklamalar Tableau 1: Les explications en relation les places d'essai

Bak ı Çap Sınıfı Denizden Hektardaki Göğüs Eğim

Yükseklik Ağaç Sayısı Yüzeyi %

Exposition La classe Altitude Le nambre del'· Surface Pente

de diametre m. arbre dans ha. terriere m2

Güney IV 1120 80 21.77 25

Kuzey IV 960 112 28.26 10

Kuzey lll ı050 160 20.77 25

G.Doğu lll 1000 160 25.85 30

Kuzey lll 1180 144 33.87 15

Kuzey IV 1150 ı24 28.66 ı o

Güney IV 1200 160 43.70 18

Güney lll ı200 196 32.42 15

Güney IV 1000 76 22.70 20

Güney "' ı ı20 108 15.50 25

Kuzey IV 1220 96 24.00 30

Kuzey "' ı220 88 16.50 20

Kuzey lll 1 ıoo 156 ı8.50 20

Kuzey IV 950 76 22.80 15

Güney lll 1000 152 16.20 20

G.Do[lu IV 980 88 16.60 20

Kuzey lll 1220 100 15.90 20

Kuzey lll ı200 ı20 ı9.80 35

Kuzey IV ı150 ıoo 23.50 10

Kuzey IV 1150 88 20.20 ı o

Güney lll 1050 92 13.20 32

Güney lll 1 ı5o 92 1ı.90 20.

Güney IV ı ıso 76 ı9.60 20.

G.Batı IV 1150 88 19.70 10.

Kuzey lll ı375 92 ı2.30 45

K.Batı "' 1610 132 13.80 30

K. Batı lll 1610 164 20.40 25

Topraktaki Anakaya Toprak Yamaçtaki

PH Derecesi TOrO Yeri

PH la roc mere Texture Le Jieu

iı de flanc

'

5.8 Siyenit Portiri Killi Balçık Orta

5.7 Siyenit Portiri Killi Balçık Alt

Orta

Siyenit Portiri Orta

5.7 Siyenit Portiri Killi Balçık Orta

Siyenit Portiri Killi Balçık Orta

Siyenit Portiri Killi Balçık Orta

Siyenit Portiri Killi Balçık Orta

Orta

Orta

7.3 Diyorit Organik Alt

Orta

Orta

6.6 Trakit Killi Balçık Orta

5.7 Siyenit Portiri Killi Balçık Orta

Siyenit Portiri Orta

5.8 Kalker Kireç Taş• Killi Balçık Orta Orta

6.0 And ez it Killi Balçık Orta

Andezit Orta

5.8 Andezit tüfü"t Killi Balçık Orta

Kalker Orta Orta

Orta

5.ı Trakit Killi Balçık All 5.0 Trakit Killi Balçık Üst

5.0 Killi Baçık Üst

Çizelge 2 : Bolu Meteoroloji istasyonu Aylık Yağış Miktarı ve Bunların Yükseltiye Bağlı Değişimleri Tableau 2 : Precipitations mensuelles enregistrees ala Station Meteorologique de BOLU et les variations

des precipitions par les altitudes. (KANT ARCI, 1979.)

Yıllık yağış

Yükselt i precipitation Altitude annuelle

m. ll lll IV V VI VII VIII IX X Xl XII mm.

1600 96,7 91,6 88,6 87,0 94,1 89,9 63,9 56,5 68,6 72,4 85,1 96,4 990,8

1500 92,2 87,1 84,1 82,5 89,6 85,4 59,4 52.0 64,1 67,9 80,6 91,9 936,8

1400 87,7 82,6 79,6 78,0 85,1 80,9 54,9 47,5 59,6 63,4 76,1 87,4 882,8

1300 83,2 78,1 75,1 73,5 80,6 76,4 50,4 43,0 55,1 58,9 71,6 82,9 828,8

1200 78,7 73,6 70,6 69,0 76,1 71,9 45,9 38,5 50,6 54,4 67,1 78,4 774,8

1100 74,2 69,1 66,1 64,5 71,6 67,4 41,4 34,0 46,1 49,9 62,6 73,9 720,8

1000 69,7 64,6 61,6 60,0 67,1 62,9 36,9 29,5 41,6 45,4 58,1 69,4 666,8

900 65,2 60,1 57,1 55,5 62,6 58,4 32,4 25,0 37,1 40,9 53,6 64,9 612,8

800 60,7 55,6 52,6 51,0 5~,1 53,9 27,9 20,5 32,6 36,4 49,1 60,4 558,8

742 Ort. 58,6 53,5 50,5 48,9 56,0 51,8 25,8 18,4 30,5 34,3 47,0 58,3 533,6

BOLU

Nisbinem% 78 77 73 70 73 72 68 67 71 74 77 79 73

N "-l

Gökdağ ana sırtı vasıtası ile Mengen havalisine kadar devam eden ve Çal do­ruğundaki yüksekliği 1865 m olan bu silsile batıya doğru uzanarak Çile (Çele)

Doruğu nam ı ile tanınan tepe 1954 m ile en yüksek noktasını bulduktan sonra,

Sünnice kesiminde 1800 m'ye Bolu Dağında ise 1436 m'ye düşmekte ve Bolu

Ovasını Düzce Ovasından ayırmaktadır. Doğu'da Salıpazarı-Mengen hattının

güneyinde, denizden yüksekliği 1877 m'yi bulan Arkot Dağı silsilesi göze çar­

par.

Bolu Ovasını güneyden Seben (1854 m) ve Ardıç (1743 m) dağlarından

müteşekkil bir silsile çevralernekte ve bu silsilenin arkasında da 2378 m yük­

sekliğindeki meşhur Köroğlu Tepesi ile kendini gösteren Aladağ silsilesi yük­

selmektedir. Bu mıntıkanın topagrafisinde önemli bir diğer oluşumu, Bolu Ova­

sının güney-batı yönünde ve 1748 m yüksekliğindeki Abant Gölü silsilesi teşkil

etmektedir.

Bu mıntıkanın jeolojik bünyesi umumiyetle pek karışıktır. Bolu ovasının te­

melini MEZOZOiK- TERSiER teşekkülleri ile PLEISTOSEN'in çakıl ve kongle­

meraları teşkil etmektedir. Ovanın kuzey tarafında dağın eteğinde EOSEN dev­

rine ait bir şerit uzanmakta, güney ve batıda TEBEŞiR, doğuda ise PLiOSEN

teşekkülatı görülmektedir. Ovayı kuzeyden çevreleyen ve asıl Bolu masifini

meydana getiren Sünnice Dağı-Çaldoruğu silsilesi genel olarak kristalin taşlar

sahasını temsil eder. Masitin metamorfik ve magmatik sahraları arasında amfi­

bolit ve diyoritlere bol miktarda rastlanır. Bu arada metamorfik sahraların ha­

kim olduğu yerlerde (Kale tepesi) granit'e rastlanır. Bu masitin rusubi örtüsü,

Ayıkapı kayası ve Çaldoruğunda olduğu gibi bir kaç kalker tabakasından iba­

rettir. Sünnice Dağının kuzey sathı mailinde Paleozoik şistleri; Yığılca istikame­

tinde üst KRETASE'ye ait bir filiş meydana çıkmaktadır ve her tarafta az çok

andezit yığınlarına tesadüf edilmektedir. Bolu'nun güneyindeki Aladağ silsile­

sinde esas itibariyle aynşmamış andezit ve erüptiv konglemeralar hakimdir.

Abant Gölü silsilesine gelince burası umumiyetle KRETASE'ye ait bir saha

olup, tabakalar halinde kalkeriere bolca rastlanır (AROL, 1959).

Bolu Ayıkaya Bölgesi Bolu vadisinin kuzeyinde uzanan silsilenin arka kıs­

mında yer alır. Kaliteli, uzun boylu, dolgun kayın ormanianna sahiptir. 600 m

yükseltiden 1650 m yükseltilere dek topoğrafik yapısı engebeli, dağlık bir arazi

yapısı hakimdir.

En güzel kayın meşcerelerine 950-1200 m yükseltilerde saf olarak rastla­

nır. Aynı yükseltilerin güney bakılı yamaçlarında Q.patraea (Mat) Lieb. Kuzey

24

Anadolu sapsız meşe meşceferi de oldukça güzel yapıdadır. 1550 m yükselti­

den Akçaağaç Yayiası (1625 m) civarfarına doğru Doğu Kayıniarında boyfar kı­

salır, gövdelerin kalitesi bozufur.

Ayıkaya Bölgesinde Doğu Kayınından başka Uludağ Göknan (Abies bom­

müileriana Mattf.) Sarıçam (Pinus silvestris L.) Sapsız Meşe (Q.petraea

(Mat.) Lieb), Titrek Kavak (Populus tremula L.), Gürgen (Carpinus betu/us),

Akçaağaç (Acer spp.) türlerinden ibaret asli ağaç türleri meşcere karışımları­

na girdikleri gibi küçük saf meşcereler de oluştururlar. Ayıkaya Bölgesinde se­

çilmiş 11 adet deneme alanında yükselti farklılığı oluşundan dolayı çalımsı ve

otsu flora da önemli farklılıklar vardır. Ancak kayın meşcerelerinin hemen he­

men tamamı (1610 m deki iki deneme alanı hariç) yer yer çok kesit ormangü­

lü (Rhodendron ponticum) ile kaplı olup, Mürver (Sambucus ssp.), Böğürtlen

(Rubus ssp) Eğrelti otu (Pteridium aquilinum) Koyunkıran otu (Hypericum ssp.), Daphne pontica ve diğer otsu bitkiler oluşturmaktadır. Ayıkaya Bölgesi

deneme alanlarına ait toprak özellikleri Çizelge 1 'de özet olarak gösterilmiştir.

Mudurnu Orman işletmesi deneme alanlarından Hacıali Bölgesi genellikle

kuzey bakıda saf ve karışık kayın meşcerelerine sahiptir. Sarot Bölgesinin Sa­

rat serisinde genelde güney ve doğu bakılı Meşe ve Kayın ormanları ve çarnla­

rında karıştığı meşcereler mevcuttur. Bu meşcerelerde ormangülü yerine di­

ğer otsu bitkiler daha hakimdir. Özellikle eğrelti otları yoğun olarak alanda bu­

lunur. Sanat serisindeki deneme alanlarında ise Koyunkıran daha belirgin ola­

rak kendini gösterir. Sarıot serisinde deneme alanlarında oluşan boşluklar Tit­

rek Kavak gençlik kümeleriyle doldurulmuştur. Bu bölgedeki deneme alanları­

na ait toprak özellikleri Çizelge 1'de özet olarak gösterilmiştir.

Yığılca Orman işletmesindeki deneme alanları Karaköknar ve Boğabeli se­

rilerinde olup,' oldukça engebeli dağlık arazi üzerindedir. Bu ormanlar yer yer

saf ve karışık Kayın, Meşe, Sarıçam ve Göknar meşcerelerinden oluşmuştur.

Özellikle Karaköknar serisindeki meşcerelerde Ormangülü (R.ponticum L.) çok boylu ve kesiftir. Ayrıca Prunus Laurocerasus ve ilex aquifolium da çalı tabakasında yer alır.

Bundan başka Rubus truticosus, Pteridium aquilinum önemli derecede

saha işgal eder.

Bu bölgedeki deneme alanlarının toprak özellikleri Çizelge 1 'de özet ola­

rak gösterilmiştir.

25

3.2 Deneme Alanlarının Seçimi ve Tanıtımı

3.2.1 Deneme Alanlarının Belirlenmesi

Doğal gençleştirme çalışmalarında bol tohum yılları tekerrürünün saptan­

ması yanında tohum verimliliğinin yetişme ortamı, bakı, ağaç çap sınıfı, toprak

türü, anakaya gibi faktörlerden nasıl etkilendiğinin bilinmesi de deneme alanı

seçilmesinde önemli bir unsur olmuştur.

Bahis konusu unsurlar ışığında Bolu Orman Bölge Müdürlüğü ınıntıkasın­

daki Doğu Kayını Meşcerelerinden, Bolu, Yığılca ve Mudurnu Orman işletme­

lerinde kuzey ve güney bakılarda, 3 ve 4'üncü çap sınıflarda olmak üzere 24

adet deneme alanı seçilmiştir. Bu deneme alanları 950-1250 m yükseltiler ara­

sında olup, Kayının optimum yayılış sınırları içersindedir. Yükselti ile tohum ve­

rimi ilişkisini saptamak için Bolu'da üç ayrı deneme alanı (1375 m'de 1 adet,

1610 m'de 2 adet) alınmıştır.

Tesbit edilen deneme alanlarının gençleştirme bölmelerinden olmaması­

na dikkat edilmiştir. Zira, 10 yıllık bir süre içersinde gençleştirme kesimleriyle

deneme alanının özelliğini kaybedeceği endişesi doğmuştur.

Meşçerelerin yaşı, tohum verimliliğinde önemli bir faktör durumundadır.

Ancak bugünkü koşullarda yaş sınıfları metoduyla işletilen Kayın ormanlarımı­

Zin pek çoğu, 1965 yılına dek seçme işletmeciliği ile işletildiği için muhtelif çap

sınıflarından fertleri içeren meşçereler durumundadır. Doğu Kayını'nda artım

ve büyüme araştırmaları yapan KALlPSlZ (1962), her yaş sınıfından yeterli

meşçere bulunamayışından örtürü çap sınıflarından hareket ederek deneme

alanlarını oluşturmuştur. Hatta bu sebeble kayın meşçerelerimizde bonitet tes­

bitleri, amenajman planlarımızda FLURY nin çap ve boy esasına dayalı boni­

tet ölçme tekniği kullanılmaktadır. işte yukarıda sözü edilen sebeblerden dola­

yı yaş sınıfları yerine çap sınıflarından hareketle deneme alanları seçilmiştir.

Tohum veriminin gerek nicelik ve gerekse niteliğini tesbit etmek için birim

sahayı temsilen belli bir yüzeye sahip kutu, piramit veya koni şekillerinde to­

hum kapanları kullanılmaktadır.

BOYDAK, Morosow (1928)'e atfen; kutu şeklindeki tohum kapanlarının ilk

defa birbirinden habersiz Orlow ve Samarajew tarafından kullanıldığını bildir­

mektedir. Türkiye'de SAATÇiOGLU (1970 b.) 1 m2 yüzeyinde kare şeklinde kutuları Belgrad Ormanındaki çalışmalarında kullanmıştır.

26

Bu araştırmada kullanılacak tohum kapan tipi ve sayısı konusunda i.Ü.Or­man Fakültesi öğretim üyelerinden Sayın Prof.Dr.Melih BOYDAK hocamızın

görüşleri alınmıştır. Bu görüşlere göre; koni şeklinde galvaniz saçtan yapılmış,

ağız genişliği 1/4 m2 olan ve yerden yüksekliği 85-90 cm olan kapanlar hazır­

lattırılıp kullanılmıştır. Bu tohum kapanları, özellikle daha önce belirlenmiş

olan örnek meşçereler içinden ayrılan 0,25 hektar (50 x 50 m) büyüklükteki

alanlara sistematik olarak dağıtılmıştır. Deneme alanları kenar şeritleriyie birlik­

te ortalama 1-1.5 hekiar büyüklüktedir. Birim alanda tohum kantite (nicelik) ve

kalitesi (nitelik), bu tohum kapaniarına bağlı bez torbaların içine düşen kayın

tohumlarının belli peryotlarda sayılıp, toplanması ve incelenmesinden sonra

ortaya çıkmaktadır. Deneme alanlarına tohum kapanlarının yerleştirilmesinden

önce, tohumların tohum kapaniarına düşmesini engelieyebilecek doğal genç­

likler ve mağlup gövdeler sahadan uzaklaştırılmıştır.

Tohum kapanı sayısı, doğal olarak tohum kapanının üst yüzey büyüklüğü­

ne göre değişmekte olup, daha önce yapılmış denemelerde kullanılan miktar­

lar dikkate alınarak, lll. çap sınıfı deneme alanlarında 12 adet, IV. çap sınıfı de­

neme alanlarında 9 adet olarak tesbit edilmiştir.

Tohum kapanlarının ağız kısmı yerden yaklaşık 90 cm yüksekliktedir. To­

hum kapaniarına ve bunlara bağlı tarbalara numaralar. verilmiştir. Torba içine

karınca, böcGık v.b. nin tohumlara zarar vermeden dışarı çıkmasını sağlamak

için, kapan yüzeylerine kalınlığı 1 cm ve boyu 30 cm olan birer sapa konmuş­

tur.

Deneme alanlarına giren tüm kayın ağaçları kırmızı yağlı boya ile kuşak­

lanmıştır.

3.2.2 Deneme Alanlarında Yapılan işler

Birim alana dökülen tohumların sayım ve değerlendirilmesini esas alan

yöntemler, daha güvenilir ve kesin sonuçları yanında, tohum dökümünün yıl

içersinde seyrini tesbit imkanı da vermektedir.

Tohum kalitesi (nitelik) ölçüsü olarak dolu ve boş tohum oranları, kesme

deneyi yapılarak saptanmıştır. Dolu tohumların çimlenme yüzdeleri tesbiti ise,

her yıl kapanlara çimlenme için yeterli sayıda kayın tohumu düşmemesi nede­

niyle gerçekleştirilememiştir. Kapanlar her yıl eylül ayı başında deneme alanla­

rında mevcut ahşap ayaklara yerleştirilmiştir. To hum dökümünün yıl içerisin­

deki seyrini tesbit etmek ve özellikle yaprakla dolan kapanların boşaltılmasını

27

sağlamak için, ilk gözlem ekim ayının 20'sinde yapılmıştır. Son sayım ve ka­

panların toplanması için aralık ayının başında deneme alanlarına gidilmiştir.

Erkek çiçek sayımına dayalı gözlemler için 1984 yılı Nisan ayı başında yal­

nızca Bolu Ayıkaya Bölgesindeki deneme alanlarına torbalar takılmış ve muh­

telif peryotlarda erkek çiçek sayısı tebit edilmiştir. 1985 yılı Nisan ayı başında

ise Bolu, Mudurnu ve Yığılca Orman işletmelerindeki diğer deneme alanların­

da kapanlar kurularak, 1985 yılı Haziran ayı sonunda sayımları yapılmıştır.

Deneme alanlarındaki 9-12 adet kapana dökülmüş erkek çiçeklerin ve to­

humların m2'ye düşen ortalamaları hesaplanmış ve deneme alanı için bu orta­

lama değerler nazarı itibare alınmıştır.

Şekil 3: Deneme alanlarına sistematik olarak yerleştirilen ahşap ayaklı, galvaniz saçtan yapılmış 1/4 m2 ağızlı tohum kapanları. Foto S.TOSUN.

28

Figure 3: Dans un chaque bloc sont situees 9-12 pieges, la tôle galvanisee et 1/4 m2 superficiel.

4 VERiLERiN DEGERLENDiRiLMESi

4.1 Dogu Kayını Erkek Çiçeklerin Dökülme Seyri

Kayın orman ağaçları içinde fenolojisi itibariyle en çok etüd edilmiş ağaç

cinsidir. Kayında çiçeklenme yaprakianma beraber oluşur.

Fransa'da her 100 m yükseklik artışının dört günlük süreye, 1 enlem dere­

cesinin ise üç güne tekabül ettiği belirtilmektedir (BECKER 1981).

Boludağı civarında (829 m yükseltide) 1943 yıllarındaki gözlemlere gö­

re'de Doğu Kayını tomurcuklarının patlaması 22-29 Nisan tarihlerinde yoğun­

luk kazanmıştır (SALKAYA, 1943).

Çizelge 3: Orta Avrupa koşullarında bir Kayın ağacı ferdinde çok sık olarak kar­şılaşılmış erkek ve dişi çiçeklerin oluşumu ve döllenme süreleri (NI­ELSEN ve SCHAFFALITZKY de MUCKADELL, 1954). Tableau 3: Floraison des fleurs et d'un individu de Fagus sylvatica L. Situ­atian de plus frequemment rencontree en Europe moyenne.

(3) Dişi çiçeklerin döllendikleri periyot

1----------------------(2) Erkek çiçek tarafından pelenierin serbest bırakılması

ı ı

(1) Dişi çiçeklerde polen kabul safhası başlangıcı ı ı

1--1-----ı----- -----ı--1 GÜNLER o 5 10 15 20 25

(1) Kayın ağacında açılmış ilk dişi çiçeğin polen i kabule hazır olduğu O gün ve ağacın tüm dişi çiçeklerinin hep birlikte polenleri kabullenebilecekleri ortalama 7 günlük periyot.

(2) ilk açan dişi çiçeklerin 4 ve 5'inci günden sonra erkek çiçeklerin ilk gönderdik­leri polenleri kabul etmeğe başlamaları. Pelenierin serbestiyetleri dört gün süre­cektir. O halde bu işlem onuncu güne doğru sona erecektir.

(3) Bir dişi çiçek polen kabul ettikten sonraki 14 günlük periyatta döllenmektedir. Maksimum süre olarak 21 günde ağacın tüm dişi çiçekleri döllenmiş olmakta­dır.

29

~I'C:2K ÇİÇB:\I,_<;IÜN DÖKÜLME (Les chutes de fleur ma1e pourcentage)

100

so

60

40

20

10

YÜZDBSİ

r 1

5 L-L.~:;-;-;,...---=,;~;;~~'TT:r-1'"1'=-h:::-:-::~L,,----......,.,.....,.,...I'!'G'_, G ''ZLEM GüNLERİ O et Lesjo,,rs de l'observation)

XUVV3TLİ D~;ı:;:LI.IE ( La chute de :f1eurs vigoureux.)

ŞEKiL 4: 1984 Yılında Bolu-Ayıkaya Bölgesindeki Deneme Alanlamıda Erkek Çiçeklerin PeryoUara Göre Dökülmelerinin Yüzdesi

Tableau 4: Chute des inflorescences males pourcentage 1984 en fonction du temps

Araştırmaya konu olan ve 900-1200 m yükseltilerde bulunan deneme alan­

larında, Nisan ayının son haftasından itibaren kayın tomurcuklarının patlaması

görülmektedir.

Bolu-Ayıkaya Bölgesi yedi deneme alanında 9 Haziran 1984 tarihindeki

sayım sonuçlarına göre, bu tarihe kadar ağaçlardaki toplam erkek çiçeklerin

% 98,8'i kapanlara dökülmüştür.

Nitekim TACON ve OSWALD (1977) Fransa'da yaptıkları araştırmalarda,

erkek çiçeklerin dökümünün 30 Nisan - 31 Mayıs tarihleri arasında aşağı yuka­

rı tümüyle gerçekleşmiş olduğu ve bundan hareketle toprakta yapılacak basit

gözlem verileriyle, bol tohum yıllarının Haziran ayı başında pratik olarak sapta­

nabileceği belirtilmektedir. Bu araştırma verilerine göre; bol tohum yılında ka­

panlarda yapılmış gözlemlerde, m2 'deki ortalama erkek çiçek sayısının 1308

olmasına karşılık, tohum miktarı m2 'de ortalama 168 (boş ve dolu) olarak sap­

tanmıştır. Bir yıl öncesinde aynı meşcerede m2'de ortalama 58 adet erkek çi­

çek dökümü olması tohumsuz bir yılın habercisi olmuştur (TACON, OSWALD,

1977, Çeviri. SuatTOSUN).

Bolu Orman işletmesi Ayıkaya Bölgesinde, 1984 yılında kapanlara dökü­

len erkek çiçeklerin yanısıra tohum taslakianna (genç meyva) m2'de ortalama

1-6 adet rastlanmıştır.

Araştırmanın uygulandığı Bolu, Yığılca, Mudurnu Orman işletme Müdür­

lüklerindeki 22 deneme alanında 1985 yılında erkek çiçeklere ait gözlemlere

devam edilmiştir. 1985 yılı Haziran ayı sonunda aynı noktalardaki kapanlara or­

talama 6-41 adet tohum taslağı döküldüğü görülmüştür (Çizelge 4). 1985 ilk­

baharında deneme alanlarında maksimum olarak m2 'ye 76 adet genç meyva

düştüğü saptanmıştır.

Meyvacılıkla uğraşanların yakından bildikleri meyvaların erken dökülmele­

ri olayına, Amerika'da "June Drup" denilmekte, bizde de meyvvcılar Haziran

Dökümü terimini kullanmaktadırlar (KOBEL, 1944. Çeviri ÖZBEK, Sabahattin).

Mt.JLLER. THURGAU (1898), OSTERWALDER (1907, 1909, 1910, 1919) ve

HEINICHE. DORSEY (1919), MORRIS (1920) ve diğer bazı araştırmacılar bu

erken dökümün iyi döllenmernekten veya fena beslenmeden ileri geldiğini söy­

lemektedirler. KRAUS ve KRAYBILL( 1918), besin maddeleri içersinden en faz­

la azotun (N) çiçek tomurcuklarının teşekkülünde olduğu gibi meyva dökü­

münde de etkisi olduğunu ve meyva tutma için de, bir azot optimumunun

31

Çizelge 4: 1984 ve 1985 Yıllarında 29 Deneme Alanındaki Sabit Kapanlara Dökül­müş Erkek Çiçek ve Tohum Ortalama Değerleri.

No.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

32

Tableau 4: Les nombres de fleur miıle et de falne (total) dans les essais a 29 (1984-1985)

M2 'ye Dökülen Erkek M2'ye Dökülen Tohum Çiçek Sayısı Sayısı (Adet)

435 36

273 22

227 28

452 37

442 36

485 54

413 80

418 34

828 69

1474 164

556 108 507 51

735 91 965 78

467 52

393 79

284 34

617 24

239 18

722 77

1049 95

1551 233

1483 234

706 154

826 206

819 148

1080 252

550 105

103 20

gerekli olduğunu belirtmişlerdir. HEIN!CKE (1917) elma çeşitlerinde az sonra dökülen tohum taslaklarının döllenmemiş olduklarını, Haziran ayında ise dölle­nen tohum taslaklarının da döküldüklerini saptamıştır (KOBEL, F. 1944, Çeviri ÖZBEK, S.).

1984 yılında. Bolu Ayıkayası Doğu Kayını meşcerelerinde haziran dökü­

münün normal tohum dökümüne oranı% 4-10 bulunmuşken, 1985 yılında bu oran bazı deneme alanlarında% 25'e kadar yükselmiştir.

Meyva üzerine araştırmalar : meyvalardaki haziran dökümü ile doğal bir

seyreltme işleminin kendiliğinden gerçekleşmesinin, meyva kalitesi üzerinde olumlu etkileri olduğunu ifade etmektedir (KOBEL, 1944).

4.2 Tohum Veriminin 11 Yıl içerisinde Çeşitli Etkeniere Bağlı Değişimi

Populasyonlar için birim alanda tohum verimi, her deneme alanına siste­matik olarak yerleştirilmiş olan tohum kapaniarına (1:4 m2) düşen tohumların, yıl içerisindeki periyodik sayımları ile (2 periyot) tesbit edilmiştir.

Elde edilmiş olan sonuçlara göre, aynı yıl içinde ve farklı yıllarda populas­yonların tohum verimi büyük farklılıklar göstermektedir.

4.2.1 Bolu Orman Bölge Müdürlüğünün Üç Orman işletmesinde Doğu Kayını Tohum Verimi

Bolu Orman Bölge Müdürlüğünde Doğu Kayını işletme sınıfı olan Bolu, Mudurnu, Yığılca Orman işletmelerinde seçilmiş deneme alanlarında, 10 yıllık süre içinde tohum verimi faktöriyel desende düzenlenmiş bu araştırmada; bö­ILlnen, bölünmüş parseller varyans analizi (split-plot) uygulanarak elde olunan sonuçlara göre (Çap sınıfları bloklara dahil edilerek değerlendirildiğinde) yıl,

yer ve yıl x yer etkileşiminin tohum verimi üzerinde anlamlı etkisi olduğu (EK

1) görülmektedir.

4.2.2 Farklı Bakılarda Tohum Verimi

Üç işletme Müdürlüğünde, kuzey ve güney bakılarda tesis edilen dene­me alanlarında elde olunan verilerin varyans analizinde (çap sınıfları bloklara dahil edilerek) bakı faktörünün tohum verimi üzerine anlamlı etkisi bulunmadı

ğı anlaşılmıştır (EK 2). Çap sınıflarıda dahil edilerek yapılan split-pilot varyans analizinde yine bakının tohum verimine anlamlı etkisinin olmadığı saptanmış­

tır.

33

4.2.3 Farklı Çap Sınıflarında Tohum Verimi

Doğu Kayını populasyonlarında lll. ve IV. çap sınıfı karakterize eden dene­me alanlarında elde olunan verilere dayanan varyans analizine göre; çap sınıf­

ları faktörü tohum verimi üzerine % 99 güvenle etkili bulunmuştur. IV. çap sını­

fından teşekkül eden deneme alanları tohum verimi açısından lll. çap sınıfında­

kilere nazaran daha yüksek verime sahiptirler (Çizel ge 7).

4.3 Doğu Kayını Tohumu Kalitesine (Nitelik) ilişkin Veriler

Araştırmaya ait toplam 24 populasyon için deneme alanlarına sistematik

olarak dağıtılmış kapanlara düşen tohumların kalitesi, çimlendirme testleriyle

ortaya konulmaya çalışılmıştır. 1981 iyi tohum yılında buna imkan bulundu ise

de, orta ve fakir tohum yıllarında kalite tesbiti için örnek olabilecek yeterli sayı­

da tohum elde edilemediğinden kesme deneyi ile dolu ve boş oranı tesbitleri yapılmıştır. Yine aynı sebeplerden 1000 tane ağırlıklarınıda yıllara göre her de­

neme alanında saptanmasına imkan bulunamamıştır.

Çoğu yıllar, kapanların toplanması için kasım ayı sonunda deneme alanla­rına gidildiğinde karla örtülü olduğundan kapan haricinden tohum temini

mümkün olamamıştır.

Populasyonlarda birim alanda (m2) tesbit edilen sağlam tohum yüzdesi

farklı yıllarda geniş varyasyonlar göstermektedir. Ek (3)'den görüleceği gibi farklı populasyonları temsil eden deneme alanlarında (24 adet) m2 başına orta­

lama dolu tohum yüzdelerinde belirgin farklılıklar vardır.

Bol tohum yılı olan 1987'de tüm deneme alanlarında dolu tohum yüzdesi

miktarları diğer yıllardan belirgin farklılıkta yüksek bulunmuştur. Örneğin, 1987

yılında en düşük % 39 dolu tohum yüzdesine karşılık en yüksek % 85 dolu to­

hum yüzdesi tesbit edilmiştir. Bir zengin tohum yılını takibeden yılda, aynı de­

neme alanlarında, dolu tohum yüzdesi tamamiyle sıfır gibi bir değer olabilmek­

tedir.

Farklı populasyonlarda ve farklı yıllarda rastlanılan tohum kalitesindeki

varyasyonlara aynı yıl içinde farklı periyotlarda dökülen tohumlarda da rastla­

nılmaktadır. Ek (4,5,6,7)'de görüleceği üzere ikinci periyot başı olan 21 Ekim

tarihinden sonra dökülen tohumların dolu oranları belirgin farklılıkta daha yük­

sek bulunmuştur.

34

Diğer bir konu da 4.1 bölümünde bahis konusu olduğu üzere; erkek çi­çek tesbitleri esnasında rastlanan, haziran dökümü tohum taslaklarının oranı­

dır. Bolu- Ayıkayası'nda 1984 yılında haziran dökümünün normal tohum dö­

kümüne oranı% 4- 10 bulunmuşken, 1985 yılında diğer bazı deneme alanla­

rında bu oran % 25' e kadar yükselmiştir.

4.4 Farklı Yıllarda Tohum Verimi

Yıllar itibariyle 24 deneme alanında ortalama birim alana (m2)'ye düşen

tohum miktarlarına varyans analizi uygulanmıştır. Varyans analizi sonuçlarına

göre, yıllar arasında ortaya çıkan tohum verimi farklılığı istatistiki açıdan önem­

lidir.

Tüm deneme alanlarında 1987 yılı, zengin tohum yılı olarak belirginleşmiş­

tir. 1981 yılı ise, bazı deneme alanlarında verim azlığı görülse bile diğer yıllar­

dan açık farklı bir sonuç vermiştir. 10 yıllık değerlendirmede 1991 yılı sonunda

elde olunan tohum verimleri 1981 yılı değerlerinin üstünde fakat 1987 yılının

değerlerinden oldukça düşük bulunmuştur. Zengin veya iyi tohum yıllarını taki­

beden yılda tohum verimi çok düşmekte ve fakir tohum yılı olarak kesinlik ka­

zanmaktadır.

4.5 Tohum Dökümünün Yıl içindeki Seyri

Tohum dökümünün yıl içindeki seyri, 27 deneme alanında 1981 yılı ve ta­

kip eden üç yılda iki peryot esas alınarak incelenmiştir.

EK (4,5,6, 7)'de görüleceği üzere aynı deneme alanlarında bile periyotlar­

da tohum dökülme oranlarında yıldan yıla belirgin farklılıklar olmaktadır. Dö­

külme olayiarına etkili klimatik faktörler kar yağışı, dolu, fırtına ve kuwetli yağ­

murlar yıldan yıla dökülme seyrini farklı kılabilmektedir.

35

5 BULGULAR VE TARTIŞMA

5.1 Erkek Çiçek Verimi x Meyvalanma ilişkisi

Tohum verimi için ön koşulun çiçek teşekkülü olduğu, bilinen bir gerçek­

tir. Daha önce 4.1 bölümünde söz konusu edildiği üzere, yere dökülmesi hazi­

ran ayı ortalarında sona eren Doğu Kayını erkek çiçekleri gözle teşhis edilebil­

mektedir.

1984 ve 1985 yıllarında Bolu, Mudurnu, Yığılca'da Kayın meşcerelerindeki

29 deneme alanında m2'ye dökülen erkek çiçek ve meyva (boş ve dolu)sayısı

(Çizelge 4)'de gösterilmiştir. Bu çizelgedeki veriler regresyona tabi tutuldu­

ğunda (Şekil 5) % 99 güvenirli doğrusal bir ilişki söz konusu olmuştur.

Şekil 5'den görüleceği üzere erkek çiçek verimliliğindeki artışlar tohum

veriminin de artmasına neden olmaktadır.

Haziran ayında tohum taslaklarının da dökülmesiyle bu ilişkinin r=O,

8242'den r=O, 8641'e yükseldiği görülmektedir (Şekil5).

Doğu Kayını tohum kalite durumları 11 yıllık bir zaman peryodunda ince­

lendiğinde; bol tohum yıllarında birim alana düşen dolu tohum yüzdesi % 40-80 arasındadır. Sonbaharda kuşlar, fareler ve diğer hayvanların tohum tü­

ketimi de göz önüne alınırsa bol tohum yılında gençleştirme bölmesinde

m2'de en az olarak 250 adet tohum (boş ve dolu) dökümü yeterli bir gençleş­

tirme garantisi kabul edilebilir. Şekil (5)' e bakılarak 250 adet tohum sayısının

tekabül ettiği çiçek miktarı m2'de 1700 adet olmaktadır. Bu ilişkiden hareketle

bol tohum yılının haziran ayının ortasında pratik bir gözlemle belirlenmesi, ke­

sinleşen zengin tohum yılı tahmini ancak ağustos ayında ağaç dallarının sark­

ması olayının gözükmesiyle belli olacağından bir ön teşhis niteliğinde kabul

edilmelidir. Bu pratik gözlemle haziran ortasından ağustos ortasına kadar

olan 60 günlük kıymetli bir zaman süreci kazanılmaktadır.

Fenolojik Gözlem Uygulaması:

Erkek çiçek sayımı haziran ayı ortasında gençleştirme bölmelerinde top­

rak üzerinde rastlantılı olarak hektarda 10-15 adet yere 1 m2'1ik çıtadan şablon

konarak yapılır. Bu uzun zaman alacaksa m2'ye giren erkek çiçekler naylon

36

? . r.: 'm:G TOHUJ\1 SAYISI 2 (llombre de fa i ne par m )

300

275

250

225

200

175

150

125

100

75

50

:?5

o o .....

o o o o N '""

Haziran Dökümü İlaveli Tohum Savısı ::::rl;:e!< (La relatfon de cı:lı.ıte· auı.iit A\ıtomne fa1,ı1e

Sonbahar Dökümü Tohum. ,S,av<ıs:ı. ,'' }_i;:t.e.t ,C i .cek I li ı> ki si . / ' {.Lıa relation de chute Aııtomne ,' faine) ,'

Y•-19.1440+0.1850x r• 0.8641

o o o o o o o:t ll'\ \.0

, ,

o o ı:-

, , ,

o o (l)

, , , , ,

o o o .....

, , , ,

, , ,

o o N .....

o o o:t ri

,

o o \.0 ri

içek t li.§":isi )

Y•-9.5012+0.1516x r• 0.8242

? ~t- 'D=~·:l ·~rt' ·ı: CİÇ~~;< SA"JISI (:Tombre de fl<!Pr mal e o ar m2)

ŞEKiL 5: Deneme Alanlarında Erkek Çiçek-Tohum (Meyva) ilişkisi (Haziran Meyva Dökümü Ayrıca Gösterilmiştir) w Tableau 5: La relation fleur male-faine des essais de liev -...)

tarbalara konulup, sonradan büroda sayımları gerçekleştirilir, Şekil (5)'den saptanan ortalama erkek çiçek sayısından sonbaharda dökülecek ortalama boş-dolu tohum (meyva) miktarları yaklaşık bir oranla bulunabilecektir.

Erkek çiçek verimliliğine göre tohum rekoltesinin belirlenmesinde bazı kli­

matik (don, dolu, fırtına vb.) ve biyotik olaylar (böcek zararları) dolayısıyla çı­

kan engellemeler bu sonuçları saptırabilecektir.

Gençleştirme meşceresinde mayıs-haziran ayındaki gözlemlerde çiçek­

lenme esnasındaki klimatik zararlar gözle ağaçta farkedilmektedir. Bu zararla­

rın görüldüğü durumlarda ise erkek çiçek sayısı tesbitlerine girişilmemesi gere­

kir.

5.2 Bolu Orman Bölge Müdürlüğü'nün Üç Orman işletme Müdürlüğünde Kaym Tohum Veriminin Karşılaştırılması

Bolu Orman Bölge Müdürlüğün'de Doğu Kayını işletme sınıfı mevcut olan Bolu, Mudurnu, Yığılca Orman işletmelerinde seçilmiş deneme alanlarında yıl,

yer ve yıl x yer etkileşiminin tohum verimi üzerinde anlamlı etkisi olduğu 4.2.1 bölümünde belirtilmiş idi.

Bahis konusu Orman işletme Müdürlüklerinin Kayın meşcerelerinde faktö­

riyel tarzda seçilmiş deneme alanlarından elde edilen 11 yıllık sonuçlara göre; bol tohum yılı tüm deneme alanlarında 1987 yılı olarak belirginleşmiştir (Ek

9,10,11,12,13,14'e bakınız).

Mudurnu Orman işletmesinde özellikle 19, 20, 21, 22, 23, 24 No'lu dene­

me alanları, 1981, 1983, 1985, 1987, 1991 ve kısmen de 1989 yılında tohum re­

koltesinin yükseldiği, ancak 1987 yılında bu verimin 2-3 misline ulaşabildiği gö­

rülmüştür. Bu iki yılda bir oluşan orta tohum yılının uygulamacıyı yanritmama­

sı gerekecektir. Orta tohum yılı 1983, 1985, 1989 gibi yıllarda tohum kalitesin­

de de 1987 yılı değerlerine göre önemli bir düşüş olmaktadır.

Mudurnu'daki deneme alanları orta, iyi ve bol tohum yıllarında Bolu ve Yı­

ğılca'ya oranla daha bol verim ortalaması göstermiştir. Bu sonuçta yetişme or­

tamı verimliliğinin de rolü bulunmaktadır.

5.3 Farklı Bakılarda Tohum Veriminin Karşılaştırılması

Kayın meşcerelerinde seçilmiş kuzey (soğuk bakı) ve güney (sıcak bakı)

bakılardaki deneme alanlarında elde edilen verilerin varyans analizinde 4.2.2

38

bölümünde de açıklandığı üzere bakı faktörünün tohum verimi üzerine anlamlı bir etkisi bulunmamıştır.

5.4 Farklı Çap Sınıflarındaki Meşcerelerde Tohum Veriminin

Karşılaştırılması

Yaş faktörü yerine çap sınıfları esas alınarak düzenlenen lll. çap sınıfi (36-51.9 cm) ve IV. çap sınıfı (52 cm ve yukarısı) karakterize eden deneme

alanlarındaki tohum verimi önemli derecede farklılık göstermiştir. lll.çap sınıfı

gövdelerden oluşmuş yani daha genç kayın meşcereleri IV. çap sınıfından olu­

şan daha yaşlı kayın meşcerelerinden daha az verim saptanmıştır. 11 yıllık sü­

rede Yığılca ve Mudurnu Orman işletmelerindeki lll. çap sınıfı deneme alanla­

rında birim alana düşen ortalama tohum miktarı IV. çap sınıfındaki deneme

alanlarına kıyasla % 40 nisbetinde daha azdır.

Gençleştirme bölmelerinde muhtelif çap sınıflarında kayın gövdelerinin

bulunuşu tohumlama kesimi esnasında kalın çaplı ve yaşlı ağaçların çıkartılma­sıyla tohum veriminin önemli bir oranda azalabileceği, bunun da yeterli gençli­

ğin gelmesine engel teşkil edeceği düşünülmüştür. Özellikle de kapalılıkları

hayli düşmüş gençleştirme bölmelerinde (hazırlama kesimleride bu durumda

yapılmamaktadır) tohum hasılatı ve meşcere kapalılığı hassas gençleştirme unsurları durumuna gelmiştir.

5.5 Tohum Kalitesine ilişkin Bulgular

Populasyonlarda birim alanda (m2) tesbit edilen tohumların sağlam to­

hum yüzdesi, özellikle birbirini takip eden yıllarda geniş varyasyonlar göster­

mektedir.

Bol tohum yılı olarak kabul edilen 1987 yılında tüm deneme alanlarında

dolu (sağlam) tohum yüzdesi miktarları diğer iyi, orta ve fakir tohum yıllarına

oranla çok yüksek bulunmuştur. Fakir tohum yıllarında 1982, 1988, 1990 gibi

yıllarda sağlam tohum yüzdesi sıfır değerlerine kadar düşebilmektedir.

Halbuki 1987 yılında en düşük% 39 sağlam tohum yüzdesine karşılık en

yüksek % 85 sağlam tohum yüzdesi tesbit edilmiştir. Orta tohum yıllarında bu

oranlar% 20-70 arasında olabilmektedir (1983 ve 1985 yılları).

Nitekim Kırım'da Doğu Kayınında tohum verimi araştırması yapan V.G.

MISCHNIEV (1984) en yüksek sağlam tohum miktarının 1971 bol tohum yılın­

da elde edildiğini ifade etmektedir.

39

Batı Karadeniz Bölgesinde de 1971 yılı bol tohum yılı olarak belirlenmiştir. ilk başarılıKayın Doğal gençleştirme örnek sahaları 1971 yılının tohum verimiy­

le elde olunmuştur (Örneğin; Hendek-Aksu, Düzce-Asar, Karabük-Büyükdüz,

Bolu-Abant sahaları gibi)

5.6 Bol Tohum Yılları Sıklığı ve Sınıflandırma

Söğüt, Kızılağaç, Titrek Kavak, Huş gibi.çok küçük tohumlu ağaç türleri

hariç diğer ağaç türleri belli zaman aralıkları ile bol tohum yaparlar. Tohum

üretimi ağacın yedek besinlerinin de harcanmasına yol açtığı için orman ağaç­

ları genellikle ve ancak dönemsel olarak bol ve olgun tohum verebilmektedir­

ler (KALIPSIZ, 1982).

To hum veriminde yıllar arasında görülen farklılıklardan ötürü tohum mikta­

rına göre uygulama da 11Zengin (bol) tohum yilı 11, iyi tohum yılı 11, 110rta tohum yı-1111,

11Zayıf yahut serpme tohum yilıli diye 4 kategoride sınıflandırma sözkonusu

olmaktadır (SAATÇiOGLU, 1971).

Bu sınıflandırma'da zengin tohum yılında meşceredeki ağaçların % 100'ü tohum taşımaktadır. iyi tohum yılında da zengin tohum yılının% 70-90'ı oranın­da tohum oluşur ki doğal gençleştirme çalışmalarında 11Zengin" ve "iyi" tohum

yıllarından yararlanılır. Orta ve zayıf tohum yıllarında ancak meşcere kenarla­rındaki ağaçlarda ya da meşcerede dominant ağaçlarda tohum görülebilir ki

bu miktarda tohumla tatminkar bir gençlik elde etme olanağı yoktur(ATAY, 1990).

2.1.2 Alt bölümünde bahsedildiği üzere Fransa'da bol tohum yılları genel­

likle geniş bir bölgede gerçekleşmekte ve bir kaç ağaç türünde aynı yılda gö­

rülmektedir (OSWALD, 1981).

Bolu yöresinde ele alınan tohum verimi çalışmasının ana sonuçlarından

birisi de Doğu Kayını meşcerelerinin verimli yıllarının sıklığını (frekansını)

belirlemek olmaktadır.

Yıllar itibariyle 24 deneme alanında ortalama birim alana (m2)'ye düşen

tohum miktarlarına varyans analizi uygulandığında; yıllar arasında önemli to­

hum verimi farklılığı olduğu ortaya çıkmıştır (% 99 güvenirlik).

Yıllar itibariyle tohum verimi ortalamalarının şöyle sıralandığı görülmekte-

dir.

40

YILLAR

Ort/Adetjm2

1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991

143 7 88 26 96 36 277 11 61 7 213

Yukarıda belirtilen yıllardaki tohum verimi Alman Orman işletmeleri tali­

matnamesine göre tohum yılları sınıflamasına sokulursa; 1987 yılı zengin

(bol); 1991 ve 1981 iyi; 1983, 1985, 1989 orta; 1986, 1984, 1988, 1990, 1982 yıl­

ları zayıf tohum yılları olmaktadır.

Bu belirlemede m2 'ye düşen Kayın tohumu sayısı itibarı ile (dolu ve boş)

1-50 adet arasındaki tesbitler zayıf tohum yılını, 51-130 adet arasındakiler orta

tohum yılını, 131-250 adet bulgular iyi tohum yılını, 251'den fazlası ise zengin (bol) tohum yılını ifade etmektedir.

Bolu yöresinde 11 yıllık süre içinde; işletmelere bağlı kalmaksızın yapıla­cak ortalama verim sınıflamasıyla 1 zengin, 2 iyi, 3 orta ve 5 zayıf tohum yılı

saptanmıştır.

Sınıflandırma şayet üç orman işletmesinin ayrı ayrı değerlendirilmesiyle

yapılacak olursa; Bolu da 1 zengin, 1 iyi, 5 orta, 4 zayıf tohum yılı; Yığılca'da 1

zengin, 2 iyi, 1 orta, 7 zayıf tohum yılı; Mudurnu'da ise 1 zengin, 3 iyi, 1 orta, 5 zayıf tohum yılı olarak bazı sapmalar ortaya çıkmaktadır.

Şayet çap sınıfiarına göre farklılık gösteren meşcereleri ayrı ayrı Orman iş­

letme Müdürlükleri olarak sınıflandırmaya tabi tutarsak, 4 çap sınıfındaki dene­me alanlarının sonuçlarına göre; Bolu'da 2 zengin, 5 orta, 4 zayıf tohum yılı;

Yığılca'da 2 zengin, 1 iyi, 3 orta, 5 zayıf tohum yılı, Mudurnu'da 2 zengin, 4

iyi, 5 zayıf tohum yılı belirlenmiştir. Yine bu işletmelerde 3.çap sınıfına giren

me~cerelerin tohum verimlerinde ise şöyle bir sınıflandırma söz konusudur.

Bolu'da 2 zengin, 5 orta, 4 zayıf tohum yılı, Yığılca'da 1 iyi, 2 orta, 8 zayıf to­

hum yılı, Mudurnu'da ise 1 zengin, 1 iyi, 4 orta, 5 zayıf tohum yılı olarak farklı

bir ayırım göze çarpar.

Yaş sınıfları metoduna göre amenaje edilmiş kayın ormanlarımızda genç­

leştirme bloku, bölge bazında en yaşlı meşcerelere sahip bölmelerden ayrıl­

maktadır. Bu durumda bazı meşcerelerin lll. çap sınıfına dahil ağaç gövdele­

rinden oluştuğu halde idare süresi 120 yılı tamamladığı için gençleştirmeye

alındığı, bazı yaşlı meşcerelerin ise IV. çap sınıfında olduğu halde daha yaşlı

meşcerelerin gençleştirme blokunun sınırlı alanda dondurulmasından dolayı

bakım bloklarında bekletilişi sık sık rastlanılan bir olgudur.

41

Bu nedenle bu araştırma için kabaca yapılan tohum verimi (adetjm2) sı­

nıflaması hem lll. ve hem de IV. çap sınıfı meşcerelerin ayrılabileceği düşünü­

lerek belirlenen ortak kriterler olmaktadır. Oysa Almanya'da Avrupa Kayını

meşcerelerinde son yıllarda tamamiyle gaye çapını esas alan ve idare süreleri

de 170-180 seneye çıkartan bir düzenleme işletme amaçlarını da çeşitlendir­

miştir (Soymalık)

Sovyet araştırıcı Mıschnıev, Molotkov'a atfen; Karpatlar ve Ukrayna'da or­

talama 10 yılda bir zengin hasılat yılı, her 4 yıl ile 6 yılda bir iyi derece de hası­

latın tekrarlandığını saptadığını ifade etmektedir. Batı Avrupa'da Avrupa Kayı­

nı'nda zengin tohum yılları sıklığında aynı tekerrür söz konusu olmaktadır

(MISCHNIEV, 1984).

Kırım'da Doğu Kayını üzerine yapılan tohum verimi araştırmasında

1964-1971 yılları arasında yapılan gözlemlerde 1971 yılı 1050 m yükseltide zen­

gin tohum yılı olarak göze çarpmaktadır. 1965, 1967, 1969 yılları ise orta to­

hum yıllarıdır (MISCHINIEV 1984).

Wachter, (1964); Avrupa Kayını tohum yıllarının frekansı üzerindeki araştır­

malarında; 25 yıllık bir periyatta iki zengin yıla karşılık, 5-7 civarında faydalanı­

labilir tohum yılı olduğunu belirtmektedir. (OSWALD, H. 1981).

Yine farklı istatistiklere göre de Avrupa Kayınında 10 yıllık bir sürede orta­

lama 1 zengin tohum yılı ve 3-5 yılında kısmen yararlanılabilir tohum yılı oldu­

ğu saptanmıştır (OSWALD, H. 1981).

5. 7 Kayın Meşcerelerinde Tohum Veriminin irdelenmesi

Bolu yöresi kayın meşcerelerinde 24 deneme alanında bol tohum yılı

1987'de en az 152 adet, en çok ise 600 adet tohum verimi saptanmıştır. Hek­

tar sahada ise en az ortalama 1.520.000 adet (yaklaşık 418 kg), en çok ise 6

milyon adet (yaklaşık 1650 kg.) tohum verimi elde olunmuştur.

iyi tohum yılı sayılan 1981 yılında ise 24 deneme alanında hektar alanda

en az 300 000 adet tohum (yaklaşık 82,5 kg) hektarda en fazla ortalama 4 630

000 adet tohum (yaklaşık 1273 kg) tesbit edilmiştir.

Orta tohum yıllarında ise hektarda 820 000 adet tohum (boş, dolu) yakla­

şık 226 kg gelmektedir. Ancak sağlam tohum yüzdesi bu yıllarda% 50'nin altı­

na düşebilmektedir.

42

MISCHNIEV'in Kırım'da yaptığı araştırmalarda verimli yıllarda hektara 250-400 kg sağlam tohum dökülmüştür. Fakat bu durum bazı bölgelerde sap­ma göstermiştir. Karpat'larda, Ukrayna'da verimli yıllarda hektara düşen to­hum miktarı (sağlam) 1000 kg'dan fazladır.

Orta tohum yıllarında düşen sağlam tohum sayısı 1 280 000 ile 1 720 000

arasında değişmektedir. Hektar başına bu miktar 300-400 kg'ı geçmemekte­

dir.

G.D. Jareshenkox, Armenia ve Caucasia rezerv edilmiş Doğu Kayını meş­

cerelerinde, hektara 225 kg sağlam tohum miktarı (ortalama) ile benzer sonuç­

ları 1957-1963 yıllarında elde edilmiştir. En büyük rekolte 0,7-0,8 meşcere ka­

palılığına sahip Doğu Kayını meşcerelerinde elde edilmiş, 0,4-0,5 meşcere ka­

palılığına indirilmiş Kayın meşcerelerinde ise tohum hasılatı iyi olarak belirtil­

mektedir (MISCHNIEV 1984).

Bolu Orman işletmesi Ayıkaya Bölgesi-Ayıkaya serisi 60 no'lu bölmesi

1984 yılındakayın tohum meşceresi seçilmiştir. Bu tohum meşceresi 5, 6, 7, 8 no'lu deneme alanlarının içine aldığından tohum yıllarına göre değişim göste­

ren rekolte Çizelge 5'de gösterilmiştir. Bu çizelgeden bir zengin tohum yılında hektardayaklaşık 542 kg sağlam tohum temin edilebileceği tahmin edilebilir.

1981 iyi tohum yılında sağlam tohum yüzdesinin çok düşük (% 21) oluşu

nitelik açısından çok olumsuz faktör olmuştur. Bu açıdan, Eylül ayı başlarında kupulalar açılıp boş-dolu oranları kontrol edilerek eğer bu nispet sağlam to­

hum aleyhine ise, gençleştirme sahasına bakım bölmelerinden tohum toplatı­

lıp takviye konusu düşünülmelidir.

Kayının doğal gençleştirme çalışmalarında iyi ve orta tohum yıllarındaki

tohum kaLitesinin de düşük olacağı gerçeği karşısında büyük alanlarda (25

hektardan büyük) çalışmayı genişletmek başırısızlığa davet olacaktır.

5.8 Yüksek Zon Populasyonlarında Tohum Verimi

Bolu Orman işletmesi Ayıkaya Serisindeki Doğu Kayını meşcereleri 700

m yükseltilerden 1650 m yükseltiye kadar saf ve karışık yayılış gösterir. Opti­

mal yayılışı 950-1350 m yükseltilerde gösterirler.

Yüksek zon kabul edebileceğimiz 3 deneme alanı da sonradan diğer de­

neme alanlarına ilave edilmiştir. Bunlardan birisi 1375 m de diğer ikiside 1610

m yükseltide alınmışlardır.

1610 m yükseltideki deneme alanında 11 yıllık gözlemlere göre; 2 iyi, 1 or-

43

1610 m yükseltideki deneme alanında 11 yıllık gözlemlere göre; 2 iyi, 1 or­

ta, 8 zayıf tohum yılı belirlenmiştir Dolu Tohum Oranı olarak en yüksek değer

1987 yılında (% 73) elde olunmuştur. 1375 m'deki deneme alanında ise 1987

yılı zengin, 1991 yılı iyi tohum yılı olmuştur.

Özellikle 1610 m' deki tohum veriminin optimal yükselti basamakianna gö­

re (950-1350 m) daha düşük olduğu görülmüştür.

44

TOHUM YILLARI

Les annees de fructificatıon

Zengin tohum yılı 1987

iyi Tohum yılları 1991

1981

Orta tohum yılları 1983

1984

1985

1986

1989

Fakir tohum yılları 1982

1988

1890

Çizelge 5: Bolu-Ayıkayası kayın tohum meşceresinde tohum verimi değişimleri. Table 5: Le variation de la fructification dans le peuplement porte-graine d' Ayı kayası.

m2'ye düşen Sağlam tohum Hektarda sağlam tohum hasılatı ortalama tohum %si recoltes de faine plein au ha

sayısı AÇIKLAMALAR Nembre au m2 F ai n es pleines Adetjha Kgjha

% Nombrejha

280 71 1988000 542 Tescilli To hum meşçeresine

221 52 1150000 314 isabet eden 1/4 hektarlık

143 21 300000 82 4 deneme alanından 11 yıllık

78 64 499200 136 sürede elde olunan verilerin

52 45 234000 64 ortalaması alınmıştır.

75 49 367500 100

79 28 221200 60 Tohum rekoltesine ait a~ırhk

51 48 244800 67 hesabında ortalama bin tane

16 o o o a~ırlığı 273 gr.üzerinden işlem

18 4 7200 2 yürütülmüştür.

10 10 10000 3

6 SONUÇ VE ÖNERiLER

Doğu Kayını meşcerelerinde yöre, bakı, çap sınıfları faktörlerinin tohum

hasılatına etkileri ve 11 yıllık bir sürede tohum veriminin değişim seyri araştırı­

lan bu çalışmada aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır.

Doğu Kayınının gerek doğal gerekse yapay gençleştirme çalışmalarında

gereksinim duyulan kayın tohumu yıllık rekolte miktarları 11 yıllık bir süre için­

de çok belirgin varyasyon göstermektedir.

Doğu Kayını tohumu verimliliği üzerine, klimatik faktörlerin bir yıl öncesin­

den etkinliği olmakta, sıcak ve kurak geçen bir yıl öncesinin haziran ve tem­

muz ayları gelecek yılın bol tohum habercisi olabilmektedir. Bolu Meteroloji is­tasyonunun (742) klimatik değerlerine göre, deneme alanlarındaki tohum hası­

latı arasında daha önceden bilinmekte olan bu ilişki yeniden doğrulanmış ol­maktadır. Ancak bu ön tahminleri yanıltacak hava halleri (gelecek yılın nisan

ve mayıs aylarında geç donlar, şiddetli yağmur, dolu ve fırtınalar) olumsuzluk­

lara yol açabilmektedir. Bu meterolojiye bağlı olan fenolojik gözlemlerde dik­katli olmak gerekecektir.

Doğu Kayınında bol tohum yılını tahminde erkek çiçek rekoltesinin yük­

sek oluşu da önemli bir gözlem olmaktadır. Bu çalışmada deneme alanlarında birim alana düşen erkek çiçek sayılarıyla aynı birim alana sonbaharda dökü­

len tohum sayıları arasında istatistiki bir doğrusal ilişki kurulabiimiştir (r=O,

8641). Doğal gençleştirmede bol tohum yılını bir iki ay bile olsa önceden tah­

min edebilmek, büyük alan siper işletmesi üzerinde çalışılabilecek sahanın ha­

zırlığında teknik elemana önemli bir avantaj sağlayacaktır.

Doğu Kayını erkek çiçekleri Avrupa Kayınında olduğu gibi % 90 olarak ha­

ziran ayı başına dek ağaçtan yere dökülmektedir. Gözle yerde farkedilmesi ko­

lay olan erkek çiçeklerin birim alandaki sayılarının ortalaması bölüm 4.1 de

açıklandığı üzere m2'de 1700 adet olduğu zaman, ekim, kasım aylarında do­

ğal gençleştirme için yeterli olabilecek m2'ye 250 adet tohumun (boş ve dolu)

dökülebileceğine tekabül ettiği görülmüştür.

Bu ilişkiden hareketle, bol tohum yılı şayet haziran ayının ortasında pratik

bir gözlemle belirlenirse; ağaç dallarının tohumlar nedeniyle sarkmasının gö-

46

züktüğü ağustos ayında kesinleşinceye kadar, haziran ortasından ağustos or­tasına dek iki aylık kıymetli bir zaman periyodu kazanılmış olmaktadır.

Uygulamacılar, erkek çiçek sayımını haziran ayı ortasında gençleştirme

bölmesinde hektarda 10-15 adet noktada hazırlanmış 1 m2'1ik çıtadan şablonu

toprağa koyarak yapar ve m2'ye giren erkek çiçekler naylon tarbalara konu­

lup daha sonradan büroda sayılıp ortalamaları bulabilirler.

Arazide saptanan ortalama erkek çiçek sayısından Şekil 5' e bakarak son­

baharda dökülecek ortalama tohum (boş-dolu) miktarları yaklaşık bir oranla

saptanabilecektir.

Gençleştirme bölmelerinde mayıs ve haziran ayında ağaç yapraklarında

(kayında yaprakianma ve çiçeklenme beraber oluşur) kavrulma hali, kahveren­

gi kırmızımtrak renklerin görüldüğü zaman, çiçeklerinde geç don zarariarına

maruz kalabileceği rüşünülmelidir. Böyle bir durumda bu fenolojik gözleme girişilmemesi gerekir. Zira dişi çiçekler -1.4 co ile -3.0 co dondan kırılıp, dökül­

mektedir. Erkek çiçek kurulları -1 Co'de zarar görmektedir (OSWALD, 1981).

Doğu Kayını meşcerelerinde birim alana (m2)'ye düşen tohum verimi, de­neme alanlarına sistematik olarak yerleştirilmiş galvaniz saçtan yapılmış ka­

panlarla elde edilmiştir.

- 11 Yıllık gözlem (1981-1991) sonuçlarına göre; Bolu yöresinde 1987 yılı

kayın tohumu verimi (nitelik ve nicelik) bakımından en zengin yıl olmuştur. Bu durum üç Orman işletme Müdürlüğü'nde önemli bir sapma göstermemiştir.

1987 yılı Kasım ayı sonlarına doğru ağaçların altında topraktan avuçla tohum

toplanabilir bir tohum verimi göze çarpmıştır. 1987 yılı Uludağ Göknarları için de zengin tohum yılı olmuştur. Bolu Şerif Yüksel Araştırma Ormanında yapı­

lan Uludağ Göknan tohum verimi çalışmasında m2'ye ortalama 700 adet tohu­

mun döküldüğü saptanmıştır. 1987 yılından sonra 1991 yılları deneme alanla­

rında en fazla tohumun elde edildiği iyi yıllar olmuştur. Ancak 1981 yılının to­

h umlarında sağlam tohum %'si Yığılca'da 9, 10,14 no'lu deneme alanları istis­

na tutulursa diğerlerinde % 7-38 arasında olup, çok düşük bulunmuştur. Bu­

nun bir sebebi tohum embriyosunun gelişimi döneminde sıcak kuru yaz geç­

mesi boş tohum oranını yükseltmiş olabilir. Nitekim Bolu Metoroloji istasyo­

nu'nun 1981 yılı Temmuz, Ağustos ayı verilerine göre kuraklık indisi tesbitleri

2,36 ve 1,3 olarak oldukça kurak bir yazın geçtiğini göstermektedir.

-Verimlilik açısından zengin 1987 yılı ve iyi olan 1991 yılı ve 1981 yılından

47

sonra, 1985, 1983, 1989 orta tohum yılları kategorisine sokulabilir. 1982, 1984, 1986, 1988, 1990 yıllarını ise fakir tohum yılları olarak göstermek mümkündür.

-Bolu yöresinde 1981-1991 yılları süresince 11 yılda bir zengin, iki iyi, to­

hum yılına raslanmıştır. Kırım'da 1964-1971 yıllarında yapılan araştırmada bu­

na benzer sonuçlar alınmıştır. Bu demektir ki, zengin tohum yılı 3 veya 5 hatta

4-5 yıl aralıklarla değil, daha geniş yıllarda olmaktadır. Ancak iyi tohum yılları

da, küçük alanlarda doğal gençleştirme çalışmasına gitmek veya fidanlıklar

için tohum tedariki açısından kısmen yararlanılabilecek tohum yılları olmakta­

dır.

Silvikültür planlarının tanziminde anahtar bir rol oynayacak bol ve iyi (kıs­

men yararlanılabilir) tohum yılları frekansı Bolu Yöresi için 4-6 yıl bulunmuştur.

Bu sonuç Sovyet araştırıcı Molotkov'un Karpatlar ve Ukrayna'daki tesbitleriyle

benzerlik göstermiştir.

iyi tohum yıllarında en fazla 1 O hektarlık bir zonda doğal gençleştirme ça­

lışması planlamak ve tohumlama kesimini geniş alanlara dağıtmamak en iyi

yol olacaktır.

-Doğu Kayınının değişik bakılarında, kuzey (soğuk bakı) ve güney (sıcak

bakı) bakılarda seçilmiş deneme alanlarında bakı faktörünün tohum verimi üzerine anlamlı bir etkisi bulunamamıştır.

- Doğu Kayını meşcerelerinde yaş faktörü yerine çap sınıfları esas alına­rak seçilmiş deneme alanlarında tohum verimi IV. çap sınıfı gövdeleri içeren deneme alanlarında önemli derecede farketmiştir. Bu sonuçlara göre tohumla­

ma kesiminden sonra yaşlı kayın ağaçlarının tohumundan istifade edilmesi ve

birinci ışık kesimine kadar bu ağaçların sahada bekletilmesi başarılı gençlik

oluşumuna katkı kabul edilmelidir.

Bolu yöre:' Doğu Kayın meşcerelerinde birim alan (m2) de tesbit edilen

tohumların kalitesinde birblrini takip eden yıllarda geniş varyasyonlar görül­

mektedir.

Zengin tohum yılı olarak kabul edilen 1987 yılında elde olunan tohumların

sağlam tohum yüzdesi, diğer tohum yıllarına oranla çok yüksek bulunmuştur.

Fakir tohum yıllarında sağlam tohum yüzdesi sıfır dahi olabilmektedir.

Araştırma deneme alanlarında zengin tohum yılında dökülen tohum (do­

lu, boş ve hastalıklı) birim alan (m2) da en düşük ortalama 152 adet, en yük-

48

sek ortalama ise 600, hektarda en az 1 520 000 adet (yaklaşık 415 kg) en çok ise 6 milyon adet (yaklaşık 1650 kg) tohum verimi elde edilmiş olmaktadır (Bin dane ağırlığı ortalama 273 gram kabul edilmiştir).

Bahis konusu bu değerler, 5. 7 bölümünde açıklandığı üzere Rusyada ki

Doğu Kayını meşcerelerinde elde olunan verilere paralellik göstermektedir.

-Bolu Orman işletmesi Ayıkaya Bölgesi'ndeki 60 no'lu Kayın tohum meş­

ceresi 1984 yılında ayrılmıştır. Bu meşcerede önceden tesis edilen 5,6,7,8

no'lu deneme alanları bu meşcerenin hasılatı hakkında ışık tutmaktadır. Çizel­

ge (S)'den görüleceği üzere bir zengin tohum yılında hektarda yaklaşık 542

kg sağlam tohum rekoltesi sağlanabilir.

Populasyonlarda birim alanda (m2) de tesbit edilen tohumların sağlam to­

hum yüzdesi, özellikle birbirini takip eden yıllarda geniş varyasyonlar göster­

mektedir.

Bol tohum yılı olarak kabul edilen 1987 yılında tüm deneme alanlarında

sağlam tohum yüzdesi miktarları iyi, orta ve fakir yıllara oranla çok yüksek bu­lunmuştur.

49

.ÖZET

Bolu Yöresi Doğu Kayını ormanlarında tohum verimini araştırmak için

1981 yılında bu çalışmaya başlanılmıştır.

Deneme alanları Mudurnu, Bolu, Yığılca Orman İşletmelerinden 8 adet ol­

mak üzere, bakı (kuzey, güney) ve çap sınıfları (lll ve IV. çap sınıfı) faktörleri­

ne de özen gösterilerek seçilmiştir.

Her deneme blokunda kapalılık, ağaç sayısı, göğüs yüzeyi gibi meşcere

karakteristiklerinin birbirine yaklaşım göstermesine dikkat edilmiştir. Deneme

alanlarında 9-12 adet ahşap ayaklı, galveniz .;;açtan kesik koni şeklinde yapıl­

mış, 1/4 m2 ağızlı tohum kapanları sistematik olarak yerleştirilmiştir.

Araştırma çalışması 11 yıllık bir süreyi kapsamakta olup, istatistiki değer­

lendirilmelerde faktöriyel tarzda desenlerımiş deneme bloklarında elde olunan

veriler varyans analizi ile incelenmiştir.

1984 ve 1985 yılında m2'ye dökülen erkek çiçek sayısı ile meyva (boş ve

dolu) sayısı arasında bir korelasyon olduğu saptanmıştır. Bu ilişkilerden hare­ketle bol tohum yılını tahminde haziran ayı ortası fenolojik gözlemleri yardımcı

olabilir.

Araştırma bloklarının yer aldığı Orman İşletme Müdürlüklerindeki meşce­relerde 11 yıllık sonuçlara göre hepsinde 1987 yılı bol tohum yılı olarak göze

çarpmaktadır.

Kuzey ve güney bakılarda seçilmiş deneme alanlarında elde olunan verile­

rin analizinde; bakı faktörünün tohum verimi üzerine anlamlı bir etkisi görülme­

miştir.

Yaş faktörü yerine çap sınıfları esas alınarak düzenlenen lll.çap sınıfı

(36-51.9 cm) ve IV.çap sınıfı (52 cm ve yukarısı) karakterize eden deneme

alanlarındaki tohum verimi önemli derecede farklılık göstermiştir. Yaşlı ağaçla­

rın yer aldığı deneme alanlarında tohum verimi açısından daha yüksek değer­

ler elde edilmiştir.

Deneme alanlarında m2'de tesbit edilen tohumun kalitesi özellikle birbirini

takip eden yıllarda geniş varyasyonlar göstermiştir. Bol tohum yılı olarak ka-

so

bul edilen 1987 yılında tüm deneme alanlarında sağlam tohum yüzdesi miktar­ları diğer iyi, orta ve fakir tohum yıllarına oranla çok yüksek bulunmuştur.

Bolu yöresinde ele alınan bu çalışmanın ana sonuçlarından birisi de Do­ğu Kayını meşcerelerinin verimli yıllarının sıklığının (frekansını) belirlenmesi ol­

muştur.

1981-1991 yılları arasında üç orman işletmesinde alınan deneme alanların­

da elde olunan tohum verimi, Alman Orman işletmeleri talimatnamesine göre

tohum sınıflamasına sokulursa; 1987 yılı zengin (bol), 1991 ve 1981 yılı iyi,

1983, 1985, 1989 orta, 1986, 1984, 1988, 1990, 1992 yılları zayıf (fakir) tohum

yılları olmaktadır. 11 yıllık sürede Bolu yöresinde bir zengin, iki iyi, üç orta ve

beş zayıf tohum yılı belirlenmiştir.

Bu değerlendirme işletmeler ayrı ayrı düşünüldüğünde farklılık göstermiş­

tir. Ancak zengin tohum yılı bazen 2 adet olarak ortaya çıkmakta, iyi ve orta

tohum yılları sınıflamaları yer değiştirmektedir.

Bolu Yöresinde Kayın doğal gençleştirmesinde silvikültür planlarının tanzi­minde anahtar rol oynayacak bol ve iyi (kısmen yararlanabilir) tohum yılları fra­

kansı 4-6 yıl saptanmıştır. iyi tohum yıllarında da küçük alanlarda (en fazla 10

hektar) tohumlama kesiminin planlanması gençleştirme süresini kısaltabilecek­

tir.

Bol tohum yılı 1987 yılında deneme alanlarında dökülen tohum (toplam) m2'de en az ortalama 152 adet; en çok ise 600 adet saptanmıştır. Hektar saha­da en az 1 520 000 adet (yaklaşık 418 kg) en çok ise 6 milyon adet (yaklaşık

1650 kg) tohum verimi elde edilmiştir.

Bolu Orman işletmesi Ayıkaya Bölgesin'deki 60 No'lu kayın tohumu meş­

ceresi 1984 yılındakayın tohum meşceresi olarak ayrılmıştır. Bu bölmeye isa­

bet eden 5. 6, 7, 8 rıo'lu deneme alanları tohum hasılatı hakkında ışık tutmak­

tadır. 1987 bol tohum yılında hektarda ortalama 542 kg sağlam tohum verimi

sağlanmıştır.

Araştırma ile Doğu Kayınının tohum verimi konusunda 11 yıllık sonuçlara

dayalı olarak kayının doğal gençleştirmesinde Silvikültürel Planlamayı yapar­

ken dikkatli olmak gereği bir daha belirginleşmiş olmaktadır.

sı

RESUME

Cet recherche est appliquee pour determiner sur la fructification dans les peuplements du H@tre orientale (Fagus orientali s Lipsky.) Les places d' essai ont ete choisi 3 directions de l'exploitation de for@ts (Bolu, Mudurnu, Yığılca)

Les facteurs principales de cet essai sont: L' orientation, Les classes de diametre, situation, il ya total 24 les places d'essai. La surface de chaque

bloc est de 0,25 ha.

Dans un chaque bl oc so nt situ@es 9-12 pieges, la t61e galvanisee et 1 14 m2 superficiel.

Cet recherche a commence du 1981 etilafini 1991 (11 ans)

Les peuplements de H@tre orientale a 950-1200 metres d'altitude (son ai re optimal e).

On a determine la relation lineaire entre le fleur male - fal'ne par m2. Une

simple observation au sol laissait done prevoir une passibilite de fainee importante des cette date.

Si le nombre des fleurs males arrivant dans les pieges a ete considerable; 1800 fleursjmetre carre, on peut voir a l'abondance de la fructification.

Mais en ce qui coreerne l'influence du microclimat l'annee meme de la fructification; sur l'effet nefaste des gelees tardives au moment de la floraison.

D'apres l'observation 11 annuelles (1981-1991), en 1987, rabondance de la fructification du H@tre. En 1981 et 1991 deux bonne fainees; 1983, 1985,

1989 sont fainees partielle utisable les annees, 1982, 1984, 1986, 1988, 1990

sont faible fainees.

Pour un e period e de 11 ans (1981-1 991), on peut compter sur 2-3

fainees partielle utisables, Une abondante fainee, deux bonne fainees dans le

region a BOLU (La region de la M er noire ouest).

D'apres les resultats cet recherche; Les expositions n'ont pas les influences sur la fructification.

52

Mais les dasses de diametre ont une grande influence sur l'abondance de la fructificatiorı.

D'autre part dans les peuplements trop mOre de la fructification ont observe plus grandes recoltes.

En 1987, de % faine qui est plus grand d'autre les fainees (% 39-85) la chute les nombres total de fainesjm2 sont 152 minumum et 600 maximum

(En 1987). il ya en moyenne 542 kg Recolte defaine pleine dans un hectare en 1987 la chute des faines sont 415 kg minumum et 1650 kg maximum

recoites.

Ces resultats de la fructification est le meme dans Crimea (Russie)

Enfin les forestiers s'interessent de puis tres longtemps a 1' observation de l'importance et de la periodicite des fructifications du H@tre.

L'estimation quantitative et qualitative d'une fructification est tres important a debut le mois aoOt. Une bonne fainee pour la regeneration de la naturelle porte les certaines facteurs de risques (% faine pleine faiblesse).

53

KAYNAKÇA

ALAGÖZ, A. 1984: Kayın Tohumlarının Saklanması Mümkündür. Or.Müh.Der­gisi. Y. 21. Aralik SayiSI

AROL, N. 1959: Bolu Civarmda Baz1 Göknar, Kaym, Çam Saf ve Kanş1k Meş­cerelerinde Ölü Örtü Miktan ve Besin Muhtevasi Üzerine Araşt~rmalar. Yenilik Basımevi. istanbul.

ASAN, ü. 1987: Batı ve Orta Karadeniz Yöresindeki Doğu Kayını Ormanların­da Bonitet Araştırmaları. i. ü. Orman Fakültesi Dergisi Seri A. Cilt 37. Say1 1.1987

ASLAN, S.1978: Radyasyonun Kaym Tohumunun Saklama Sürelerine Olan Et­kileri Üzerine Araştirmalar. Or.Araş.Ens. Tek.Bül. 1978

ATAY, i. 1982: Doğal Gençleştirme Yöntemleri l.i.Ü.Or.Fak.Yay.No: 306, 1982

ATAY, i. 1982: Doğal Gençleştirme Yöntemleri ll, i.ü.OrmFak.Yay.No: '320 1982

AYTUG, B. ve YALTIRIK F. 1966: Polinolojide Gözlemlerin Önemi ve istanbul Çevresi Doğal Bitkilerinin Çiçek Açma Zamanları i.ü.Orman Fakültesi Dergisi Seri A.Cilt XVI Say1 1.istanbul.

AYTUG, B. 1973, istanbul Yöresinin Polinizasyon Takvimi. Cilt 23-A, No 1, i. ü. Orman Fakültesi Dergisi. istanbul.

BERKER, A. 1945: Silvikü/tür. Cilt 1. Orman Umum Müdürlüğü Yayınlarından

BLUMENTHAL, M, m 1948: Bolu Civan ile Aşaği Kizilirmak Mecras1 Arasmda­ki Kuzey Anadolu Silsi/elerinin Jeolojisi. mT.A.Ens.Yay. No: 13 Ankara.

BOYDAK, m 1977: Eskişehir - Çatac1k mmt1kas1 ormanlannda sançam (Pinus silvestris L.) 'm Tohum Verimi Üzerine Araşt~rmalar. i.ü.Or.Fak.Yay.No: 230 1977 istanbul

ÇEPEL, N. 1966: Orman Yetişme Muhiti Tamt1mmm Pratik Esaslan ve Orman Yetişme Muhiti Haritac!l!ğl istanbul

EREL, m 1967 : Orman ağacı tohumları O.G.m Teknik Haberler Bülteni Sap 23 Eylül 1967.

EREL, m 1966 : Almanya'da tahumculuk ile iştigal eden Devlet Müesseseleri OGm Teknik Haberler Bülteni. Say1 26. 1966 Aralik ANKARA

54

GEZER, A. 1983 : Doğu Ladini ve Doğu Kayınında tohum ve fidan üretimi esas/an. OrJVTüh.Der. Say1 11 Kas1m ANKARA

KANTARCI, D.m1979: Aladağ kütlesinin (Bolu} Kuzey alanındaki Uludağ Gök­nan ormanlannda yükselti-iklim kuşaklanna göre baz1 ölü örtü ve top­rak özelliklerinin analitik olarak araştmlmas1. i.ü.Or.Fak.Yay.No: 274 iS­TANBUL

KOBEL, F. 1944: Meyvac!lığm fizyolojik ve biyolojik esasları. Y.Z.E. Basımevi 1944. Çeviri. Sabahattin ÖZBEK.

iNRA, 1981 : Le Hetre, PARiS

MATTHEWS, J.D.1967: a- Orman ağaçlannın tohum verimini etkileyen faktör­ler (Çeviren BAŞKÖK, T) Or.Müh.Der.Sayı 10

MATTHEWS, J.D.1967 : b- Orman ağaçlannın tohum verimini etkileyen fak­törler. (Çeviren BAŞKÖK, T.) Sayı 12

MINCHNIEV, V.G. 1984: Fructification of beech in reserved forest of the cri­mea. State University of Simferepol. (Rusçadan ingilizeeye Çeviri m VANCZEWSKI)

ODABAŞI, T. 1983 : Silvikültür Planlama i.ü.Or.Fak.Yay.No: 351 iSTANBUL 1983

ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTiTÜSÜ 1985: Kaym muhtelif yayınlar Serisi:· 42, (El Kitabı Dizisi: 1) ANKARA

OSWALD, H. 1981 : Le Hetre. Regeneration Naturelle. Page 207-216 iNRA. PARiS

SAATÇiOGLU, F. 1970: Belgrad ormanmda kayının büyük makta/ı siper meto­du ile tabii olarak gençleştirilmesi üzerine deney ve araştirmaların 10 y11fık sonuçlan i.Ü.Or.Fak.Der.Seri A. Sayı 2

SAATÇiOGLU, F. 1971 :Orman ağacı tohumlan i.ü.Or.Fak.Yay.No: 173 1971

SALKAYA, m 1943 : Orman fenolojisi ve neticeleri /.Orman ve av yıl. 15 sayı. 7 ANKARA.

SUNER, A. 1982: Düzce, Cide ve Akkuş mıntıkalannda saf Doğu Kaym1 meş­cerelerinin doğal gençleştirme sorunlan üzerine araştirmalar. O.A.E. Teknik bülten serisi No: 107, ANKARA

TACON, F, L-LOUARN, H-ENCLER, J.m 1982: Kayının doğal yolla gençleşti­rilmesi üzerine kuşların ve kemiricilerin etkileri. Ormancı/ık Araş, Ens.­Der. Temmuz 1982. Çeviri. Suat TOSUN.

TACON, F.L.1983 : Kayının doğal yolla gençleştirilmesi üzerine ve kemiricile­rin etkileri. Or.Araş.Ens.Dergisi Ocak 1983. Çeviri Suat TOSUN.

55

TACON, F.L.OSWALD, H. 1983: Kayının tohum verimi üzerine mineral gübre­lemenin etkisi. Or.Arş.Ens.Der. Temmuz Çeviri Suat TOSUN

TEISSiER DU CROS (E) 1990 : Fransa'da Kayının değişkenliklerinin araştırıl­masına ilişkin yeni sonuçlar. Revue Fores. Françaıs Orman Araş.Ens.­Der.Sayt 1. 1990 ANKARA Çeviri Suat TOSUN

TOSUN, S. GÜLCAN, E. 1985: Doğu kaym1ntn (F.orienta/is Lipsky) Yapay yol­la gençleştirilmesi olanaklan üzerine araştirmalar. Or.Araş.Ens.Tek.­

Büi.No: 133

TOSUN, S. 1986: Doğu Kayınında (Fagus orientalis Lipsky) Çiçek-Meyva iliş­kisi ve pratik gözlem önerisi. Or.Araş.Ens.Der.Say1 2 1986

TOSUN, S. 1991 : Kayında arzulanan doğal gençlik başarısı Orman mühendis­liği dergisi Eylül 1991 ANKARA.

THIEBAUT, B-VERNET, P. 1981 : Le H tre. Reproduction. Page 198-205 iN­RA. PARiS

ÜRGENÇ, S. 1967 : Türkiye'de çam türlerinde tohum tedarikine esas teşkil eden problemlere ait araştirmalar. Orman Genel Müd. Ya,yını. No: 46 iSTANBUL.

ÜRGENÇ et all. 1989 : Klzlfçam (Pinus brutia Ten.) meşcerelerinde aralama ve hazirlama kesimlerinin tepe gelişimi ve tohum haslfatma etkileri üze­rine araştirmalar. Or.Araş.Ens.Tek.Büi.No: 210 ANKARA

56

57

EK 1 Appendice

Split-plot Varyans Analizi Les analyses variences

Değişim Kaynağı S.D Kareler Toplamı Ortalama Kareler F Source

Bloklar 3 17.35983 5.78661 2.01

Yıllar 9 4442.39606 493.59956 171.79 ***

Hata 1 27 77.57858 2.87328

Yer 2 84.33887 42.16943 11.20 ***

Yıllar x Yer 18 435.03363 24.16854 6.42 ***

Hata 2 60 225.86240 3.76437

Çap Sınıfı 70.88223 70.88223 11.18 **

Yıllar x Çap Sın. 9 120.56254 13.39584 2.11 *

Yer x Çap Sınıfı 2 42.70664 21.35332 3.37 *

Yıl x Yer x Çap Sın. 18 65.57125 3.64285 0.57

Hata 3 90 570.76180 6.34180

Genel 239 6153.05400

(0.01 olasılık düzeyinde güvenirli) vı \Q

0\ c

EK2 Appendice

Split-plot Varyans Analizi Les analyses variences

Değişim Kaynağı S.D Kareler Toplamı Ortalama Kareler F

Source

Bloklar 3.15230 3.15230 1.49

Yer 2 9.31873 4.65936 2.21

Hata 1 2 4.22148 2.11074

Bak ı 0.91850 0.91850 1.13

Yer x Bakı 2 2.87362 1.43681· 1.77

Hata 2 3 2.43274 0.81091

Çap Sınıfı 1 14.85795 14.85795 8.8":i *

Yer x Çap Sınıfı 2 8.58651 4.29325 2.56

Bakı x Çap Sınıfı 6.16252 6.16252 3.67 *

Yer x Bakı x Çap Sn 2 1.465441 0.73271 0.44

Hata 6 10.07751 1.67959

Genel 23 64.06726

(0.05 olasılık düzeyinde güvenirli)

EK3 Appendice

Deneme alanlarında yıllara göre dolu tohum yüzdeleri (ortalama m')

Variation de pourcentage de fa'ines vides dapres les annees {moyenne m2) dans les lieu des essaies

KUZEY (NORD) GÜNEY (SUD)

YER YILLAR lll. ÇAP IV.ÇAP lll. ÇAP IV. ÇAP SlNlFI SlNlFI SlNlFI SlNlFI

Li e u Annees (La classe (La classe (La classe (La classe dessai diametre) diametre) diametre) diametre)

Y1 Y2 Y1 Y2 Y1 Y2 Y1 Y2

1981 11 31 10 24 13 7 23 18 1982 1 o 2 1 o 2 o o 1983 64 71 47 52 64 36 56 67 1984 13 43 20 41 56 1 23 40 1985 45 58 38 44 49 19 38 43

BOLU 1986 48 25 9 28 33 18 13 27 (AYIKAYA) 1987 62 85 52 61 65 57 49 73

1988 o o o 3 6 6 o 8 1989 10 80 40 33 44 31 33 34 1990 4 10 o 17 6 3 o 8 1991 37 59 40 57 38 36 39 54

1981 14 20 37 42 22 53 83 22 1982 o o o o o o o o 1983 26 o 31 54 37 53 52 53 1984 32 33 41 o 5 32 25 21 1985 26 25 32 34 10 42 38 18

YIGILCA 1986 9 28 18 3 9 20 37 17 1987 57 55 62 51 39 70 57 65 1988 9 o

ı o o 5 11 o 2

1989 1

29 10 17 62 22 35 48 20 1990 o o o o 6 - - 3 1991 55 45 51 49 27 28 35 40

1981 13 18 20 31 35 24 39 23 1982 o o o 3 o o o o 1983 52 57 55 52 54 57 46 56 1984 31 12 2 o 17 29 37 10 1985 29 55 50 b4 50 48 43 60

MUDURNU 1986 o 11 o o 2 5 6 o 1987 56 49 46 49 79 56 66 53 1988 12 o o o o o o o 1989 18 53 48 33 33 26 17 47 1990 o o o o o 2 o o 1991 22 15 33 24 45 25 45 39

61

Deneme Alanı

No

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

62

EK4 Periyotlar itibariyle tohum dökümünün seyri (1981 yılı) Les chutes des faines d'apres les periotes (1981 annee)

PERiYOTLAR (1981 Yılı) TOPLAM

1 EYLÜL-20EKiM 21 EKiM • 2 ARALIK

Adetjm2 Sağ. To. Tohum Adetjm2 Sağ. To. Tohum Adetjm2 Sağ.To. %si %si %si %si %si

71 8 57 53 37 43 124 23 36 5 70 15 29 30 51 10 16 8 55 13 15 45 30 11 30 3 65 16 35 35 46 7

118 31 55 97 61 45 215 31 48 8 50 48 59 50 96 24 51 10 36 91 60 64 142 18 48 13 41 69 53 59 117 13

155 51 57 115 64 43 269 83 97 38 35 176 77 65 272 53

188 46 56 149 50 44 337 37 80 37 49 83 39 51 163 20 28 14 65 15 70 35 43 14

293 33 63 171 62 37 464 42 31 11 51 30 36 49 62 22 32 14 46 37 17 54 68 22 60 16 70 26 30 30 86 13 49 20 76 16 32 24 65 18

106 26 59 73 2 41 178 20 155 29 61 100 32 39 254 31 74 38 64 43 23 36 117 35

107 20 43 141 29 57 248 24 109 46 64 63 38 36 172 39 153 22 72 58 7 28 212 23 46 15 43 60 22 57 106 14 32 42 24 99 17 76 131 16

33 54 24 107 19 76 140 22

Deneme Alanı

No

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

EKS Periyotlar itibariyle tohum dökümü seyri {1982 yılı)

Les chutes des faines d'apres les periotes (1982 annee)

PERiYOTLAR (1982 Yılı) TOPLAM

1 EYLÜL- 20 EKiM 21 EKiM - 2 ARALIK

Adetjm2 Sağ. To. Tohum Adetjm2 Sağ. To. Tohum Adetjm2 Sağ. To. o/o si OJo si %si %si %si

7 o 89 1 o 12 8 o 20 2 88 3 17 12 23 2

24 1 80 6 o 20 30 1

17 2 89 2 o 11 19 2

3 o 100 o o o 3 o 39 o 87 6 o 13 44 1

5 o 80 1 o 20 7 o 10 o 89 1 o 1 12 o o o 100 o o o o o 1 o 100 o o o 1 o o o 100 o o o 1 o 1 o 100 o o o 1 o o o o o o o o o o o o 1 o 100 1 o 2 o 100 o o o 2 o 9 o 95 o o 5 9 o 3 o 90 o o 10 3 o

16 o 89 2 o 11 18 o 18 o 73 7 o 27 25 o 14 3 84 3 o 16 17 o 4 o 78 1 o 22 5 o 2 o 86 o o 14 2 o 3 o 10 o o o 3 o 2 o 100 o o o 2 o 9 o 87 1 o 13 10 o o o o 1 o o 1 o o o o o o o o o

63

Deneme Alanı

No

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

64

EK6 Periyotlar itibariyle tohum dökümü seyri (1983 yılı)

Les chutes des faines d'apres les periotes (1983 annee)

PERiYOTLAR (1982 Yılı) TOPLAM

1 EYLÜL- 20 EKiM 21 EKiM - 2 ARALIK

Adetjm2 Sağ.To. Tohum Adetjm2 Sağ.To. Tohum Adetjm2 Sağ. To. o/o si %si 'Yas i %si %si

30 12 29 96 74 71 135 56

83 22 38 156 60 62 239 47

24 31 32 50 79 68 74 64 40 10 49 41 60 51 82 35 19 26 30 45 90 70 65 71

24 24 27 66 63 73 90 52 14 15 26 46 82 76 60 67

29 39 30 67 75 70 96 64 26 55 60 17 69 40 43 52 32 23 41 46 73 59 77 53 12 30 77 4 37 23 16 31 4 o 100 o o o 4 o

47 18 82 6 84 12 54 26 108 42 67 53 78 33 162 54

15 22 60 10 60 40 25 37

55 46 74 20 70 26 74 53 50 25 53 45 81 47 95 52 41 43 58 30 75 42 71 57

66 42 43 67 72 57 155 55 128 38 56 100 70 44 229 52

66 51 57 50 59 43 115 54

40 36 35 75 68 65 115 57

50 33 55 41 61 45 91 46

93 41 48 100 70 52 194 56 47 16 45 58 70 55 105 46

5 7 30 11 53 70 15 39

8 o 41 12 75 59 20 45

Deneme Alanı

No

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

EK7 Periyotlar itibariyle tohum dökümü seyri (1984 yılı)

Les chutes des faines d'apres les periotes (1934 annee)

PERiYOTLAR (1984 Yılı) TOPLAM

ı EYLÜL- 20 EKiM 21 EKiM - 2 ARALIK

Adetlm2 1 Sağ.To. Tohum Adetjm2 Sağ.To. lohum Adetjm2 Sağ. To. %si %si %si %si %si

9 8 46 8 44 54 20 23

2 10 78 8 47 22 36 19

11 9 52 11 18 48 22 13

26 1 35 1 o 5 28 1

17 19 46 20 63 53 37 43

15 9 40 36 65 60 36 41

14 6 26 40 55 74 54 40

18 19 23 62 67 78 80 56

12 15 47 12 37 53 24 25

11 15 52 10 50 48 21 32

18 28 63 8 63 37 28 41

8 8 56 6 63 44 14 33

9 23 44 11 39 56 20 32

30 o 94 1 o 6 32 o 12 6 88 17 o 12 13 5

15 15 59 10 30 41 25 21

27 20 71 14 51 29 39 31

23 9 85 4 33 15 27 12

17 o 88 2 20 12 19 2

4 o 83 1 o 17 5 o 6 11 60 4 25 40 10 17

23 17 58 17 45 43 40 29

18 30 65 10 50 35 28 37

14 o 92 o o 8 15 o 11 25 32 2 64 69 34 51

5 7 25 15 61 75 20 47

16 6 39 24 60 61 40 39

65

EKS

Appendice

Denklemlerneye ilişkin varyans analizi (Erkek çiçek x meyve)

Les analyses variances

Değişim Kaynağı S.D. Kareler Toplamı Ortalama Kareler

Source

Denklemler 1 93507.33 93507.33

Hata N-2=27 280130.12 10375.18

Toplam N-1 =28 373677.45

** 0.01 olasılık düzeyinde güvenirli.

66

F

9.012**

.. o c ... • ! o c. "' • ~ . " . .... g o r, .... .: ~ ;ı a .: ~ " ô

.... <.o _ğ 9 o N .. .... '"' "" ~ " o ~ .,

"' 10; ~ r:i

H

o o ..,.

o o ~

o "' o o "" "' N

o ;:;

g ....

o ;.

o "'

g

7.1!1/0tll'DJ o.rqı:roıı

to'tAtıs tı:ıri{OJi tıotna oA, Gm

t66t

0661

6861

9661

LB61 ~ " 9861 ~

" ÇS61 " .... ....

?661 ;ı

ZGGt

o

o

1661

CGG1

6561

D86T

LB61

" 9G6t.~

" G861"~

te61~ (861;:

1961

1661

0661

6661

0061

l.SliT

.... 996 " .g

H " " Ge61"' <

" .__~

te6 ~ .. (86'[ ;: ;::,

Z96T

Ek: 9 Bolu Ayıkaya 1 ,2,3,4 no' lu Deneme Alanlarında Tohum Veriminin Değişimi. Variation da la fructifıcation de sessais No 1 ,2,3,4

67

~8 ~g ~o N N ...a ....

ZW/Cl"J o.;ı:qıııoıı

1lllı:A:aı; 1111\qo;ı; ueAııcr oJ:, i"

t66

066

666

886

LG6

te6

o "' N

ZW/<>Ullll o.tqmoıı

'tS'U::lJS tımtı"Ol uoCna 0.1: 1 2c

Ek: 10 Bolu Ayıkaya 5,6,7,8 no'lu Deneme Alanlarında Tohum Veriminin Değişimi. Variation da la fructification de sessais No 5,6,7,8

68

,, • 8 .. o~ ... . ... . . ~ l! .. • 8! 8 ~ .. .. 1. ,!1-

i ~ .. ~ 2 ~ ... ~ lE~ ID~ ,.

il!l

o o "'

2•trıaı-1 o.:ı:cııııoıı

'l:llti:ııs ııınııo;ı; uetna ~. 2m.

t66

066

686

886

L96

tll6

.. • ] ~ ... " ,...

~

Iii ;s .. k1

~ "' A

.... ...

o "' "'

g ...

t66

066

686

886

• • j .. .!1 .... " ,...

L96 ..

98d ... !i86 "

ts d ,:l

(86

ZS6

t86

z"'la;r.>vJ a.ı:qıı:oıı

'I:II~J:ııs ıııntıo;ı; aofna ..s., 2m

Ek: 11 Yığılca 9,10,11,12 no'lu Deneme Alanlarında Tohum Veriminin Değişimi. Variation da la fructification de sessais No 9,1 O, 11,12

69

• .. ~ .!! • D. ..

"' .. ... ll .. ... .. lı ll ... ... ~

" .... s .. .il ~ o J .. ~

o ... ... .... "" "' tl o § "' ID ..

fl u ~ 1 .. n

"' "" t:l 0 . ,

~

o U'\ o N O

"'

z"'/"'fl'tl;j a.ı:qı::cıı

uı't.lOS ı:mqoı uelina o.ı:. -:om

166

06G

686

006

1.96 ı:ı .. 996 -~

""' ~86 ..

.!! ?66 ';:l ,., (86

cC C

lG C

... " "" ... " ,,

~ H ~!;

.~ <

~"~

:7\

"' ... u ~ < ; :

t~

"

o o "'

o

"' "'

ZW/;)Jt8J dJQtU;;>~

ısr.-\cs wnqoL uaS~a a.\,Zw

Ek: 12 Yığılca 13,14,15,16 no'lu Deneme Alanlarında Tohum Veriminin Değişimi. Variation da la fructification de sessais No 13, 14, 15,16

70

•• ~ .!!'il ... . . ~ 1 ~ .. . ~ :ı CD ~ .... h ı rı: ~~

J k ~

:i 1 ! .. il ID

z•lo.rr•ı. o.ı:cııııoıı

wu:ııs -;ı; u oAoo e.t, z•

t66

Q66

686

9116

L96a • 9116) Q!Eik

Yll6:'! .. ,... (G6

~

t86

o N

!il ;S < ~ f;l "' "'

"' ...

8:i?. ., ....

z•to.rr•ı. o.rcııı:oıı

nıu:we ı:r~;ı; u•~oo e.t, /"

t66

066

686

006

UJ6 • . 'g

996~

ı;aı; .. .. .... Yll6";: ,.. (86

~

t66

L96

" 9G6-~ ii < !i06 •.

Ek: 13 Mudurnu 17,18,19,20 no'lu Deneme Alanlarında Tohum Veriminin Değişimi. Variation da la fructification de sessais No 17,18,19,20

71

• .. d .... o~ .... • c. .

"' . ... . .. " .... • :. :!

" E .!1 ll " a o ô il !'< .E "' ! o "' "' "' Iii ~~

~ ,g ~ <

ID f;l !il "' A

o o "'

166

066

6116

W6

LE6

9116

!086

t96

{96

Zll6

tll6

166

066

6116

996

LE6

9116

~6

fll6

(116

Zll6

tG6

o o o "' <'\ N

8 ~ 8 o o "' "' ... ...

z"I"">•J a.ıqcıoıı

u uliS ııınııoı uocna a.c, a'"

• • ] " .!1 .... .. ,..

.. • ] ~ .... .. ,..

... "' H .. ~ ~ "' i"l

1

o ll\

"'

t66

066

696

006

196

Ek: 14 Mudurnu 21,22,23,24 no'lu Deneme Alanlarında Tohum Veriminin Değişimi. Variation da la fructification de sessais No 21,22,23,24

72

.---------~--------------------------~oı:.:;

ov cıı ı:: ı:ı cıı ...,

ı:.:; E ı., o

::s cıı ı:ı

OE ([)

_-,.,: (!)

n c

ı:.:ı2 -""' ....... -""' co (_

::J

02 :or::

OT +

o o o o o o o o o ın o ın o ın nı tü ru

e ~ :ıaplf

.E ı.,

o cıı 8 >

EK: 15

Bolu-Ayıkaya Deneme Alanlarında 11 Yıllık Tohum Verimi ile 11 Yıllık Bolu-ili

Temmuz Ayı Kuraklık indeks Değerlerinin Regresyon Analizi

(Tohum yılından bir önceki yılın temmuz ayı iHşkisi aran mıştır)

73

EK16

Appendice

Bir Kayın meşçeresinde kenardan içe doğru uzaklık ile toplam tohum sayısı ve

boş tohum yüzdesi, taze tohum ağırlığının değişimi (Markus, 1959)

Variation du nambre total de faines, de la proportion de faines vides et du poids frais

moyen d'une faine, en fonction de la distance a partir de la bordure du peuplement

(Markus, 1959)

Meşçere Kenanndan M2'deki toplam Boş tohum Birtohumun

içe doğru mesafeler tohum sayısı yüzdesi ortalama taze

ağırlığı

Distance 'a partir de Nambre tôtal Pourcentage de Poids frais moyen

la bordure. de faines 1 m2 faines vides. d'une faine.

metre Adetjm2 % (mg.)

0.5 234 21 276

5.5 236 21 283

10.5 188 25 268

15.5 209 35 274

20.5 206 30 280

25.5 155 32 276

30.5 123 24 260

35.5 122 43 264

40.5 73 37 264

45.5 84 38 266

74

EK17 Appendice

Avrupa Kayınında meyvalanma üzerine farklı yetişme ortamlarının etkileri (BECKER ve Ark. 1977).

lnfluence du type de station sur la fructification du hetre (d'apres BECKER et al., 1977)

M2 350 350 kupula 322 sayısı 300 295

258 250

200 189

150

ın 100

A B c D E F

A- Kurakçıl Kireçli Kayın Ormanı. Rendzina ve esmerimsi rendzina. Güney bakı (çok meyilli). Hetraie calcicole xerophile. Rendzines et rendzines bruniffiees. Exposition sud. (Pente forte)

B- Kireçli Kayın - lhlamur Ormanı-Rendzina ve esmerimsi rendzina. Kuzey bakı (Çok meyilli) Hetraie a tilleul calcicole. Rendzines et brunifiees. Exposition nord ( Pente forte).

C- Kireçli Kayın Ormanı. Esmerimsi rendzina, düzlük Hetraie calcicoie. Rendzines brunifiees. Plateau.

D- Nötrofil karakterli Kayın Ormanı-Kalkerli esmer-orman toprakları. Netraie neutrophile. Sols bruns calciques.

E- Mezonötrofil karakterli kayın ormanı. Mull humus formu oluşan, aktif eutroph esmer topraklar. Hetraile mesoneutrophile. Sols bruns eut rophes.

F- Mezo asiditil Kayın Ormanı. Yıkanan esmer orman toprakları. Hetraie mesoacidiphile. Sols bruns lessives.

75