1

Verstoorde waak-slaap ritmes

Marijke C.M. Gordijn, PhD

Centrum voor Levenswetenschappen

Chronobiologie, Rijksuniversiteit Groningen

Tegen de klok in......

2. Uit fase zijn van externe

en interne signalen

� ploegendienst

� jet lag

1. Afwijkingen in circadiane

system

� chronotypes

� DSPS and ASPS

� Vrijlopend (b.v. blind)

� onregelmatig patroon

ExtrinsiekIntrinsiek

Circadiane ritme slaap stoornissen Individuele verschillen: chronotypes

Foto: De volkskrant

2

midden van de slaap (kloktijd in uren)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

aantal mensen per categorie (%)

0

10

20

30

40

50

vrije dagen (n=7864)

werkdagen (n=7751)

Verdeling chronotypes in Nederland

Gordijn unpubl.

LAATVROEG

Doe zelf de test: www.chronobiologie.info

VERKLARINGEN VOORCHRONOTYPES

Chronotype, geslacht en leeftijd

Roenneberg, Merrow et al 2004

10 20 30 40 50 60 70 80

laat

3.0

3.5

4.0

4.5

5.0

5.5

Chronotype (local time,M

SFsc)

Age

7

vroeg

Slaaptijd richt zich naar zonsopkomst

lengtegraad (graden oosterlengte)

4 6 8 10 12 14 16

chronotype (tijdstip m

idden van de slaap)

3.8

4.0

4.2

4.4

4.6

4.8

5.0

5.2

Duitsland (Roenneberg et al 2007)

OostWest

Roenneberg, Kumar & Merrow 2007

3

Nederland ligt in verlengde

lengtegraad (graden oosterlengte)

4 6 8 10 12 14 16

chronotype (tijdstip m

idden van de slaap)

3.8

4.0

4.2

4.4

4.6

4.8

5.0

5.2

Duitsland (Roenneberg et al 2007)

Nederland (Gordijn database)

EastWest

Roenneberg, Kumar & Merrow 2007

Nederland ligt in verlengde

lengtegraad (graden oosterlengte)

4 6 8 10 12 14 16

chronotype (midden van de slaap in uren)

3.8

4.0

4.2

4.4

4.6

4.8

5.0

5.2

Duitsland (Roenneberg et al 2007)

Nederland (Gordijn database)

zonder stad Groningen

EastWest

Roenneberg, Kumar & Merrow 2007

Selectie chronotypes

vroeg type f

58 j

laat type f

23 j

Gemiddelde slaap Gemiddelde slaap

Klok tijd (u)

dagen

16:00 20:00 00:00 04:00 08:00 12:00 16:00

0

5

10

15

20

Melatonine ritmes in dim licht

clock time (h)

melatonin (% maximum)

0

20

40

60

80

100

018 6 12 18 0 6 12 18 0 6 12

late types (8)

early types (9)

habitual sleep phaseearly types

habitual sleep phaselate types

Gordijn et al 2006

4

Biologische klok chronotypes

Vroege chronotypes

(ochtendmensen) hebben

een klok die sneller loopt

dan late chronotypes

(avondmensen)

Maar met licht op het juiste moment is de klok bij te stellen

period of the melatonin rhythms (h)

23.5

24.5

25.5

24.0

25.0

early types late types

p < 0.05

Pilot blauw lichttherapie

M

M

M

M

M

M

Day

0

1

2

3

control 30 min

Geerdink, Gordijn in prep

-10

0

10

20

30

40

50

19 20 21 22 23 24 25

mela

tonin

(%

)

day 0 after 1 pulse after 3 pulses

n=13

30 min. average DLMO shifts

# Light pulses Received

0 1 2 3 4

min. Delay

min. Advance

-80

-60

-40

-20

0

20

40

60

80

*

Geerdink, Gordijn in prep

Verschuiven met 30 min puls

GEVOLGEN MISMATCH EN CHRONISCH SLAAP TEKORT

5

Functioneren na~3 uur langerwakker= functioneren met 0.05 % alcohol

(criterium in NL)

Rajaratnam & Arendt 2002

alcohol

Sleep deficit

Gevolgen van slaaptekort Mismatch en sociale jetlag

laat type f

23 j

Gemiddelde slaap

Klok tijd (u)

dagen

16:00 20:00 00:00 04:00 08:00 12:00 16:00

0

5

10

15

20

Gordijn unpubl

Late types slaapdronken op werkdagen

chronotype (midden slaap op vrije dagen, gecorrigeerd voor leeftijd)

tijd die nodig is om je wakker te voelen (uren)

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

2-3 3-4 4-5 5-6 6-7 7-8 8-9 9-10

31109337910205525111281206n=

werkdagen

Gordijn unpubl

Niet zomaar een beetje slaapdronken

Wertz et al 2006

6

Late types, stemming en stimulantia

21

Wittmann et al 2006

Verhoogd risico op overgewicht

Roenneberg et al 2012

Slaaptekort vermindert antilichaam aanmaak

4 dagen

4 uur slaap

1-5 am

2 dagen

4 uur slaap

1-5 am

7 dagen 12 uur slaap

Spiegel et al 2002

(1) het aanpassen van de werktijden aan

het chronotype

of

(2) het selecteren van het juiste

chronotype voor bepaalde werktijden

of

(3) lichttherapie

Voorkom mismatch en slaaptekort

7

PLOEGENDIENST

Nachtdienst in Nederland

% van de werkende populatie met nachtdiensten in NL, 2001

•Werken tijdens “inactieve periode” /subjectieve nacht

•Slapen tijdens “actieve periode”/subjectieve dag

• Licht tijdens “donkere” periode/subjectieve nacht

• Eten tijdens “inactieve periode”/subjectieve nacht

Ploegendienst kernproblemen:

Extreme sociale jetlag

Gezondheid en ploegendienst

Kivimäki et al 2001

In 10-25% van ploegendienst werkers

� Slaap stoornissen

� Depressie

� Maag-darmklachten

� Cardiovasculaireklachten

� Overgewicht en diabetis

� Verhoogd risico op (borst)kanker

8

Ploegendienst: desynchronisatie

WAT IS ER AAN TE DOEN

Behandeling ploegendienst syndroom

� Compromis fase verschuiving ?

� Goed getimed licht

� Goed getimed melatonine

� Goed getimed voeding

� Alertheid bevorderen (licht ?)

� Slaap verbeteren; vóór-slaap, powernaps, slaap hygiëne

Adviezen afhankelijk van ploegendienst schema en individu

LICHT IN DE NACHTDIENST

9

Twee funties van licht!

� Beeldvormend� Contrast

� kleuren

� Niet-beeld vormend� Verschuiven klok

� Verhogen alertheid

(Blauw) licht maakt alerter

Cajochenet al 2007

•Onderdrukt slaperigheid

•Onderdrukt melatonine

Hypothese:

Gezondheidsrisico !

Afhankelijk van ploegendienst rooster

1. Verschuif de “biologische nacht” naariets later ?

2. Verbeter alertheid en functionerenzonder de klok te verschuiven en melatonine te onderdrukken ?

Probleem

� De biologische klok verschuift niet snel

� Individuele verschillen in hoeveel je kuntverschuiven in ploegendienst

� Het is niet gezond de biologische klokveel heen en weer te schuiven

10

MEDILUX INTELLIGENT LICHT SCHEMA IN EEN SNEL VOORWAARTS ROTERENDROOSTER(CONTROLE KAMER)

Oplossing: dynamisch licht ? Mogelijkheden bij dynamisch licht

� Hogere intensiteiten, meer blauw overdag ?

� Hogere intensiteiten, minder blauw ‘s nachts ?

� Afhankelijk van rooster extra licht ‘s avonds, of ‘s avonds en ‘s morgens ?

8-Feb-13 38

VOEDING IN DE NACHTDIENST

Kern van het probleem:

� Eten op moment dat lichaam het nietgoed verwerkt

� Minder honger, meer (ongezonde) snacks

� Soms overslaan maaltijden (hongeren)

11

PLOEGENDIENST met NACHTDIENSTEN:

het bedrijfsrestaurantBijkomend probleem: restaurant faciliteiten in de nacht Advies voeding: Wat & wanneer?

� Houd zo veel mogelijke “normale” eetpatroonaan (ontbijt en diner)

� ‘s Nachts een eiwitrijke maaltijd ?

� Vermijd

� Ongezond snacken (tussendoortjes)

� Eten vlak voor het slapen gaan

SLAAPHYGIËNEtime in the night shift

0 2 4 6 8

sleepiness (KSS)

2.5

3.0

3.5

4.0

4.5

5.0

5.5

6.0

6.5

control

light

time in the night shift

0 2 4 6 8

sleepiness (KSS)

2.5

3.0

3.5

4.0

4.5

5.0

5.5

6.0

6.5

control

powernap

n=32 n.s.n=35 p<0.05

*

Effect powernap 20 min (2 en 4 am)

more sleepy

Less sleepy

Gordijn 2012

sleepy dozed off (near)accident

percentage over past 4 weeks

0

20

40

60

80

control

powernap

*

Politiekorps Drenthe

n=37

Verkeersveiligheid na de nachtdienst

12

Adviezen

� Optimaliseer slaapomgeving

� Doe dutje voor/in begin van de nachtdienst

� Zorg overdag voor voldoende licht

� ‘s Nachts “warm” licht van voldoende intensiteit

� Houd zoveel mogelijk normaal voedingspatroon aan; ‘s nachts een eiwitrijke maaltijd ?

Chronobiology Current group members Past group members

Domien Beersma Moniek Geerdink Melanie Rüger

Roelof Hut Maan van de Werken Andrei Zavada

Menno Gerkema Tom Woelders Marina Giménez

Serge Daan Bonnie de Vries

Thomas Kantermann

Munich Chrono@Work B.V.

Till Roenneberg Marijke Gordijn

Martha Merrow Pauline Bollen

Emma Wams

Politie & Wetenschap6th European Framework

Programma

Philips Lighting

Medilux

marijke.gordijn@chronoatwork.nl

Aanbevelingen algemeen

� Voorwaarts roterend

� Voldoende rust tussen diensten

� Max 2-3 nachtdiensten achter elkaar

� Vroege diensten niet voor 7u beginnen

� Flexibiliteit en individuele aanpassingen

� Goede verdeling rustdagen

� Instructies mbt slaaphygiëne

� Powernap en/of voorslaap

� Cafeïne ter voorkoming slaperigheid

� Lichtbehandeling

� Combinatie van interventies

Akerstedt & Wright 2009

VOEDINGS ADVIEZEN !