'I • l' LEJN TNISSIL TA' NAZZJON ., . " . H E N R Y F R E N D·O

--.;:::::: -IT-TWEMMIN SOċJO-POLITIKU

TA' MANWEL DIMECH

edizzjoni kkm n .4

edizzjoni klabb kotba maltin

ċRSITY OF MALTA LIBRARY

_ datc ) Staff r Re-parch student.

MANWEL DIMECH

Frendo

\

MANWEL DIMECH I=IAJTU U I=ISIBIJIETU

Henry Frendo

--~--~-----~- ~-----_ .. _."

Jedd miżmum ta' l-awtur

1971

LILEK

MALTI HI] A

LI

TĦOBB LIL ART TWELIDEK

BIL-GĦARFIEN TA' ĠRAJJIETHA

U MHUK BISS BIL-FOMM

BIEX J\IILL-GĦARBIEL TA'

L-IMGĦODDI RIĊENTI

TIFHEM AĦJAR IL-PREŻENT

LI QIEGĦED TGĦIX.

L-EWWEL TAQSIMA

OPINJONIJIET

BIL.;MAQLUB

TA' XULXIN

Henry Frendo 11

SFOND TA' ĦAJTU

A:ktarx 11 Manwel Dimech huwa l-iżjed figura politika kon­troversjali Jl-istorja Maltija ta' dan is-seklu. F'moħħ il-ħafna huwa ttimbratb'tebgħa mill-iżj'€d kerha li tixbaħ lill-marka magħmula b'ħadida mikwija fuq ġisem l-ilsir. F'moħħ il-ftit huwa mixgħul bis-seħer ,tal-ġenju u tal-patrijotti:żmu, b'għemil

li jqawwi r-rieda u l-qlub u b'setgħa tremenda fil-kelma, fil-kitba u tftl-ħsieb. Stigma fuq naħa . . . u kariżma fuq l-oħra. Għall­istudjużi ta' ,ġrajjiet artna l-għażiża, huwa bħal ċappa dlam, iswed iżj.ed mil-lejl, għaliex ħadd qatt ma nteressa ruħu li jistud­jah la bħala ħassieb politiku u soċjali, la bħala grammatiku u lingwista, la bħala prożatur iU poeta, u lanqas bħala bniedem b'ħajja mimlija avventuri, bħala figura storika oriġinali u ewle­nija.

Huwa faċli biex lil Dimech tistmerru; bħal ma għamlu l­k11kek l-iżjed setgħana Maltin, u dan il-għaliex ħaqqaqha ma' l-awtorita, ikkritika l-istabbiliment soċjali-politiku-re1iġjuż, bla heda, diskors twil tul ħajtu kollha, bla biża', b'f,ehma soda iżjed mill-blat, bla ħabi. Dimech:fi tfuutukien agħar mix-xejn, f'żgħo­żitu kien ħabsi. Ħa il-żmien biex sar imma darba kien iddeċieda, għalkemm għomr.u għaddieh bil-ġuħ u spiċċah f'art il-ġemel u r-ramel, kien għażel iż-żerriegħa t-tajba, infetaħ, kiber u sar bnin bħal-frotta :fir-rebbiegħa. Huwa faċli biex lil Dimech tifhmu ħażin; bħal ma .għamlu wħud minn sħabu, u dan għaliex l-ictejat tiegħu kienu anti-,tradizzjonali, ġodda, rivoluzzjonarji, differenti minn tas-soltu, minn dawk li l-Maltin kienu mdorrijin bihom, u mdorrijin jaċċettaw dak li jkunu mdorrijin bih. Hiuwa faċli

wkoll, forsi, biex lil Dimech tgħaddih b'fanatiku, b'miġnun jew nofs ras. Imma l-fanatiċi kienu dawk kollha li jew ma kkalko­lawhx jew ippruvaw jeqirduh għaliex, j,ekk tqis il-ġrajjiet sewwa, issib 11 ħadd daqs Dimech ma kien kontra l-fanatiżmu u l-ġenn; issib li Dimech, bid-dif,etti kollha tiegħu, jistħoqqlu appr,ezzament u importanza 11 qatt ma ngħatatlu minn missirijietna.

!Kull ma jgħid fuqu Rob. Mifsud Bonnici fid-Dizzjunarju Bibljogrijiku Nazzjonali, (Valletta, 19,(}{), p. 179) huwa dan: Dimech, Manuel, għax bejn is-seklu XIX-XX, awtur prolifiku, studja u tgħallem bla qatt ma mar skola; fundatur uedHur tal­ġurnal Il-Bandiera tal-Maltin; intuskat b'dutrini foloz, waqqaf għaqda soċja11sta antiklerikali u antikattolika li wassutu għall­eżilJu. Miet Lixandra (Eġittu)." Elizabeth Dobie wkoll issemmieh f'MaJlta's Road to Independence (Washington, 19(}'7, pp. 80-1).

12 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

"DimEch", tgħid DObbie, "kien fi,gura traġika li, wara karriera kriminali li spiċċat f'sentenza tal-ħabs, iffissa għal kollox li jgħin lil dawk in-nies baxxi ta' l-istess pezza tiegħu biex dawn ma jaqgħux fi-istess deġenerazzjoni li Ifiha kien waqa' huwa .... Btlala mezz għal dan huwa waqqaf Ix-Xirka taJl-Imd<Lwlin li kel­lha tgħaqqad flimkien Ull-maħqurin kollha Ifi sħubija ta' mħabba u tagħlim ... Minn Żlli,edu huwa beda jgħin lill-GħaQ'data' Ħad­diema Kattoliċi, imma ma damx ma sar għal kollox irrispon­sabbli, jattakka lill-ordni stabbilit bla ħniena u fuq kollox lill­Gvern Ingliż, lill-knisja u lir-reliġjon. Dan kollu għamel IfiXxa rnill-Għaqda ta' Ħaddiema Kattoliċi, li l-kleru u l-klassijiet għol­jin diġa' kienu jħarsu bI-ikrah lejha, u forsi jispjega l-għaliex din waqfet xi żmien bejn 1-1900 u 1-1914 ... " ,Imma DOble tant studjatu sewwa 111 Dimech li lanqas <taf kif tispelli ismu. Tlspe1llh darbtejn "Dimic'h", b1-i minflok bI-B.

Il-għan ta' dan a l-istudju huwa li jħares lejn Dimech, lejn id-Dimechjani u lejn id-[)1mechjani2mlu f'dawl ġdid, mln!ħajr

i1-preġudizzjl u t-taħwid ta' l-imgħoddi, u li jlbbaża kollox fuq riċerkl twal u intervisti rrekordjati ma' għadd ·ta' Dimechjani u anti-Dimechjani xjuħ 11 j1ftakru l-affarijiet sewwa. Fost U-ħafna nies li intervlstajt jew 11 għenunl b'xi mod }ew teħor, hemm is­sinjuri Salvu Astarita, 11 fl-19111-4 kien in1Sieħeb attiv lfix-Xirka tal~mdawlin u aktar tard kien imexxi l-ġurnal MaZt(1) tal-Maltin; Duminku Degiorgio, ki,ttieb magħruf 11 ftit ilu ppublika d-dizzju­narju tekniku fuq it-tarzna u 11 ħutu kienu 'Dimechjani akkanitl; Karmenu Zammit, wJ..eħed mi1l-pijonijieri tal-moviment labu­rista Malti; Ġiann! Bencini, l-uniku fundatur ta' La Camera DeZ Lavoro (.1900) 11 għadu ħaj; Ġino Muscat Azzopardi, li kien imex­xi l-ġurnal popolari d-Dr. Xekkek; Ġużeppi Cremona, li kien sid ħanut tal-kafe il-iBelt u bejjiegħ popolari <ta' Il-Bandiera tal­Maltin; Arie1e Mamo, iben Juann Mamo li kien saħansitra mar jaħdem LiXandra fi-istess concentration camp ta' Dimech; Harry B. Formosa, l-ispiżjar, 11 ;fl-119m kien kiteb sensiela ta' artikoli nteressantissmi f'lt-T<Yroo fuq ġrajjiet .storiċi Maltin u anki artiklu fuq "Manwel Dimech u x-Xirka Tiegħu"; ĠUże Cassar Pullicino, riċ>erkatur magħruf folklorista-storiku, i!-Kav. Giuseppe G.alea, assistent librar tal-iBibljoteka, u l-aħħar iZda mhux l­anqas, li1l-Profesur Andrew Vella u lill-istaff kollu tiegħu tad­Dipartiment tal-Istorja 'fl-Universita, kif ukoll li11-istaffijiet tal­libreriji pubbliċi, u ħbieb oħrajn li kollha għenu biex dawn ir­riċerki setgħu jseħħu.

!M'huwiex l-għan ta' dan l-istudju li jiġgudika lil Dimech u

Henry Frendo 13

lil sħabu. Imma huwa l-għan tiegħu li jpoġġi lid-Dimechjaniżmu mill-bidu sa' l-aħħar, f'postu tassew, sabiex il-qarrejja jkunu jistgħu jiffurmaw i1-ġudizzji tagħhom fuqu. Qabel ma niddiskutu d-Dime~hjaniżmu, imma j:nħtieġ li nistabbil1xxu l-ħajja u l­ħidma ta' 'Dimech, jew curriculum vitae ti·egħu. B'dawn is-slsi.en inkunu nistgħu nifhmu aħjar il-filosoftja poUtika u l-attivitajiet tassew eċċitanti 11 huwa għad jibqa' msemmi għalihom.

FIT-TRIQ

Ħajjet Dimech tista' tinqasam f'erba' partijiet. Dawn huma. (1) żgħożitu; (2) żmienu l-Ħabs; (3,) Ħajja !Pubblika f'Malta u (4) Barra minn Malta. Minn dawn, l-iżjed perijodu mportanti għalina huwa t--ti,elet wieħed, ħajtu l-pubblika f'Malta, għaliex din hija fil-fatt il-qofol ta' l-influwenzi li għadda minnhom fit­tliet perijodi l-oħra. Imma l-personalHA ta' Dimech kLenet qiegħ­da tinfetaħ, bħal murtal tal-festa, f'kollha kemm huma dawn il-perijodi mill-ħajja tiegħu. L-enerġiji kbar ii,egħu !fl.l-ġioom kif ukoll fil-moħħ, riedu jfissru ruħhom minkejja ċ-ċirkostanzi dif­ferenti 11 huwa kien isib ruħu fihOm. Ħieles jew skjav, f'Malta jew imsiefer, huwa baqa' j.esprimi ruħu u jiżvolġi l-ħsibijiet tie­għu bis-saħħa ta' għemllu jew k1tbietu. An'!! f'ċertu sens, iżjed ma kien jaqla' fuq wiċċu, iżjed kien jaċċetta l-isfida tal-ħajja u jmur kontra r-riħ bil-kuraġġ ta' baħri fil-maltemp. "Baħri biss huwa dak", darba ki,teb f'Is-S:i8'UeIn tax-Xirka MlClltia (iVal1etta, 1913, p. &), "li aktar ma jitqawwa l-baħar aktar titqawwa qalbu". Hekk għamel huwa wkoll. L-iżventuri tiegħu kienu l-inċentiv 11 huwa kellu bżonn sabiex ikun jista' ji:ilvlluppa l-potenzjal rari tie­għu. Bħal attivista rivoluzzjonarju tabilħaqq, kellu jipprova s­siwi tiegħu, jissaffa bI-oppożizzjoni li jkun ġustifikat bis-sa:ħħa tal-kontratempi.

"Le11" twi,eled il-Belt Valletta nhar 11-25 ta' Diċembru 1800. U bħala t-tarbija Maltija tradizzjonali, 11 titwieled f'Jum 11-Milied, huwa ssemma "Emmanuel". Bin Karmnu u Vanġiela,

laqam il-familja tiegħu kien "'ta' l-iskultur". Missieru kien mas­trudaXXa u skultur u aktarx li l-iskultur imsemmi Vincenzo Dimech kien jiġi nannuh. Daqqa ta' ħarta ħadu l-m.ezzi limitati tal-familja Dimech meta l-missier Karmenu, miet, u ħalla lil iLenl tifel ċkejken. Minn dak iż-żmien '11 qUddiem kien.et l-omm li kellha, bis-sewwa jew bid-dnewwa, taqla' l-għajxien għall­

familja. Skond l-artiklu anonimu, !fl.l-f!lJtt miktub m1l1-1spiżjar Harry Formosa, li deher f'It-Torċa (.19/2/\1961). Dimech "tilef lil

Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

missieru meta kien għadu ċkejken u trabba kif kienu j1trabbew it-tfal i1tiema fqar ta' żmi,enu - fit-triq. Matul ħajtu kollha sema' biss min igħidlu 'int brikkun, inti ma jistħoqqlok l-ebda ħniena, int il-frosta biss tajba għalik'. Qatt ma sEma' min igħid: 'Gvern ta' pajjiż nisrani għandu d-dmir jipproteġi l-fqar, ir-romol, u l­iltiema tagħhom, it-tfal kollha għandhom id-dritt tax-xogħol u għajxien ·ta' bnedmin, ix-xjuħ ma għandhomx jitħallew imutu bil-ġuħ meta ma jkunux jifilħu iżjed'. Sema' profeti foloz u qar­rieqa, dawk kollha 11 jgħidu li ġid id-dinja għas-sinjur u l-ġuħ u t-tbatija għall-fqar, għaliex id-dinja hekk kienet i1-bi,eraħ u għandha tibqa' għal dejjem. Dak il-gvern, jew dik is-soċjet,a, li tonqos mid-dmirijiet tagħha, tinżamm responsabbli in solidum għall-ħtijiet u n-nuqqasijiet ta' dawk kollha 11 jiddependu minn­ha u l-ġurnata tal-ħlas tasal għal kulħadd .... "

Din il-mentalita ma kent.tx tapplika biss għal Malta f'dawn iż-żminijiet, imma wkoll għal pajjiżi oħrajn fejn l-1ndustrija-1izzazzjoni kienet qiegħda toħloq fetħa u s'ejħa waħda ikbar m11l­oħra fil-qasam tal-qagħda soċjali u tar-relazzjonijiet umani. Fil­komponiment tiegħu fuq ir-Rivoluzzjoni Industrijali fl-Ingilterra, Jawaharlal Nehru, li kien is-suMessur ta' LMaħatma Gandhi u Prim Ministru ,ta' l-Indja, hekk jiddiskrivi din i1-qagħda: "Is­sistema l-ġdida ta' l-industrija hija addattata b'mod spe~jali

għall-,esplojtazzjoni tad-dgħajjef mis-setgħani. Fl-istorja dejjem rajna lis-setgħani jesplojtja lid-dgħajjef imma s-sistema ,tal­fabbriki għamlet dan -eħfef. Fil-liġi ma kienx jeżisti l-jasar, izda fil-fatt il-ħaddiema bil-ġuħ u l-kundizzjonijiet ħżiena fil-fabbriki kienu ftit aħjar mill-jasar il-qadim. Il-liġi kienet f'kollox favur min iħadd,em. U saħansitra r-reliġjon kienet tiffavorixx1 lilu u tgħid lill-fqar biex jissaportu f'din id-dinja filwaqt li jistennew ħlas xieraq fil-ġenna .... " (ara Glimpses of World HistorV, 1009, pp. 3·50-'5).

F'kundizzjonijiet li jixbħu lil dawn, it-tfajjel Lel1 kiber. Kien tifel sensittiv - u hekk baqa'. Iżjed ma wieħed jaqra x-xogħlijiet ta' Dimech, iżjed jintebaħ kemm kien sensittiv. Hekk ngħidu aħna, insibuh jitkellem ma' tifel t al-iB'l akk fil-Bandiera tal-Maltin 09/8/19'(5) li Jistaqsih: "Tibblakkah, sinjur?" u Dimech iwieġbu "Iva, għidli ftit, għaliex l-ixkupilji żżommħom moħbijin taħt

l-ixkora?" U t-tifel jirrispondih: "Għax jekk jaranl kuntistabbli jeħodhom1i u jħarrikni". - "Iħarrkek talli tnaddaf żarbun?" -"Iħarrikni, sinjur!" - "Imma għaliex iħarrkek?" - "Għax hekk tgħid il-liġi, sinjur!" - "X'inhi liġi ibni?" ... Imma b'daqshekk ma jfissirx li huwa kien xi wieħed mistħi, mummju, beżżiegħ. Kf.en

Henry Frendo 15

iħoss b'qalbu imma wkoll b'mohhu, u ma ki,enx jibża' affattu. Huwa kiber f'ġuvni twil u sabih mibni tajjeb kemm jista' jkun, ħelu. Kien twil xi sitt piedi, xagħru qastn1. Ġuvni sabih u b'saħ­ħtu. B'danakollu, żghożitu kienet qarsa.

Huwa ma kien xejn ghajr hamallu kwalunkwe, tifel t.at-triq, laghabi; kien dak li b1n-'Naplit.an isejhulu scugnizzo u bI-ingliż urchin; minghajr l-iċken hji,el ,ta' edukazzjoni primarja.

ID-DELITT

iFl-18'7',s, meta Manwel Dimech ,kellu biss sbatax-i! sena, wiehed minn sħabu kien Giusi Azzopardi, imlaqqam "Is-Sinċier", mil'--Ra'bat. Gius1, li kien seba' snin ikbar minn Leli, kien ghadu jhal11 l-habs biss xahar qabel ma nsibuh ma' Dimech !'basla 1i:erha.

Kmieni fil-għodu nhar il-Ħadd '3 ta' Frar, f'dik is-sena mbeżżla, Giusi u Leli marru t-tnejn jilaghbu l-karti fil-foss ta' taht il-Bombi, il-Furjana, li llum huwa mirdum taht Triq Sant' Anna. Hemmhekk koellu kamra ċertu Pawlu Genuis, fejn kienu jiltaqghu għadd ta' laghaba. Dak in-nhar ix-xorti dahket 111 Genuis ghal ftit hin - rebhi1hom kollox, sa l-inqas sold. B'kollox is-somma kienet ta' ghoxrin biċċa ta' 'Sqallija, jiġifieri bejn wie­hed ;u ieħor ;e'3 s-ter11ni.

Kellhom xi jghidu. Azzopardi u Dimech ghamlu ghal Genuis,. Ferewh b'żewġ skiekoen. ĦaUewh għal mejjet :fl-art. Imdemmi. Jokrob. Ħarbu. U ġrew tul il-Foss ghal tal-Pieta. Jokrob, Jokrob Genuis ġibed l-attenzjoni ta' xi nies li kienu sejrin ghax-xoghol kmieni Ifll-ghodu. Sabuh. Ġabruh. Ghajtu lill-pulizija. L-ahhar ftit kelmiet Ue.għu kixfu lil1-assassini. U sa' l-għada fil-,għodu t-tnejn li huma kienu arrestati.

,Kien delitt faħxi, u bil-piena tal-mewta kapitali, l-akkużat il-ħati kellu jitgħallaq. n-ġurnali rrappur.taw l-aħbar fuq il-qtil, u .għal dan wieħed jista' jara 111 Il Pon.ajoglio Maltese (4. 4. 187'8), u MalrfJ.a News (.6. 2. 1i87'8). Skond din ta' l-aħħar (3. 4. 1006) 6ertu qassiS Vassallo ddifenda lil !Dimech u ('214. 4. 18718) saret pet1zzjoni lill-Gvematur li tistaqsi .għal ħniena mill-piena kapitali għall­akkużati f'dan U-k,a'il. Imma l-ve1'Żjonijiet fuq dan id-d,elitt li ltqajt magħhom huma kuntrastanti ħafna. Min igħid 11 Azzo­pardi għamel għal Genuis .għaliex ma kienx qed jistenna 11 ser j1rbħilhom kollox hekk malajr, u min li kull ma għamel Dimech kien 11 żamm ħwejjeġ Azzopardi waq,t 11 dan iġġ1eled ma' l-ieħor. Min isostni li aktarx li Genuis ipprovokhom bi kliem kiesah wara

16 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijiet.u

li kien rebħilhom, u min li Dimech kien .kompliċi jekk mhux daqs AzzoPardi, fil-qtil. G. :Cumbo :fil-ktieb tiegħu ·Guri1iet: Oapitali tal-lf!eut (PP. 191-2). iqis lil Dimech bħala ħati. Meta wieħed j.ezamlna l-Att ta' Akkuza u x-xhieda favur tiegħu, kif ukoll l­awtopsja u l-pariri tat-tobba, kif irrappurtati fir-reġlstri tal­Qrati tal-Majesta Tagħha r-Reġina għall-proċess legali mizjum nhar U-Tnejn 1...,1 .ta' April ,187:8, isib li t-tnejn kemm huma kienu jaħtu, għalkemm forsi mhux indaqs. Azzopardi kien reċidiv, għa­liex kien għaduħ1>ereġ m1ll-ħa:bs, u Dimech ma kienx. Azzopardi kien raġel ta' 2'5 sena; Dimech ġuvni ta' 17. Imma ,għidl1 ma' min tagħmilha, u ngħidlek min int. It-tifel fit-,tfulija kien kiber f'tifel tal-vizzji f'zgħuZitu. Kienet verita qarsa ħ·all, imma l­v.erita ma jista' jmeriha ħadd, lanqas min huwa Dimechjan u ma jiħux gost ixebbaħ lil Dimech ma' qMtlel.

iL-għada stess ·tad-delitt, l-akkuzati nstabu ħatjin quddiem il-qorti. "Is-Sinċier" intbagħat għall-forka. Huwa ġie mgħallaq pubblikament :f'Kordin nhar 1-10 ta' April, u, skond il-ktieb ta' Cumbo, midfun :flċ-ċimiterju ta' l-is·tess ħabs. Dimech ħel1sha b'ċikka, bi ftit xhur 11 kellu nieqsln għat-1·S-i! sena, l-eta li kienet meħtieġa quddiem il-liġi biex turi l-kapaċita għall-ħażen tal-mixli. Ħelisha b'nifs, 'b'xagħra, żbrixx - mink,ejja l-fatt li kien hemm m1n issuġġerriXxa, jgħidu, li kellu jingħata l-mewt xorta waħda għaUex ftit ki·en baqagħlu għat-tmintax. Minn flok mewt, weħel għoxrin sena ħabs .b'xogħol iebes.

Dimech ħareġ miI1-ħ·a.bs fl-1000, u qabad u .emigragħal Tuneż biex i!Ilttex ix-xogħol. Iżda ċert!lflka.q; tal-kondotta la kellu, u li kieku kellu wieħed lanqas kien jazzarda jurih lil ħadd. Barra minn hekk, ix-xogħol f'Tuneż, għalkemm k1en biżżejJed biex ħ·aj­jar għadd ta' emigranti Maltin, ma kienx xi manna li taqa' mis­sema. Wara ftit xhur Manwel reġa' lura Malta. Fltlt xhur kien ilu barra mill-ħabs, imma. .għal hemmhekk id-destin tiegħu don­nu kien miktub. Nhar il-:L1 ta' April. 1891· Dimech reġa' kien mixli qUddiem ll-qor·ti. !Din id-darba kien akkużat li għamel ~u minn munita falza tapposta, fil-Mellieħa, fil-waqt 11 kien qiegħed jippoża ta' stranġier. Skond l-Att ta' l-Akkuża, Dimech irreżista l-arrest u saħansl.tra pprova jaħrab minn idejn il-pulizija. Kollu għalxejn. Inqa:bad. !Meta l-qorti ltaqa' għall-ewwel darba nhar il-1,1 ta' April, huwa kien akkużat fuq żewġ reati differentl- talli zamm u nefaq il-munita falza fil-waqt 11 huwa kien jaf sewwa li kienet falza, u nqeda biha biex jgħaddiha .bħala muniti taJ­fidda li kellhom valur legali għall-gżejjer !Maltin; u talli rreż1sta l-arrest u attakka bi vjolenza lill-membri tal-pulizija waqt li dan

l

Henry Frendo 17

kien qiegħed jaqdi dmiru, u talli uża strument li jaqta' li kien haseb għalih minn qabel sabiex jgħinu f'dan l-attakk. Nhar it­~3 ta' April, 'fit-tieni laqgħa tal-proċess, Dimech instab ħati u ġie kkundannat disa' snin oħra ħabs b'xogħol iebes.

Issa, ta' tletin sena kien reċidiv, jiġifieri kien kiser il-liġi

għal iżjed minn darba. Imma din id-darba flok daħal il-ħabs b'għonqu mdendel bħall-barri fil-biċċerija, mar b'rasu fuq għon­qu iżj,€d milli kellu meta ħareġ, determinat li l-barri jaqbdu mill-qrun u jraŻ'żnu darba għal dejjem.

FIL-ĦABS

Dimech qatta' l-aħjar żmien ta' ħaHu fil-ħabs. Fl-1878 kienu waħħluh għoxrin sena, iżda fil-fatt dam madwar 13-i! sena l­ħabs. Fl-1890 mar Tuneż iżda reġa' lura l-ħabs sena wara. Sal-18917 Dimech kien ħieles darba għal dejj,em. B'kollox qatta' xi għoxrin sena l-ħabs. Meta ħareġ l-ewwel darba mill-ħabs kellu tletin sena diġa. Meta nistgħu ngħidu li beda l-ħajja pubblika tiegħu kellu kważi erbgħin.

Li kieku Dimech kien ta' familja aktar tal-'pulit!', kien jin­tbagħat l-iskola u aktarx li kien itejjeb l-edukazzjoni tiegħu fl­Univ.ersita. Ta' tmienja u tletin kien ikun ħa l-professjoni u forsi laħaq professur. KelLu l-ħila għalhekk. 'Dalwaqt kellu jsir il­'Profesur Emmanwel 'Dimech'. Dan għaliex hekk sejjaħ lilu nnif­su u hekk sar magħruf. Kien reklam tajjeb għall-iskola tiegħu. Din ki,enet drawwa Taljana 11 l-għalliema jissejħu 'Professore'. Iżda Dimech ma kienx wieħed mill-'puliti' u għalhekk xejn ma kien jistennieh meta joħroġ mill-ħabs.

n-ħabs għalih kien l-aħjar investiment ta' ħajtu. Iżda ż­

żmien 11 qatta' l-ħabs ċappaslu l-karriera tiegħu. Ħaġa 11 n-nies la qatt insew u lanqas ma ħal1ewh jinsa. Għad hawn ħafna, sa­ħansitra llum ippreġud1kati għall-aħħar kontra Dimech min­ħabba li jassoċj.awh ma' antiklerikaliżmu biss u ma jafux bi1-fatturi pożitivi fil-karattru tiegħu li stabbilewh bħala mexxej għażdż ta' ħaddi,ema fqar maħqurin. Iżda l-ħabs swielu wkoll ta' ġid, għax k:ellu ċ-ċans li juri xi jsarraf u 11 jinseġ l-idejali għad­dinja tiegħu f'għoxrin sena, ġ,ewwa s-skiet taċ-ċella.

Forsi kien bidu kemmxejn iebes, iżda fl-istess ħin, u għall­istess raġuni, kien aktar siewi. Meta joħroġ darba oħra mill­ħabs ma kellux joqgħod jittal1ab iżda seta' jkun kapaċi jżomm lilu nnifsu. iBarra minn hekk, dawk l-esperJenzi klefrln f'Malta u f'Tuneż, fejn iġġerra għalxejn biex isib impi,eg,għallmuh 11

Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

fil-l'labs kellu żmien biżżejjed biex jilhaq l-ghanijiet tieghu. Fil­habs hekk ghamel.

Dimech hela l-biċċa l-kbira mill-enerġija tieghu fit-taghlim. Ried li tghaddi tieghu li jpattiha lis-soċjeta. Ma' 1-1008, l-'hamal­lu' kien t.għ·allem jaqra, jikteb, ifendi ghal rasu. Ghallem lilu nnifsu, rawwem lilu nnifsu u issa seta' jikkwota kitti,eba u filosfi taljani u franċiżi, qiesu m'hu xejn. Din il-hila kienet iġġib jew ammirazjoni jew tmaqdir, skond in-nies u ċ-ċirkostanzi.

Fl-ghoxrin sena li dam il-habs, Dimech mhux talli sar tassew raġel, iżda biex ngħidu hekk, qalibha lil tfu1itu. Għalk,emm b'mod minn tiegħu, kien sar tass~w galantom. Wara kollox ma ninsewx li Dimech kien inħeles darbtejn qabel ma għalqltlu s-sentenza; dan ifisser li habsi tajjeb tassew.

Billi meta daħal il-ħabs kellu biss sbatax-il sena, Dimech kien għadu qed irawwem karattru. F'dana ż-żmien, il-Kappillan kien ir-Reverendu Pietru Pawl Borg D.D., IL.D. F'Lulju 1385, Dun Dorn Bonnici, li Dimech kien jafu bħala 'Dun Doru', sar kappil­lan u dam hemm sal-1915. Dan ifisser li Dimech dam seba' srlin ma' Dun Pietru Pawl u tnax-il sena ma' Dun Doru.

Il-kotba saru l-ħbieb kbar ta' Dimech. Biex jaqta' l-għatx li kellu għat-taghlim, beda jaqra kemm jiflaħ. Id-'iDivina Com­media' ta' Dante, l-'Orlando Furioso' ta' Ludovico Ariosto u l­'Gerusaleme Libtrta' ta' Torquato Tasso; tgħallimhom tista' tgħid. bl-amment. Dan narawh fil-kitbiet tiegħu wara għaliex insibu­hom imżejjnin b'hafna kwotazzjonijiet l-aktar minn Dante. Dimech qara wkoll kotba tal-:ftlosfi Franċiżi, li dak lż-żmien kienu ġa jinqraw; xogħlijiet ta' filosfi fosthom Boileau, iżda l-aktar dawk ta' Voltair,e.

Ji&ta' jagħti l-każ ukoll li Dimech qara letteratura Mdawla ghax jidher li l-librerija tal-habS fil-kamra ... taċ-"Chaplain", kien hemm ħafna xoghlijiet tas-seklu sittax, seklu li fih i1fjorixxa l-Illuminiżmu Spanjol tal-Alumbrados. Injazju Loyola ma tħal­liex jippriedka għal tliet snin, f'dawk iż.:.żmenijiet, minħabba ak­kużi ta' Illuminiżmu. Skont J. H. E1liott (Imperial.spain 1469-1716, 1963, pp. 204-'5) taħt l-influwenza tas-soru Franġiskana Isabel de la Cruz, l-TIlumlnisti żviluppaw xorta ta' passiviŻffiu

mistiku magħruf bħala dejamiento li l-għan tiegħu kien il-kom­munikazzjoni diretta tar-ruħ ma' Alla bis-saħħa ta' proċess puri .. fik anti 11 kellu jwassal ghas-wttomissjoni sħiħa lejn ir-rieda divina. Is-Santa Sede kienet ħadet linja iebsa kontra l-TIlumi­nisti.

Darba mlnhom Dimech staqsa ghal kotba bI-Ingliż. Ma taw-

Henry Frendo 19

homlux għaliex qalulu li sakemm kien Kattoliku Ruman c huwa ma setax jaqra b'ilsien il-Protestanti. Dimech allura qallhom li huwa ma kienx Kattoliku Ruman iżjed u b'hekk ingħata l­faċilita li jaqra kotba bI-Ingliż ukoll. Fost dawn il-kotba Dimech qara u sar jaf sewwa l-Bibbja Protestanta.

Sakemm wasal biex iħalli l-ħabs Dimech kien qara kemm felaħ u ħaseb fuq li qara għal snin sħaħ b'moħħ li ftit kellhom bħalu. Huwa kien fela mill-aħjar li seta' l-karatteristiċi tas­soċjeta MaHija u ra x'hemm bżonn isir biex id-drawwi"t jinbidlu. Il-kritika li kien qagħad imaxtar għalih waħdu issa seta' jagħ­milha pubblika.

FIL-PUBBLIKU

Il-ħajja pubblika ta' Dimech u sħabu tista' titqies fi tnejn. Bsjn 1-189-8 u 1-1901> Dimech beda jitħabbeb sewwa ma' ċerta klassi ta' nies p€rmezz ta' l-attivi·tajiet tiegħu ġurnalistiċi u edu­kattivi, filwaqt li bejn 1-19>11 u 1-1914 huwa beda jorganizza u jmexxi inizjattivi maħsuba u popolari bil-partiċipazzjoni dina­mika tas-segwaċi tiegħu, id-Dimechjani, li issa kienu bdew irabbu l-għeru.q.

Fl-ewwel parti Il-Bandiera kienet i1-ħabbara tad-Dime'chja­niżmu; fit-tieni parti kienet lx-Xirka tal-lmdawlin. Is-sisien kienu twaqqfu bis-saħħa tal-ġurnaliżmu idejalista, iżda l-bini beda tiela' sewwa meta 'twaqqfet ix-Xirka, bI-għanijiet rivoluz­zjonarji tagħha u b'għadd ta' nies akkaniti 11 riedu jarawhom fatti.

Bħala lingwista, Dimech beda jgħallem l-ilsna, u fl-1001 kien diġa waqqaf l-Isti·tut Dimech, kif beda jsejjah l-iskola tie­għu. Din l-iskola bdiet ,fid-dar ti.egħu fi Triq l-Ordinanza, imma wara marret Triq Britannia u wkoll bnadi oħra fil-Belt u tas­Sliema. Huwa beda metodi ġodda ta' tagħlim magħrufa bħala 'Crash Courses' b'diskussjonijiet spontaneji fuq affarijiet topiċi biex iġiegħlu lill-istudenti jipprattikaw l-ilsna li jkunu jitgħal­lmu. "Jiena għalliem, m'iniex is-Surmast" kien jgħidilhom, sabtex jinkoraġġihom iftssru fehmithom bla biża'. Ħafna drabi l-istu­denti tiegħu kienu jkunu wlied il-faqar l;żda kienu jmorru wkoll nies tas-servizzi li riedu jitgħallmu t-Taljan jew i1-Franċiż -dawn ma kien jimpurtahom minn dak li kien jingħad fuq Dim€ch u sħabu mill-maġġoranza tal-poplu. Kors ta' tagħlim k1en iqum ħames xelini għal xahar filwaq.t li kien hemm rati speċjali għaI1-aħwa u l-qraba.

2[} Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

Dawn it-tfal saru dixxipli tal-għalliem kemm għaliex ħadu mill-filosoftja tiegħu kif ukoll għaliex baqgħu jafuhulu.

Fl-189'8 Dimech ħareġ tliet xogħlijiet lingwistiċi fuq l-istil , Għallem Lilek Innifsek" (bħal ma kien għamel hu); dawn kienu għal1-i1sna Ingliż, Taljan u Franċiż. :F,l-istess sena huwa ħareġ storja qasira, Majsi Cutajar Jew It-Tesor Fil Palazz tal Inkwisitur b'kara-ttri fittizji imma b'elementi satirlċi fuq il-pulizija u l-mod li bih huma ,kienu jixħtu n-nies il-ħabs. Il-Ghelliem Ingliż

(stamperija tal Gazetta di Malta, pp.5114, 1904), xogħol ta' siwi lingwistiku, lessikali u drammatiku mhux żgħir, kien lest fl-19Q1; fl-11l125 Tancredi Borg, u Ġużeppi Arpa u Ġanni Segond ħargu t­tieni edizzjoni tiegħu tant kemm kien popolari. F'Ottubru 19'04 D:mech beda jagħmel appendiċi f'Il-Bandiera b'silta minn Ivan u Prascovia, forsi l-isbaħ rumanz storiku qatt miktub s'issa bil­Malti, li l-ewwel ,erba' volumi tiegħu ħarġu forma ta' ktieb fl-1905. Mar-ramantiċiżmu <fin tat-tabib żagħżugħ Ivan u l-maħbuba tie­għu Prascovia Dimech idaħħal i1-filosofija anti-monarkika, anti­dittatorjali, liberali u demokratika kemm jista' jkun, jisħet lill­Kzar, jinfed il-qagħdiet soċjali mqiegħda :fir-Russja ta' qabel il'­rivoluzzjoni. "J·ekk bosta russi !fit-tsar kienu jaraw xi ħaġa f.tit iċken minn Dak li ħalaq kollox, Ivan ma ki,enx jara fih ħliet

brigant kbir li qiegħed jaħqar bosta miljuni ta' bnedmin oħra, li għax neqsin mid-dawl ma jistgħux jaraw kemm hi ħaġa mgħaw­wġa din li jmejlu rashom quddiem bniedem bħalhom .... "

FI-190'7 ħareġ Il-Ghelliem Tal Erbat Ilsna Jew il-Malti Mħar­l'eġ TajjJ8D b'Taħdist u Tjissir jl-Ilsna ItaHan, Ingliż u Franċiż, xogħol ieħor kbir bil-għan li jgħallem lill-poplu (Tip. Malta, pp. 2,04), u fl-19'l4 Is-Sisien tax-Xirka Maltija fejn hemm il-qofol ta' l-idejoloġija Dimechjana.

Għal kwa:żi 50.Q nhar >ta' Sibt l-erba' faċċati kbar ta' Il-Ban­diera tal-Maltin xlew lir-rejazzjonarji, lill-inġustizzji soċjali, fas­slu rimedji u idejali, qajmu tempesti u kundanni u ħsibij1et.

Imwaqqfa nhar is-Sibt 8 ta' Jannar 1898 Il-Bandiera baqgħet toħroġ sad-19 ta' Awissu 1905, u mbagħad minn 'Settembru 1911 sat-22 ta' Awissu 1914.

Gazzetti oħra mibdija minn Dimech, li kważi ħadd ma jaf bihom, kienu La Guerm (8199), Le Drapeau Des Maltais (1001). The BugLe (904), L-GħaMa tal-Maltin, li ħarġet -erba' darbiet fl-19112, u Li Standard tal Maltin, li ħarġet xi 24 darba fl-1004, kienu reġistrati taħt isem ĠUże Bugeja imma kien jiktibhom Dimech. Dawn il-gazzetti qajmu kritika ħarxa speċjalment mill­qassisin u sofrew persekuzzjoni kbira li aktarx li ġegħlithom

Henry Frendo 2'1

jagħlqu.

Dimech kien jikteb għalhekk f'gazzetti oħrajn ukoll, ku:rtant taħt ismu kultant le imma dejjem bi stil feroċi daqs kemm kien mirqum li jiddistingwih. Tnejn minn dawn il-gazzetti kienu In-NaliZa, maħruġa minn Agostino Levanzin, bniedem li kellu idejat soċjali jixbħu ftit lil daWk ta' Dimech għalkemm kien ta' klassi soċjali ogħla, u Il Currier Ma:tti, fejn kiteb hekk fid-9 ta' Novembru 1907 meta huwa għandu mnejn kien imsiefer: "Kieku kelli noħroġ ġurnal bil-Malti, kont nerġa' noħroġ Il-Bandiera tal-MaJltin, bI-isem stess li bih domt noħroġha 7 snin ... Dak il-ġurnal, li kien tant meħti,eġ f'Malta ... minn 4ie BISS imwaq­qaf iżde le mwaqqa', u meta jfetti11i nerġa' noħorġu jissokta fuq kif beda u jkun dak li dejjem kien ... Ġurnal indipendenti, li ma jibżax mill-babaw, jiswa teżor, u mhux ħaġa li wieħed isibha kull meta j,fittixha".

Ġurnall barranin lħi Dimech żamm kuntatt magħhom kLenu L'Independent (Kostantinopli), La Democratie (Bona) La Demo­cratie Algerienne (Alġerija), Melita (Tunes), inħawi fejn kien hemm il-Maltin. Wara mewtu kien hawn ġurnali laburisti li baqgħu isp:rati mid-Dimechjaniżmu, bħal Il Fkir Malti u Il Ljun maħruġin minn Juann Mamo u oħrajn, imma l-ġurnal tal­knisja, Il-Habib immexxi mill-lP.L. ĠużE) Muscat Azzopardi, u gazzetti oħrajn konservattivi 11 ki·enu anti-Dimechjani ħorox, ma baqgħux isemmuh.

BARRA MINN MALTA

Dimech siefer tliet darbiet. Ta' 3'0 sena, wara 13-11 sena ħabs, huwa mar għal ftit xhur Tuneż ifittex xi xogħol. D-ftit żmien 11 dam hemm juri li aktarx li baqa' b'xiber l-imni,eħer imma l-esperjenza tiegħu fi-Afrika, l-ewwel safra tiegħu barra minn Malta f'post daqshekk ikbar u kontinent differenti 'żgur li nfiu­wenza,tu u wara nsibuh jara kif il-Maltin setgħu Jibbenefikaw mill-fatt 11 l-Afrika kienet biss ftit bogħod mill-gżira tagħna. F'Tuneż kien hemm xi Maltin ukoll u b'Haten semitiku Dimech seta' jikkomunika mal-Għarab. Forsi kienu huma li għallmuh is-sengħa -tal-munita falza li mar il-ħabs fuqha ftit wara li ġie lura Malta.

Fl-1905 iDimech mar Ġenova, u dam hemmhekk sal-l9ill. Ġenova f'dan iż-żmien, kienet bejta rivoluzzjonarja mimlija karbonari mazzinjani, soċjalisti u avantgardisti oħrajn, intellet­twali w illumnisti nazzjonalisti taljani u stranġieri li kienu joħol-

22 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

mu kemm bl-unifikazzjoni tal-Italja bħala Repubblika, kif ried Mazz.ini, kif ukoll bl-internazzjonaliżmu idejalista marxista. Kie­net bejta mimlija attivita bħal ma jidher mir-riċerki li għamilt hemmhekk f,ejn il-ġurnali ta' din il-ħabta huma tassew ir-ruħ l-iżjed progressiva fi-Italja.

L-Italj.a u l-Ewropa kienu jħarsu lejn Ġenova għall-ispiraz­zjoni rivoluzzjonarja. U Dimech kien hawn. Kien preżenti għall­kxif ta' parti mill-monument lil Mazzini s·tess li hemm fi Pjazza Corvetto, Ġenova, u ħa sehem fil-festi Mazzinjani. Għamel il­ħbieb u ħa iżjed idejat u kuraġġ.

Huwa stess kien kiteb f'Il-Bandiera (4-3-19,05) "dan is-sajf ikollna nsiefru ... biex nistampaw xi kotba barra, u nagħmlu xi ħwejjeġ oħra li hemm bżonn isiru ... " Huwa kien qal li sejjer għal xi xhur imma milli jidher dam is-snin għalkemm ma stajtx insir naf jekk kienx ġie lura fi-l 007, meta ppubblika xi artikol1 f'gazzetti lokali, u mbagħad reġa' mar. Fl-1911 :żgur li kien lura Malta għaliex beda l-ħidma vera tiegħu, imsaħħaħ kif kien mi1l­esperjenza ti,egħu f'Ġenova. F'Il-Bandiera (10-6-19:11, p. 4) huwa jgħid speċifi~ament " ... l-ltalja ... fejn għexna aktar minn erba' snin, u għandna bosta ħbi·eb li jixtiqulna l-ġid ... "

Kemm dam hemm Dimech ġera ma' ħafna nħawi fit-Tramun­tana ta' l-Italja u ra b'għajnejh li miss b'idejh .esperjenzi uniċi li ħadd f'Malta ta' dak iż-żmien ma seta' kellu. Huwa kien jitkel­lem f'isem il-MaHin u jara x'jista' jitgħallem biex japplikah għal Malta.

Dimech ma marx Lixandra minn jeddu. Bagħtuh. Qabduh u bagħtuh. Ħabta u sabta bla ma ħadd jaf kif u b'liema dritt. Qabduh il-pulizija nhar il-Ħadd 23 t'Awissu 1!}14, ġimgħatejn wara li faqqgħet il-gwErra li bl-iskuża tagħha Dimech safa' eżlljat f'Lixandra. Huwa ħalla Malta għal dejjem, fost ħafna biki mid-Dimechjani, nhar 11-5 ta' Sevtembru. Hemm ħallewh sakemm miet, minkejja li l-gwerra kienet ilha li waqf.et kważi tliet snin.

F"Lixandra Dimech kien f'kamp ta' konċentrament, maqfuI imma mhux midfun. Kien hemm f'Lixandra ħafnaprigunieri politiċi u huwa kien jgħallimhom il-lingwi u jitħaddet' magħhom fuq idejoloġiji politiċi u a1farijiet ta' interess bħal dawn. F'i,ttra li għandi mibgħuta minn Dimech lill-ħabib għażiż tiegħu Salvu Astarita, huwa jUri li baqa' jiftakar f'Ma1tau fi-idejali Dimech­jan! li kien qajjem sal-aħħar nifs ta' ħajtu. Għalkemm għajjien. għalkemm bil-ġuħ, għalkemm mifrud mill-familja u minn sħabu d-.Dimechjani, huwa kien baqa' le jittama iżda jaħseb u kultant jik-teb xi ittra li fiha jsemmi l-mod ħażin 11 mexa' miegħu l-

Henry Frendo 23

istabbiliment politiku-reliġjuż Malti u l-idejali soċjali, politiċi

u patrijottiċi li l-filosofija tiegħu kienet tħaddan. F'Lixandra Dimech kien magħruf bħala Prof.Essur u l-ittri

kienu ndirizzati lilu "au Professur Emmanuel Dimech". Juann Mamo kien darba se Joħroġ ktieb fuq ħajjet Dimech fi-eżilju u għalkemm dan baqa' qM.t ma ħareġ f'folju li kien ħar.eġ biex iħabbru hemm biżżejjed informazzjoni li turi l-post kbir li kellu Dimp.ch qalb l-eluf ta' priġunieri politiċi 11 kien hemm Lixandra. Wieħed 'Shah' Persjan ħabib ti,egħu offrUu saħansitra biċċa art kbira magħrufa bħala Kurdistan, biex huwa jmur bħala għalliem tal-poplu hemmhekk wara t-turufnament tiegħu fi-Eġittu.

Hemmhekk ukoll Dimech iltaqa' ma !Mus·tafa Kemal Ataturk (1880-1938), ll-Patrijott kbir tork, idolu taż-żgħażagħ Torok.

F'Lixandra Dimech miet, diżappuntat, nhar it-18 ta' Marzu 1921 u ndlf,en f'Sidi iBish, Xatbi, Lixandra, iżda t-tagħlim soċjali tiegħu, H-ftlosofija politika ,tiegħu, u l-ispirtu fil-personalita tie­għu stess mhux biss baqa' jiġri fil-vini tas-segwaċi tiegħu imma kien profetku ħafna .għaliex tista' tgħid 11 jirrappreżenta dak 1l qiegħed jiġri llum f'Malta jew 11 huwa uffiċjalment ippjariat jew maħsub għall-futur. Lill-"professur" il-bniedem warrbuh min­nofs, imma lill-"professur" il-ħassieb, il-għalliem, il-mexxej, imħabba li kien fisser ruħu pubblikament, ma setgħux jeqirduh mill-imħuħ u l-qlub 'tal-ħaddiema daqskemm ma jistax jitwarrab mill-istorja ta' Malta.

DIMECH

SOċJALISTA

"Stenbħu, Intom

Haddiema Maltin! "

Henry Frendo 27

STENBĦU, INTOwI ĦADDIEMA ~lfALTIN!

Dimech jista' jitqies bħala soċjalista mit-tagħlim soċjali tie­għu u bħala nazzjonalista mill-filosofija politika tiegħu. Qiegħed nuża dawn it-termini "soċjalista" u "nazzjonalista" idejoloġlka­ment mhux partiġjanament għaliex f'dan iż-żmien ma kienx hawn il-partiti politiċi bħal m'huma tal-lum. Il-Iaburiżmu li kien hawn kien fti.t ħafna u kompletament imħallat mas-sentiment u mar-reliġjon iżjed milli ma' xi twemmin politiku jew ekono­miku sod filwaqt li n-nazzjonaliżmu kellu forma aktarx stramba minħabba li kien mehdi bi1-pro-Ha1ianita li kienet xejra patri­jottika li ftit tikkonforma ma' dak 11 soltu nifhmu nazzjonaliżmu.

Is-soċjaliżmu u n-nazzjona1iżmu f'Dlmech iridu jitqiesu bħala kumplimentari u mhux bħala xi idejoloġiji oppost!.

Għalkemm huwa kien favur l-emanċipazzjoni tal-klassi tal­ħaddiema, iI-filosofija tiegħu ma kinitx tieqaf hawn imma kienet tħar,es lejn il-ġid ,tan-nazzjon sħiħ, mhux biss tal-ħaddiema bħa­la klasSi iżda wkoll tal-Maltin bħala poplu. Biex iseħħu l-ideja1i politiċi Dimechjani kien jinħtieġ li jseħħu r-riformi soċjali, u biex tinbidel l-istruttura soċjali f'Malta kien hemm bżonn li tit­wettaq l-indipendenza politika.

Għaliex hekk kif Dimech kien l-ewwel wieħed 11 beda l-idea rivoluzzjonarja ta't-taqlib fi-istruttura soċjali speċjalment bis­saħħa tal-emanċipazzjoni tal-klassi tal-fqar, huwa kien ukoll l­ewwel Malti li ried li Malta ssir pajjiż indipendenti politikament, ekonomikament u intellettwalment.

Kienu idejali dawn 11 l-Malta tal-lum qiegħda tħabbat wiċċha magħhom iżda li dak iż-żmien kienu mifhuma biss minn ftit nies u li qajmu tesmpesti kontra tempesti ta' oppożizzjOni u was­slu għall-iskomunika u għall-eżilju tal-mexxej ewlieni tal-movi­ment Dimechjan. Il-Knisja u l-Gvern Ingliż daru għal Dimech, kesksu l-poplu kontrih, għamlu mid-'Dimechjani tabu soċjali,

babaw, xjaten itiru bil-lejl, fradal u sriep. Min-naħa l-oħra d-Dimechjani sfaċċatament irritaljaw kif setgħu, baqgħu jeżis·tu kif setgħu u, kif kważi ma setax ikun mod ieħor, qajmu rijaz­zjoni limitata imma dejjiema kontra dan l-istabbiliment setgħa­ni li jikkmanda u jeqred lil min ma jobdix il-kmandament!.

Biex jinfed il-mentalita taż-żmenijiet li kienet tħawwad il­fqir mal-pastas, u l-umli mas-&erv, Dimech kellu qabel xejn jis­pjega kemm jista' jkun soċjoloġikament din il-qagħda lill-ħad­diema biex dawn jifhmu l-kawżi tagħha li jkunu jistgħu iħossu ruħhom f'pożizzjoni li jtejbu l-kundizzjonijiet tagħhom. Għal-

28 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

hekk huwa ħambaq fuq il-bżonn tal-ugwaljanza qalb is-soċjeta, għaliex id-dinjita li x-xogħol kellu il-istess kommunita ma kinitx ħaġa li tistmerra jew li taħseb li tista' tgħaddi mingħajrha.

Imma bi,ex ikun hemm l-ugwaljanza ried qabel xejn ma Jkunx hemm bżonn xi ħaġa hekk kbira, hekk barra mis-soltu li ma kellhiex 'tagħti raġun lil dak li qal Einstein 'iżjed faċl1 tkisser atomu milli tkisser preġudizzju". Dimech beda Jieħu kemm jis,ta' mill-prinċipji egalitarji tar-Rivoluzzjoni Franċiża bi,ex jikkwota l-Marseillaise' u l-Internationale bI-għarfien li wara dawk il­kwotazzjonijiet kien hemm qawmien ta' poplu ieħor, kien hemm rejalta storika 11 ħafna kienu j·aħsbu li ma sffirx qabel ma saret.

":Nobil di sangue chi nobile ha il cor", huwa jikkwota lill­poeta 8qalli Giaraca (Il-Bandiera, 15/1/1'898). "Le lio est inexo­rable" Henni nafna drabi (Il-Bandiera, 26/2/1008). U biex ikompii isaħħaħ dan huwa kiteb ktieb imsejjaħ Tletin Delitt Magħmulin Min Wieħed Nobbli, iġifieri int tajjeb jekk inti ġust u mhux jekk inti mwieled sinjur jew nobbli jew għaliex imlaħħaq !fis-soċjeta.

';Aħna nsejħu lill-Maltin kollha citoyens imma pastaż ma nsejħu lil ħadd. Dawk li għandhom id-drawwa jsejħu - b'dis­prezz - 'pastażi' lil dawk li jagħmlu xognol baxx, għandhom jis­tudjaw l-is'torja ta' l-Eġittu l-antik ... Min ma jridhomx ħafJin jagħtihom iż-żarbun ... la loi est inexorable ... Min irid jara x'ngħallimhom lill-iskulari tiegħi, jiġi jitgħallem huwa wkoll ... " (Il-Bandiera, 26/2(;189'8). Huwa kien igħid li d-distinzjoni tal­klassi f'Malta kienet kristilizzata fil-kelma "Sinjur" ("Mlster") -biex tkun rispettat trid tkun sinjur, iġifi,eri bniedem għani ('Il­Bandiera, 11/3/1&98).

Aktarx li l-personalita ta' Dimech u l-manjieri tiegħu, speċ­jalmeI1t ma' nies tal-istess klassi soċjali tiegħu, kienu jaqi1għuh ħafna għaliex diversi segwaċi tiegħu jistqarru li huwa kien "dħuli ħafna" u "taz-zokkor".

Dimech qatt ma ttradixxa l-klassi soċjali li trabba' fIl).Jl avol­ja stUdja u lden jaf bil-wisq iżjed minn ħafna nies imlaħħqa ta' dak iż-żmien. Minbarra li huwa baqa' dejjem ittimbrat fuq moħ­ħu bis-siġil1 "Qattiel" u, wara, "Anti-Klerikali", u għalhekk ma setax jippeI1€tra l-klassijiet nofsana u għolja, huwa baqa' wkoll jgħix fil-faqar għaliex il-qliegħ tiegħu mil-lezzjonijiet u l-kotba kien !imita't; ħafna drabi aktarx 11 kien jonfoq iżjed milli jdaħ­ħal biex joħrOġ ktieb.

Bin .Tuann Mamo rrakkuntali ġrajja meta darba wanda mis­sieru mar iżur m Dimech u sabu mal-mara madwar il-mejda tal­ikel, iħarsu lejn xulxin. "Xi ngħidu, Lel", qallu Ġwanni. "Bi1-ġuħ,

Henry Frendo 29

ħabib," huwa rrispondieh. "Kull m'għandna llum huwa basla u biċċa ħobż, ħa nħalluhom għat-tfal. .. " Mamo għalhekk daħħal idejh fil-but u tah żewġ xe1ini għaliex dak il-ħin ħabat kellu xi ħaġa tal-fius.

Iġi:fieri gIi.alkemm Dimech tejoretikament forsi jista' jidher bħala xi bniedem rispettat mis-soċjeta, Professur, Teacher, fil­fatt huwa ma kienx hekk. Huwa baqa' dejjem fqir u fil-prattika ki·m baxxa u fil-bżonn anki fi-iżjed affarijiet essenzjali u fiżiċi.

Forsi kien ukoll minħabba f'dan li n-nies tal-pezza tiegħu, ngħi­du aħna l-ħaddiema tat-tarzna, kienu jafdaw :fih daqshekk, kienu jadurawh ("hero-worship") għaliex ma kinux jistħu minnu u setgħu jitkellmu l-istess lingwa tiegħu. Imma ma'tul din il-Ii.ajja Dimech ki,~ln qie~ed Idejjiem jissoda l-konvinzjoni tiegħu li f'Malta ma kienx hawn oppcrtunitajiet xorta għal kulħadd, li biex tirnexxi mhux biżżejjed li tkun tajjeb u biex tilħaq mhux biżżejjed li tkun twil. Trid 'tkun ukoll banketta, irid ikollok il­qaddisin li għalihom ma kienx hemm partiti u festi ,fil-parroċċa, almmu mhux bil-murtali; trid tagħlaq ħalqek anki meta tkun taf li gIi.andek raġun.

Dimech kif kellu l-kuraġġ jilgħab flusu u forsi Joqtol u jagħmel ll-munita falza u jiSifida lill-pulizija, issa kellu l-kura"ġġ tal-konvInzjonijiet tiegħu u r-reżistenza fizika ta' qabel saret reżistenza intellettwali, idejoloġika 11 huwa ħejja ħajtu għaliha. Għalhekk huwa ħa n-naħa tal-maħqurin, ta' dawk li ma kell­homx drittijiet, tal-fqar, ta' dawk li kienu f'sitwazzjoni bIi.allj;ie­għu qabel ma kkonverta u ried ikun, bħal ma ried li tkun il­gazzetta tiegħu, ħatar għal min jaħqar u tarka għal min ikun maħqur.

Il-faqar, kien jgħid, mhux xi ħaġa Ii. ażin a, anzi huwa mezz li bis-saħħa tiegħu l-bniedem seta' jsir ġust u jkun jaf lilu nnifsu.

Anki Krls·tu twieled fqir (~8.12.1912). Dan juri għaliex il­ħaddiem fqir kien ħaqqu li jkollu drlttiji·et bħal ħaddieħor.

Imma kif seta' jikseb dawn id-dri-ttijiet? Min kien qiegħed fuq ma kienx se jgħin lil min kien qi·egIi.ed taħt. Kien hemm bżonn tal-għaqda, tal-ko-operattivi, tal-għaqdie·t tal-ħadd.i·ema.

"F'Malta s-soċjetajiet 11 għandna huma biss ta' baned u logħOb u festa ... u soċjetajiet sodi, serji u ta' veru ġid għall-fqir u għan-nies tas-sena m'għandniex ... " kien jgħid.

Min-naħa l-oħra huwa kien favur l-għaqdiet tas-snajja, bħall-Għaqda Tas-Snajja Mal·tija Mattew lCallus, imwaqqfa minn Agostino Levanzin (Hl/8/1901). Sal-19114 Dimech kien fassal pOli­tika sħiħa dwar il-għaqdiet tal-ħaddiema, għall-ewwel darba

30 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

f'Malta, u beda jxandar il-ħtieġa ta' għaqdiet tal-ħaddiema bi,ex jagħmlu pressjoni sabiex jiksbu d-drittijiet skond kif titlob l­istess sistema demokratika. L-artikoli dwar "Id-Dmirijiet tad-De­mokrazija f'Malta", "!t-Trade Unions", "Il-Ħaddiema u l-Bdie­wa" fix-xhur ta' Mejju u Ġunju 1914 f'Il-Bandiera juru ċar u tond li Dimech kien l-ewwel Malti li ħaseb bis-serjeta għal għaqdiet bħal dawn f'Malta u li fil-fatt waqqaf Ix-Xirka tal-Imdawlin f'ċertu sens bħala eżempju ta' kif kellha tkun l-għaqda li ġġib is-saħħa. Anki qalJ.el, f'Ottubru tal-19M, id-Dimechjani kien:l għenu biex titwaqqaf Għaqda tal-Xarrozzieri (Cabs' Union),

Barra minn hekk id-Dimechjani ki,enu jaqbżu għal kull xorta ta' ħaddiema l-iżjed permezz tal-gazzetta, imma fost dawn il­kategoriji ta' ħaddiema l-iżjed importanti kienu l-ħaddiema tat­tarzna (4/1/1913) imma wkoll il-burdnara u .tal-faħam li k,ellhom xogħol iebes u ftit li xejn imħallas.

"Stenbħu, 'intom ħaddiema Maltin, nies tal-faħam. st,ampa­turi, nies tal-gass, nies tal-inġenji, barklori, u kull xorta ta' ħad­diema onraMaltin, stenbħu, u araw nazzjonijiet oħra x'qegħdin jagħmlu f'pajjiihom, araw biex ma jmutux bil-ġuħ, biex ma jiġux misruqin minn dawk li għax għandhom xi sold jidhriffiom 11 jistgħu jaqilgħu bosta bla ma jbatu x€jn, fil-ħin 11 jagħmlu kull ma jifilħu biex i1-ħadd1em tagħhom iġegħluh jaħdem ħafna u jintemm bU-tbatija u jħal1suh ħażin. Meta sejrin tqumu u taraw id-differenza li tgħaddi bejn l-istat tagħkom, għal dak li huwa but, tagħlim, u l-istat ta' ġnus oħra f'pajjiżhom?"

(29/7/19H). Il-ħaddiem ma kellux ikun bħat-tafal li ssabbtu mal-art u

jeħel hemm, imma kellu jkun bħal ballun tal-lasktu 11 jogħla

għall-wiM. "Poplu aqbeż għalik innifsek u ftakar 11 inti. .... poplu!" (Il-Currier Malti, 9/11/19(7).

FIL-KĊINA BISS

Dimech kien jgħid li hekk kif il-ħaddiema huma s-sinsla tal-Istat, il-familja hija s-sinsla tas-soċjeta. Minħabba li l-indi­vidwu joħrOġ mill-familja, kien hemm bżonn qabel xejn li l­familja Maltija ma ·tibqax dik il-ħaġa magħluqa u zekzieka, reliġjo-ċentrika u paternalistika li kienet baqgħet. In-nisa ma kinux magħmulin biss gnal1-kċina, fejn tista' tgħid li kienu iqattgħu ħajjithom, daqskemm l-ulied ma kinux imwel1da biex jibilgħu kull ma jindottrinawhom bih il-ġenituri tagħhom.

Għal żmien twil in-nisa Maltin baqgħu ħafna inqas edukati

Henry Frendo 31

mill-irġid u saħansitra fil-liġi l-istatus tagħhom f'ċerti każi

għadu sal-lum inferjuri għal dak tar-raġel. L-ikbar sodisfazzjon ta' ħajjithom kien it-twellld u t-trawwim ta' l-ulied, u l-ikbar xogħol tagħhom it-tisjir u l-ħasil. "L-omm Mal·tija donnha mhix fid-dinja ħlief biex issajjar" (1/11/1002).

Huwa kien kon,tra l-piki u l-affarijiet żgħar ta' għira

u pr,eġudizzji li ta' sikwiet ki,enu jqajmu d-disgwid fid-dar jew it-tensjoni bejn il-mara u r-raġel fil-ħajja miżżewġa. Huwa kien jaħseb li kieku n-nisa Maltin kelhom jieħdu iżjed interess fil­ħajja u jkollhom spirtu ċiviku u patrijottiku dawnlt-tendenzi li kienu hekk jikkarattizzaw il-ħajja miżżewġa lokalment kellhom jonqsu jekk mhux ukoll jispiċċaw. Minbarra l-imħabba lejn Alla kien hemm ukoll l-imħabba lejn in-nazzjon u talba bl-amment reċitata kuljum ma kenitx bi:żżejjed. Fl-appell tiegħu "Lill­Ommijiet Maltin" (14/10/.1009) huwa jiżviluppa dan l-argument. In-nisa għandu jkollhom drittijie·t ugwali għal dawk ta' l-irġiel, ki,en isostni Dimech qabel kulħadd f'Malta. Fil-kitba tiegħu "Lin­Nisa !Maltin" (W/9ji19U) hUWa jgħid li s-sess m'għandux jibni ħajt legali. Fl-artikolu tiegħu "L-Omm u l-Patrija'' (1/11/1902) huwa juri kif il-mara Maltija k€llha tintegra ruħha fis-soċjeta biex hi wkoll tkun ,tista' tagħti s-sehem tagħha lejn il-pajjiż

billi tkun taf x'qiegħed jiġri madwarha kemm f'Malta kif ukoll barra minn Malta.

IŻ·żGĦAŻAGĦ MALTIN

Fuq !t-trobbija tal-ulied Dimech jiżviluppa tagħlima notevoli minħabba li huwa kien jemmen 11 ħafna mid-deni 11 kien jeżisti f'Malta kien jibda minn hawn. 'Ras il-ħuta tinten kienet il-mod li bih jHilgħu l-ulied Maltin - lesti li jaċċettaw kull ma titlob minnhom j,ew tgħal1imhom l-awtorita.

Huma kienu jieklu b'għajnejhom magħluqa t-tagħlim u d­drawwiet kollha li jsibu quddiemhom imniżżlin jew prattlkatl u pprldkati mill-awtorita. U kienu jaċċettaw kollox bI-emozzjoni iżjed milli bil-ħsieb.

Huwa beda jgħallem li n-nies kellhom id-dritt 11 jaħsbU fuq l-atrariji·€'t 11 l-awtorita tgħid li huma veri -li tajbin, u jekk huma jaħsbu tassew li hemm xl ħa,ġa ħażina fihom kellhom ukoll id­dritt 11 jgħidu hekk u jgħallmu mOd ieħor. Għalhekk huwa kien jappella lill-ġenituri biex ma jisforzaw xejn fuq uliedhom u 1111-ulied biex jifiu l-affariji€t qabel ma jniżżluhom.

Huwa kien jinkwieta jara liż-żgħażagħ, kemm ġuvintur kif

Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

ukoll tfajliet, jiżżewġu kmieni, malli jsibu jaħdmu jew jingħataw id-dota. "Appena t-tfal jibdew jaħdmu u jaqilgħu tliet soldi kul­jum jaħsbu biex jiżżewġu, għax hekk l-użu" huma jikteb f'Il­Currier Mxzti (14/3/1908) taħt ir-ras "Għax Hekk l-Użu".

Ħaġa oħra 11 ma s·"tax iniżżel kienet dik id-drawwa tat­tfal 11 jgħaddu tfulithom jilagħbu. bl-altari u bl-istatwi tal-qaddi­sin. Kien jippreferi jarahom jilagħbu bil-pistoli u bix-xwabel. Taħt ir-ras "Drawwa Ħażina" huwa jikteb hekk. "Hija drawwa ta' bosta missirijie,t u ommijiet li jdarru lil uliedhom jilagħbu bil-knejjes minn ċkunithom. Kemm ikun aħjar li meta uliedhom ikunu għadhom żgħar jitilqulhom f'idejhom bnadar, tnabar, xwabel u azzarini .ż.għar ... Bil-logħob tal-knejjes minn żgħurit­horn aktarx 11 meta jikbru jsiru sagristani, :fil-ħin li b'dawk il­ħwejjeġ 11 semmejna jistgħu jitilgħu xi ħaġa aħjar ... "

SkDnd id-Dimechjani, dawn id-drawwiet kienu jagħmlu minn Malta "nazzjon tat-trabi 05/1/1898). Għalhekk !t-tfal ma kell­homx ikunu karti saħħara ,tal-ġenituri, pupi u paljaċċi tal-awto­ritajiet kostitw:ti, ftgolli tat-tradizzjonijiet. "La tkunux bħal mis­serijietkom ... tkunu figolli, pasturi, pupi. .. Kunu rġiel!" ("It­Tfal Maltin", 2l/W/1899). Jekk jagnmlu kif kienu draw jagħmlu ta' qabilhom, anki ż-żgħażagħ Maltin ta' żmienu kienu jitilgħu bI-istess mentalita skjava. Ki·en iħobb jikkwota hawnhekk minn Le Chant Du Depart, - innu rivoluzzjonarju Franċiż, speċjal­ment il-vers "skjavi huma t-tfal" (eż. 12/3/1898). It-tama tiegħu għall-ġejjieni kienet ftż-żgħażagħ Maltin ("Iż-żgħażagħ Maltin, 26/8/,1899).

'Bħal Mazzini, Dimech ki·en jemmen ftż-żgħożija b'ruħuu b'ġismu. Fil-Giovane Malta, imwaqqfa fi-1901, huwa kien jara potenzjal u beda isejħilha "Iż-żagħżugħa Malti:a". F'Jannar 1002 taħt dak l-isem huwa kiteb hekk, " 'żagħ'Żugħa Malti:a' .... Qumu, qumu u uru intom li jekk l-I·talja kellha iż-'żagħżugħa Ita-lia', 11 ħadmet tant għall-ħelsien ta' dik l-art, miżmuma sa ftit snin ilu taħt is-saqajn ta' ħafna tiranni żgħar u minfuħin bihom infushom .... aħna jkollna lilkom!"

ALLA MHUX BAMBIN

Bil-qisien ta' żmienu l-filosoftja reliġjuża Dimechjana kienet rivoluzzjonarja, anzi ana'tema. !Mill-qass1sin tal-bidu ta' dan 1s­seklu Dimech kien l-erezjarka, l-iskumnikat, il-mażun. Dimech ma kienx bniedem reliġjuż fis-sens li soltu jingħata lil din 11-kelma "reliġjuż" imma huwa kien jemmen f'Alla b'konvinzjoni

Henry Frendo 33

sħiħa u S0da u kellu prinċipji ta' imħabba u rieda tajba, speċjal­ment lejn kull min ki,en fil-bżonn materjali, li jiddistingwuh bħala umanista, jekk xejn iżjed, imma żgur li mhux bħala uma­nista ateju għaliex hu kien jemmen f'Alla u fil-ħajja wara l­mewt. Anki jekk forsi ma k:enx imur qUddies, dan jista' jkun li kien riżultat lOġiku ,tat-til,vim li kiH1 inqala' hejnu u bejn l­awtoritajiet ekkleżjastiċi. Ma jistax wieħed igħid, bħal ma qalu ċerti nies influwenrU meta qraw artikoli ,tiegħi fuq Dimsch f'gaz­zetta lokali, li Dimech ma kienx j.emmen, ma kienx imur qUddies, ma mietx fil-knisja. Dimech għax il-ħajja tiegħu u kellu l-kon­vinzjonljie,t tiegħu, kien bniedem li jħoss u jipprattika dak li jħoss ,akkost ta' kollox, anki jekk ma baqax jidħol fil-knejjes Maltin. Ħadd ma jaf sewwa f'ltema stat miet Dimech, hux bi s­sagramenti jew mingħajrhom u ħadd ma jista' joqgħod jgħid kif dan il-bniedem miet jew fejn mar. Huwa miet f'kamp ta' konċen­trament frott il-persekuzzjoni (politika u ekkleżjastika) li kien sofra kemm dam Malta, ħaġa 11 ntużat bħala protest biex huwa jkun eżiljat u magħdud bħala prlġunier politiku. F'ċertu sens huwa kien bħat-tfajla Corde1ia, li g1iaml€t għall-ġid u swie­lha b'deni, fid-dramm ta' Shakespeare King Lear, dak ix-xwejjaħ re mogħmi bis-setgħa tal-ħakma. Bħal Cordelia, huwa xejn ma kellu lsienu taz-zokkor meta kien jiġi biex jistqarr fehmtu. U bħal Lear, l-istabbiliment politiku-reliġjuż ta' żmienu ppregu­dika ruħu kontrih u ma ried jisimgħu f'xejn.

Imma fil-fatt [)lmech ki·en jara li ħafna drabi ifil-ħajja Mal­tija kienu jingħadu ħafna tejoriji :fi-arju li ma kinux jeZistu fil­pra·ttika u għalih din kienet xi ħaġa li kellha tinqered. Huwa kien speċjalment kontra dawk ix-xejriet kollha fil-prattika reliġjuża li k.eUhom x'jaqsmu maċ-ċirkostanzi jew is-superstizzjoni. U ta' rivoluzzjonarju li ki,en ma setax jifh€m l-għala ċerti affarijiet kellhom jibqgħu jsiru minħabba d-drawwa jew it-tradizzjonijiet.

Huwa kien jara li l-Maltin jagħtu wisq importanza lit-tra­dizzjonijiet u ftit wisq importanza lir-rejalta oġġettiva. Huwa ried li r-reliġjon ikun għas-soċjeta, mhux is-soċj.eta għar-reliġ­jon. Ir-reliġjon ma kellux ikun il-prodott tad-drawwa, imma s­soċjeta kellha tkun prodott denn tat-twemmin ideja1ista reliġ­już. Il-poplu ma kellux jaċċetta sistema ta' mġi.eba jew tfassi1a ta' ħajja, ibbażata fuq iċ-ċerimonji u d-devozzjonijiet, imma kellu jagħmel użu dinamiku mit-twemmin reliġjuż biex ibiddel il-forma tal-ħajja u tas-soċjeta lokali għall-aħjar.

F'Malta kien hawn perċentaġġ relattivament kbir ħafna mill-populazzjoni li ki,enu ekkleżjastiċi u 11 kienu nies meqjuma

Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

kważi instintivament mill-bqija tal-populazzjoni, bħala ħaġa li ma setgħetx ma ,tkunx mod ieħor, bħala kategorija superjuri ta' !1lejjaq li kienu joqogħdu x'imkien 'il bogħod mill-iżbalji u 'il fuq mill-kritika. Imma hu kien igħallem li hekk kif ir-r,eliġjon kellu jkun ghas-soċjeta, il-qassisin kellhom ikunu għas-servizz tan-nies mhux bil-maqlub. Lanqas ma kellu l-poplu jbaxxi rasu għat­tradizzjonijiet tal-festi u tal-partiti tal-festi, u tar-rivalitajiet parrokkjali 11 kienu jagħtu tifsira hekk magħluqa lill-ħajja uma­na. Huwa u sħabu bdew imexxu l-idea li dawn il-funzjonijlet i.l

attivitajiet kellhom bħala skop tagħhom 11 jnessu lill-poplu l­veru siwi tiegħu u jagħmlu mill-Maltin sensiela ta' parrokja1iżmi differenti, meta mhux ukoll miġġ1elda u mifruda bejniethom.

Għalhekk id-Dimechjani ħarġu bI-espressjoni "Alla mhux Bambin", li minhabba :fiha qalgħu ħafna fuq rashom u kienu ttimbra.:ti xiżmatiċi. Jgħidu li l-purċissjoni bi1-Bambin 11 ssir lej­Uet il-Milied mill-Membri tal-M.U.S.E.U.M. inbdiet minn Dun Ġorġ Precabħala rejazzjon1 għal dan ilt-tagħlim. Imma b'din l­espressjoni huma riedu j.fissru li l-kunċett ta' Alla ki,en xi ħaġa ferm ikbar minn dik l-immaġini karatteristikamen.t Maltija ta' Bambin, bin-nokkl1 tas-suf u r-raġġiera ta1-kartapesta, bi1-ġul­biena f'ħoġru u t-tbissima zokkrija f'ħalqu. L..,essenza tal-Kri&t­janiżmu kien Kristu, mhux i1-Madonna u 1-Qaddlsin. Il-ħajja u l-mewt ma kellhomx ikunu suġġetti ta' biża' sentimentali u folk­lor u ·emozzjoni imma kellhom ikunu spjegati lill-poplu b'mod iżjed rejalistiku u :filosofiku. L-umanita kienet il-qofol tat-·twem­min, mhux 1d-dogma. Li temmen ma kenitx xi ħaġa li Utwieled miegħek u tibqa' hemm bħal ċurkett ta1-quċċija.

"F1tit huma dawk in-nies 11 ma jmorrux il-Knisja nhar ta' Ħadd, iżda mhux ftit huma dawk 11 għalfejn imorru ma jafux", kien jgħid.

Dimech kien jakkuża b'ereżija lil dawk li kienu jħobbu jsejħu lil Alla bħala "Bambin". Huwa kien iwstni 11 l-Bambin kien Kristu, u bħala Kristu huwa kien wieħed mit-tliet persuni. Barra minn heww huwa kien jaraha vava,ta 11 ssejjaħ Iil Alla, l-Ħa1lieq ta' Kollox, "bambino", 11 bit-Taljan tflsser tifel żgħi~. Għalhekk huwa darba kiteb poeżija, 11 sibt almenu tliet Dimechjani li għadhom sal-lum jafuha bl-amment, 11 kien jisimha "L-Omm Lit-Tarbija Fin-Nieqa" u 11 kien :fiha din l-istanza:

Bambin dan qatt issejjaħ1u, Għax Bambin dan qatt ma kien; Alla dan Ħa1lieq ta' kollox, Fuq kulħadd u fuq kull żmien.

Henry Frendo 35

It-tejiżmu Dimechjan jidher mit-talba li huwa kiteb u li kienu jgħidu flimkien id-Dimechjani :!lx-Xirka tal-Imdawlin, fi żmien meta huma kienu nies mistkerrha u mfittxa u saħansitra mgħassa mill-pulizija anki waqt li huma kienu jkunu fi djarhom. F'din it-talba, li tinstab fil-ktejjeb Is--3isien tax-Xirca Malt'ia, hEmm il-qawwa ta' Dimech li ssaportiet il-persekuzzjoni anti­Dimechjana u hemm ukoll għalhekk rejazzjoni ċara għal din il­qagħda kuntrarja.

"0 Mulej, Ħallieq u Sid ta' kollox u ta' kulħadd, għajn li ma truqta' qatt tal-qawwa, tal-ħniena, tal-għerf, tad-dawl u ta' kull ħaġa tajba; Alla kbir fuq kull kobor, qaddis fuq kull qdusija, li l-bnedmin minnek maħluqa fid-dawl u fil-hena dejjem ridt tara, u għalhekk minnek bid-dehen mogħnija; Alla dejjem, bla bidu u bla tmiem, ma titbiddel qatt: dejjem int bħalma deJJem kont, u dejjem tkun bħal ma dejjem int; Alla 11 minnek xejn ma jista' jinħeba: tara u taf li għaddej, li għadda u li għad irid jgħaddi: miġburin hawn fi-Isem Tiegħek, bit-tama fik, u bix­xewqa f'qalbna li nagħmlu kemm nis·tgħu lill-art li Int tajtna biex ngħixu fuqha, nitolbuk ilkoll kemm aħna tbierek din ix­Xirka tagħna, u lil dawk kollha li fiha jieħdu jew għad jieħdu sehem. Int, li taqra l-ħsebijiet l-aktar moħbija, u għalhekk taf li din ix-Xirka ġiet minna mwaqqfa għall-ġid biss, għall-ebda

deni, il-ħsieb u x-xewqa tagħna bierek, dawl u qawwa agħtina, u r-rieda tagħna saħħah, sabiex aħna, bi ħsiebna biss fik u fil­ġid li rridu nagħmlu, u bla biża' ta' xejn u ta' ħadd, ħlief tiegħek, ma nerġgħux lura mill-ħsieb tagħna, imma nissok·taw dejjem 'il quddiem ix-xogħol minna bil-għajnuna tiegħek mibdi, u nekk nuru 11d-dinja 11 biża' ma jafx x'inhu min għandu lilek miegħu. Amen."

Imbagħad ikompli hekk: "U intom, 0 ħbieb tiegħi, li miegħi hawn tinsabu bix-xewqa

mixgħu11n 11 għall-ġid u l-hena ta' Malta miegħi taħdmu, bħalma mn'issa lura kontu, kunu mn'issa 'l quddiem: irġi,el kif għandu jkun ir-r:vġel; sħaħ fil-fehma tagħkom, bla xejn biża' fikom tal­għajdud'lI tal-għemil ħażin ta' dan jew ta' dak. Tibżgħu minn xejn, ħlief mid-dnub; tibżgħu minn ħadd, ħlief mn' Alla, li wara li jkun qatel il-ġisem ·tagħkom għandu is-setgħa li joqtlilkom ir-ruħ. Tibżgħux, titregħdux, tibkux, tinfirdux, tmejlux raskom għar-rieda tal-ħżiena u tal-għajjurin, 11 jinsabu mxerrda mad­dinja kollha, u li kull ma jistgħu jagħmlu biex il-ġid ifixklu, u x-Xirka minnkom b'taħbit kbir imwaqqfa la terħux. Lilha ħobbu u għaliha aqbżu, u aktar ma jagħmlulkom il-bnedmin biex minn

36 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

xulxin jifi.rdukom, aktar aħdmu u ħabirku biex fi ħsieb wieħed, f'xewqa waħda u f'għemil wieħed tingħaqdu. Baħri biss huwa dak li aktar ma jiotqawwa l-baħar aktar titqawwa qalbu .....

Ikun x'ikun it-taħbit li il.h tistgħu ssibu ruħkom, fi tliet ħwejj.eg għandkom taħsbu: f'Alla, f'jeddkom u fi dmirkom: f'Alla biex tgħixu ta' nsara li intom, u ma tibżgħux m1l1-għajdud u mill-għemil ħażin u mit-theddid tal-bnedmin; f'jeddkom biex ma otħallux bnedmin jindaħlulkom fil-ħwejjeġ tal-ġid u l-fejda li intom tridu tagħmlu, u ifixklukhom; fi dmirkom biex tħobbu lil Alla u lill-bnedmin kollha, bla ma tħarsu lejn lewnhom j.ew lejn twemminhom. . . . . ."

Wara t-talba u l-ispjegazzjoni l-ktejjeb fih poeżija ta' tmien stanzi. Tibda hekk:

Hawn illum flimkien miġbura Bil-ferħ qlubna mimlijin, Li ninħabbu lkoll naħilfu, Fost il-bews minn ta' xulxin.

Ahwa lkoll, aħwa tas-sewwa, Għax ta' MaJ..ta lkoll ulied; Fostna l·e jinsabu lsiera Fostna le jinsabu sjied.

L-ebda żgħir ma jinsab qalbna, Għax ilkoll kemm aħna kbar: Wieħed biss jista' jċekkinna: Dak li minnu kollox sar ....

Din l-ideja hekk soċja1istika u demokratika tar-reliġjon trid tkun ikkunsidrata wkoll flimkien ma' l-aft'arijl:et l-oħra li d­Dimechjani kienu jopponu. Fost dawn l-a1l'ariji,et insibu l-festi u l-partiti, li kienu forsi l-ikbar kar8Jtteristika tal-ħajja parrok­kjali Maltija bħal ma forsi tista' tgħid 11 għadhom sal-lum. Fit­tieni ħarġa tal-gazzetta <1'5/'1/1008) huwa kien diġaħa~eb sewwa fuq dan. "Meta xi omm trid teħlesxi fti·t mit-tarbija, ma tridhiex tingħi u tibki għall-ħalib, x'tagħmlilha?Tagħtiha biex tehda, iġi1ieri terħilha fil-wejda ċ-ċkejkna tagħha xi ħaġa 11 tleqq u tlellex jew li tagħmel il-ħsejjes bħal ġonġol, u hekk iċ-ċkejkna tarbija ddawwar iċ-ċkejknin għajnejha u ċ-ċkejkninħsibijiet

tagħha f'dik il-ħaġa ċkejkna 11 jkollha f'idha. Sakemm it-tarbIja tkun hekk mehdija, l-omm tkun ħienja għax tista' tagħmel 11 trid. . . tlablab mal-ġirien. . . taħdem. ., Imma miskinadik

Henry Frendo 37

l-omm jekk it-tarbija ssabbat mal-art dak li jkollha f'idha, bħala ħaġa li ma ·tiswiex, u tibda twerżaq! Aħna l-Maltin mehdijin is­sena kollha bit-tlellix tal-bnadar u tat-taxxi mixgt1Ula, bid-daqq tal-qniepen u bl-isparar, ma naħsbux ħlief f'dawn il-ħwejjeġ

biss, mingħajrhom ma nafux ngħixu; fuq dawn i1-ħwejj.eġ nip­pikaw u niġġieldu bejnietna, fuq dawn biss nitħaddtu u nlabalbu fil-ħwienet. Imma min fostna jaħseb li ħwejjeġ ta' min jaħseb fihom? Min jaħseb f'Malta, fuq id-drittijiet ,tiegħu, fuq il-Kunsill, fuq x'jingħad hemm ġ,ew, fuq ll-kt.ajjen li bihom ninsabu mar­butin, fuq ll-ġuramenti foloz. . . . Maltin! nitgħallmu darba għal dejem naħsbu fil-fond, insiru nazzjon, irġiel, u ma nibqgħux iżjed nazzjon tat-trabi, biex ma ngħidux tax-xadini u 'tal-pappa­galli kif iriduna dawk li jagħtuna biex nehdew ... "

Fl-ewwel ħarġa tal-ġurnal Li S-tandard tal Maltin (6/2/1004) h.uwa jibda biex jgħid hekk: "Dan il-ġurnal ... ma jibdi,ex jit­kellem fuq baned u l-partiti misħutin tagħhom, li jagħmlu tant ħsara lil Malta, billi il-moqzież gvern jinqeda bihom biex iżomm il-ġlied fost il-Maltin; lanqas ma jibda jitħaddet fuq bozoz, tazzi, gassijiet, bnadar u tfulijie.t oħra bħal dawn ... " L-istess ħsi·eb insibUh fil-Bandiera (12/4/1002) taħt ir-ras "Il-Malti" fejn huwa jgħid hekk: "Is-sena kollha kemm hi twila fil-festi 11 ġejjin biss jaħseb il-Malti, fuqhom jitkellem, fuqhom jiġġiel,ed, u jagħmel elf ħmerija oħra. Altari, ventaltari, tużellijiet, vari, standardi, palkijiet ,tad-daqq, baned, proċessjonijiet, bOzoz, tazzi, gassijiet, trikki - trakki. . ."

Bħala wi,eħed imrobbi fil-faqar, u li baqa' jgħix fil-faqar ftit jew wisq, iDimech kien iħoss meta jara ċerti affarijiet 11 fl-opin­joni tiegħu kienu inġustizzji. "Għaliex mara bil-ġuħ ma tistax titlob,għax il-pulizija dment tħarrikha, u raġel ji,tlob għal min m'għandu bżonn ta' xejn, bħalma hu qaddis, iħal1uh jitlob kemm irid? ..... għax hekk id-drawwa!" (Il-Curri'eT", "Għaliex?",

9/11/1907). Ħaġa oħra 11 Dimech kien kontra tagħha, u 11 kien natural­

ment akkużat biha bħallikieku kienet xi delitt kbir, kienet dik 11 waqt il-quddiesa kien jingħad ir-rużarju. "Għaliex l-isqof ma jfi!Dtix 11 jaqrta' dik il-frattarija tar-rużarju waqt il-quddi,es? Jekk il-qUddiesa turi l-mewt u s-sagrifiċċju tal-'Mulej tagħna,

għaliex f'dak il-ħin flok li naħsbu f'din il-ħaġa kbira, għandu jinqala' wieħed 11 jibda jgħajjat kemm jiflaħ donnu qed ibigħ l-insalata u jġegħelna ninsewha btex forsi jfakkarna f'Santa Katarina ... mewt ta' bnedmin bħalna? .. Dawn il-mistoqsijiet naghmluhom lill-isqof u lil dawk kollha li jmisshom jafu kir

Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

għandna nġibu ruhna fi knisja" (ll-Currier, 28/3/1908). Huwa kien jikkritika bI-ahrax ukoll id-drawwa li n-nies jOb-.

żqu fil-knejjes u t-thabbit u l-irvell bis-siġġijiet li kien soltu jsir fil-kn€jjes min-nies. [DaWn l-ideja,{; huwa rfissirhom ċar fl-artikolu "Il-Bżieq Fil-Knejjes" (8/7/1905) u anki rfil-Currier (9/11/100'1).

Il-ġbir tas-sagristani kien iqisu bhala gharukaża ,ghaliex dan kien isir għas-siġġu li tpoġġi fuqu fil-knisja. "Nitolbu l-attenzjonl tal-Isqof u vikarju tiegħu, fuq il-kbir negozju li qed isir mis­sagristani f'dawn il-ġranet tal-priedki, GĦARUKAZA, fil-knisja ta' !Santu Wistin tal-lBeft nhar l.:.Erbgha1i ghaddew:fl:t-18 ta' dan ix-xahar żewġ nisa xjuh kellhom joqoghdu bil-qiegħda fl-art, ghax ma k,ellhomx sitt habbiet, u talbu u kważi bkew 11s-sagr1f;·· tan biex jaghtihom siġġu, tassew ġietna hniena minn dawn 1" nisa .... " ("Fejn Hu l-Isqof?", Il-Currier, 21/3/1908:).

Dwar U-miżbla fejn kienu jindifnu n-nies barra mill-knisja kattolika apostolika rumana, Dimech kien jahseb li kienet insul:t lill-umanita mifdija minn Kristu (2'2!7/19'f}5).

Huwa kien kontra kull xorta ta' superstizzjoni j.ew injuranza reliġjuża. Darba, jirrakkonta, huwa kien f'ħanut tal-laħam f'San Pawl il-Bahar, meta daħal raġel li xtaq lil tal-ħanut joqtollu hamiema. Tal-laħam fil-pront hareġ sikkina biex jaqtagħlu

ghonqu imma malli ra dan ir-raġel 'inhasad u beda .ighajjat. Meta tal-laham staqsih x'ġaralu huwa wieġbu 11 rl,edu semp11ċi­rrl • .mt ji1wilu għonqu u skanta kif tal-laħam ma kienx jaf li ma kenitx ħaġa sewwa .li 'taqta' ras l-Ispirtu s-Santu li l-ħamie­ma kienet simbolu tieghu. Dimech allura jistaqsi lil dan il-Katto­liku għaliex huwa jhalli min jiIwi ghonq l-Ispirtu s-Santu basta, imma, li ma jaqtag1Uux rasu! (Li Standard, 6/2/10(4)

Il-ħajja u l-mewt għal Dimech kienu żewġ affarijiet li kell­hom jlġru u mill-mewt ma kienx jib'Ża' hekk kif ma .kien jlbża' minn ħadd. Huwa jitkellem b'mod ironiku fuq min "joqgħod

ikantalu biex jaghmillu kuraġġ, u inti kuntent, l-iżjed billi jkollu miegħu 'l-konforti kollha tar-reliġjon'." Wara jikkwota lil Metas­tasio:

Non e ver che sia la morte Il pegg!or di tutti i mali: E un sollievo dei mortali Che SOn stanchi di soffrir.

U wara, lill-innu ta' Kosciusko lill-Pollakki fejn iħeġġeġ lill­ħaddiema:

All'armi! All'armi! Vivere Piu non vogliam schiavi.

Henry Frendo 39

All'armi! In ceppi ignavi J>iu viver non vogliam!

Dawn il-ħsibijiet insibuhom taħt ir-ras "X'Inhi l-Mewt?" (19/3/HI98).

Dawn kienu kollha id-ejat ġodda għall-Malta ta' San Pawl Appostlu; u tistgħu taħsbu x'kien jingħad fuq Dimech u sħabu. Imma ħaġa oħra li ġelldet lid-Dimechjani mal-qassisin kienet l-ideja tagħhom 11 l-qassisin kienu jinqdew bil-poplu għal skopi­jiet politiċi u kienu qassisin politikant1. 'Fuq is-sehemtal-qassisln fil-politika Maltija d-Dimechjani kienu jgħidu ħafna, kelma ġġib lil oħra, u l-ereżiji faċilment jitkabbru jew jikbru.

F'dak iż-żmien il-qassisin kienu jieħdu sehem attiv !fil-pOli­tika, jagħmlu l-kampanji elettorali biex jitilgħu fil-Kunsill tal­Gvern, min ifaħħar u min imaqdar lill-poliotikant, imma wkoll li11-qassis. Jekk Dimech ki,en jara qassis li !fil-fehma ·tiegħu ma kienx tajjeb għall-politika huwa kien ixandru u fil-gazzetta jgħid lill­qarrejja biex ma jivvutawlux. Huwa kien ukoll iwissi 1is-segwaċi tiegħu biex ma jivvutawx għal qassis għaliex dan ikun qagħad iżejjen il-knisja u jagħmel f'csta sabiħa biex jingħoġob.

"Għax wieħed iwegħedna li jpinġilna l-knisja, ninsew x'deni għamlilna? Għax wieħed jagħmel hbieb mal-qas3isin, ninsew x'deni għamlilna? Maltin, il-biċċier li jmelles b'idu għonq il­barri u jżiegħel b'qarnu, iħobb lill-barri? żgur 11 le, għax fil-ħin li b'idu l-waħda imellislu, b'idu l-oħra jagħtih id-daqqa fuq għonqu! Maltin, is-sajjied li jitfa' ħafna għalf fil- baħar, u jdum sa nofs il-lejl biex iħejjih, iħobbu lill-ħut? Iħobbu, iva, 1mma fil­ġewlaq, fit-taġen u fuq il-gradilja." (27/8/1898).

Suspett; kbir li kellhom id-Dimechjani kIen 11 l-Istat u l­Knisja kienu jaħdmu id f'id biex jipproteġu l-interessi komuni tagħhom u jżommu l-paċi !fil-pajjiż Meta fl-1900 l-Isqof P. Pace qaddes pontifikalment quddiesa 11 għaliha kienu mistiedna mem­bri Protestanti tal-'Gvern Ingliż, Dimech qal li kien ikun aħjar li kieku dik il-quddiesa saret għall-intenzjonijiet tal-Papa Ljun XIn tfi żmien gheluq id-90 sena 'tiegħu milli fi żmien meta l­Ingliżi kienu għadhom kemm spiċċaw ifarrku li11-Boeri (10/3'/1000) .

Ma tantx dam l-IsqOf Pace ma rrejaġixxa għal din il-kritika 11 għoġbu jagħmel Dimech f'din l-okkażjoni. Fis-17 ta' Marzu 1900 għalhekk huwa ħareġ Pastorali fejn huwa kkritika bl-aħrax lill-gazzetta ta' Dimech u qal li gazzetti bħal dawn ma kellhomx jinqraw minn poplu KattOliku, imma fi-istess ħin ittama 11 dik it-twissija kellha tkun biżżejjed. "Nlttamaw li dawn l-erba' kel-

40 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

miet taghna jkunu biżżejjed sabiex id-direzzjoni ta' dak il-ġurnal tbiddel l-istil u tibda titkellem bil-qima fuq l-awtorita".

IL-KODIċI TAċ-ċOMB Dimech kien jaħseb li :fil-qrati lokali l-Maġistrati u l-Imħal­

lfin kellhom tendenza li jkunu ppreġudikati kontra l-baxxi u l­fqar, kontra l-'psataż' u l-'ħamalli'. Forsi hija ħaġa li tisten­nieha 11 ex-ħabsi jgħid kontra l-ħabs, imma Dimech kten iġib l-eżempju u jipprova jagħmel xi suġġerimenti għar-riforma tal­qrati u tal-ħabs ta' Kordin.

"Ghaliex fuq il-bieb tal-qrati ta' Malta hemm i1-miżien?" huwa jistaqsi f'Il-Currier (9/11/1900). "Jiena nobsor li jekk din il-mistoqsija tasal f'widnejn xi bejjiegħ tal-ħaxix, igħidli: 'forsi biex turi li għandha l-basal, li li hija d.ejjem lesta biex tixtri u tbigh." Għal Dimech il-Maġistrati kienu "egħd,ewwa tal-poplu" ( 10/6/1'800).

L-eżempju klassiku ta' inġustizzja :fil-qrati Maltin li jsemmi Dimech huwa dak 'ta' Rużar :Mizzi msejjaħ il-Lais li tgħallaq fl-1894 u jinsab midfun fiċ-ċimiterju ta' Kordin. Il-Lais kien bnie-· dem kriminali magħruf imma Dimech u oħrajn isostnu li d-delitt li fuqu huwa nghata l-forka ma kienx għamlu huwa. Ibda biex, dan id-delitt kien sar fi-1S88 imma l-Lais kien akkużat u mressaq il-Qorti biss fl-118M, sitt snin wara. Ħafna mix-xhieda kienu nies tal-istess pezza u x-xhieda tagħhom għandha mnejn ftit kienet tiswa bil-ħaqq.

Dimech kien jakkuża lil dawn ix-xhieda u lill-Qorti b'komez­zjoni u preġudizzji :fil-gazzetta tiegħu imma anki Giovanni Segond fil-ktieb tiegħu Imħabba tal M!erut, li jinkludi fih "lI Giuri tal Meut kontra Rużar Mizzi il-Lais" (1914) isemmi l-karattru tax-xhieda, bħal ma tinnota wkoll La Gazzetta di MaZta (30/6/1899). F'numru !joeo tal-gazzetta IZ PortajogZio Maltese hemm dan il-kumment interessanti: "Delitti mikxufa u magħ­rufa b'dawn il-mezzi, iġifieri bħal dawk tal-Lais, ma jirrifiettux kreditu la lill-gvern u lanqas lill-pulizija". Segond jirrakkonta (p. 65) kif malli l-qorti għarrfet lill-Lais li kien għall-mewt, huwa ħares lejn il-kruċifiss fi-Awla u stqarr "Jiena innoċenti daqs Dak, nixtieq li titkellem il-Madona jew xi Qaddis!"

Sigismondo Savona qajjem il-kwistjoni 1,al-Lais u tal-ġura­menti foloz fil-Kunsill tal-Gvern fil-laqgħa tat-3 ta' Novembru 1898 u DImech attakka 111 Strickland, 11 kien Segretarju tal­Kunsill tal-Gvern, talli oppona l-istħarriġ mitlub minn Savona

Henry Frendo 41

(8/1/1898). L-istorja tal-Lais tista' tgħid li saret parti mill-folklor Malti kif jidher mill-kitba ta' iE:milio Lombardi dwar ll-Laisi Jew L'Imgħallak Bla Htija (l9!21~l.

Jidher li Dimech wara kollox kellu raġun, għaliex kif jingħad li saret inġustizzja f'kas kapitali kemm iżjed k1en ikun possibbli li ssir f'każijiet inqas importanti. Imma għal dan hemm il-kitba ta' Dimech imsejjħa 'Comme On Fait La Justice li Malte' fl­Istandard (6/2/HJ04).

Dimech kien jikkritika l-użu tal-lingwa Taljana fil-qrati, l-ineffiċjenza fil-proċeduri l,ega1i u l-preferenzi mal-,Ingliż! bħal fll-każ Hewson.

Dan il-każ jirrakkuntah f'Il-Bandiera (5/3</1898). "Il-maġistrati ta' Malta ma' xi msejken fqir juru l-qilla

tagħhom, juru 11 huma bla qalb, juru li huma bla ħniena; ma xi wieħed li jidhrilhom ftit u xejn oħxon, l-aktarnett jekk ikun ingliż, huma kollhom zokkor u .għasel, huma butir. Xi ġurna1i ġa ,tkellmu fuq il-biċċa tal-kurunell Hewson, kif dana iddisprezza l-liġi ta' Malta u il-Maltin, billi fil-25 ta' Frar 11800, meta ġie

msejjaħ biex jagħmel xhieda fll-Qorti t'isf,el ma ried bI-ebda mod iġib ruħu kif titlob l'hekk imsejjħa liġi ta' Malta .... Il­maġistrat 11 kien hemm, flok li kkundanna lil Hewson bħalma titlob dik il-ħaġa msejjħa liġi, bagMu 'il barra biex, naħsbu aħna, jara x'għandu jagħmel. ... fuq kif l-għada kkundannah għal tlett ijiem biss u minn dawn !t-tlett ijiem għamel biss xi saghtejn f'xi uffiĊĊjU minn tal-qorti stess, u mbagħad H-Gv.erna­tur tah il-grazzja. Aħna qaJtt ma smajna li l-qorti tat żmien lil xi Malti wara 11 kien wera ruħu ħati. .. Issa, wara dan li rajna, nistennew li naraw żewġ kodiċijiet, il-kodiċi taċ-ċomb għall­

Maltin, u il-kodiċi tal-karta strazza għall-Ing1iżi. ..... " Dwar ir-riforma fll-ħabs, biex dan ikollu bħala għan tiegħu

mhux biss !.i jikkastiga iżda li jirriforma lid-delinkwent, Dimech k.iteb sensiela ,twila ta' artikoli fll-Bandiera, speċjalment fl-eww.el snin wara li ħareġ mill-ħabs. Dawn l-artikol1 kienu jkunu taħt ir-ras "lI Ħabs ta' Oordin" imma anki fl-1007 fll-Currier huwa jerġa' jikkwota minn din il-kitba.

IT ·T1EL'ET TAQSfM~

DIMECH

NAZZJONALIST

Henry Frendo 45

MALTIN! MALTIN!

Mit-tagħlim soċjali li rajna jidher liema huma l-ink1inaz­zjonijiet ta' \Dimech f'dak il-qasam, jidher 11 huwa kien qiegħed ikun mera tal-moviment soċjalista 11 kienu bdew fis-seklu dsatax fl-Ingntera, fl-Italja, fi Franza u mkien ieħor .. Huwa jsaħħaħ dawn lt-tendenzi, li fi ŻIllienu kienu meqjusa bħala :x>ellugin u estremisti, billi jikkwota minn divesi persona.utajiet rivoluzzjo­narji, għalkemm b'dan ma jfissirx li huwa kien qabel ma' dawn f'kollox.

Iżda l-Isqof Baptiste MassilonC1003-1742), li Dimech jsemmi fil-gazzetta (~/4/1800), kien magħruf għall-priedki umanitarji tiegħu u mhux għ·all-insistenza fuq it-tilwim tad-dogma. Hekk ukoll Francois Chateaubriand (1768-1848), imsemmi minn Dimech (24/9/1004), baqa' magħruf għax-xogħol tiegħu Le Genie du Ghristianisme f.ejn huwa jargumenta li l-Kristjaniżmu huwa sabiħ fl-essenza tiegħu anki }ekk mhux veru. Victor Hugo (27/3/191) li għex bejn 1-1'802 u 1-1885, beda l-moviment roman­qodma li kellu jkollu l-kittieb - għalkemm huwa kien jemmen tiku u dejjem sostna l-indipendenza u l-helsien mid-drawwiet qodma 11 kellu Jkollu l-kittieb - għalkemm huwa kien jemm.en (mhUX bħal Dimech) fil-monarkijakostituzzjonali .. Dwar Emile ZolA (1840-1002), per eżempju, li kien jara l-filoso:fija soċjalista

bħala s-soluzzjoni kemm materjali kif ukoll spiritwali għall­

inkwiet ta' żmienu, Dimech jitkellem hekk (26/2/18'98). "Zola ki.en ikkundannat sena ħabs u 3,000 frank, iġifieri l-ikbar piena li setgħu jagħtuh. Il-ferħ ta'dawk li huma kontra -tiegħu huwa bosta kbir, iżdab~danakollu m'għandniex naħsbu 11 min jaqbeż għalih u jgħid li huwa martri tad-dover .ma jinqalax, billi Franza xejn ma tixbaħ lil 'Malta, fejn in-nies donnhom flgolli tal­għaġ1n, u ma jaqbżux lanqas għal xi msejkien li jkun sejjer jit­għallaqbla ħtija. Fi Franza l-poplu jrid ikun jaf kollox, xi jsir :fil-qrati u bnadi oħra, mentri hawn !Malta kulħadd jaħsel idu, u jekk xi ħadd jerfa' l-vuċi tiegħu biex juri li dan jew dak kien imgħal1aq bla Mija, jew ma jitkellmu xejn, jew jgħidu xi ħaġa li biha jfittxu jaqtgħulu qalbu biex ma jkomplix jitkell.em. Maltin! Maltin!"

L-aħħar esklamazzjoni ta' Dimech turi diġa kif huwa kien jaħseb fil.;.Ma.ltin bħala poplu, bħala nazzjon, bħala stat, bħala pajjiż differenti mill-pajjiżi l-'oħrakollha li kellu jiżViluppa lden­titatiegħu.Dan it.;.1,ag"ħlimhuwa l-qofol tal-:filosoftja politika

46 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

Dimechjana li, minkejja l-enfażi kbir li huwa jagħti lill-ħaddie­ma u lill-klassijiet kollha tal-fqar u minkejja x-xejra idejoloġi­kament xellugija 11 hija mwaħħda mal-kontribuzzjoni tiegħu :fil­qasam soċjali, Jixhed spirtu nazzjonalistiku qawwi. Imma huwa ried jara f'Malota ġdida (bil-ħaddiema mogħtija d-drittij'iet tagħ­hom) razza mkabbra bin-nazzjonalita tagħha, ried jagħtiha

idejal ewlieni li jiddistingwiha u jagħmlilha kuraġġ, ried anki jaraha qawwija b'etoos, b'zeitgeist partikulari. Minn dan il-ħsl.oeb politiku !Dimech Joħroġ bħala nazzjonalista kbir, li Malta kienet għadha qatt ma rat bħalu għaliex Miki,el Anton Vassalli kien aktarx i11imita ruħu għall-element lingwistiku ftn-nazzjonallta iżjed minn dak soċjali u politiku :fl-istess waqt. Forsi l-aħjar

deftnizzjoni tad~Dimechjaniżmu hija bħala SoċjaliŻffiu Nazzjona­li (National .socialism) imma anki f'dan il-każ id-definizzjoni tqarraq bik għaliex l-idejali tiegħu kienu originali u riedu jit­qiesu fil-kuntest Malti biss biex jagħmlu sens. Hekk kif Vassalli kien l-ewwel wi,eħed li ra l-ilsien Malti bħala l-lingwa nazzjonali, Dimech kien l-ewwel wieħed li ra liċ-ċkejkna Malta kolonja bħala nazzjon indipendenti (N1ation-.8tate). Dimech kien kontra l-okkupazzjoni Ngliża u azzarda jikteb sensiela ta' artikoli f'Il­Bandiera jisimhom "Jekk Terħina l-Ingilterra" 'fil-bidu tal-1913 fejn huwa jispjega sfaċċatament x'kellna nagħmlu malli .iirnex­xilna neħilsu mid-dominazzjoni ta' l-Ingliżi. L-aħħar ħaġa 11 kien joħlom biha !Dimech ~gur kienet tkun l-"integration" ta' Malta ma' pajjiż ieħor speċjalment l-Ingilterra.

Imma biex isseħħ l-indipen<ienza poUtika, Dimech ki.en isos­tni li qabel ridna naħsbu għal indipendenza oħra - dik ,ekono­mika - biex inkunu nistgħu inżommu lilna nfusna in1ngħajr ma jkollna niddependu kemm jista' jkun fuq potenzi oħra. U, forsi iżjed importanti minn dan kollu, kien hemm bżonn tal­emanċipazzjoni :fil-ħsieb tal-poplU, dak li wieħed jista' jsejjaħ indipendenza intellettwali. Mingħajr din ta' l-aħħar l-ebda waħ­da miż-żewġ indipendenzi l-oħra ma setgħu jiġu. Il;-Maltin ma kellhomx jibżgħu min dellhom u jistħu iżjed għaliex huma kel­lhom il-kapaċitajiet kollha ta' poplu li setgħu jutilizzaw fl-aħjar interess tagħhom stess ..

LEJN L-INDEPENDENZA INTELLETTWALI

Dimech kien jemmen 11 biex il-bniedem jibda jaħseb :fil-fond huwa qabel xejn kellu jeduka ruħu u jkun jaf jaqra mhux biss bI-ilsien tiegħu imma b'ilsna oħrajn ukoll. "Ħaġa tal-għaġeb!" -

Henry Frendo 4'7

kien jghid-"pappagall, li huwa għasfur, iġġibu minn ġO maħtab fil-boghOd ghal ġol-art ·tiegħek, u f'qasir żmien iddarrih jitkellem ilsienek, dak l-ilsien li huwa qatt ma jkun sema' qabel; u im­bagħad jinsabu eluf u eluf ta' bnedmin li m'għandhomx il-ħila jItgħallmu lsien ta' bnedmin bħalhom, li jkun qi.Egned jgħammar qalbhom, u ta' sikwit ji,tkellem jisimgħuh. Għandhom f'rashom il-bIċċa l-kbira tal-bnedmin li biex wieħed jitgħallem ilsien bar­rani jiħtieġlu jitħabat mhux ftit. Aħna, li f'dil-naġa nifhmu daqs min jifhem, ngħidu li aktar trid titħabat bIex titgħallem tilgħab tajj,eb it-trija ... " (iIl-Cħelliem Ingliż, pp. 3-4). Fl-introduzzjoni hemm ukoll zewġ versi minn poeżija li juru l-iskop tal-'''Profes­sur" ....

"I write to teach, and not to show What I can say or wha.t I know. . . "

Imma t-tagħlim ma kienx xi ħaġa tal-kotba biss. "As rules alone, however c1ear, Afford but little help, if any, No rule doth in this book appear Without examples. I know many Who, having learned a thousand rules, Are to this day the greatest fools."

Biex il-poplu jItgħaU€m għalhekk kellu bżonn ta' l-edukaz­zjoni b'dak li nifhmu s-soltu - għalliema tajbin. Kellu bżonni­jtet kulturali Ita' ħsibijiet oriġinali u mhux biss imitazzjoni. Kellu bżonn tal-kotba bil-Malti u ghal dan Dimech ried iwaqqaf Xirka Tal .. Kittieba Maltin.

L-ewwel ħtieġa kienet il-qari. F'artikolu fl.-Istaooard (27/2/1004) !taħt ir-ras "X'Inhi l-Qawwa Ta' Nazzjon", Dimech jgħid "dawl kbir jiswa aktar minn poplu kbir" u f'artikolu ieħor jismu "Il-Ħsieb Jiswa Wisq" 0'0/,6/1009') jgħid dan. "Kristu veru qalilna naħsbu :fis-sema mhux fid-dinja, iżda hemm dawk 11-ħwejjeġ 11 huma dmir l-aktar kbir tagħna 11 naħsbu fihom."

Biex in-nies fis-soċjeta, speċjalment dawk ta' bla skola, ikunu .i afu kif għandhom iġibu ruħJ.wm. [)l.mech ħareġ Galateo Jerw n-Mexxej!' Tal-Bniedem Jew Tagħlim Meħtieġ Għal !Min Irid Ikun Jaf Kif Iġrib Ruħu Ma' Ghajru. Fil-gazzetta ta' Marzu 1914 Dimech jispjega l-iskop ta' din il-kitba - saħansitra l-ħafa

kienet ħaġa kundannabbll għaUex kienet tnaqqas mid-d.1njita tal-istess ħaddiem. Il-kundizzjonijiet għad-dħul fix-Xirka huma l-ikbar u l-isbaħ xhieda ta' x'kien jifhem Dimech b'edukazzjoni fil-veru sens tal-kelma - l-edukazzjoni kienet tinkludi l-ħila

sportiva, x-xejra ta' ndafa, il-ħsieb indioendenti u mhux servi11,

48 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

il-kuraġġ fiżiku. Il-mużika u l-arti wkoll kienu mportanti; kien hemm bżonn tal-iskejjel tEkniċi u Konservatorji 'tal-mużika

(3.0/5/10914). Kien hemm bżonn ta' ħafna iżjed skejjel u l-edukaz­zjollii kellha tingħata lil kulħadd taħt obbligu ("compulsory education"). Tal1t ir-ras "Dawl Għall-Poplu (24/9/1'904) hekk jgħid fuq dan. "Jeħtieġ li t-tagħlim ewUmi jinxtered f'kulħadd' u jkompli biex jikkwota lil iChateaubriand: il jaut qlle l'intruc­tion primaire 'demenne generale, que les ,(jnjants du pauvre comme ceux dll riche sachent lire, ecrire et compter. L-isKejjel tekniċi kellhom jieħdu ħsieb it-tfal li jkunu tajbin fis-snajja' (30/5/1914).

:Naturalment biex l-edukazzjoni tkun tajba din riedet ,tgħin fil-formazzjoni tat-tfal u l-uniku mod li bih setgħet tagħmel dan kien bis-saħħa ta' l-istorja ta' Malta. !t-tagħlim sewwa tal­istorja ta' Malta kienet xi ħaġa li mingħajrha ma setax ikun ikollna edukazzjoni tabilIiaqq.

"Tfal ta' nazzjonijiet oħra għandhom stejjer qosra ta' pajjiż­horn, miktubin bI-ilsien 'tagħhom, u għalhekk minn żgħDżithom qalbhom tixgħel bI-imħabba għal art twelidhom." (17/6/1899). Mhux biss kien hemm bżonn l-istorja ta' Malta iżda ki,en hemm bżonn ukoU l-użu tal-ilsien Malti fit-tagħlim.

"Kemm eħfef u aħjar kieku msejken ta' tifelllok li jġiegħluh jitqanżah ġurnata sħiħa biex jitgħallem jgħid bħal pappagall 'The noun is a word ,that denotes a person or thing' igħidulu

ħafif ħa"fif 'Kull ma naraw, kull ma mmissu u kull ma nsemmu isem (noun)'." (ll-Currier, 9/11/1!}.(7).

L-edukazzjoni kellha tagħti l-opportunita lit-tfal li jaraw id­dinja, isiefru u ma jibqgħux magħluqin fil-qoxra tal-gżira ċkej­kna ta' Malta. "Meta tmur l-iskola titgħallem taqra u tikteb; imma s-safar igħallmek affarijie,t wisq aktar importanti" ("Sabiħ is-Safar", Il-Currier 28/3/1008).

IL-MENTALITA' TA' L-ILSffi

"Injorant", ki,en itenni !Dimech wara Boileau, "dejjem isib xi ħadd injorant iżjed minnu li jammirah" (28/3/1008). Hekk ukoll il-Maltin li, bla jafu x'inhi l-id.enti'ta, u l-wirt tagħhom, bħax-xadini u l-pappagalli jagħmlu mill-aħjar biex jimitaw kull ma jagħmel il-barrani. Meta tara wieħed wara l-ieħor jimitawh, u imbagħad jimitaw lil xulxin, dan il-vizzzju jaqbad l-għeruq. Kien hemm dawk li, biex ikunu bħall-uffiċjali Ngliżi jħallu l­mustaċċi (Jl-CUrrier, 310/11/1007). Kien hemm dawk li kienu

Dan ir-ritratt, li m'għandu bionn ebda spjega kien i,ppreientat liII-Bibljoteka ta' Malta minn Salvu Pulis.

Id-dar fejn kien joqgħod Dimech fi triq l-ordinanza, il-Belt. Din id-dar għandha titwaqqa' minħabba l-,proġett ta'Putirjal.

Kelmtejn minn Dimech f'ġieħ ir·ruħ tal. ħabib tiegħu Francis :Laurou li kien għadu kemm mi'et. Kliem Dimech jikkonferma I·fidi soda tiegħu f'Alla u fl·immortalita.

Foljett maħruġ minn Dimech wara li ġie lura minn Genova fi żmien meta kienu qegħdin jidh.ru at­takki kontrih u sħabu fil­ġurnal IL-ĦABIB immexxi mill~Prokuratur l. 'e g a I i Ġuże Muscat Azzopardi (ritratt) li llum huwa magħruf bħala missier il­Letteratura Maltija. Jgħidu li Dimech u Azzo,pardi għall-bidu kienu jinġiebu imma mbagħad kellhom xi jgħidu. Għandu mnejn li kien hemm xi ġelożija ,per­sonali fin-nofs minħabba li t-tnejn kienu jinteressaw ruħhom !fil-lingwa Maltija u fil-letteratura.

Appell kontra 1·lngliżi u ieħor favur i1·ħaddiema Maltin f'żewġ ħarġiet tal·BANDIERA TAL·MAL TIN, I·istandard tad·Dimechja· niżmu mill·1898 sal·1905 u mill·1911 sal·1914.

Għandu

mn

ejn

li

din

iċ

-ċir

kula

ri ti

sti

ed

en

l-

eżek

utti

v d

ime

ch

jan

għall-aħħar laqgħa

tax-X

irka

. Id

-da

ta

hi

:29

ta'

Se

tte

mb

ru 1

914

fi żmien

iI-g

we

rr.a

. Il

-Io

ka

l m

hu

x

tas-s

olt

u

,hu

92 T

riq

S

an

G

iova

nn

i,

Il-B

elt

. Il

-ko

rre

z­

zjo

ni

tal-

klie

m "c

ull

corr

isp

ot1

.de

nza

" b

' "iI

ch

itb

a c

OI­

Iha

" tu

ri

x-xe

j,ra

akta

r m

alt

ija

li

d-D

ime

ch

jan

i xta

qu

jagħtu

lill-l

ing

wa

.

Ċir~ri għal-laqgħa

ġene

rali

ta

x-X

irka

M

alt

ija

ffi

r­m

ata

m

ill-

'Pre

sid

en

t ta

x-X

irka

li

kie

n

Oim

ech

. Il

­laqgħa k

ellh

a t

idd

isku

ti f

ost

aff

ari

jie

t oħra l

-kw

istj

on

i ta

l-M

an

oe

l u

da

n

juri

li d

-da

ta t

al-laqgħa

akta

rx

li

hija

Lu

lju

je

w A

wis

su 1

914

mh

ux ħafna q

ab

el

il-m

em

o­

rab

bli

mix

ja

ta'

,pro

test

a

li

nte

mm

et

bi-

arr

est

ta'

Dim

ech

. Il

-fa

tt li

l-m

em

bri

ke

llh

om

jid

dis

ku

tu

wko

ll

il-k

era

ta

d-d

ar

juri

l-i

sta

t fi

na

nzja

rju

ħażin li a

kta

rx

ix-X

irka

kie

ne

t ti

nsa

b

fih

. F

uq

iċ-ċirkulari

tt

dh

er

l­e

mb

lem

a t

ax-X

irka

-xe

mx

tie

la għal siġr

a miżbura.

Lista tal - imseħl\Jin

i ħ a II s u fix-Xirka

Maltija f'xi żmien

bejn 1-1911 u 1-1914.

Barra minn dawn

kien hemm oħrajn li

kienu Dimechjani.

Karikatura li dehret fil-gazzetta ",Ficcanasi" rfI-1897 fersi xogħei Dimech li seta' kien I'estafil-ħabs, imma l-idea ta' ep.portunisti kienet dejjem assocjata mal-membri tal-Kunsill ftit jew wisq. L-element mizzjan ukoll kien anti-I ngliż u kien jieħu gest jirri­dikola ,b'ton moderat u cajtier liII-lngliżi, !t-tpinġija turi tajjeb il-mentalita ta' dak iż-żmien meta l-uniku LIAISON b'ejn i I '1l0il I u u l-Gvern kien il-Kunsill tal-Gvern.

Karikatura oħra stampata fil-gazzetta "Flccanasi" .(1897) li turi il-mentalita anti-im,perjalista fiż-żmien, meta Dimech ħareġ mill­ħabs.

, I L.,:

Bandieratallf Jtill . ~

~.-

Fuq: "1I·Bandiera tal·Maltin",

iI·ġurnal kontroversjali maħruġ

minn Dimech.

Lemin: Manwel Dimech u Juan

Mamo (bllqegħda) flimkien ma'

żewġ priġunieri ,pOlitiċi Torok

f'Lixandra.

L-ewwel faċċata tal-ktejjeb "Is-Sisien tax-Xirka Maltija", il-qofol tal-idejoloġija Dimechjana, stampat u milqugħ mill­membri tax-Xirka fI-1913.

IVAN u PRASCOVIA - wieħed mill-isbaħ rumanzi fil-letteratura maltija b'xejriet filosofiċi u idejoloġiċi tipikament dimechjani. IV AN u PRASCOVIA kellu jkun f'sitt volumi imma fil-fatt Dimech laħaq ħareġ erbgħa ,biss minnhom.

Ritratt tal-mużika tal-innu tax-Xirka. Il-kliem fuq l-innu, li huwa ,r-"refrain", huwa hekk: Daqq il-ħin għad illi domna - Tregħdu

egħdewwa tal-Maltin - triegħdu, tbiegħdu, fl-aħħar qomna Biex I'e nibqgħu maħruqin - Triegħdu, tbiegħdu, qarreqin -Triegħdu, tbiegħdu - Iss' araw aħniex Bnedmin!

Is-sħab iswed jgħib Ibid-dlam li jġib miegħu u l-weraq niexetU għaJjien jinżabar. Titla' x-xemx biex iddawwal żernieq ta' qawmien ġdid fejn is-siġra tagħti l-frott tagħha hekk kif J.imdawwal bil-ktieb taħt idejh u bis-ser,p taħt saqajh kien għaraf jiżborha. Dan hu li tfisser l-embl'ema tax-Xirka kif tidher im,pinġija hawnhekk.

lI·bidwi u I·mogħża f'dan ir-ritratt ma' Dimech għandhom

warajhom storja ħelwa u simbolika. Din il-mogħża kienet ittieħ­det lill-bidwi mill-ispettur sanitarju li kien qallu li kienet marida u mhix tajba għall-ħalib. Wara ftit, iżda, il-bidwi kien sar jaf li l-mogħża kienet qegħda tintuża mill-ispettur sanitarjI,! għaliex kienet tajba għall-ħalib. Id-diffikulta li kellu l-bidwi biex jakkuża lill-ispettur sanitarju kienet ta' kif jidentifika l-mogħża. Għal­hekk, fuq parir ta' Dimech, il-bidwi ħa lura l-mogħża mingħand l-ispettur u ħa ritratt magħha flimkien ma' Dimech biex b'hekk il-mogħża setgħet faċilment tintgħaraf. Din hi l-istorja li jirrakkuntaw. Biss il-fatt li raġel liebes pulit imelles ras mogħża ta' 'bidwi fi żmien Dimech ukoll kienet mossa simbolika bil-għan li tixhed armonija soċjali minflok id-distinzjonijiet ta' klassi li kienu jeżistu apertament.

Il-qoxra ta' barra tal-kti'eb anti-Dimechjan "Il-Qerq tad-Dimonju Mikxuf f'Malta" miktub fl-1912 minn Dun 'Pietru Pawl Galea.

ISiltiet mill-"Corriere di Genova" tal-1905 li, flimkien mal-gazzetta "11 Secolo XIX", kienet tfisser l-aspirazzjonijiet Mazzinjani ta' dak iż-żmien. Is-siltiet turi wkOllpoeżija ta' Giosue Carducci f'ġieħ Mazzini.

Salvu Astarita minn Ħaż-Żabbar, li għadu ħaj, fl-eta ta' 21 sena meta daħal fix-Xirka Maltija fl-1911. Astarita pinġa l-emblema tax-Xirka u baqa' jżomm korrispondenza ma' Dimech fl-eżiJju. Wara huwa ki'en ukoll editur tal-"Malta tal-Maltin".

Foljett maħruġ minn duann Mamo wara l-ewwel Gwerra fejn hu jħa1bbar ktieb li kien biħsiebu joħroġ

dwar l-aħħar snin tal­ħajja ta' Manwel Dimech. Mamo kien Lixandra ma' Dimech u għalhekk seta' jkun infurmat dwar il-ħid­miet ta' Dimech qalb il-priġunieri politiċi

fil-kamp ta' kontra­ment hemmhekk. Dan il-ktieb minn Mamo baqa' ma ħariġx għal raġunijiet m h u x magħrufa. Mid-deh,ra Mamo lanqas kiteb dan il-ktieb għaliex

ibnu, Ariel, ma jaf bi­ebda manuskritt ta' din ix-xorta.

Id-dikjarazzjoni fuq il-Main Guard f'M is­raħ il-Palazz il-Belt li Dimech isemmi biex juri li Malta qatt ma ntrebħet mill-l ngliii imma li kienu l-Mal­tin li minn jeddhom staqsewha biex tip­pr-oteġihom. Il-pro-tal­jani wkoll sikwit kie­nu jikkwotaw din id­lIikjarazzjoni, imma fil-waqt li d-Dimech­jani kienu jsemrnuha biex jasEerixxu l-idea ta' Malta indi,~enden­ti, il-Mizzjani kienu

~t.1:'·;':"C" ..•• if,rriferu għaliha bħa-la ġustifika għall-pro­talianita tagħhom.

Ħidma oħra ta' Juann Mamo li fiha tidh'er ċara l-influwenza dimechjana. IL-LJUlN ma damitx wisq toħroġ bħala gazzetta, imma IL-FQIR MALTI, li kellha ħajja itwal, ukoll kienet immexxija minn Mamo.

lI·monument lil Giuseppe Mazzini fi Piazza Corvetto, Genova, li għaJl.kxif ta' parti minnu kien ,preżenti Dim'ech fis·sajf tal·1905. lI·kliem li hemm fuq iI·monument huwa dan: LIBERTA' UGUALIAINZA 'FRATELLANZA A GIUSEPPE MAZZINI NEL 1 0 ANNIVERS.ARIO DELt.A SUA NASCITA LA MASONERIA ITALIANA XXII GIUGNO MMDCLVII A.V.C. TRIESTE AL P'ROFETA DELL·UNITA' ITALIANA 22 GIUGNO 1905

i

1833: DIO E ILPOPOLO

Rużar Mizzi IL.LAIS, ikkunsidrat mid·Dimechjani u oħrajn bħala mgħallaqbla ħtija, kienbnied'emkriminali li jingħad li ma kienx risponsabbli għad·delitt li fuqu tgħallaq. Id·Dimechjani jsemmu I·każ tal·Lais bħala prova li I·Qrati Maltin kellhom preġudizzju kontra I·fqar u kienu jaċċettaw iI·ħalliefa foloz. Din kienet, għalihom, iI·".Kodiċi taċ·ċomb".

Duminku Ar,pa u Juann Mamo fuq il-qabar ta'Dimech f'Sidi-Bishr Xatbi, Lixandra, Eġittu, fejn qegħdu lapida tal-irħam b'isk,rizjoni u kuruna tal-f juri, ftit wara li miet,

Henry Frendo 49

jsemmu l-ħwienet taghhom bI-Ingliż jew bit-Taljan - KITCiHE­NIDR BAR u DOI.;CERIA ITALIA!NA (12/3/1,89'8, lIS/l9tOO). Kien hemm dawk li jHkellmu bl-Ir.g1iż, jew jippruvaw għall-anqas,

basta juru x-xewqa tagħhom li jkunu Ngliżi (Currier, 9/11/1007). Kien hemm ukoll dawk li j~stħu jgħidu li huma Maltin u kienu għalhekk igħidu li kienu Ngliżi jew Taljani. HU bilkemm meta jilmaħ Malti ma jaqbadx jghid 'Go damn you bloody Maltese!'. bħall-Ingliżi, biex aktar juri li Malti m'hux ... " (4/3/1899).

It-toroq ukoll kienu jissemmew bI-Ingliż jew bit-Taljan jew inkella biż-żewġ lingwi b'mOd li min ma jkunx jaf it-triq ikollu jistaqsi lil xi stranġier biex jgħidlu minn fejn għandu jgħaddi. Peppu u Ġużi kienu mexjin għal ghonq i-t-triq meta ġew f'salib it-toroq ... "Bil-Malti kienu jafu jaqraw it-tnejn, u tefghu ghaj­nejhom fuq aktar minn kantuniera bit-tama 11 jsibu miktub: 'Triq Għall-Imdina', iżda dan ma sabuh imkien ... " (22/1/1800).

Dan kollu kien jinsulta lill-Maltin imma l-@laltin ma kinux qegħdin jipprotestaw .. I1-MaHin kienu "jew xadini, jew i1siera, Jew żgħar - la darba mivn dejjem kien 11 ż-żgħir jimita lill-kbir b'għajnejh maghluqa .... " C218/11/19(Y1).

NEMMNU FINA NFUSNA

Ġaladarba l-Maltin kienu jsiru mgħar1"ftn permezz tal-qari u allura inqas servi1i u xadini, huma kellhom irabbu lfiduċja

fihom infushom 11 tagħmilhom patrijottiċi. Il-Maltin ma kell­homx jibqgħu rotob bħal ma kienu imma kellhom jibdew jiġġiel­du u jiddefendu d-drittijiet tagħhom.

Darba waħda għadd kbir ta' MaHin twarrbu minn Pjazza Reġina, il-Belt, sabiex tkun tista' ddoqq hemmhekk il-banda tas-servizzi. Ħaġa li lil Dimech irrabjatu u huwa jġibha bħala eżempju tal-irtubija tal-poplu. "Nies mill-aktar twajba u ma jiswew għalxejn, 11 ma jitgħallmu qatt, rotob daqs iX-xa1'iam, nies li ma jgħoddux ruħhom b'nies. Seta' jingħata lill.:.Maltin insu1t -akbar minn dan li tawhom il-mibgħudin u mżebilħin

mill-Ewropa kollha Ngliżi?" (24/2/1000). Dimech għalhekk kien iħeġġeġ lill-Maltin biex juru snienhom

u kien jitkellem fuq il-valur tal-protesta. Biex Juri li l-Maltin qatt ma klenu mirbuħa mill-Ingliżi, b1'ial ma kienu jaħsbu huma, huwa kien iwissi l-Maltin biex ma jiġġi1dux flimkien ma' l­Ingilterra. "Nittamaw 11 l-bravi Maltin għadhom ma nsewx l­imġieba ħażina tal-gvern Ingliż magħhom wara li ġew mil1-Eġittu, fejn kienu marru biex ixerrdu demmhom għall-Ingllter-

Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

ra .... L-Ingilterra hija tal-Ingliżi, sakemm tkun ta' ħaddiehor - mela jiddef·mduha l-Ingliżi jekk għandhom ħila!" (18/3/1009). Biex juri li l-Maltin kienu jafu bI-inġustizzji u l-faqar 11 kien hawn, Dimech kien issuġġerixxa li ma jsirx il-karnival, imma l-kumitat tal-karnival naturalment ma laqax !t-talba tiegħu (C-urrier, 21/12/19'(7). Għall-istess raġuni, huwa jfaħħar lil ħad­diem ta·t-tarzna talli rreżista s-sensja għal x,ejn b'xejn (18/1/19'02).

Imma l-protesti riedu jiġu mill-konvinzjoni, hekk kif 11-fiduċja kellha tiġi mit-tagħlim. Sakemm il-Maltin kienu jibqgħu ma jafux sewwa x'iridu l-protesti tagħhom kienu jibqgħu imxer­rdin u bi ftit effett.

"Imma għa1i.ex, 0 msejkna Malti tiegħi, fo&~ tant u tant ulied li inti għandek, ma ssibx xi wieħed li jħobbok kif iben għandu jħobb l-omm għażiża minn tiegħu? Jiena n~xtieq li kelll leħen ogħla mir-ragħad sabiex nista' nżarżar f'widnejn dawk lr­reqdin uberdin uU.edek dawna l-kelmtejn: 'Stenbħu, għażżenin'!" (Standard, 5/S/19.(4).

iFil-poeżija tiegħu To The Maltese Flag (3/6/1800) iD1mech jirriferi għall-Maltin bħala "thy triumphal ra;ce" filwaqt 11 fil­poeżija l-oħra tiegħu "Tgħaxxaq, 0 !Malti!" (10/.()/1899) huwa jilmenta mill-fatt 11 l-affarijiet sbi.eħ ta' Malta mhumiex proprje­ta tagħha tassew. Il-poeżija tibda hekk:

Jiena Malti! B'leħen għoli Dan nistqarru kullimkien; Sakemm .ruħ1 f'ġismi tibqa' Nibqa' ngħid li Malti jien.

Jekk aħna niddependu fuq ħaddi.eħor u ninsew dak 11 aħna stess għandna l-ħila 11 nwettqu, aħna nkunu spiċċajna għal

dejjem, kien jgħid !Dimech u, bħalu, sħabu. ''Huma traditur! dawk kollha illi jgħidu 11 mal-Ing11i;i ngħixu. Għax b'hekk jorbtu lill-poplu b'ħabel mill-aktar ħoxnin, bil-biża' f'qalbu li mingħajr l-Ingliżi ma jistax jgħix, qatt ma jfittex li ma' dawp huwa jieqaf fuq saqajh ... Humatradituri dawk kollha 11 jfittxu li jdaħħluha f'ras il-gv.ern - sew bil-kliem kif ukoll bil-kitba - 11 aħna

konna, għadna 'u Inkunu dejjem !fi.'dili mal-Ingi1terragħallex

dawn it-talln b'hekk ikunu qegħdin igħidu lill-gvern 1111 jista' jagħtina bis-sieq kemm irid, għax biża' minna m'għandux ... " (Standard, 5/3/1'004).

"Bosta ħwejjeġ għandna bżonn aħna wlied is-sultana. tal­Mediterran, Malta, biex inkunu dak 11 m'aħni,ex u dak 11 jmissna nkunu. Iżda fost il-ħwejjeġ kollha li għandna bżonn l-aktar

Henry Frendo 51

waħda meħtieġa hija din, li nafdaw ftit aktar fina nfusna u f'ħi1itna; li ngħoddu ruħna b'nies; li kull wieħed minna jgħodd ruħu li jiswa jekk mhux daQS tużżana Ngliżi jew nies 'ta' ġens ieħor, għalllnqas jiswa da'qs wi,eħed minnhom; li nittamaw f'kol­lox l-ewwelnett fil-kbir Mulej, dak li joħloq u jfarrak id-dinjiet, u t-tieni fina nfusna biss ... " (25/2/18'99).

"Il-Malti mrobbi barra minn Malta ssibuh dritt dritt u fuq ruħu, frank, ħieles, bla biża' fuqu, aktarx daħkani, u dejjem lest biex jurikhom li għandu raġun u jridha. I1-Ma1<ti mrobbi Malta ssibuh beżżiegħi b€żżiegħi, bilkemm irid jiftaħ fommu biex jitkel­lem, u meta jiftħu jħares madwaru biex jara hemmx min qiegħed jisma', iħares minn taħt, sew bħal dak il-ħmar li dara għal kull ħaġa ta' xejn jistenna daqqa ta' ponn .... ikollu raġun? jibża' jgħid. Għaliex jaf li aktarx jieħu tort u jkun ikkastigat minn fuq; j,ersaq quddiem bniedem ieħor, mqar kien gwardjan, sagris­tan jew skrivan, ineħhi l-berit'ta jew kappell li jkollu f'rasu ikun għadu bogħod 40 jew 60 pass minnu. ~Jekk tixtiequ taraw l-Ispar­tan antik fittxuh fil-Malti ta' barra, u jekk tridu taraw l-Dota Isir tiegħu fil!txuh ifl1-Malti ta' !Malta." (22/1/1800).

Biex isaħħaħ din l-ideoloġija Dimech kien ifakkar fir-rebħiet tal-Maltin kontra t-Torok u kontra l-Franċiżi u anki wasal biex jissuġġerixxi li l-kliem fil-għana folk1oristiku kellu jkun patrijot­tiku u mhux biss sentimentali. Huwa kien iħoss il-bżonn ta' Innu Malti u ·tista' tgħid kull nhar it-8 ta' !Settembru huwa kien ixandar l-Innu !Malti minnu miktub. Dan ki.m Innu Lill-Bandiera Tal-Maltin.

Sliem għalik, Bandiera tagħna ! Għarkobbtejna mixħutin;

Lejk inħarsu, bik nitgħaxxqu Aħna li tassew Maltin l Sliem għalik, ħelwa Bandiera l X'ħin narawk quddiem għajnejna Qalbna tikbes, kieku rridu Is-sejf naqbdu ġewwa jdejna. SUem għalik, Bandiera mbierka! Il-qalbiena wlied minn tiegħek Għat-taqbida mal-egħdewwa

Dejjem ġrew ferħana miegħek. Sliem għalik, Bandiera għażiżal Għalik biss kollha l-imħabba F'qalb kull min ġo Malta twie1ed U taħt dellek hieni trabba'.

52 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

Sliem .għalik, Bandiera mqaddsa! F'qalbna lilek għadna nġibu Kif ġibniek minn issa lura. Sliem ghalik, Bandiera tagħna! Aħna wliedek il-Maltin Lejk inħarsu, bik nithennu Fi ħsieb wieħed imgħaqqdin ... "

XIRKA TAL-KITl'IEBA MALTIN

Dimech u sħabu riedu 11 Malta jkollha oriografija waħda tal­Malti. "Nistgħu għall-ewwel nibdew aħna 11 niktbu fil-ġurnali", kiteb i1~Professur taħt ir-ras "Fuq L-A1fabett Marti" (8/7/1899). "U f'din il-ħaġa ma nkunux l-ewwel nies, għaliex meta l-punteġ­ġjatura !Ngliża ki,enet ħażina l-ewwel li bdew i1-ġurnalisti li sewwewha, billi bdew jużaw punteġġjatura aktar flokha u xierqa.

lB'ortografija waħda l-Malti seta' jinkHeb b'mod iżjed mir­qum. Setghu jinkitbu l-kotba bil-L'1\1:alti - "kotba bI-istess ħżuż" (8/7/1800). Id-Dipartiment tal-Edukazzjoni kelu jinkoraġixxi l­kittieb a tal-Malti għaliex b'kotba f'ilsien il-poplu l-Maltin ki.enu jedukaw ruħhom aħjar u malajr. "Il-kotba huma lampl mixgħu­la, li jagħtu d-dawllin-nles kollha li jkunu ħdejhom. Jekk tneħħi l-lampi malajr taqa' dalma kbira fil-kamra li minnha tneħħl­hom. Hekk ukoll jekk tneħħi l-kot.ba mid-dinja jerġa' jaqa' f'qasir żmien l-istess dlam li kien hawn qabel ma bdew jinkitbu u jinxterdu l-kotba. Imma x'jiswa li tixgħel lampa u tqegħedha quddiemek, jekk tagħlaq għajnejk? Xejn. Hekk ukoll ma jservi xejn j,ekk ikollok il-kotba u ma tifhimhomx. Issa biex inti tifhim­hom x'hemm bionn? Hemm bżonn 11 jkunumiktubin bI-ilsien tiegħek. . .. hemm bżonn li l-kotba 11 jkollok ikunu miktubin bil-Mal,ti. Imma jaħasra! Bil-Malti ma jinkitbux kotba li jagħtu d-dawl, anzi jinsabu bosta li jservu biex it-tfallżommuhom dej­jem tfal, u l-irġiel jagħmluhom tfal. .. " ("X'Inhi l-Ħtija li l­Maltin Baqgħu Fid-tDlam?", 219/1/1:008).

Biex din is-sitwazzjoni tirranġa Dimech jgħid: "Jeħtieġ 11 l-kittieb a jkunu żguri li l-ktieb 11 jkunu sejrin

jiktbu ma jibqax f'wiċċhom. J.eħtieġ li jkunu nkoraġġiti biex jik­tbu. U blex isir dan jinħti,eġ li l-poplu Malti jneħħtha minn rasu li hu ma jistax ikollu letteratura bI-ilsien tiegħu, 11 l-ilsien tiegħu mhux sabiħ, mhux għani biżżejjed, mhux tajjeb biex bih ifisser il-ħsibijiet 11 jkollu f'moħħu. Dawn ll-ħw,ejjeġ xerrduhom dawk kollha li ma jridux kotba Maltin f'Malta, iġl.ifl.eri ma jridux dawl

Henry Frendo 53

qalb il-poplu Malti għax jafu li meta l-poplu jkollu d-dawl huwa jara dawk il-ħwejJeġ li s'issa, midfun fid-dlam kif jinsab, għadu qatt ma seta' jara ... Maltin! Daħħluha f'raskom li qabel ma jkollkom ħafna kotba bil-Malti ma jkollkomx veru tagħlim, im­ma biss tagħlim tal-pappagalli." (29/1/1898).

Daqshekk kien jara fil-bogħod Dimech, li kien l-ewwel wLeħed f'Malta li ħaseb għall-kritika letterarja u ra s-siwi ta' ħaġa bħal din. Dwar l-importanza tal-kritika letterarja huwa jitkel­lem iżjed minn darba (eż. 28/10/1&99, 4/12/1899). Il-Malti kellu jkun lingwa nazzjonali. Fil-gazzet·ta tal-4 ta'Jannar 1913 Dimech hekk jikteb fuq "L-Imżeblaħ Ilsien Malti". "Qatt temmnu li jħobb lil Malta min ma jħobbx l-ilsien tagħna .. Jista' jgħidil­

kom ... Jekk ngħidilkom 11 aħna nħobbu lil !Malta, fi-istess ħin taraw li aħna ma nħobbux l-ilsien tagħna, għodduna b'giddibin, b'nies 11 b'fommhom ma jgħidux x'għandhom f'moħħhom u f'qalbhom. Ki,en iħobb lil Malta Vassalli, kien iħobbha Falzon, kien iħobbha Preca, kienu jħobbuha dawk kollha li ħabbew l­ilsien tagħha, u xtaqu jarawh miMub u mweġġagħ minn kul­ħadd ... " U bħal Vassalli, Dimech jappella lill-poplu.

"Maltin! itolbu li bħala nazzjon Maltija ikollkom l-ilsien tagħkom, li huwa l-Malti, mgħallem fi-iskejjel. Maltin! itolbu li jkollkom ħafna kotba miktubin bil-Malti ħalli ma tibqgħux fid-dlam. Maltin! itolbu li lsien il-qrati jkun l-ilsien ,tagħkom ... ilsien li tifhmuh, bJ..ex ma jbigħukomx u jixtrikom kif u meta jridu dawk 11 issa ilhom ibighukom u jixtrukom is-snin il-kbar."

Imma hekk kif isseħħ il-ġustizzja mal-ħaddiema kien hemm bżonn tal-għaqda, hekk ukoll biex iseħħ id-dħul tal-Malti bħala lsien kien hemm bżonn tal-ghaqda. Hekk kif Ix-Xirka Tal­Imdawlin kellha tieħu ħsieb l-organizzazzjoni għall-moviment soċjali-politiku, Ix-Xirka Tml-Kittieba Maz.tin kellha twettaq ħid­miet l·etterarji-patrijottiċi.

"Il-ħsieb huwa aqwa mJ..s-sejf u l-kanun. Kotba Maltin jifh­muhom il-Maltin kollha, u kotba bit-Taljan jew bI-Ingliż jifhmu­hom biss dawk il-ftit li jifhmu sewwa bit-Taljan jew bI-Ingliż ... Mela, Maltin, naħsbu biex niktbu kotba tajbin bil-Malti, blex taraw kif il-wiċċ ta' Malta jinbidel minn lejl għan-nhar .. Għaliex mela ma niftehmux ftit, !Maltin, għaliex ma nifformawx Xirloa TaZ-Kirf:tieba Maltin, xi ħaġa bħal Akkademja, biex tieħu ħsieb din il-ħaġa, biex tnaddaf, tagħni u xxerred l-ilsien Malti, u xxerred kemm kotba Maltin tista', mhux biss mal-artijiet ta' Malta u Għawdex, imma ma' dawk l-artijiet kollha 11 fihom il­Maltin? Dan hemm bżonn li jsir ... għad-dawl u s-saħħa tal-

54 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

poplu MaN;i kollu u gl"luI qliegħ il-flUs tal-istampaturi u oħrajn li jaħdmu iil-kotba. M'għandniex nibżgħu minn Xi nies li, għax iridu d-dlam għal ħaddieħu u d-dawl għalihom biss, iwerżqu kontra tagħna ... Kull ħaga tajba li ssir fid-dinja għall-ewwel issib l-interessati li jqanqlu l-art kollha ... Niftakru x'għamel ġol-belt ta' Efes, Demitriju, kif xewwex il-belt kollha kontra l-kbir appostlu Pawlu u min kellu miegħu għax bil-predikazzjo­niji,e,t tagħhom huwa (Demitrlju) kien qiegħed jitlef il-flus billi n-nies kienu jsiru nsara, u ma kienx ibgħelhom iżj.ed knejjes żgħar tal-fidda tal-alla Diana .. Jekk din ix-xirka tift'ormaruħha, l-ewwel ħsieb tagħha għandu jkun li hi toħloq a1fabett sewwa, li jaqbel għall-ilsien sabiħ tagħna, bla xejn ma tħares lejn l­alfabett Ingliż jew Taljan, imbagħad taħseb għal-bqija."

(26/2/1800). Imma l-idejali Dimechjani, bit-tqabbil u l-paraguni kollha

makakki tagħhom Hit sabu apPoġġ għal Xirka bħal din u r-ruħ tagħha kien u baqa' il-professur. Il-bżonnijiet li hass Dimech baqgħu jinħassu minn ta' warajh u l-istess suġġerimenti tiegħu aktarx li jiswew ħafna anki għall-ġurnata tal-lum.

LEJN L-INDIPENDENZA EI{ONOM1KA

FilwllJqt li l-indipendenza ntellettwali setgħet ·tinkiseb mi1l­individwu bis-saħħa tar-rieda persunali tiegħu, l-indipendenza ekonomika kienet xi ha ġa li kellha tiġi minn ippjanar fuq ,bażi nazzjonali u politika minn forza organizzata li l-individwu ma setax jipprovdi. Dimech f'dan l-aspett tal-ħsieb tiegħu jerġa'

jikkonferma ruħu bħala d-difensur mhux biss ta' klassi soċjall imma ta' l-entita nazzjonali. Għalkemm huwa .iħares lejn l­iżvilupp materjali, huwa jhar,es lejh minn anglu miftuħ. !P€ro Dimech naturalment jinsisti fuq kollox ghat-titjib fil-kundiz­zjonijiet ta' dawk batuti. Bis-saħħa tal-gustizzja ma' dawn fuq kollox kellu jinbena l-istat ekonomikament indipendenti. U biex dan iseħħ kien hemm bżonn tal-ġustizzja soċjali 11 kellha tiġi

mit-'tqassim tal-ġid, mill-ugwaljanza :fi-opportunitaji,et, m1lI-ħlas xieraq għax-xoghol mahdum. Forsi f'dan kien hemm eku tat­tejorija marxista 11 l-ħlas kellu jsir skond il-bżonn u mhux skond il-ħila, imma kemm kemm tista' tassoċja lil Dimech ~' din għaHex huwa kien ikasbar lill-ghażżien hekk kif kien jistlnerr lil1-opportunist. H'uwa ri,ed li kulħadd jiehu li ħaqqu, imma kien jaf li l-klassi tal-ħaddiema kien jisthoqqilhom ħafna iżjed milli kien~t qiegħda tiehu. Il-passi n€ċessarji bi,e'x l-indipendenza eko-

Henry Frendo 55

nomika sseħħ skond Dimech kienu dawn: l-inkoraġġiment tal­produzzjoni lokali, il-krejazzjoni ta' impiegi, it-tqassim tal-ġid

u d-diversi,fikazzjoni ta' l-ekonomija. 'Huwa kien isostni li ġaladarba l-Maltin ikunu bdew iqisu

ruħhom b'nies, tajbin daqs ħaddieħor, kien hemm għad prodotti li setgħu faċilment ikunu maħduma lokalment. Ki,en jinħtieġ

iżda s-sussidju għall-prodotti Maltin u l-Maltin kellhom jingħa­taw preferenza fuq il-barranin f'dak li hu xogħol ta' prodotti.

\Dimech kien isemmi listi sħaħ ta' prodotti, mill-karti sal­qniepen, li setgħu jinħadmu f'Malta. Fl-artikolu tiegħu "Qniepen f'Malta għandhom isiru mhux fi-Halja", ngħidu aħna, huwa jar­gumenta li l-qniepen f'Malta kellhom biżżejjed suq biex jifilħu industrija u kien hawn min jaf jagħmilhom. Hu mhux dejjem ki,en ikun jaf sewwa x'inhu jgħid għaliex ħafna drabi jkun ħafif li tgħid li tista' ssir xi ħaġa, imma almenu huwa kien diġa jemmen !fil-bżonn li ninkoraġixxu l-prOdott Malti u fejn nistgħu naħdmuh aħna stess. Huwa kien jgħid li l-kompettivita ta' l-oġġe'tt kienet tiżdied minħabba li s-sussidju kien inaqqas l-infieq u, bis-saħħa ta' superviżjoni xierqa, kellu .iwassal għal prodott ta' kwalita tajba (Currier, 1/1/Hl>(}8).

Ħaġa li d-Dimechjani kienu jaraw bi kbira wisq kienet 11 :filwaqt 11 f'Malta kien hawn il-qagħad hawnhekk kienu jsibu ħafna għadd ġmielu ta' barranin speċjalment Sqallin. Huma riedu li l-Gvern u s-sidi,en jagħtu preferenza lill-!l.VIaltin fuq il­barranin u mhux bil-maqlub. Malta kienet ,tal-Maltin, mhux tal­Isqallin u l-Isqallin kienu qegħdin jisirqu xogħol il-Maltin. Hekk arġumenta DimeCh :fl.-Istanda'rd (27/2/1004) u fil-Bandiera (1/7/1899) staqsa jekk in-numru kbir ta' Sqallin f'Malta kienx ifisser li Malta kienet se ssir kolonja Taljana? Il-ħaddi,ema Mal­tin kellhom dritt naturali ta' preċedem;a fuq ħaddiema barranin speĊjalment f'dak ix-xogħol li ma .kienx jinħtieġ sengha (14/4/WOOl.

Dimech kLen jikkritika l-ideja persistenti f'Malta sa ftit żmic;n ilu li impieg tajjeb kien biss impieg mal-Gvern. Huwa kien isostni li l-intrapriŻ!a privata kellha tikber u f'ċer,ti każi set­għet toffri garanziji ikbar minn dawk <tal-Gvern. Imma l-,ewwel kien hemm bżonn tal-intrapriża privata. Il-kapital kellu jkun kollettivizzat minn gruppi ta' ntes tat-tajjeb b'mod li seta' jseħħ investiment f'indus'trlji lokali li kellhom ihaddmu l-Maltin. Dawn il-ħsibijiet juru li iDimech ma ki,enx kommunist, kif hawn min jahseb, għaliex huwa kien jemmen fis-sistema tal-intrapriża

privata, imma huwa fl-istess ħin kien ihares lejn il-bżonn tal-

5'0 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijletu

massa, tal-ħaddiema u tan-nazzjon u bI-ebda mod ma xtaq jara l-kapitalisti jsaHnu bħal ma kienu jagħmlu r-r,tjlet li hu qatt ma seta' jniżżel.

Wara dan, Dlmech kien jissuġġerixxi l-emigrazzjoni. Fost il­postijiet li jsemmi għall-emigrazzjoni hemm l-Afrika ta' Fuq fejn huwa kien qatta' xi xhur qabel it-tieni mawra ti,egħu f'Kor­din. Għall-emigrazzjoni huwa kien jissuġġerixxi Emigration Bureau bħala ċentralizzazzjoni għall-bŻ<Jnnijiet -tal-emigranti prospettivi.

Bħal storiċi oħra Dimech jinnota nuqqas ta' sens intrapren­denti :fis-sinjuri ta' żmienu u ,fil-Currier (21/12/1007) hekk jgħid fuq i1-kapitalist lokali;

"Id-disgrazzja tagħna hi li s-sinjur ta' Malta jieħu biss, irid mingħand il-fqir iżda le ihaddmu ... "

Anzi Dimech u sħa"bu kienu jqisu l-qassisintat-tajjeb bħala l-aħjar nies li kellhom jibdew billi jagħtu l-eżempju f'dan il­qasam.

"Anki l-istess saċerdoti, li l-biċċa l-kbira minnhom huma sinjuri kbar, jistgħu b~Ka'Pital kull wieħed li joħorġu, jiftħu

fabbrika kbira u jħaddmu xi 500 Malti fiha u b'hekk il-Maltin jinsew il-bieb tat-tarzna u ma jibqgħux iservu ta' tapp lil ammi­raH li kull meta jkollu bżonnhom, isibhom ..... " (Currier, 21/12/19(0).

'Effett ieħor 'tajjeb ta' ħaġa bħal dik kien ikun it-tnaqqis fid­dipendenza tal-ħaddiema fuq it-tarzna li f'dan iż-żmien kienet karatterizzata mill-"intermittent ,employment".

Dwar il-possibi1taji€t ta' implegi barra minn Malta Dimech kien jaħseb li l-Afrika kellha iżjed opportunitajiet minn Malta x'toffri għaliex kienet ikbar u għaliex il-Malti kien jiftiehem <215/2/18919). U kienu bosta l-Maltin li kienu emigraw fil-portijiet tal-pajjiżi Mediterraneji.

Huwa jiżviluppa poUtika aktarx sofistikata fuq il-mod 11 bih kellha taħdem l-emigrazzjoni u l-funzjonijiet ta' l-Em.igration Bureau li semmejt. Xogħol dan il-Bureau kellu jinkludi tagħlim dwar passaġġ, ambjent, flus, lingwa, klima. Fl-artikolu tiegħu "Thobbna 1-Ingilterra?" (7/4/1000)" huwa jqis l-emigrazzjoni bħala dwejjaq bi;onnjuż, :filwaqt li :fi1-CUrrier (1/1/1008) huwa jara l-bżonn li l-Bureau jikkordina l-bżonn mal-proviżjon ta' ,emigranti.

Dimech kien kontra l-kapita11żmu individwal1sta, kontra li Kemmuna tkun ta' bniedem wieħed, favur 11 l-proprjeta titqas­sam fost il-poplu (Currier, 9/11/100'7), kontra t-taxxa fuq il-qamħ

Henry Frendo 57

11 kien bżonn essenzjali. Fil-Bandiera (27/6/1914) taħt ir-ras '·.'\!OO1izzjoni Tat-Taxx,'a !Minn Fuq Il-Qamħ" Di.mech appella għat-'tneħħija ta' din it-taxxa, li preċiż ħames snin wara kellha tkun waħda mill-kawżi tar-Rivoluzzjoni Maltija tal-1919. Kien hemm bżonn ta' servizzi soċjali bil-liġi. Fost dawn Dimecħ ried pensjoni għax-xjuħ (13/6/11t!4) - dawk li wara għomorhom jaħ­dmu ma kienx ikollhom biex jibqgħu jgħixu fi xjuħithom. Fl-1002 Dimech għal darba qabel mal-Isqof li kien appella lir-re Ingliż Dwardu VII, meta dan żar Malta, biex inaqqas it-taxxi kif ukoll bi,ex jikkontrolla l-moviment favur is-sostituzzjoni 'tat-Taljan mill-Ingliż. Dimech kien naturalment indifferenti għat-tieni

talba, għaliex hu kien favur il-kawża tal-Malti, imma kien inte­ressat ħafna dwar it-taxxi (1'8/1/1902). Kif jiġi l-Gvernllitur Tho­mas Wallace u jibda jimponi t-taxxi? (7/6/1899). Jew l-Ingliżi

jwaħħlu t-taxxi kull meta jridu? (7/4/1900). U b'li,ema dritt kiene,t qiegħda titħalla togħla l-kera b'dak il-mod? (Currier, 9/11/10(7).

"Għaliex il-kera f'Malta qiegħda togħla tant. . . . għa1i.ex m'hawnx liġijiet tal-kera .... ma jafx il-Gvern li s-serq ma jista' jsir ,taħt l-ebda isem? Kulħadd jaf kemm qegħdin jirvellaw nies ... nies qegħdin iqumu fi-Italja, fejn in-nies jafu u għandhom il-kuraġġ jiddefendu dak li huwa tagħhom, minħabba fil-kera ('i! rincaro delle pigioni') ... Poplu, aqbeżgħalik innifsek u ftakar li inti. .. poplu." X'kien hemm għajr qawmien 11 seta' jdaħħal f'Malta l-liġijiet tal-kera? Għaliex sid jaqla' l-ghejxien ta' ħajtu min fuq l-inkwilin? (2:0/5/1899).

Il-ħlas kellu jkun indaqs għall-Maltin mas-servizzi. Fit­tarzna, fi-armata, fin-navy u fi-air force il-Maltin għaliex kienu ji,tħallsu inqas mill-Ingliżi? "Mela għaliex lin-ni,es tat-tarzna Maltin ma tagħtihomx l-istess ħlas li tagħti lill-Ingliżi? Għaliex suldat Ingliż tħallsu iżjed minn Malti?" (7/4/1900).

Dwar id-diversifiikaz~joni tal-ekonomija, Dimech jgħid li hekk kif il-Gvern ma kellux ikun l-uniku għajn ta' impiegi għall­Maltin, id-dipendenza fuq is-servizzi Ngliżi ma kellhiex tkun l­unika kolonna li fuqha toqgħod l-ekonomija. Is-suldati u l-baħ­rin ma kinux l-uniċi mezzi ta' profitt li kienu jeżistu. L-ekono­mija kellha tkun diversifikata b'mod li tkun tikkomprendi iżjed varjeta fi-impiegi. Fil-Currier (1/1/1908) Dimech jgħid, li hekk kif Malta ma kellhi,€'X tintraba,t politikament ma' pajjiż wieħed, ekonomikament hi ma kellhiex tiddependi min-nies ta' nazzjona­lita waħda.

58 Manwel Dimech - Hajtu u Ħsibijietu

li:IALTA ċENTRU TURISTIKU

Dimech kien jemmen li MaLta kienet waħda mill-isbaħ posti­jiet fid-dinja imma kien jara li affarijiet li barra minn Malta kienu jitqiesu bħala attrazzjonijiet turistiċi kbar f'Malta lanqas ħadd ma kien jistmahom. Iż-żjara tiegħu fl-Italja kienet wrietu l-importanza 'tat-turiżmu bħala industrija u għalhekk huwa beda biex ħabbar it-twaqqif ta' industrija bħal din għal pajjiżna. Fuq it-turiżmu nħalli lil Dimech jispjega hu:

"Min irid jara x'reklam jagħmlu popli oħra biex jiġbdu s­sinjuri lejn pajjiżhom", jikteb taħt ir-ras "Malta Bla Reklam" fil-Bandiera (10/6/1911), "għandu jieħu f'idu xi ġurnali. bħad­Dati.ly Mail (edizzjoni ta' iPariġi) u !bosta oħrajn, xi almanakki u kotba oħra. Issib f'dawn il-ġurnali u kotba msemmija l-bliet (u xi drabi xi rħula) kollha ,tal-[Ewropa li fihom xi ħaġa x'tara; issib tifħir kbir fuq l-arja tajba (imqar jekk la qatt kienet tajba), diskrizzjonijiet ta' grotti u xmajJar u lagi u ibħra, ta' monumenti (imqar biċċa ġe'bla mħarbxa) u ta' elf ħaġa oħra. Issib ukoll l­ismijiet tal-lukandi, spiss 'bil-pre:i\zijiet tal-kmamar u ta' l-ikel. Barra minn dan ir-reklam, jagħmlu ieħor iġifieri l-logħob (sport), tiġrijiet ta' dgħajjes, ta' karozzi, ta' roti, ta' żwLemel, ta' nies, ta' blalen, ta' ajruplani, wirjiet ta' xogħlijiett, ta' f juri, ta' klieb, ta' żwiemel, ta' karozzi. Jlstiednu xi nies minn dawk li jissaraw (bil-Malti 'sel1teta') u jqabbduhom jissaraw f'tijatri, eċċ. Iħabbru tista' tgħid fuq il-ġurnali tad-dinja kollha x'sejj,er isir minn xhur u xi drabi minn snin qabel, u Ib'dana l-mod jiġbru eluf ta' sinjuri minn kull pajjiż li jmorru ;biex jaraw, biex igawdu dawk il­ħwejjeġ kollha li jsibu mfaħħrin. Fejn hemm xi nixxiegħa ta' l­ilma, imqar jekk kien ħażin kemm kien, iliahbru mad-dinja kollha 11 dak l-ilma huwa duwa għal din a jew dik il-marda, li f,ejjaq eluf ta' mard, li kulħadd għandu jixrob minnu fuq il­mejda, u eluf 'ta' holoh minn pajjiżi fil-bogħod arahom jittajru 'il hemm biex jixorbu dak l-ilma mirakuluż, biex jinħaslu ġewwa fih, u minn m'għandux flus biżżejjed biex jagħmel ll-vjaġġ, arah jixtri fliexken bI-ilma, imżejnin b'ħafna karti ta' kull lewn, magħluqin tajj.eb bis-siġill. Fuq ll-;flixkun spiss tara ċerti:fl.kati

ta' tobba ... Mal-inħawi ta' dik in-nixxiegħa arahom jitwaqqfu ħafna

lukandi, b'kull reklam daqshiex, u he'kk il-flus tal-aktar artijiet fil-bogħod jaqgħu bħal wied tax-xtta f'dik l-art, u n-nies tagħha jistagħnew.

X'nagħmlu aħna l-Maltin biex niġbdu n-nies l-għon.ia lejn

Henry Frendo 59

l-art tagħna? Xejn." Għalhekk hUWa jissuġġerixXi kampanja ta' r,eklamar mil­

lukandi U forma ta' ippjanar fil-bini tal-ibliet bħal tas-Sliema fejn ma kienx hemm ġonna, gi1alkemm huwa jibqa' ma jifhimx is-siwi folkloristiku ta' ħwejjeġ bħall-ilbies tal-għonnella u tal­għana Malti.

"Is-sinjuri jżuru l-pajjiżi biex jaraw ħwejJeġ sbieħ, biex jix­xalaw, jieħdu gost,u mhux biex jaraw ħwejjeġ li bħalhom u aħjar minnhom jaraw f'pajjiżhom. Mur ara kieku l-għajn tal­ħasselin tal-imsida kienet f'xi art oħra, x'kienu jagħmlu biha! Kieku l-Imsida saret belt kbira u sabiħa, b'xi tIetin lukanda ġO fiha u >b'ħafna ġonna tal-f juri bħal San Remo (nitfa ta' belt bejn Ġenova u Ventimig1ia). X'hemm fiha ħlief siġar u ftit f juri, u il­baħar, u il-kbir reklam, li bih jiġbdu eluf ta' barranin għonja li jgħaddu staġun u spiss snin hemm. X'hemm x"tara fit-tant imfaħħrin pajjiżi tar-Rivi,era? Xe!n. Imma r-reklam li jsir minn dawk in-nies bil-bosta aktar ħabrieka minnha, jiġbdu qtajja ta' sinjuri mid-dinja kollha li jħallu flushom hemm ... Kieku ma jkunx hawn il-faqar f'Malta."

LEJN L-INDIPENDENZA POLITIKA

Minn barra li hija l-iżjed aspett speċifikatament poliotiku fl-idejoloġija Dimechjana, l-indipendenza hija wkoll l-iżjed lde­jal oriġinali u dinamiku. Ħadd qabel Dimech ma fena lill-ammi­nistrazzjoni kolonjali 'bħal ma għamlu Dimech u sħabu. Huma kienu jsejħu lill-indipendenza "Awtonomija", "Home Rule", "Gvern Responsabbli" imma l-kelma "indipendenza" wkoll hija wżata 'bla ħabi u fil-kitba Dimechjana m'hemmx frażi ironfka kontra l-ħakma Ngliża f'Malta li ma ntużatx. Fl-istess ħin 11 Dimech kien iħeġġeġ il-poplu għall-indipendenza, huwa kien ukoll jirrakkonta u jirrapporta r-rewwixti ta' popli oħra madwar id-dinja biex juri t-tendenza lejn il-liberta mill-kolonjaliżmu u d-dominazzjoni stranġiera. Huma ki,enu jemfasizzaw li Malta kienet biss tal-Maltin u dan għaliex iMalta qatt ma ntrebħet mill-Ingliżi imma sempliċiment ngħatat lilhom bir-rieda stess tal-Maltin

Fit-terminoloġija mimlija kulur ta' Dimech Malta kiene,t bħal dik iŻ-21erriegħa li ma setgħetx tikber sakemm kellha ġebla fuqha; 'Malta kolonja kienet iż-żerr1egħa, l-Ingilterra l-ġebla u Malta indipendenti l-frott li seta' joħrOġ miż-żerriegħa bil-ħwej­jeġ l-oħra kollha li Dimech kien j,emmen 11 kienu jiżviluppaw

60 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijiet,u

għall-aħjar tal-pajjiż me'ta hu jkun indipenden~i politikament, Hekk kif i1-O.\1altin kienu ssieltu kontra t-Torok u Franċiżi 'huma setgħu tant iżjed jissieltu kontra min qatt ma kien rebaħhom.

Imma d-Dimechjani mhux biss kienu jridu l-indipendenza mill-Ingliżi. Kienu jippjanaw il-metodi 11 bis-saħħa tagħhom

din l-indipendenza setgħet isseħħ. U għalkemm huwa diffiċli ssib pjan sod ·ta' rivoluzzjoni min-naħa Dimechjana, fi-aħħar xhur qabel l-eżilju ta' Dimech coup d'etat bħal dan ma kienx ħaġa impossibbli almenu bħala attentat.

Dimech ried l-indipendenza u ra s-siwi tagħha, ippjana l­passi 11 kellhom jittieħdu biex iseħħu u l-futur ta' Malta ġala­darba l-indipendenza tkun rejalta. Għalhekk f'dan il-kuntes.t ix-xandir ta' propaganda anti-Ingliż u t-tħeġġiġ lill-Maltin bi·ex jirvi1law għandu sinifikat ċar daqs lI-kristall.

IL-QUĊĊATA POLITIKA

Għal Dimech Malta kienet "is-sultana tal-Mediterran" (25/2/1SlJ.9), imma għall-'Ingliżi ma kienet xejn għajr fo!'tizza. Fit-teżi tiegħu dwar The Political Career of George Mitrovich, Hector Mercieca jikkwota 111 Wellengton dwar Malta:

"What is Malta? It is a fortress and a seaport, it is a greM naval and mi1itary arsenal for our shipping and forces In the Medi~erranean. We hold it by conquest and by treaty after oon­quest. We hold it as an important port and as a great military and naval arsenal, nothing mor·e" (:R.U.M. Hist. Dept. p. 2).

Din, mela, kienet il-ħaġra kbira li kienet qiegħda tifgana. "L-imsejkna Malta ġralha bħal dik ix-xitla 11 tinbet biex

tikber u ssir siġra, imma malli tinbelt issib fuqha ħaġra kbira, b'mod 111i tibqa' taħtha mgħawġa u tista' tgħid imfattra bla ma tista' tikber. J·ew tneħħilha minn fuqha dik il-ġebla, l-imsej­kna ta' xitla tieħu r-ruħ, tibda tieqaf u tiddritta ruħha, ·tarmi l-weraq u tikber bħax-xtieli l-oħra biex tagħti l-frott li għandha tagħti. .. " (25/2/1899) għaliex "li tkun poplu żgħir ,mhux bil­fors ifisser li tkun ilsir" (17/6/1899). Bħal Montenegro li min­kejja popolazzjoni ta' 400;000 kien irnexxielha ti'bqa' indipendenti mill-Ingilterra. X'jiġri kieku l-Ingilterra jfettlilha tħallina

waħedna u titlaqna? Hekk kif il-Eoeri fit-Transvall iġġieldu,

l-Maltin għandhom jlġġieldu wkoll biex le jitħallew waħedhom mingħajr qabel ma jkunu ħejjew irwieħhom.

X'nagħmlu? Naħsbu biex ninxeħtu taħt il-ġwinħajn ta' xi qroqqa oħra, jew aħjar taħt dawk tas-serduq Franċiż? Jew tkun

Henry Frendo 61

aħjar għalina li ninxteħtu taħt il-bandiera bajda u ħamra biex inkunu dak li jmissna ilna?" ("L-Ingilterra u l-Maltin' 1l/11/18iJ9).

GHALFEJN L-INDIPENDENZA

Fil-moħħ Dimechjan kien hemm żewġ raġunijiet ewl.enin ghaliex Malta kellha ·tikseb l-indipendenza: l-ewwel raġuni

kienet naturali, għaUex Malta kienet tagħna biss u ta' ħadd iżjed; it-tieni raġuni kienet konsegwenza tal-ħakma egoista min­naħa tal-Ingliżi li kienu ndifl'erenti għax-xewqat tal-Mal<tin, ma jistmawx lill-Kunsill tal-Gvern, iżommu lura r-riformi kostituz­zjonali u jumiljaw lill-Maltin.

Il-ħakkiema Ngliżi ma ki<€nu xejn għajr tiranni u l-Maltin dejj.em bagħdu d-di'btatorjat, imma bħall-waqgħa ta' Satana f'Malta wkoll kellha sseħħ i1-waqgħa tat-tirann dalwaqt (4/3/1899, 12/2/1898). Il-liberta li tfisser ruħek f'Malta kienet biss miktub a fuq biċċa karta. Għalxejn "il-kbir patrijott Ġorġ Mitrovich" kien iġġieled għall-ħelsien tal-istampa, hekk kif għalXejn ukoll Sigis­mondo Savona kien iġġieled għal inkjesta fuq it-tbiċċira tal-Lais (12/2/1898). L-idejal tal-Ingilterra kien 11 tneżża' lill-Maltin mid­drittijiet tagħhom kollha u mill-ħila 'tagħhom biex Jiżviluppaw u'uħhom u jfixklu l-interessi N'gliż!.

"Aħna ilna ngħidu li j.ekk għandna xi tama 11 xi darba jew .>ħra nkunu ttrattati ta' nies taħt din il-bandiera nitqarrqu .... bl-oħxon. Il-ħsieb tal-Ingilterra hUWa wieħed, huwa dan: li tnei­żagħna minn kollox, li tfarrakna kemm tista', li tneħħi minn ġO qlubna kull tama li aħna nistgħu nkunu xi ħaġa. L-Ingilterra trid iġġibna fix-xejn, trid b'kull mezz iddewwibna minn fuq wiċċ l-art tagħna, biex flokna jkun hawn dawk li huma tassew ulied­ha l-maħbubin ... " (7/1/1899).

L-iskop tal-parrokkja11żmu kien li jagħmi lill-poplu bil-festi u l-partitti, strument f'idejn l-Ingliż! u sħa.bhom li bih riedu jin­qdew sabiex inessu l-affarijiet 11 kienu tassew jgħoddu għalina.

Għaliex f'Malta l-Ingliż! kienu kontra l-liberta tal-assoċjaz­zjoni u d-diskussjoni; għaliex ma setgħux isiru laqgħat politiċi meta !fl-Ingilterra 'mass meetings' bħal daWn kienu jsiru rego­larment mill-politiċi biex jispjegaw il-qagħda li fiha jkun jinsab U-poplu? ("Dan Għaliex?", 20/5/1699; "Gv,ern Infami", 20,/>5/1899). "X'ikun qatttus ġo bejta tal-ġrieden? X'ikun nemes ġo bejta tal­fniek? X'ikun lupu qalb merħla nagħaġ? xi jkun volpi ġo bitħa tiġ1eġ? X'ikun kelb il-baħar qalb qatgħa ħut żgħir? Hekk ikun

G2 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

l-Ingliż qalb ir-rotob, fid1l1 Maltin!" ("L-Ingliżi f'Malta", 11/'8/1900).

Dimech kien isostni li l-Ingliżi ki,tllu ta' min jistmerrhom mhux biss 'bħala nazzjon politikant iŻ<la wkoll bħala razza ta' nies - konservattivi, jriduha, konxji 'tal-klassi soċjali u arLsto­kratiċi. Huwa jxebbaħhom mal-Franċiżi li, jgħid, huma iżjed dinamiċi u rivoluzzjonarji (1/9/190'0).

Dwardu VII missu jinduna li għal Malta huwa seta' jirrenja, iva, iŻ<la le jiggverna 0/8/1903). Il-Maltin li kienu jippreferu l­Franċiżi għall-Ingllti ("Ħobbu l-Franza, Maltin", 23/5/1900) kienu dalwaqt iqumu min-ngħas tagħhom (,Hl/1/1900) u l-Ingiltt·rra ma kienx baqagħlha ħafna biex titlef is-setgħa kbira tagħha u taqa' ("Meta Taqa' l-Ingnterra", 22/8/11903'), u din kienet tkun disfatta kbira għall-House of Commons li d-Dlmechjani, b'dis­prezz, kienu jsejjħUlha "il-Kamra l-Baxxa" (27fi8/1i903).

żewġ raġuniji,et oħra l-għaliex l-indipendenza kellha tiġi

kienu dawn - l-arroganza 11 biha l-Ingliżi kienu Jieħdu art Mal­tija u jkeċċu n-"natives" minnha u t-tentazzjoni tal-Gvern li1l­Membri tal-Kunsill biex dawn jinxtraw u jsiru bażużli tiegħu.

"Għaliex l-Ingliżi ma jħallux lill-Mal'tin jinżlu fuq il-Gżira u lanqas jieqfu biss quddiem il-'berġa ta' Kastilja, għax il-għassa tmur tkeċċihom minnufih?" (Cumer, 9/11/19(7).

"F'pajjiżkom stess, taħt dawk is-swar stess 11 kien imisskom titilgħu fuqhom tgħajjtu li intom ir-rebbiħ1n Maltin, xi drabi, jekk tmissuhom 'biss, tiġi senlt1nel1a tkeċċikom għaliex intom 'foreigners'." ("Is-Swar ta' Malta", 19/3'/1898). X'kien l-iżjed

importanti li l-Maltin ikunu jistgħu jippassiġġaw fi Strada Rjali jew li l-Ingliżi jkunu jistgħu joqogħdu jdoqqu l-banda hemm­hekk? (.24/2/,1900).

'Kif setgħu l-Kunsillieri jissaportu t-tentazzjoni tal-pappa u ċ-ċejċa tal-Gvern meta fil-pajjiż ki,en hemm daqshekk għaks u ġuħ? ("Il-iPappa u l-Kunsillieri", Curri!er, 21/12/1007; "Il-Għaks F'Malta",iOid., 9/1l/HJ(7). "n-Kunsillieri tassew iħobbu l-prox­xmu u l-patri a" (ibid., 21/12/10(7).

"Fil-Mediterran, ftit aktar minn ħamsa u tletin grad latitudni nord, tinsab konka kbira b'siġra bil-frott tad-deheb mħawwla fiha, ,li għadd kbir 'ta' slie1em ħajjin. Infiehmu 111 min ma fehemx. Il-konka hija Malta. Is-siġra huwa l-Kunsill. Il-frott tad-deheb huma t-300 lira fis-sena li jieħdu l-membri tal-eżekuttiv. Is­s11elem ħajjin huma dawk il-ħafna nies tajba 11 tawhom il-vot u bagħtuhom fil-Kunsill, iġi<fieri tellgħuhom fuq irjushom biex jil­ħqu l-frott tad-deheb imdendel ftit u xejn ,fil-għoli. 'U biex qatt

Henry Frendo 63

'tidħku jekk ma tidħkux b'dan?' kien igħannilna [)ante kieku kien għadu ħaj." 05/1/'1800).

"Intom k·€llkom il-ħila tirbħu eluf u eluf ta' Torok, u m'għandkomx il-ħila tirbħu tużżana qarreqin li tafu min huma?" jistaqsi qabel ma jikkwota mill-innu rivoluzzjonarju Franċiż Le Chant Du Depart ("L-EJezzjoni", 2J6/3/1898).

"!Dun Fonzu ... irid ineħħi l-'meetings' ... irid li ħadd ma jista' jagħmel 'meeting' jekk mhux2Q() jarda ~ogħod mill-knej­jes .... F'pajjiż bħal dan mimli bil-knejjes! . . Il-poplu Malti ġid għamillu lil dan l-hekk imsejjaħ kunsillier, għaliex qallgħu 900 lira, li biex jaqlagħhom iridu jiftaħ idejh u jgħid dominus vobiscum eluf u eluf ta' drabi. .. " ("Vendetta Kontra l-Poplu", ibid.)

"Il-Gvern Malti huwa l-Gvern tal .... Gran Kukkanja, bħalma sejjaħlu 60 sma ilu fil-ġurnal tiegħu Brighella l-kbir latinista !Maltin Dun Ġuse Zammit. "("Kemm Hu Infami l-Gvern Tagħna", 9/4/1898).

IL-FORl\'1A TAL-INDIPENDENZA

Jekk Jterħina l-Ingilterra !Malta ma tistaqsi lil ħadd biex jipproteġiha, kien jaħseb Dimech, imma Malta tkun reġlna tagħ­ha nfisha, sultana f'darha, kmand tad-destin tagħha stess. Lan­qas ma kellha Malta tibqa' fl-isf,era tad-dominazzjonl Ngliża jew dik ta' xi potenza oħra. Imma kellha titwaqqaf !Repubblika Gawlo-MaHija (!Malta-Għawdex) bi President elett mill-poplu biex jirrappreżenta tassew l-interessi tal-poplu tagħna. F'sen­siela ta' artikoli importanti ħafna "Jekk Terħina iL-Ingilterra" fil-Bandiera (18/1/19113-29/3/1913') !Dimech 1d'lsser i1-filosofija poli­tika tiegħu bI-aħjar mod possibbli.

Huwa jgħannaq ir-republikaniżmu fuq il-mudell franċiiJ u bħala v.endikazzjoni kontra l-monarkija kif mifhuma fis-sens ingliż. ilVIazzini wkoll, l-idolu ta' Ġenova, kien repubb1ikan.

Dimech għalhekk iqabbel ir-repubblika mal-monarkija u fil­waqt li jwaħħal il-monarkija mal-eredita, mal-istabbiliment, ma1-antikita, mal-wirt, mad-ditta:torjat, mal-interessi u r-l'egoli fissi, mal-konservativiżmu, huwa jqabbel lir-repubblika mal­gvern rappreżenta:ttiv, mal-ordni l-ġdid, mad-demokra­zija, radikali, oriġinali u mimlija bl-idejat, entużjasta, bi spirtu rivo1uzzjonarju fejjiedi, tħares 'il quddiem. Fi ftit kUem ħuwa jidejalizza r-repubblika u jarmi l.,.monarkija forsi bħala rejaz­zjoni kontra l-Ing1iŻll u sforz l-influwenzi mazz1njani u franċiżi

6·1 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

li huwa kien għadda minnhom jew qara' dwarhom. "Bosta nies :bl-isem ta' Sultan ma jridux jisimgħu ... U, kif

id-dawl dieħel bil-kbir :fid-dinja u l-id.ejat tal-bnedmin qegħdin jinbidlu għal kollox milli kienu dari, ':fiż-żmenijiet tal-għama,

nistgħu ngħidu bla biża' xejn li nitqarrqu, illi l-jum mhuwiex 'n bogħod li :fih id-dinja kollha tkun repubblikana. X'ħin naraw ar'tijiet oħra għaddew tant 'B quddiem ':fid-dawl, b'mod illi fihom kull bniedem jaf jaħseb, jaf x'inhu Gvern, jaf x'inhuma d-drit­tijiet tiegħu ... Franza, l-Istati Uniti, B-Messiku, il-Guatemala, il-Costa Rica, San Salvador, il-Colombia, il-Venezuela l-Ecuador, il-Bolivia, Peru, Chile, Arġentina, Paragwaj ... jaf x'għandu jagħ­mel kemm il-darba il-gvern iġib ruħu ħażin miegħu ... Ah! għa­liex, għaliex m'għandniex id-dawl aħna wkoll ,biex konna nkunu nafu x'għandna nagħmlu issa, meta l-gvern bhima tagħna qie­għed jagħtina kull daqqa ta' sieq fuq wiċċna hekk kbira?" (stan­dard, 6/2/1904).

"Boloh bil-bosta dawk il-bnedmin li jerħu qawwa kbira f'idejn bniedem ieħor; u daqshekk ieħor huma għorrief dawk li jfittxu kemm jifilħu li jnaqqsu l-qawwa ta' min hu qawwi ... Aktar ma jikber id-dawl fost B-popli, aktar jiċkienu f'għajnej-hom is-slaten .... U hekk u hekk il-ħsieb ftit ftit jil1Xltered mal-Ewropa kollha ... " (8 Sett. 1900).

!Huwa jxebbaħ il-fqiL' u r-re wteħed bl-iżvantaġġi u l-ieħor

bil-għana u jitkellem għall-fqir: "Huwa jara bosta bil-mijiet ta' liri :fis-sena ·bla ma jitħabtu

mill-mija waħda milt-taħbit tiegħu ... jinqerdu l-inġustizzji mid-dinja u tinqered minnha l-anarkija ... " (ibid.)

KIF TINKISEB L-INDIPENDENZA

Kien jixraq li Malta tkun indipendenti, ki,en iservi ta' ġid li Malta tkun indipendenti, imma kif? Kif, meta Dimech u sħabu kienu jemmnu 11 l-Ingilterra riedet iżżomm il-Maltin lura appos­ta? Kif, meta żgur l-Ingilterra ma kenitx se tagħti kostituzzjoni ġdida lil Malta?

L-opinjoni pUbblika riedet titqajjem: il-poplu ried iqum u jitlobha. Strickland, li f'dik il-ħabta kien Chief Secretary to the Government, kien ħafna drabi jeħel ma' rashom kemm bħala Malti-Ingliż f'kariga għOlja f'Malta kif ukoll bħala serv tal­Kuruna Ingliża. F'al'ltikolu taħt ir-ras "X'Sejjer Jagħmel L­Ingilterra?" (4/'6/1898) u "Strickland is-Saħta ta' Pajjiżna",

Dimech jirriferi għal Strickland bħala "dak li ilu jitħabat bosta

Henry Frendo 65

snin biex jorbot bI-aktar ktajjen ħorox in-nazzjon maltija, dak li jmissu jistħi jimxi qalb il-Maltin għax hu Malti bħalhom, għad illi kunjomu huwa 'Strickland'." "U jekk tnehida waħda ta' Mal­ta maħqura kienet biżżejjed biex xagħlet !fis-sider tal-ħadid ta' dak il-kbir Malti nar hekk kbir, nar li ġiegħlu jqum bi ftit qass1sin qal:benin miegħu għall-barranin 11 lilna kienu qegħdin jaħqru, u biex minn taħt i1-madmad tagħhom jeħlisha jinxteħet f'ħalq il-mewt bla biża' ta' xejn, x'ma kienx jagħmel issa, 11 hi msejkna, 11 l-wisq Itajba Malta tagħna Uha tibki, tolfoq u titnie­ħed minn żmien twil taħt is-saqajn moqżieża tal-għadu kbir tagħha Strickland? 0 'Mannarin! Sitta ;bħalek kellha bżonn issa Malta, biex kienet turi illi għadha Malta, għadha dik 11 dejjem kienet u qalet nemo me impu11jeJ lacessit . .. " Hekk jgħid (8/Q/1901) u immedjatament wara hemm f'Il-Bandiera żewġ poeżiji sbieħ f'ġieħ ir-rivoluzzjonarju malti Dun Gejtanu Mannarino li Dimech ki·en jidejalizzah.

Dimech ried nies bħal Mannarino biex hekk kif dan kien mexxa reWwixta fi żmien il-kavallieri, huma jmexxu rewwixta kontra l-Ingliż!. Dan kien importanti għad-Dimechjani għaliex i1-filosoftja tagħhom ma kinitx waħda ta' kompromess i'Żda waħda ta' rivoluzzjoni total!. Huma kienu jgħidu jew tagħna nfusna jew ta' ħaddieħor, jew ħaġa jew oħra, jew skjavi jew ħielsa. Is­sewwa kellu jirbaħ u jisbaħ kellu l-jum meta l-Maltin ikunu sovrani f'darhom. L-għajta għar-rewwixta kJ..enet bdiet mal­ħarġa .tal-Bandiera, :imma fi-aħħar tliet snin tal-ħajja pubblika ta' Dimech f'Malta, bejn 1-1911 u 1-19·14 din l-għajta kienet tin­stema' ċara u tirbombja :fU-ħidma attivista dimechjana.

"Mill-Ingliż! jista' jiġina biss dak li ġie lill-nies tat-Tasma­nja, ,taz-Zelandja l-ġdida, tal-A;wstralja, tal-Kanada ... biddlu l­popli tagħhom ... J'ekk il-gvern jixtieq 11 aħna nħallu lil Malta issa qabel .għada, kif ·għandna nistennew il-ġid minnu? Mela jekk irridu 11 jispiċċa l-għaks, jinħtieġ 11 nħa:birku biex jispiċċa l-qagħad U biex jispiċċa l-qagħad, jeħtieġ 11 nħabirku biex in­qanqlu x-xogħol fostna. U biex inqanqlu x-xogħol fostna, jeħtieġ 11 nagħmlu xi ħaġa ... " (Currier, 9/11,1;1011'0'7).

"Kellem int liU-poplu Malti Sabiex rieqed ma jibqax; Inti għidlu biex jistenbaħ Għax żmien aktar ma baqax. . ."

Hekk kiteb l-għalliem fl-lstandard (6/2/1004) :fU-poeżija L­Istandard Malti.

"N<ipprotesttaw sa mn'issa 11 b'dak 11 sejrin ngħidU m'għandna

65 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

l-ebda ħsieb, l-ebda fehma, l-,ebda rieda, l-ebda xewqa li nxew­wxu lill-poplu malti biex iqum bħala bniedem wieħed għal min hu r,esponsabbli ta' kull ma jingħad li sar fil-ħabs u jagħriilu xi l'l.aġa kerha ... " (29/1/18:918) jgħid Ib'sarkażmu u ironija kbira li ċertament tfisser bil-maqlub. Magna est v.eritas et pre7XLlebit, hekk kienu )ħo'bbu jgħidu (eż. 26/,3/1008).

"Kif inhi 11 l-Ingliżi għadhom f'!Malta? Kif inhi li ma fetħux il-qlugħ u telqu darba għal dejjem minn dan il-pajjiż tal-pesta, pajjiż 11 jwaħħxek u jkexkxek meta Itaħseb ;fih biss? ... Jekk l­Ingliżi xebgħu minn Malta, xejn u xejn anqas ma xebgħet Malta mill-IngliŻi, u ma tarax is-siegħa li minnhom teħles darba għal dejjem, ħalli tieħu dik il-ħajja illi tieħu 1e tista' sakemm iddum taħt il-madmad infaml tagħhom ... Iżda l-Ingli?ti donnha ma tagħtihomx qalbhom iwarrbu minn fuq dina l-art, u dOnnhom qeg7idin jistennew lil min iwarrabhom!" (7/1/118>99).

"X'nagħmlu Maltin, nintelqu għal kollox f'idejn l-Ingliż!?

Inħalluhom jagħmlu bina dak kollu li jridu, jeqirduna għal kol­lox u :!lx-xejn iġibuna, kif qerdu u ġiebu ;fix-xejn ġnus oħra li rħew irwi,eħhom f'idejhom, jew neqfulhom u ngħidulhom b'leħen ċar, b'leħen li jisimgħuh sewwa, 11 aħna ma rridux inħalluhom jeqirduna? J·ew waħda jew l-oħra, triq tan-nofs m'hemmx!" ("X'Nagħmlu Maltin?", 1'0/,6/1899).

Is-suldati tiegħek, jgħid HII-Gvernatur Wallace (17/6/1899), m'humi'e'x aħjar minn dawk ta' Vaubois. Le coq est bien tort sur son paJlier. Għax jekk il-lMaltin qamu mitt sena ilu, kien igħid, kemm iżjed messhom jirvillaw issa li żdiedu fil-popolazzjoni? "Tiġi sa fl-aħħar is-siegħa tal-poplu!" ("D-Malti f'Mallta", (24/:6/1800).

"Hija drawwa tal-Maltin li jittieħdu bid-daħk l-iżjed ħwejj.eġ serji. .. iżda l-bruda tal-Maltin mhix kbira daqs kemm tidher, u daqs kemm konna naħsbu aħna ... Is-siġra jeħtieġ li tinżabar, u flok i1-friegħa qodma 'u nexifin 11 frott ma jagħmlux, jeħtieġ 11 jiti1għu friegħi ġOdda u ħodor 11 jagħtu l-frott ħelu 11 f'Malta nis­tgħu ngħidu li qatt bħalu ma deher ... " ("Ix-Xtrka l-Ġdida", 26/4/1902).

L-istatwa tas-sultana Vitor f'nofs il-Belt Valletta kienet in­sult lill-pajjiż (17/8/1001).

[Dan i1-qawmien ġdid kellu jkun imwetltaq bis-saħħa tax­Xirka u kien simbolizzat fl-ist.ess arma tax-Xirka-siġra qi,egħda tinżabar bix-xemx ,tielgħa bħala sfond. U baġġ tax-Xirka, 11 kienet tltwaħħal fuq il-pavru, ukoll kLenet simbo11ka kemm jista' jkun - ħamra u bajda b'balla sewda ġo nofsha. L-aħmar u l-

Henry Frendo 67

abjad, demm u sinċerita, u l-balla sewda l-istabbiliment setgħani poliltiku, sejf ġo qalb Malta.

Ma kienx hemm ambigwita, lanqas, fl-innu tax-Xirka, ~i

f'ċerti partijiet ifakkarnifl-Internationale, u li jħabbar 11 li wasal, il-bidu tat-tmi'€m:

Daqq il-ħin għad illi domnft: Tregħdu, egħdewwa tal-Maltin: Tregħdu, tbegħdu, :fl-aħħar qomna Biex le nibqgħu maħqurin! Tregħdu, tbegħdu, qarreqin: Issa'araw ahniex bnedmin!

Frak il-ktajjen! tal-ħlusija

Feġġ il-jum; f·eġġ jum ili-tmiem Ta' kull jasar, kull moħqrija -L-isbaħ wieħed fost il-jiem! Tregħdu, 1tbegħdu, f'dan il-jum Poplu jrid għall-ħajja jqum!

Nimsħu d-dmugħ issa 11 nfdejna, Iż-żeb1iħ bla ma ninsew; Ma ninsewx kemm ħarsu lejna Bit-tmaqdir; kemm ql'Ubna bkew. Tregħdu, tbegħdu, għax iz-żmien

Wasal fi-aħhar tal-ħelsien!

Jum għażiż, li l-qlubna thenni, Int biex tifdi lilna ġejt! Dawl għażiż, tant żmien mistenni Ghall-helsien l1lna mexxejt. Treghdu, tbeghdu, ghax l-irsir Qam biex juri x.emm hu ~b1r.

Ahrab dlam, bis-sahta miegħek, Ghala dejjem kun misħult, U misħut tal-ulied tieghek Dak il-kbir waħxi sarbut. Treghdu,tbeghdu, la tidhrux Ghax min kien fil-dlam m'ghadux.

Sliema ghalik! !b'qalbna nsellmulek, Dawl sabiħ, is-sliem ghalik!

68 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

Il-mexxej tagħna nsejħulek, Niġru wrajk, nitgħaxxqu bik. Tregħdu, tbegħdu, qerq u dIam Għax il-għadu tagħkom qam.

Aħna wlied ix-Xirka l-kbira, Waħxi dIam il-mewt nagħtuk; Intajjruk minn dina l-gZira, Tidher fuqha le nnalluk. Tregħdu, tbegħd'u, mudlamin Għax ulied id-dawl ġejjin!

Fl-artikoli li jispjegaw il-għan tax-Xirka l-ideja rivoluz­zjonarja hija spjeg9Jta kemm jista' jkun u mera tal-għajta tal­InternationaJe "du passe, faisons table rasel" Innijiet rivoluzzjo­narji kienu maqlubin għall-Malti, filwaqt li t-taqlib politiku f'pajjiżi oħra kien jingħata importanza fil-gazzetta. Dwar dan ta' min jinnota l-kitbieit ta' 'Dimech fuq ir-rewwixta russa tal-19Q5 (Cnrrier, 21/12H}Om, il-gwerra russo-ġappuniża (Sta1UJArd, 6/2/19(4), il-gwerer kontra l-ingliżi fit-Transvaal ("It-Transvaal u l-Ingilterra", 1899" "Kulħadd Kontra l-Ingilte-rra'', 14/1Qfl899, "L-Ingliżi IMsawwtin :Bis-Saqajn", 4/11/1800~ u fis-Sudan (215/3/1899, 1/4/1899). Hekk ukoll huwa jagħti importanza 1111-gwerra Kubana għall-indipendenza -kontra Spanja u jl.:fti l-impli­kazzjOnijiet tal-influwenza amerikana f'Kuba. F'din il-gwerra huwa jżomm mal-J:spanjoli għaliex dawn huma laJtini bħalna, għaUex fl-W65żammew ma.għna kontra t-Torok, għaUex l-Amer­ka hija "nazzjon 11 bi1-miljardi takkwista kull ma trid" u għaltex l-Amerikani ma kinuxgħajr dixxendenti ngliZi (Mejju-Ġunju,

18199. BI-istess spirtu huwa jżomm mal-moviment irland1ż

għall-ħelsien, kontra l-ingliZi (eż. 31/8/1001), filwaqt li baqa' jir­rapporta aħbarijiet 11 jOlqtu l-naddiema, ngħidu aħna:

"Fi Spanja kotra kbira ta' ħaddiema li m'għandhomx xogħol għamlu ħatfa fuq l-imħażen tan-negozjanti. .. " (i,5/1/1898).

D-mod 11 bih Dimech iqabbel il-każ ta' Kuba ma' dak ta' Malta huwa interessanti mhux ftit l-iżjed jekk wieħed joqgħod attent għall-kummenti li fih 'l hawn u 'l hemm. Ħa nikkwolta parti qasira minnu.

Filwaqt 11 hu kien jixtieq 11 Spanja tnalli lil Kuba għal rasha, huwa kien jissuspetta fl-għajnuna amerikana n KIenet qiegħda tingħata lir-rivoluzzjonarji kubani.

"Iżda lil dawn l-imsejknin kubani jiġrilhom l-istess bħal ma

Henry Frendo 69

ġara lilna: minn ġewwa t-1taġen isibu ruħhom fin-nar. Aħna wkoll [1-179'8 'kellna l-għajnuna tal-Ingliżi, sabiex neħi1su minn taħt i1-iFranċiżi, u kellna minn dawn kull xorta ta' għajnuna. Irvellajna kontra t-truppi ta' Napulj'un \Bonaparti, ċaċrċaċrna

demmna,batejna u sofrejna t-tbatijiet u l-iskonfo14ti kollha tal­gwerra u l-istess ħajja tagħna - l-iżjed minhabba fil-ghawi u l-weghdiet tal-Ingliżi sabiex neħilsu minn taħt id-dominju tal-franċiżi, u naqi1ghu L-INlDIPEN[)E'NZA, srubiex ikunu osser­vati, rikonoxxuti u protebti l-liberta, i1-privileġġi u d-drittijiet minn tagħna sagrosanti, li fdejna bil-għaraq ta' moħħna 'u biċ­

ċarċir ta' demmna, fost l-oħrajn li MALTA H1iJ.A! DEJ\JEIl\1 TAiL­MAiLTJiN."

Huwa imbagħad jikkwota l-eloġj,u li għamlilna s-sultan ta' Spanja fit-3 ta' Jannar 1427 fejn kiteb fuqna li aħna singula;ris­simi zelatores et vassalli fidelissimi u fost drittijiet oħra huwa jse:mmi "b'poter ukoll lill-lMaltin u l-Għawdxin fil-każ li l­potenza 1itkun tiggvernahom tittanta biex tgħa'kkes il-liberta ċdvi1i lminn tagħhom, li im:.inn suddi-ti indip$denti ġġibhom

ilsiera, li t~tlaqhom f'idejn nazzjon oħra mingħajr il-kuntentizza taghhom, bħal ma aħna mitluqa taħt Monroj Strickland u minn dana l-liberta ċiv1li tagħna fgata - il-Maltin 'u l-Għawdxin

ghandhom id-dritt kollu jirrispondu, u wkoll de facto jirreżiżtu manu forti (!BL-ARMI F'IDEIJIHOM) mingħajr ma jiġu akkużati bħala ħaJtja u traditur!. .. "

Hekk kif l-Amerikani għenu lill-Kubani kontra l-Ispanjoli biex isaħħu l-qaghda tagħhom f'Kuba, l-Ingliżi kienu għenu lill­Maltin kontra l-Franċiżi Ibiex jakkwistaw il-vantaġġ strateġiċi

ta' Malta. Imma filwaqt li l-Amerikani għal-lanqas kienu ħadu sehem fil-ġlied huma stess, fil-każ tagħna kienu l-Maltin biss li ċarċru demmhom u l-Ingliż! kemm ġew u ħaduna tant il­famuża prOltezzjoni tagħhom. Din kienet it-teżi dimechjana.

"1B1-iżball li għamlu misserijiEtna, minn ġot-taġen sibna ruħ­na fin-nar. L-Ingilterra neħħiti1na l-liberta tal-istampa, l1-1iber­ta tal-meetings, 'u ndaħlitilna f'kollox saħansitra fir-reliġjon

tagħna ... fuq il-kwistjoni taż-żwiġijiet imħallta ... għall-pro­testi tagħna tidħak, permezz tal-ministru tal-kolonji, u minflok L-INIDIiPENDENZA - li aħna dejjem għandna dritt ikollna ghax qatt ma konna mirbuħa ibis-sejf - sibna ruħna taħt l-Ing1lrterra, taht l-aghar amministrazzjoni li qatt 'kellha Malta. Freemantle, Stri'ckland, Carbone, Naudino, fl-ahħar ġranet tas-seklu XIX, agħar mi1l-irsira, forzati u mniss1in mil1-forzati, min-nies mir­buħa bI-armi u bin-nar ... "

70 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

Taħt dawn il-kundizzjonijiet il-qawmien tal-Maltin kontra l-Ingliż! kien ikun ġustirftkat storikament, politikament u legal­ment. Dan li qiegħed jipprova jgħid Dimech biex ilesti l-poplu għall-jum mistenni.

JR~RABA' TAQSIMA

IL~BIDU

TAT~TMIEM

Henry Frendo 73

IL-BIDU TAT-Tl\UEM

Il-bidu tat-tmiem għad-IDimechjani kien il-qawmien popo­lari li kellu jeqred is-soċjeta l-qadima u jilbni oħra ġdida. Tabil­ħaqq il-bidu tat-tmiem għad-iDlmechjaniżmu f'Malta kien l-atti­vita tax-Xirka ,tal-Imdawlin li wasslu għall-eżilju ta' Dimech f'Lixandra.

Ix-Xirka! tal-Imdawlin hija l-aqwa sinteżi tad-Dimechjaniż­mu, u hija wkoll l-aqwa prova tiegħu. Ix-Xirka kellha teħles lil kull ċittadin mid-dlam tal-imgħoddi u turih x'iġifteri tkun ċittadin bid-dri<ttijiet u bil-libertajiet 11 kienu ssieltu għalihom nies oħrajn f'pajjiżi oħrajn f,ejn id-dlam kien baqa' jaħkem u jinħass inqas minn Malta. Is-soċjeta 11 tiddistingWi klassi minn oħra kellha tmut, u minfiokha kellha titwieled struttura poliitika ġdida mib­dula mis-sisien stess tagħha li tagħmel il-ħaqq ma' kulħadd ikun min ikun, 11 toffri opportunitajiet indaqs lil kull min ikun, 11 tagħraf 'tagħti !iċ-ċittadin id-drittijiet tiegħu ta' libertajiet fundamentali fit-twemmin u fi-imġIeba li kienu d-drittijiet ta' kull bniedem irrispettivament mill-mentalita burokratika u min­nies setgħana tal-pajjiż. Il-għan <tax-Xirka fuq kollox kien li tgħallem lill-poplu imma r1edet tgħallem ħwejjeġ "tad-dawl" -fuq kif in-nazzjon malti seta' jieħu r-ruħ, fuq kif il-klassijiet soċjali setgħu jemanċipaw ruħhom, fuq kif l-amministrazzjoni politika setgħet tinbidel u ssir ahjar għall-ġid tal-poplu malJti. U dan it-tagħlim ma kienx iżjed bħat-tagħlim tal-Istitut Dimech lA. lanqas ma kien biss it-tagħlim tal-gazzetta. Imma kien it­tagħlim tal-meetings, kien it-tagħlim tal-pjazez u tat-tejatri, tal-laqgħat :fis-sigriet u tal-laqgħat :fil-pubbliku, fis-swieq u fit­toroq. Il-ktajjen tad-dlam kellhom jinkisru u x-X1rka kellha taqbad f'idejha l-martell biex tkissirhom. U hekk bdiet ,tagħmel. Imma l-martell, għalkemm tqil u mirqum u kien iebes imma ma felahx biżżejjed għaż-żonqor; kien tqil wisq biex jintrefa' minn ftit nies, kien ,bħall-jebel mat-tankijiet tal-azzar li jOborxuhom iva, imma le jgħattnuhom jew ikissruhom, u wisq inqas jirbħul­hom. Din kienet ir-rivoluzzjoni dimechjana li kienet bdiet fis­sajf tal-19M ftit qabel ma faqqgħet il-gwerra - kienet il-ġlieda tal-ilħna jgħaj1tu qalb ħafna ħsejjes, il-ġlieda tal-ġ,etbel mal­azzar, tal-ġdid u r-rivoluzzjonarju mal-qadim u l-konservattiv, 'ta' taħt ma' ta' fuq u ta' madwarhom.

ll-messaġġ dimechjan kellu appell, għaliex il-fqir dejjem ikun inklinat jisma' lil min jinteressa ruħ'u fih, u l-appoġġ għall­kawża dimechjana kien beda jikber, kien beda jissaħħaħ, kien

74 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibij.ietu

beda jidher uli żmien tliet snin il-moviment dimechjan kien ftit inqas minn partit politiku. Kien il-bidu tat-tmiem għaliex

f'kemm ili ngħidlek l-imgħallem ,eżiljawh u lill-moviment ħas­dulu rasu.

!Bejn 1-1911 u 1-19014 Il-Bandiera ma baqghetx produzzjoni rta' Dimech imma bdiet tiġbor Ifiha kontribuzzjonijiet minn diversi nies. L-idejal ta' qabel issa kellu mezz ta'espressjoni konkret -Ix-Xirka.

Fl-artikoli tiegħu "Għalfejn Qegħda Ssir Ix-Xirka Tal­Imdawlin?" (2I3i u 3<0 ta' Settembru 1~1l) Dimech jispjega l-għala u l-ghaliex ta' din l-għaqda ġdida li kellha teq~Ed l-analfabetiż­mu, tagħmel dazji għoljin fuq ħwejjeġ importati biex tinkura­ġixxi l-industrija lokali, iddaħħal paga minima ta' mhux inqas minn 4/- għal ġurnata xogħol, ma .tħallix nies jltħaddmu għal iżjed minn 8 sigħat kuljum; tagħmel liġi biex ħaddiem li jweġ­ġa' fuq ix-xogħol ikun ikkompensat; ma tħallix barranin jieħdu x-xogħol tal-!Maltin kemm jista' jkun; twaqqaf f'Malta għadd ta' fabbriki ġodda; tibda timporta ħwejjeġ essenzjali, !bħall-qamħ, biex twaqqaf il-monopolju 11 kellhom ftlt neguzjanti, u tqassam dawn l-afflarijiet ix-Xirka stess bi prezzijiet fissi, tagħmel li l­ħlas għax-xogħol tal-mara jkun daqs dak tar-raġel; tkabbar il­postiji,e,t tax-xogħol għan-nisa; tneħħi d-diskriminazzjoni fil­liġi kontra n-nisa; iġġib il-vot għal kulħadd; tilbda ġġibf'Malrta ftnanzieri barranin biex ikabbru l-investimenti u l-kummerċ u tagħmel minn Malta fjur tad-dinja; tneħħi l-ispjuni u l-ħalliefa foloz tal-Gvern min-nofs; tispiċċa l-ħafa mit-toroq; tibni d-djar għall-fqar b'kera baxxa; iddaħħal ortograftja uftlċja1i tal-Malti; tiottraduċi l-bibbja bil-MaHi u tbigħ l-iskritJtura bi€'x il-poplu jkun jaf x'inhu t-tagħlim nisrani tabilħaqq; timla li11-Maltn bil-kuraġġ; tgħin lill-poplu jħares lejn l-impjegati għoljin Ital­Gv>ern bħala servi tal-poplu u mhux bħala allat; tfittex li tara nies imdawla fi-aħjar postijiet tal-Gvern: tkabbar l-edukaz­zjoni; tirrappreżenta l-bżonnijiet tal-ħaddiema u !tal-fqar; turi lill-ħaddiema kif jistrajkjaw u 'kif jorganizzaw:trwl.eħhom; tka.b­bar il-privatezza taċ-ċittadin f'daru; tgħallem lill-poplu' kif jid­defendi ruħu mhux biss permezz tal-qrati imma anki bis-saħħa tax-xabla u tal-ponn.

Hemm tejorija qawwija qalb xi Dimechjani li 'tgħid li l-għan finali ta' ħidmiet ix-Xirka kien kolp tal-istat.

Fil-fatt biex wieħed jidħol Ifl.x-Xirka kien jinħtieġ li jkun jaf ċerti affarijiet ta' natura paramilitari u l-isfida Ifl.żika dejjem baqgħet f'Dimech għalkemm huwa nbidel ħafna kemm dam fil-

Henry Frendo 75

ħabs u wara. Jghidu li d-Dimechjani riedu jissejġekkjaw xi vapuri ngliżi fil-por,t u jirkattaw lill-Ingilterra bihom biex din tagħtina l-indipendenza. Huma kienu jridu jiceħdu lill-kaptan u l-ekwipaġġ għall-għarrieda bil-lejl meta jitilgħu fuq il-vapuri permezz tad-dgħajjes u luzzijiet u jieħdu l-vapuri taħt idejhom. Din il-biża' setgħet ki,met ir-raġuni immedjata l-għaliex Dimech kien arrestat ħabta u sabta u mixhut fl-eżilju.

Ix-Xirka riedet ukoll tneħħi, jew almenu twaqqaf (għal­

kemm [)imech ma jispeċIDkax jekk hux bil-leġislazzjoni joew bil­persważjoni) il-partiti tal-baned u festi 11 kienu dejjem ippikati jew miġġildin, riedet twaqqaf flotta (marina) maltija 11 fi żmien il-'kavallieri kienet fost l-aqwa fil-Mediterran; riedet letteratura maltija, tejatru malti. Ix-Xirka riedet ittejjeb l-idea ta' Malita f'moħħ il-barranin u żżid l-istima tagħhom għalina; riedet tiġ­ġieled kontra dawk li kienu ttradew lill-poplu u ma tħalfihomx igawdu l-frott tat-tradiment u rledettaħtaf is-setgħa minn idejn dawk li ki,mu jabbużaw minnha. Riedet tnissel fil-qlub Maltin imħabba kbira għal Malta, u ml!begħda għal kull xorta ta' skja­vitu u servi1iżmu. Ix-Xirka kienet saħansitra ddarri lit-tfajliet jitkellmu dwar il-politika u tgħallimhom kif Ikunu ommijiet bi spiJ.'1tu ċiviku tassew u ma jibqgħux irabbu lil uliedhom ili-biża' bi qwiel bħal "omm ll-ġrfa qatt ma 'tagħli", "għaddi mnejn igħaddu l-ħmir", Ix-Xirka riedet tgħallem lm-poplu kif jirreja­ġixxi u ma ji,bqax jaċċetta kollox. Il-protesta kellha valur li l­Maltin qatt ma kienu jużawh. Ix-Xirka kellha tiknes minn !Malta l-ħmieġ kollu li kienet ħalliet ll-malamminiSltrazzjoni kolonjali. Ix-Xirka kienet il-mezz: id-iDimechjaniżmu kien il-għan. Kienet il-bidu tat-tmiem.

Dimech kien ilu ħafna jippjana biex iwaqqaf xi ħaġa bħal din, aktarx li l-ewwel darba li ħaseh fiha huwa kien għadu l-ħabs. F1t,it wara li xandar l-idejali li għadni kemm semmejt, fil-21 ta' Ottubru 19111 huwa għamel stqarrija pubblika dwar U-twaqqif formali tax-Xirka. Taħt ir-ras "Wieqfa - Ix-Xirka tal-Imdaw­lin", huwa kiteb hek'k 1l.l-Bandiera:

"Dak 11 minn xi snin 'il hawn ma kienx ħlief ħsieb, u minn xi xhur 'il hawn ma kienx ħlief kliem, minn dan il-jum għaż­

żmien kollu 11 ġej h'uwa għemil." Imbagfiad huwa jgħid kif bis­saħħa tal-appoġġ miksub huwa seta' ji'bda jmexxi x-Xirka bis­serjeta kollha.

F'Ġunju tal-istess sena Dimech kien diġa għamel ir-regoli kollha tal-isħubija u l-kompożizzjoni tax-Xirka bI-arma b'kollox. F'dawn fr-regoli, m1:ġhura ,fil-ktejjeb "Is-'Sisien tax-Xirka Mal-

76 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

tija" (kif bdiet tissejjaħ ix-Xirka tal-Imdawlin), li kien maħruġ fl.-191i31, Dimech juri mill-qrib l-ispirtu li kellha x-Xirka. Dan kien Żimien ta' persekuzzjoni għad-Dimeehjani kollha b'theddid 11 jlxħtuhom iil-ħabs, bil-pulizija jispjunaw fuq saħansitra l­privat mogħti minn Dimech u f'ħalQ. in-nies.

'Is-sisien Il;ax-Xirka Maltija, kif stampati iil-ktejjeb, inqraw 118-2'1 imsi'eħeb li kien baqa' iil-għaqda fl.-191>3 u minnhom ġew approvati. '}fi ruħ li minkejja r-riħ qawwi ta' persekuzzjoni, speċjalment ta' natura ekkleżjastika imma minħabba f'hekk ukoll ta' natura popolari u ġenerali, kienu baqgħu iżommu l­idejat tagħhom. Il-lista li ġejja, li jiena si1bt ma' gozz gazzetti qodma f'kaxxa tal-ħalib għand wi,eħed [)imechjan xiħ, turi min kienu l-persuni li sal-1914 kienu baqgħu iżommu ma' Dimech. Ħdejn isimhom qiegħed ngħid x'xogħol kienu jagħmlu u, fejn stajt insir naf, minn fejn kienu u dettalji oħra ta' interess.

Salvu Astarita, minn Ħaż-żabbar, kien isewwi r-roti u l­biċikletti fil-ħanut tiegħu f"Bormla. Astarita baqa' jikkorrispondl ma' Dimech sal..,l:9i21 u meta Dimech kieneżi1jat huwa kien wasslu sal-vapur fuq dgħajsa. Amadi Bonello, minn Bormla, kien fitter id-lDockyard. Karmenu Zarb, imlaqqam I.Jxandrin, minn Raħal Ġdid, kellu ħanut tat-<te fil-pjazza tar-raħal. Salvu Agius, li kien joqgħod Triq San Kristofru, ll-Belt, kien idoqq il-vjolin mal-iKlondyke Orchestra. !Dwar Giuse Gauci, Giuze Gonzi, Ġus1 Balzan, Emmanuel Scicluna u Ġuże Ellul, li wkoll kienu membri, ma stajtx nikseb informazzjoni. Ġanni Fsadni, minn Bormla, kien ·fitter it-tarzna, bħal ma kien ukoll Manwel Bonello minn Bormla. Domenico Muscat, mill-Belt, kellu ħanut tax-xorb ħdejn il-Palazz, il-Bel1t. Spir Azzopardi kien ħajjat, mill-Belt ukoll. Carmel Costa kien minn Ħal Luqa. Cristiano, bniedem immankat minn idu, telqitu l-mara, jgħidu li minħabba t-twemmin politiku tiegħu. ĠOrġ Ellul, imlaqqam Ta' Qroċċa, minn Ħaż-Ż8Jbbar, kellu ħanut tax-xorb. Anġlu Saliba, miż-żurrieq, kien sajjied. Salvu Saliba, ħu Anġlu, miż-żurri.eq ukoll, li għalkemm ismu ma hux fil-lista baqa' sal-aħħar Dimechjan aħrax, kien ħaddiem il-Pixkerija. Salvu Pulis, minn Ħa'Żi-Żabbar, għamel ħafna żmien bla xogħol. Pawlu Bonell, fitter it-tarzna, kien magħruf bħala 'bniedem 11 jħobb il-polemiki u provokabtiv.

Ħaddiema t-tarzna bħala Fitters u mill-Isla kienu iMiki,el Mallia, Niċifor Farrugia u Mikiel Ponzinipio li kien Burner. Wis­tin Rizzo kien Tlme-Keeper it-tarzna mill-Isla wkoll. ċikku !De­giorgio kien ħaddiem it-tarzna u joqgħod l-Isla filwaqt 11 ħuh Ġiużi Degiorgio, mill-Isla, ki·m jaħdem bI-idejn i1-badges tax-

Henry FTendo 77

Xirka. Hu;va kien inaqqax fuq il-bronż bandiera Maltija bil­ballun fin-nofs u imbagħad jiżbogħ il-bandiera ħamra u bajda u l--balla tan-nofs sewda. Ġuże Mirabitur, mill-Isla, kien F11Jter it-tarzna. Karmnu Tabone, miż-żejtun, kien parrukkier. Uliedu xejn ma kienu jieħdu gost li miss1erhom kien magħruf bħala Dimechjan u malli miet qattgħu jew ħarqu l-gazzetti u d-doku­ment! kollha li sabu fl-iskrivanija tal--kamra tiegħu. ċensu Pis­copo kien FltJter it-tarzna.

Tumas Abela, mill-Isla, kien surmast. Dan hu l-bnied-em li jgħidu 11 ma kienx jemmen ;fil-verġnita tal-Madonna, akkuża li wara kienet assoċjata ma' Dimech mill-anti-Dimechjani. Dwar il-verġnita tal-Madonna ma sibt xejn minn Dimech u lanqas minn Abela, għalhEkk ma nistax ngħid !fl.ż-żgur x'kien jaħseb

dwar dan imma l-fama li kellu aktarx 11 ma ġietx mix-xejn. Imsieħeb ieħor 11 fuqu ma sibt xejn kien Manwel Cauchi. Fe1iċ Buhagiar, miż-żejtun, kien jaħdem l-irħam. Buhagiar klteb għadd ta' po€żlji patrijottiċi f'Il-Bandiera.

Ieħor 11 mhux fil-lista, Duminku Arpa, lukandier mill-Imsida kien Lixandra lfl.-l.OOl 'u mar ma' Juann Mamo iqiegħed kuruna tar-rand fuq il-qabar ta' [)i.mech. Arpa kien jgħid li lil Dimech avvelenawh f'Lixandra u b'hekk li kien miet. Duminku Muscat kien mill-Belt. &piru Siracusa -emigra għall-Amerika. Ġuże Borg Pantalleresco, prokuratur Legali u l-uniku gradwat li kien fix­Xirka, darba kien anki fil-Kumitat Eżekuttiv tal-għaqda. Si1vin Zirillo kien skrivan mal-pal'ltik'Ular. Tankredi Borg kien jissim­patizza mal-moviment dimechjan għalkemm ma kienx ims1eħeb iħallas tax-Xirka lfl.-l~ll4. !Huwa kien stampatur imma kien ukoll ikanta anki fil-knejjes. iBorg ħareġ !t-tieni edizzjoni tal- Chel­liem Ingliż fl-W~ Ifl.imkien ma' Arpa.

Ħabib ieħor kien Juann Mamo, li għadda ħajtu ħafna drabi bla xogħol dejjem jara x'jinvinta u jħawwad, magħruf fostna llum l-iżjed għall-kUeb tiegħu Ulied In-Nanna Venut fl-Amerka. Mamo mar Lixandra ftit wara Dimech u sab impieg bħala "walter" ;fil-kamp ta' konċentrament; 1fl.-1922 beda joħroġ il­gazzetta Il Ljun u fi-l923' ħareġ Il-Fkir M,alti f,ejn ġie 11 semma lil Dimech b'ismu. Juann !Mamo kien instab mejj-et f'Wied Babu. Ġużeppi Cremona, ieħor mhux fil-lista, kellu l-Cafe San Mikiel fi Triq it-Tejatru l-tBelt. Cremona kien bejjiegħ popolari tal­Bandiera tal-Maltin.

Kull ġimgħa madwar tnax-i! tifel ki:enu jbiegħu bejn wieħed u ieħor 3' tużżani kull wieħed Bandiera. Huwa kien jixtri l-gaz­zetta bid-9 soldi t-tużżana u jbiegħha sold il-waħda, iġifieri jaqla'

78 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

3 soldi mit-tużżana. Cremona waqaf ibiegħ il-gazzetta meta l­Isqof lfi-1902J skumnikaha, imma huwa xorta waħda mar għall­Protest March tal-1914 li fih Dimech ġie arrestat - "arrestawh eża>tt ħdejn St J1ames Gavali.er, il-Belt", qalli, "marru fuqu żewġ pUlizija u qalulu 11 se jeżi1jawh ... il-ħin kien xi d-9 p.m." Cre­mona la jaf jaqra u lanqas jikteb; hUwa jirrispetta ħafna lil Dimech. Hekk kienu wkoll il-maġġoranza l-kbira tad-Dimechjani - bla skola u b'''hero worship" għal Dimech.

Għalk,emm Dimech u sħabu kienu jattakkaw lill-Gvern Ingliż u lill-politikanti Maltin, inkl!użi speċj alment l-ekkleżjastiċi li kienu mdaħħlin direttament fil-polttika, l-oppożizzjoni kon,tra Dimech ġiet l-iżjed min-naħa tal-Knisja kemm għaliex huwa kien jikteb u jniggeż u anki għaliex bil-Malti l-Ingliż! ma kinu.x jifhmu. Barra minn dan, Dimech kien qiegħed jipproġetta idej a t li .għal żmienu kienu mhux biss ġodda imma wkoll kontra d­drawwiet ħajjin tal-massa tal-poplu. Kien biss irnexxi,elu jagħ­mel l-appell tiegħu mismugħ minn parti sostanzjali tal-fqar, l­iżjed nies tat-triq mingħajr l-iċken ħjiel ta' edukaZZjoni.

BIss, lill-ħajja pUbblika tiegħu Dimech qatt ma kkritika xi essenzi tat-twemmin nisrani. Huwa kien jikkri,tika b'mod iebes li xejn raffinat lill-Isqof fuq ħwejjeġ li jirrigwardaw il-knisja -ir-rużarju waqt il-quddies, ħsejjes tas-siġġijiet fil-knisja, ġbir

mis-sagristani u, fuq kollox, il-festi u l-partiti li kienu l-mTmmi t'għajnejn :J.l-par'titarji tal-parroċċi. U dawn il-partitarji ma kinux l-iżj-ed qassisin, kienu jingħaddu 'bil-mijiet f'kull parroċċa. Għalhekk tistgħu ,taħsbu x'rijazzjoni tremenda qajjem kontrih Dimech meta ħadha,għall-ewwel darba f'Malta, kontra dan il­parrokkjaliżmu li kien forsi l-ikbar karatteristika tal-ħajja soċ­jali u folkloristika (mhux biss reliġjuża) tal-pajjiż. Il-piki u l­ġlied bl-ide,jn bejn part1Jt u ieħor, li għal Dimech kienu telf ta' żmien u ħmerij1et, kienu l-ħobżna ta' kuljum ta' eluf ta' Maltin li ki,enu jassoċjaw, jekk mhux ukoll iwaħħlu, l-partit mal-festa, mal-qaddis, il-qaddis mal-knisj,a, il-kn1sja mar-reliġjon. U 111 Dimech, bħala kontra dawn l-affarijiet, kien naturali għalihom li jikkalkulawh bħala anti-klerika11, anti-katto11k'u, mażun, erdj arka.

Verament, Dimech qatt ma fehem 'u qatt ma apprezza l­folkloris'tiku tal-poplu. Dan jidher mhux biss mit-trattament goff lejn il-festi u l-partiti imma anki mill-oppożizzjoni għall-għana li sejjħilha nħiq tal-ħmir u għall-Hbies ,tal-għonnella 11 jgħid 11 ssewwed il-qalb u hija ħaġa kerha. Dawn huma idejat 11 mhux biss huma kontradittorji meta tqis l-importanza 11 Dimech kien

Henry FrendO' 79

jagħti lit-turiżmu, imma li huma wkO'll xhieda tal-immaturita tiegħu f'ċerti a1fariji'E't.

U għalhekk id-daqqa li ried jagħti Dimech f'ċertu sens ingħatat ħażin. Ir-rivO'luzzjO'ni ma ssirx billi tmur kO'ntra l­mentalita tal-massa 'tal-PO'plu bl-addO'ċċ. Ir-rivO'luzzjoni ssir meta jkun sar biż2Iejjed xogħol :fil-qiegħ għaliha, meta jkun hemm sisien fuqiex tibni. żmien lDimech xejn ma kien waqtha, għaliex is-sisien beda jibnihom hu, u mhux dejjem kellu l-kapa­ċi,ta, jqis ġebla ma' oħra u jqiegħ,ed il-ġ,ebla ta' fuq wara li jkun qiegħed ta' taħtha. Kien diffiċli, jekk mhux impossibbli għalih li jagħmel dan, tant kemm l-idejali tiegħu kienu 'il bogħod mill­prattika fil-ħajja maltija ta' kuljum.

Għalhekk beda ċirku viz~już ta' azzjO'ni u oppożizzjoni, kri­tika u kontra-kritika, pika u kontra-pika. Lil Dimech qalulu 11 hu i11um1nist, ħaġa li ,tista' tgħid li kien għalkEmm l-illuminiżmu ma jsemmieh qatt ,bħala idejoloġija. Imma l-illuminiżmu jista' jfisser ħafna affarijiet - jista' jfisser li tiftaħ moħħok u ma tibqax tgħix fl-għanqbut. U b'mod ġenerali din kienet id-definiz­zjoni li jagħti Dimech il-ħin kollu :ftl-ki,tba,tiegħu u dan li jifhem meta jitkellem fuq "ulied id-dlam" u "ulied id-dawl". "Ulied id­dawl" huma dawk li jafu jaħsbu b'moħħhom. "Ulied id-dlam" huma dawk 11 m'għandhomx din il-kapaċita u li jieħdu l-affari­jiet "for granted". Għalhekk jgħid: "Ftit huma l-Maltin li ma jmorrux ll-Quddies nhar ta' Ħadd, imma mhux ftit huma dawk li għalfejn imorru ma jafux". Fil-bidu ta' dan is-.seklu din kienet stqarrija li faċilment setgħet ġiet interpretata bħala

għajta biex in-nies ma jmorrux iżjed quddies. Biss, l-istess inte­ress ta' Dimech if1l-Quddies u fir-reliġjon nisranija u fl-iskrittura ma jikkonfermax il-ħsieb ta' ħafna nies li baqgħu iqis'uh bħala anti-kattoliku. Bejn Ottubrutal-1911 u !Novembru 19112 il-ġurnal Il-Habib, dak iż-żmien immexxi minn Ġure \Muscrut Azzopardi 11 d-Dimechjani kienu jsibuh bħala "Il-Pagun", huwa interessanti ħafna għal dak li jingħad fih dwar Dimech u jista' jkun is-sors ta' st'udju dettaljat fuq ix-xejriet ,tal-Anti-DimechjaniŻffiu. Wara t-twissija tal-Isqof Pace u t-itwiddiba bI-Ittra Pastorali tal-Isqfi­jiet Pace u Portelli, \Dimech għamel abjura fejn ċaħad 11 huwa kien dak li akkużawh bih.

Taħt ir-ras "Il-Pastorali Tal-Isqof" f'Il-tBandi!era ta' nhar is-Si'bt 7 ta' lDiċembru 1912 Dimech jikteb hekk fuq il-Pastorali msemmija:

"BilU din dehret f'bosta knejjes u ġurnali, ma dehrilnlex meħtieġ U tidher fil-ġurnal tagħna ukoll. Biss fraħna bil-kelm1et

80 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

da vera cattolico convinto, li j,uru wisq tajjeb 11 hawn ftl-Kurja jafu, u kienu jafu 11 Dimech hu u kien nisrani Kattoliku. Da vera cattalica convinto iġ1lfl.eri ta' veru Kattoliku li hu. Niflrħu x'ħin naraw li l-maħbub Pastur tagħna jaf li Dimech la kien mawmettan, la buddist, u l-anqas ħaġa oħra, ,bħalma qalu u xerrdu l-giddibin, biex iwaqqgħuh u jbagħduh mal-poplu. dawk il-giddibin li f'żaqqhom m'għandhomx ħlief marrara mill-aktar ħadra.

"!Dan luri li Dimech seta' ma qallhom xejn i1-kEilmiet: 'Nemmen bil-qawwa t-tagħ:limtal-Knisja Kattolika'. Dimech ma qal lil ħadd, u lanqas ma kiteb imkien 11 huwa ma kienx jemmen bil-Knisja Kattolika.

"Prova oħra li Dimech Kattoliku kien bħalma hu. hija din: li meta xi sitt xhur ilu għammed ,tarbija, ma ħadhi,t,x fis-sina­goga tal-Lhud, lanqas f'xi moskea tat-Torok, imma fil-'Knisja ta' Stella Maris."

Dan 11 jgħid hawn fuq b'riferenza għall-fatt li huwa qatt ma kiteb jew qal li ma jemminx fil-Knisja Kattolika huwa, sa f,ejn stajt insib jien, veru; biss il-mod li ji:kteb huwa, bħas-sol'tu,

arroganti, niggLeżi u l-inqas ħaġa li jirrifletti hi r-rispett lejn l-awtoritaekkleż!astika. Fil-fatt dan ir-rispett lejn l-awtorita f'Dimech fttt li xejn kien jeżiżti 'u anki l-mod kif jitkellem dwal' l-Ingliżi, spontanju u sinċier kemm trid, imma tista' tgħid bla raŻ!an. [)in l-attitudni, f'soċj.e,ta ċkejkna bi struttura ġerarkika mifrUxa ma' kullimkien, bi tradizzjoni setgħana u monolitika, kienet l-agħar ħaġa, forsi agħar mill-istess idejat li xtaq iwassal Dimech.

Biss din l-attitudni kienet parti ,tort tiegħu, meta tqis il­formazzjoni tal-personalita ti,egħu, u parti tort tar-rejazzjoni 11 klene,t ,tqajjem. L-oppożizzjoni għax-Xirka tal-Imdawlin għam­let mix-Xirka ,tal-Imdaw11n tabu soċjali, veru, imma għamlet ukoll xi ħaġa importanti 11 n-nies jiSimgħu biha, 11 jitkellmu dwarha anki jekk biex jisħtuha jew b:i!e,x jibżgħu minnha. It-tabu dimechjan kien tant k,bir 11 wieħed raġel xWtjjaħ qallI 11 hu jif­takar lil missieru Jgħidlu "tmorrux fuq is-sur għaliex hemmhekk ipoġġu d-!Dimechjani". Il-kontroversjalita ta' Dimech u sħabu wkoll tidher mill-fatt 11 n-nies li kienu joqogħdu fi Triq l-Ordi­nanza" skond ma qalli wi,eħed li kien joqgħod hemm, kien fa­miljari mal-kliem "Ġej Dimech!" jew "Ġejjin id-Dimechjani" speċjalment wara li Dimech kien ikun mar jiddefendi Jew jagħti parir lil xi fqir ħdejn il-Qorti.

Dimech ma kienx iħalli waħda għaddejja u minkejja t-thed-

Henry Frendo 81

did li kien jirċievi, sa theddid ta' ħabs, u bil-pulizija jispjunaw fuqu wara l-bieb u waqt li kien jagħti l-privat, huwa xorta waħ­da kien jibqa' sakemm jgħid dak li jkollu fuq l-istonku u jara kif jagħmel biex jirridikola lil min ikun ikkritikah. Naturalment din l-attitudni kienet iġġib u tkattar l-għawi għalih.

'Huwa kien ukoll jitkellem b'ċerta pritensjoni u speċji jqis lil Alla bħala imxierek fl-għaqda tiegħu. Li ried jgħid hu kien li l-idejali tax-Xirka tiegħu kienu tajbin imma dak ma kienx il­mod. "Maltin!" isejj aħ rfil-gazzetta (21/1-0/11) "tafu wisq tajj eb x'qiegħed isir biex Ix-Xirka tal-Imdawlin, li fl-Isem ,t'Alla u bil­għajnuna tiegħu ġiet imwaqqfa, illum tiġġarraf. Tafu li xi nies, li l-ħidma tagħhom fid-dinja jmissha tkun biss għall-għaqda 'li

l-hena tal-bnedmin kollha u li gidba minn fommhom qatt ma jmissha toħroġ, qegħdin ixerrdu kull xorta ta' gideb fost il­Maltin, l-aktarnett fost in-nisa u t-tfal, u dawk 11 bħat-tfal

jaħsbu bit~tama fll-ħażina qalbhom 11 jġarrfu dak li Alla fil­ħniena tiegħu ried iwaqqaf u waqqaf, iġifteri l-kbira Xirka tal­Imdawlin, 11 llum tghodd 18-11 elf ruħ u minn hawn u sitt xhur oħra tkun tgħodd 1'00 elf ruħ, u minn hawn u sena il-Maltin kollha ... " F'dan il-kliem jidher kemm Dimech seta' jara kbir għaliex dawn in-numri x-ejn ma jirriflettu n-numri ta' imxierka u D1mechjani oħra. Biss, huwa minnu li ftit jew wisq "Ix-Xirka tal-Imdawlin" wassle,t messaġġ 11 tista tgħid i,ttieħed minn Mal­ta kollha u li llum hu f'ħafna affarijiet rejalta. Il-kundizzjoni­ji,e·t soċjali u politiċi li kien jitkellem dwarhom Dimech huma prinċipji aċċettati jew fatti kompjuti. Dwar l-Oppożizzjoni għax­Xirka, hu jkompli hekk:

"Sa fejn nafu aħna beda din il-gwerra kontra x-Xirka wi·e­ħed qassis, 'li 11 aħna qassis ma nsejħulu qatt, mill-Isla. !Dan malli sama' 11 f'Mal.ta sejra titwaqqaf Xirka biex ixxerred id-dawl f'Malta u tagħti lill-poplu l-għajnuna li għandu bżonn,donn­horn daħlu fih ix-xjaten, u beda jxewwex kontra tagħna kemm ix-xjaten ·tawh għajnuna ... Naħsbu aħna li dan 1r-raġel... billi għadu nitfa ta' żagħżugħbaża' li jekk ix-Xirka isseħħ ma jll­ħaqx ifaddalhom. Wara dan qamu qassisin oħra fl-istess bel:t, b'magħhom xi wieħed mhux qassis, bħalma huwa Dovik li, kif qalulna, jOħroġ jiġbor il-flus għall-festa jew festi 'li 11 donnu in­tela għalina għaliex l-lmseħbin ftx-Xirka ma ridux jagħtu u ma ,tawx flus. Wara xi qassisin minn l-Isla qamu oħrajn minn bliet oħra u minn xi rħula wkoll, u xi wħud ma stħawx igħidu xi kliem faħxi wkoll fir-rabja tagħhom kontra Dimech, 11 ħabbar

,I fost ħwejjeġ oħra, li sejjer joħroġ l-Imqaddsa Skrittura bil-

I

J

Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

Malti. .. Issa għaċ-ċirkulari, għall-gideb u .għall-ipokrizija tagħ­ha ...

"Dawk is-sinjuri li għaġnu u fattru l-famuża ċirkulari, l1 daħħket tant lin-nies ta' dawn il-ġranet, jikkundannaw ix-Xir­ka tal-Imdawlin għaliex - igħidu huma - fis-seklu XLV kien hemm sellta msejħa tal-tnluminati ;fi Spanja, Franza, Ġermanja, Ingilterra u ar,tijiet oħra, fejn xerrdet xi tagħlim mimli :bir-raz­zjonaliżmu u bil-fanatiżmu spiri"twalistiku u sentiment ali li kien kontra l-Knisja ... Ħa! Ħa! Ħa! Ara x'għandu x'jaqsam ix-xebħ tal-isem! ... Mela skond ma jaħsi:bha l-vasto compr:endonis ta' dawk is-sinjuri l-'Filarmonika Sant' Andrea u l-oħra La Vale.tte għandhom jiġu kkundannati, għaliex hemm żewġ loġoġ tal-ma­żunerija b'dana l-isem, jiġifieri Saint Andrew's Masonic Lodge (huwa qassis!) u La Valette Masonic Lodge ...

"Maltin! Lil dawk il-foloz li jiġu ixewxukom kontra Dimech, jgħidulkom li huwa mażun, li huwa ħ€,kk u hekk, għidulhom: Ja foloz tradituri, jaegħdewwa tal-poplu! Viva l-Fqir! iFit-tajn il-qarreqin! Viva l-ġid! Viva l-paċi bejn il-Maltin kollha! Viva x-Xogħol!"

Il-kliem li kien iġib Il-Ħ.abfb "Qportet Ut Unus Pro Popolo Moriatur" :Dimech kien jeħodhom għalih. Għal din U-theddida huwa ħareġ foljett bit-Taljan jismu "A Oui Mi Rivolge,ro? Cui Chiamero In Mio 'Soccorso?" u jibda billi jikkwota lil San Mat­tew, XlVIII, 7. F'dan i1-foljett :Dimech jakkuża lil Muscat Azzo­pardi b'tixwix sabiex il-poplu jassassina lil Dimech.

Vae mundo a scandalis. N,ecesse est enim ut venian.t scandaJ.a: verumtamen VClie1 homini illi per quem scalndalum venit. - Matt. XV'III, 7.

Pare che niuna legge ci sia in .Malta che raffreni 'lin tanti­netto la impudente insolenza, le spavalderie e le menzogne nau­seanti di certi presuntuosel1i atteggiantisi a qualche cosa di grande d'inarrivabile: ad ogni modo desidero saper,e Se, e vero che certi sieofan.ti,certi ipocritoni, abbiano 11 dirltto, n privi­legio di poter detrarre e calunniar,e, impunl:tamente uncittadino qualunque dell' impero brittanico. A eui mi rivolgero per sapere questa?

Visto el1e di le,ggi non mi intendo eica, non istimo impropria rivolgermi all' Avvoeato della Corona, 0 a ehi ne fa le veci, nel1a f<B,rma speranza eħe se tale legge frenatriee nOn esiste, egli si affl'etti a f.arla, pria ehe salti li tiechio a chi che si sla di farsi giustizia da se can 'un palo di gentili schiaffettini a qualche sciol0 ehe di se pr,esuma soverchiamente.

Henry F1rendo 83

Uomo non v'ha in tutta Malta a cu! non sieno cogniti gli sforzi veramente diabolici ed esecra:bil1 fatti da poche dozzin? di ipocritoni ad oggetto di discreditare neIl' opinione pUbblica la ormai inconcussa "Xirca Maltia", ·e dlstorre i Maltesi uaI farvisi incrlvere. Di tutto si fece per dis,trugger,e, e annientare la prov­videnziale Societa in sul nascere. D1 Dimech, a cui e v,enuto in pensiero d' 1stit·uire codesta societa, si dissero chiodi: non saria facile ,enumerare le menzogne d'ogni dimensione, d' ogni forma e d' ogni colore che i nemici deI vero e deI progressQ si fecero leci,to di sparge'fe sul conto suo. Per due lunghi anni soffio nella isola un vento di persecuzioni le piu esosee nefande che imma­ginar si possano; basti il dire che si giunse perfino al punti d' incitare 11 popolo insciento ad assassinarmi. In tuttocio prese parte attlvlssima un cotal Giuseppe Muscat Azzopardi, P.L., 11 quale non si peritO di ripeter,€ nel perlodico "I1 Ħabib" da lui diretto le parole deI f,eroce Gaifa, oportet ut unus moriatur, parol:: miranti ad incitare, come' ho detto, i1 popolo ad assassinarmi. Altri fog1i pubblicarono articoli e articoloni, citando spesso in appoggio deI loro dire passi deIla Santa Scrittura, di cui sanno can tanta arte tarcere il sensa.

Per non dilungarmi ,troppo su questo punto dira cne per due anni si videro drappe11i d' ipacritoni camuffati da dif,ensori delIa 'Santissima Religione di Cristo, cui essi non conoscono, avanzantisi audacemente, spiranti fiamme', urlanti come belve sitibonde deI mio sangue, come energumeni.e chiedenti la mia morte·, senza che la polizia movesse un dito per proteggermi.

E ora mentre sl trruttava una causa da me intentata contro un ,tal Paolo Mizzi, di cU1 si vuole fare uno strumento d' inlquita a mio danno, 10 stesso P.L. !Muscat Azzopardi fra altre COSe non vere, ebb€' l' audacia di dire che io insegno ai miei al1ievi 1'ir­re1igione! L'arma di cui &i valgono i miei implacabi1i detrattori e sempre la r.eiigione! Povera religione, in quali mani sei caduta!

Si vede da quanto si e dettodi soprache l' odio per Dimech non e per anco spento. Queg1ino che vogliono la schiavitu deI popalo, vogUono pure la mia dlstruzione, ,e ordiscono trame.

A chi mi rivolgero? A chi chiedero protezione? Se la legge non mi difendera, mi difend,ero da per me?

EMMruELE DIMECH. Sadattant l-8Jttivitajiet tax-Xirka baqgħu sejrin. Laqgħat

għan-membri fil-magħluq. Laqgħat għall-pubbliku fil-miftuħ.

Dawn ta' l-aħħar kienu ftit imma f'xi villaġġi Dimech għamel speċi ta' "corner meetings". n-popolarita tax-Xirka bdiet tiż-

84 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

died. Is-Sur Paul Mizzi, li għandu It-teżi tiegħu għall~B.A. His­tory fuq "Parishes, Parishioners and Parochialism" jgħid li f'Għawdex ukoU kien hemm ftit Dimechjani, u dawn kienu fir-Rabat, Għawdex.

F'Malta l-bejjiegħa tas-suq tal-Belt bdew iżejnu l-imw~eżen. il-karrettuni, il-kvievet tagħhom bI-arma tax-Xirka, il-bandiera maltija bil-balla fin-nofs, jew bis-salib ,tat-tmien ponot tal-Ka­vallieri; u bdew jiktbu mal-ħi.tan "Dimech, Salvatur tal-Ħad­di:ema!"

Tant hu hekk li Dimech ħassu b'saħħtu biżżejjed biex jgħid li filwaqt li qabel l-Ingilterra setgħet taħqar lill-Maltin mingħajr ma jiġri xejn għaliex ma kien hemm l-ebda forza organizzata biEX twaqqafha milli tagħmel hekk, issa dan l-Ingilterra ma set­għetx tagħmlu iżjed għaliex klene,t twaqqfet il-forza organizzata meħtieġa biex tiġġildi1ha. Dan hu kliem iebes ħafna, sedizzjuż. Għalh~kk Dimech jgħidu bil-Franċiż, forsi biex ma jifhmux kul­ħadd, fil-Bandiera (1<0/6/1911): He1l,reusement il y a quelqu'un quia cette force.

Darba waħda nhar ta' Ħadd filgħOdu fl-1913 Dimech qatagħ­ha li jmur jagħmel corner meeting f'Ħal Qormi. B'Xi mod il­Kappillan jew xi predikatur ieħor fil-parroċċa sar jaf b'din il­miġja u fil-priedka tal-quddiesa qaL li f'Ħal Qormi kienu "ġej­jin is-sriep biex javvelmawkom kontra l-KnisJa!" Malli Dimech wasal Ħal Qormi, daru għalih għadd ta' nies, ħaġġruh, u ħal­lewh fl-art b'rasu maqsuma. Din hi ġrajja 11 tista tidher im­ġebbda imma fil-fatt hija aċċertata mhuxbi.ss ma' nies li semgħU biha iżda wkoll ma' nies 11 min jiġi minnhom kellu sehem fit­tħaġġir. Hija ħaġa 11 Ituri l-istat 'ta' antagoniżmu għam! 11 l­ġlieda, 11 forsi tista ,tissejjah b'mod uniku "politiko-reliġjuża",

kienet waslet. F'dan il-każ iżda l-ġlieda ma kinitx bejn Knisja u S'tat imma bejn Moviment u l-Istabbiliment.

Nhar is-Sibt 25 ta' Lulju 1914 kellu jsir "Grand Anglo-Mal­tese Variety Concert" fit-Teja.tru Manoel, Valletta. Id-:-dħul minn dan il-kunċert varjat kellu jmur għall-ħaddiema m~mbrl tax­Xirka Maltija li kienu jew qiegħda jew inkella bil-"compulsory leave". F'dan il-kunċert i'Professor Emmanuel Dimech" kellu jagħmel diskors bI-Ingliż fuq is-suġġett "The Bene!flit Res'ulting From Mutual Help". Wara l-innu tax-Xirka k€llu jindaqqgħall­ewwel darba u kellu jkun akkumpanjat minn kor ·tat-tfalli kien ilu xi żmien jipprepara l-kant ta' dan l-innu. L-innu, 11 l-mu­żika tiegħu qiegħda tkun ippubblikata f'dan il-ktieb, inkiteb minn Maestro Pasquale Sciculna u għamlu stil me,xxej u rivoluzzjonar-

Henry Frendo 85

ju. Fit-test ,I;al-kompożitur il-kliem "voei puerili" jistgħu .itt:fis­sru jew vuċijiet ta' tenuri jew inkella vuċijiet ta' tfal. L-innu huwa miktub għall-ewwel u t-<tieni vuċi u ż-żewġ vuċijiet huma filt-"treble elef". Il-"metronome speed", jekk mogħti, ma jintagħ­rafx imma probabbilment huwa ta' "1-16 to the crochet" stil alla marcia. L-użu tal-campana, imbagħad tat-trombe, imbagħad

tal-cannone, voce assai forte, probabbli jagħmel dan l-innu ri­voluzzjonarju l-uniku wieħed malti 11 haWn ,ta' xejra nazzjo­nali, mhux partiġjan fis-sens politiku normali. Il-mużika u l­kliem jixirqu lil xulxin u huma riflessi f'xulxin b'mod li l-innu huwa wieħed tal-widna bil-mużika daqs kemm hu mħeġġ,eġ :fl­ispirtu.

Imma wara dawn il-preparazzjonijiet kollha u wara 11 l­pulizija kienu assiguraw lix-Xirka 11 l-permess kien mogħti, fl­aħħar minuta wara pressjoni 11 saret minn xi persuni mhux magħrufa l-pulizija ma ħallietx il-kunċert isir u għalqet il-bi­bien tat-tijatru Manoel.

Bħala protesta kontra dan l-aġ1r id-Dimechjani hejjew marċ ta' protesta, aktarx li l-ewwel marċ ta' protesta fuq l-istil kon­temporanju. Dan i1-marċ, 11 kellu jgħaddi mit-<toroq ewlenin tal­Belt Valletta, kien se jsir nhar il-Ħadd 23 ta' Awissu. Lejlie,t it-23 ta' Awissu, nhar is-Sibt, id~Dimechjani kellhom jattendu għal laqgħa urġenti għand il-Professur. Dak is-Sibt kien l-aħħar Sibt li fih ħarġet Il-Bandiera Ital-Maltin. U kien ukoll l-aħħar ftit żmien 11 l-Professur kellu jagħmel f'MaJta. Il-laqgħa urġenti 11 kellha ssir għandDimech, imħabbra fl-aħħar ħarġa tal-gazzet­ta, kien,,'t imxandra b'dawn il-kliem: "IL-ĦADD LI ĠEJ (23 TA' AWmS:U) HE1.v!iM. BżONlN LI S!SIRLAlQGĦA FIL-LOKAL TA' STR. BRITT,A!NWA 62A, VALiI1ETTA. GĦ.A.LHEK.K DAWK L-AĦiWA KJOI.;LHA LI MA: JKUNIUX. JAĦDOMU D-DOOKYARlDJIĠU MIT­LUBA BIEX MA JONiQSUX. SAĦĦA.

EMM. DIiMIDOH (PRESIDENT)

Wasal l-għada u għadd ġmie1u ta' Dimechjani u numru kbir ta' pulizija jgħassuhom inġabru l-Belt għall-marċ. Bdew mixjin fi gruppi, b'Dimech quddiem nett. Wara ftit, quddiem il-Qorti ta' Fuq, Dimech ordna li min irid selta' joħrOġ barra l-bwiet ta1-ġlekk u t.al-qalziet bi,ex il-pulizija ma jkunux jistgħu jitfgħul­

hom munita falza fihom ħalli jakkużawhom b'hekk ... il-mossa li d-Dimechjani jsostnu li saret fuq Dimech meta nxteħet it­tieni darba l-ħabs, dik tal-munita falza. U hekk għamlu, bi sfida

Sf:l Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

ghall-pulizija hdejhom. Għal <tliet snin il-pulizija kienu ghas­s·cw lil Dimech u lil shabu anki fi djarhom stess. Dak il-Ħadd memorabbli l-ghassa waslet fejn kellha tasal.

Malli l-folla waslet Kastilja l-pulizija firxu n-nies, hat!u lil Dimech, haduh ghalih wahdu, arrestawh u o!frewlu għażla ta' żewġ postijiet li f'wiehed minnhom huwa kellu jkun ,eżiljat bhala priġunier politiku minhabba l-attivitajiet tieghu.

F1tit iżjed minn ġimgħa qabel kienet faqqghet l-ewwel gwer­ra dinjija. U Mal,ta kienet fortlzza-kolonja tal-Gran Brittanja li kienet poter imdahħal fil-gwerra; Id-IDimechjanima kinux in­nies li xtaqet f''MaLta l-Ingilterra. Id-Dlmechjani, u Dimech in­nifsu fl-ittra tieghu li qiegħda 'tiġi ppubblikata hawnhekk, iqis lill-Knisja u l-Istat flimkien fl-eżilju tieghu imma fil-fatt dwar dan la hemm u ak,tarx 11 lanqas qatt jista jkun hemm provi. .

Nhar il-5 ,ta' Settembru HH4, Manwel iDimech, akkumpanjat mill-pulizija, u minn ftit minn shabu fosthom Salvu Astarita b'bandiera bajda f'id-ejh bhala simbolu ta' rieda tajba lejn il­poplu mid-Dimechjani, marru x-xatt tal-Belt fejn kien hemm jistenna lil \Dimech il-vapur Carola, il-vapur 11 kellu jiehu lill­PresIdent, tax-Xirka Maltija 'il boghod darba ghal dejjem. Asta­ri:ta fuq dghajsa wassal lil Dimech sal-vapur, filwaqt li d­Dimechjani l-oħrajn baqghu iħarsu mix-xatt u mis-swar, speċ­jalment fil-Barrakka ta' Fuq, lfil-!Barrakka t'Isfel u f'Barriera Wharf. L-ahhar tislima, l-ahhar ghafsa ta' id m'id, l-ahhar tix­jira, l-aħhar ghafsa ta' qalb fuq l-art maltija, il-Carola ħiereġ bil-mod il-mod mill-Port il-Kbir.

"0 minni wisq mahbub u ghażiż Astartlta", k1teb minn Lixan­dra /Dimech lill-habib tieghu Salvu li kien wasslu bid-dghajsa sal-lCarola, "qieghed nikitebJ.fk b'nofs ġismi mejjet, tista tgħid taht ghajnejn il-bojj.iet tieghi.

"Elftiżżija hajr minn qalbi tal-erba' kelmiet sbieh li bghat­t1i u li jiena qraj,thom b'għoġba kbira għadHU aktar mejjet milli ħaj. Alla jtik il-qawwa u l-hena li jisthoqqul'ek. Int ferrahtni qabel mewti bI-ahbarijiet tieghek. Mela x-Xirka għażiża ma mie­titx. Ikun imbierek il-Kbir fuq kull kobor issa u dejjem, u im­bierek tkun int, li ftakal't fija. Mah1bub habib ti,eghi, jiena ma nsejtx is-siegha li fiha inti rsaq.t bid-dghajsa waħdek taħt il­vapur U kien sejjer joħodni 'il bogħod minn Malta, u tajtni l­aħhar tislima. Bosta drabi ħsibt fik f'dan i:ż-żmien koUu. lBil­ferh qrajt li rnti miżżewweġ u għandek !t-tfal. Alla jseddaqhom­lok, u jagħtihom il-hila u l-qlubija 11 ta li1ek!

"Il-qassisin u Il-Pagun riedu l-mewt tieghi, u dak 11 riedu

Henry Frendo 87

ġabuh! Inqdew bI-Ingilterra, u waslu fejn riedu. Niltlob li nies min-nisel tal-Pagun, jew minn dawk l-oħrajn li assistew mal­egħdewwa tiegħi biex jeqirduni, ma jiġu qatt milqugħin mix­Xirka. La tinsewx il-ħsara kbira li għamlulna. Huma f.erħu meta aħna bkejna.

"L-Alfabett Malti - la tinsiex - kont jien l-ewwel wieħed li tkellimt fuqu, u fuq il-Għaqda tal-'Kiltti-eba Maltin. Imma l­għedewwa għajjruni, fixkluni. Il-ħolqien ta' alfabett wieħed għall-Maltin kollha mhix ħaġa tqila, imma l-għajjurin, l-ak!tar­nett D-Pagun, għadhom ħajjin, għall-ħsara ta' Malta. U il-qas­sisin, 'egħdewwa tax-Xirka tad-dawl, għax iridu jħallu l-ġens

Mal,ti fid-illam, ħalli jistgħu aktar bil-ħeffa jikluh, għadhom ħajjin ukoll. Inti taf, ukoll, li fil-ktieb tiegħi <IIl Ghellien tal Erbrut Dsna" (Malti, Italjan, Ingliż u Franċiż) jien urejt fit-tarf kif jinqara l-Malti. Imma dak l-alfabett, kif l-alfabetti l-oħra kollha li bihom il-Maltin jiktbu, ħażin :kemm jista jkun, agħar mill-Industani, mill-Gharbi, mit-Tork V mill-Kurdi. Jekk ma mmutx Ifl.s, kif iriduni l-egħdewwa tiegħi, u kif qegħdin jisten­new i1-qassisin f':Malta, bil-lJ?agun u oħrajn bħalu magħhom,

jiena nittama li nagħti lil Malta alfabe,tt xieraq. Irrid nara jekk nistax niktbu issa, għad illi mejjet bil-ġuħ, għax ili ma nduq 24 siegħa, u l-aħħar ikel li kilt kien Hit rnss mgħolli :fi-ilma, u biċċa ħobż iebsa b'xejn.. (~-Ingliżi għamlu, u qegħdin jagħmlu wisq biex imarrduni!). Mela ħalli nara nistax nagħmel xi ħaġa.

"L-Alfabett Malti maħluq minn Emmanuel Dimech xi ftit siegħat (priċlu kien) qabel ma waqa' mejje,t taħt il-qilla u l­mibgħeda tal-Ingliżi fl-art tal-Eġittu.

<Ia (a), b (be), Ċ (ċe), d (d), e (e), f (f), g (ge), ġ (ghe), he (he), ħ (ħa), h (ghe), i (i) , j (ye), k (che), 1 (il), m (lm), n (in), 0 (0), p (pe), q (ka), r (er), s (es), t (,te), u (u), v (ve), w (we jew u).

"Għażiż ħabib ma n1flaħx nissokta, il-ġuħ għafasni sewwa, u ...... "

Dimech miet skond l-iskrizzjoni taħt ir-ritratt Uegħu l"ega-1M li11-Bibljoteka minn \Salvu lPulis, nhar it-18 ta' Marzu 19'21, f'Sidi 'Bishr, Xatbi, Lixandra. Hawn min jgħid 11 miet f'April, mhux f'Marzu. Hawn min jgħid li miet avvelenrut, imma iżjed huwa probabbli 11 miet bil-piena ħarxa li sofra għal ħidmietu. Bħal qabel, il-merħla mingħajr ir-ragħaj 'tgerrxet u tferrxet u fil-gwerra tal-1914-18 iX-Xirka organizzata tista tgħid 11 ftLt ftit għebet. Imma Dimech k,ellu effett fuq ix-Xirka daqs kemm ix­Xirka kellha effett fuq is-soċjeta Maltija. U l-impof1tanza kbira

88 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

tagħha għad trid ,titqies :fil-fond meta ż-żmenijiet riċenti jkunu tbiegħdu Hit mil-lum u saru iżjed għall-v·€·rita storika kollha.

IL-HAMES TAQSIMA

ANTI~DIMECHJANlżMU

MILL~KLERU MALTI

Henry F'rendo 91

IL-PASTORALI

Fil-"Ħabbar ta' S:ant'Antnin" (Novembru, 19.11 numru 11, pp. 3'20'-3&4), organu tal-,Patrijiet Franġiskani Minuri Konv,entwali, dehret Pastorali 'ta' l-isqof Pietru Pace bid-data tal-.a t'Ottubru, lil!ll. Il-ftuħ tal-pastorali Juri sewwa kif il-knisja maltija kienet tħar,€s lejn Manwel Dimech, tagħlimu u niesu:

"Minn f.ti,t taż-żmien ġie,t istitwita fost;na grlaqda, imsemmija "Xirka ta' l-Imdawlin", sostnuta u mxerrda minn ġurnal li joħroġ kull ġimgħa msejjaħ "Il-iBandiera tal-Maltin". L-isem ta' din l-Għaqda sa mill-ewwel tana x'naħsbu fuq il-fini ta' l-istess għaqda, billi aħna nafu ben 'tajjeb x'inhi s-setta ta' l-Imdawlin li nibtet :fis-seklu XLV ġewwa Spanja minn Gonsalvo Martino u mxerrda mbagħad fi Franza, fil-Ġermanja, fl-Ingilterra u bnadl­jiet oħra b'tagħlim qarrieqi tar-razzjonaliżmu u tal-fanatiżmu spiritwali u sentimentali, kontra l-awtorita tal-knisja, ,t·a' l-is,tat u tal-familja, u għalhEkk ġie.t minn kullimkien ikkundannata sa mill-15·7i5 appena uriet x'kienet issarraf."

Il-pastorali ssemmi l-artiklu li deher ftl-"Bandiera tal­Mal·tin" (għadd ,3'7'8) tas-Sibt, 30 ta' Settembru, 1911 u tixli Iix­Xirka b'tagħlim soċjalista. Din is-silta mill-pastorali titkellem ~ar:

" .. F'artiklu minn tal-"Bandi,e·ra tal-Maltin" ... iħeġġeġ lin-nisa sabiex iqumu u jipprokuraw li jkunu f'kollox bħall-irġiel billi jlpperswadihom li assolutament fis-soċj,eota g>ħandhom l­istess drittijiet; tagħlim oppost għal daka ta' l-imqaddsa Skrit­tura u tal-Vanġelu u kontra kwalunkwe fundament ta' l-ordni soċ}ali. F'artiklu ieħor fejn ikompli jUri l-iskop ta' din ix-"Xirka", f{)st ħWE'jJeġ oħra, iġiegħel lill-miktubin 11 jagħmlu kwalunkwe reżistenza għall-kmand .tas-superjuri għaliex il-bniedem m'għan­dux ikun bħal biċċa ·tafal ... "

Il-fehma tal-pas·torali kiene·t li b'dawn il-prinċipji u b'oħr·ajn imsemmija jinqerdu s-saħħa u l-ordni ,fi ħdan il-familja u s­soċj.eta. Dan qanqal lill-isqof bi,€·x iżid igħid:

"U għalhekk aħna issa ma nistgħux nibqgruu iżjed siekta u ma ngħollux il-vuċi tagħna biex nikkundannaw tant "ix-Xirka ta' l-Imdawlin'' kemm ukoll il-ġurnal "Il-Bandiera tal-Maltin" u nwiddbu !id-diretturi tagħhom li ma jkompJmx din il-missjoni u lill-miktubin fiha, lis-soċi u lill-qarrejja li jitilquha."

lMada.nkollu, ftit paġni wara, fi-istess ħarġa ta' "lI-Ħabbar ta' Sant'Antnin ta' iPadova", dehre't pastorali oħra, miktub a minn Pi,€,tru Pace bid-data tat-23 t'Ottubru, 1911. Il-qofol ta' kulma

92 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijiet,u

qalet il-pastorali hu li l-awtorita tal-knisja sogħob biha li l­ewwel pastorali tagħha ma swiet għal xejn, <li li issa d-Dimech­janiżmu u Manwel Dimech innifsu huma kkundanna"ti. Din hi s-sata l-iżjed importanti:

"Għaldaqstant biex niskansaw deni iżjed kbir u nsejħu lil dawka li għawġu mit-triq id-dritta, aħna nużaw is-setgħa tagħna billi nżidu l-kundanna semp1iċitax-"Xirka ta' l~Imdawlin" u tal-"Bandiera tal-Mal,tin" il-piena ta' DNUB MI!),JJET (l-ittri k,apitali huma miktub a fil-pastorali) riservat lilna għal dawk kollha li bi kwalunkwe mod għandhom jew jieħdu sehem fil­waħda u fl-oħra, jew jagħtu isimhom bħala mseħbin fix-Xirka, sija biex jagħmlulha kuraġġ biex tgħaddi 'l quddi.em, sija billi jieħdu sehem biex tibqa' tixtered; tant permezz 'ta' l-istampa, tant bir-riproduzzjoni, kemm bil-bejgħ, bix-xiri, bit-tqassim, bi1-qari, jew billi jżomm għandu l-gaz~€'tta msejħa "l-Bandt.era tal­Maltin", u din il-piena tibqa' ,tagħfashom anki jekk l-istess g,az­zetta jew folju jiġi mibdul isimha u jibqa' taħt l-istess direzzjoni."

Il-vittma erojka kien Manwel Dimech, mibgħud u mżeblah saħansitra bil-mod kif il-Pastorali titkellem fuqu: "Ltd-direttur imbagħad tal-"Bandiera tal-Maltin", iEmmanwele Dimech li qiegħed iħeġġeġ tant disprezz lill-awtorita Ekkleżjastika, nwaħ­ħlulu iżjed il-piena ta' l-ISKOMUtNl!KA (l-ittri kapitali huma miktub a fil-pastorali) li minn a aħna biss nistgħu ilħolluh wara li jkun 'tana provi ċari ta' ravvediment, u ta' riparazzjoni ta' l-isk,andlu li ta."

Il-ħarsa li l-awtorita tal-Knisja kellha fuq DImech tinħass ġmielha fil-qosor ta' dan il-kliem mill-pastorali msemmija: "Neżortaw fi-aħħarne,tt ma' l-appostlu missierna lill-fidili kollha li huma fdati taħt il-kura tagħna li ma jħallux lil min iqarraq bihom b'diskors għoli, ħelu u sabiħ għall-widna għ,all-kliem ta' dawk li jmorru jsibuhom ,taħt xbiha ta' ħaruf mans mentri li jkunu lpup li jridu jimlewlhom rashom.

"IL-QERQ TAD-DIMONJU"

L-aqwa kitba ta' )Gejra ekkleżjastika, minbarra l-pastorali, li riedet tkisser lill-isem u t-tagħlim ta' Dimech tinsab fil-ktieb "Il-Qerq ,tad-Dimonju mikxuf f'Malta" li ħareġ bil-barka ta' l­awtoritajiet tal-Knisja f'Novembru, 1912, b'dedika "Lill-maħbub isqof tagħna Mons Pietru Pace D.D. . .. bħala difiża tar-Re'liġjon

Imqaddsa". Dan il-ktieb hu xogħ,olta' Dun Pietru Pawl Galea minn Ħaż-żabbar. F'daħla qasira l-awtur jiskuża ruħu mal-qar-

Henry Frendo 93

rejja minħabba l-iżbalji fi-istil u l-kitba tal-Malti tiegħu u jżid igħid li ahjar li jsir il-ġid milJ:l jikteb bI-stil meħtieġ mill-ilsien Malti. F'kelmt~-jn oħra ta' daħla dwar is-suġġett tal-~tejjeb, Dun Pietru :Pawl Galea jikteb b'entużjażmu u spirtu qawwi kontra l-ħsara spiritwali ta' 'żmienu, u dwar kif "serp" lew "dimonju" ġieb is-saMa t'Alla f'Malta:

"Id-demonju ra immela dawk iċ-ċirkustanzi li semmejna: tan-nuqqas ta' xogħol, tal-kummerċ u fil-ftehim mal-Gvern; ra ukoll li huma wisq favorevoli għall-antiki ħSibiji·et infern ali tiegħu fuq fMaHa; ilu d-demonju jittanta, mingħajr ma seta' jirnexxilu qatt, li jeqred minna r-Reliġjon ta' Ġesu Kristu .... tiftakru f'dak !t-tahwid li nqala' fuq iż-żwiġijiet sittax-il sena ilu. Tiftakru wkoll li ftit tas-snin ilu rnexxielu jdaħħal fostna l-liberta ,tar-reliġjonijiet. Billi! Malta kattolika kienet u kattolika tibqa'. U issa? Issa sab, kif għidna, ix-xoqqa f'moxtha b'dawk iċ­ċirkus:tanzl: Għalhekk mar iħaddem dik il-ħżunija antika tiegħu li għ,am.e:l. ma' Adam ,u Eva, jiġifieri sab kliem li bih ried iqarraq bil-p0plu billi jurih li jrid jeqred dawk iċ-ċirkustanzi. .. Għal dan il-fini xellerat imur jinqeda b'wieħed Malti bħalna, mgħam­med bħalna li jismu: MANlWEiL DIMECH, Direttur tal-gazzetta IL-BANtD1ERA TM..-MALTI!N!

"Dan Manwel [)imech 'imur iwiegħ·ed anzi jiżgur,a lill-poplu malti li jrid jeqred darba għal dejjem il-ġuħ, il-qgħad, minn Malta, billi jibni fabriki u jraħħas il-ħobż sold u nofs ir-ra.tal, u li jaqbeż għad-drittijiet tagħna! ... Dan il-kliem, hi ħaġa dritt a, meta tislmgħu, jiġbdek ,u iġiegħ1€k tgħid miegħu: din hi r-raġuni li bosta mill-Maltin emmnuh mingħajr ma fittxew; b'Uema mod u mezZi sejjer ikompli dak li wiegħed? ... Għalhekk irnexxi,e:l.u jiġbor soċj.et.a .ta' <tmintax-U elf ruħ (qal hu fil-gazzetta "TI­Bandi·er,a tal-Maltin" tal-21 t'Ottubru, 1911) u isem taha l-aktar suspett, isem xeUerat, isem ta' eretiċi bħalma huwa: Ix-Xi.rka ta' l-Imdawlin ... "

TI-~tejjeb, miktub bi stil ta' diskursata shuna, xi drabi b'xeħta pjetuża u ta' pri.etka, huwa mqassam fi tnax-U taqsima 11 lkoll j1ttkelImu dwar punti, kliem u tifsiriet differenti, aktarx imġebbda. tal-kliem miktub u magħruf ta' 1Manwel Dimech.

Mill-ewwel taqsima, "L-Iskomunika u l-Kundanna", din is­silta 'titfa' dawl qaWWi fuq il-mod kif bosta kienu jaħsbu dwar din il-qasma soċjali-reliġjuża:

"L-iskomunika mogħtija biss lil Manwel Dimech bħala diret­tur ta' "TI-Bandiera tal-Maltin" u bħala kap u direttur ta' "Ix­Xirka ta' l-Imdawlin'' hija l-akbar piena li l-Knisja mqaddsa

94 Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

tista' tagħti kemm bħala skomunika, kemm ukoll għall-kwalita ·ta' l-iskomunika mogħtija lilu. Din l-iskomunika kif ġi.et mogħ­

tija lil Dimech mi<t,-tejoloġj hi msejħa "Nominatim", jiġifieri meta superjur tal-knisja jiskomunika lil xi ħadd :fil-waqt li jsemmih b'ismu u b'kunjomu u b'xi kwalitajiet oħra li bihom ikun magħ­ruf.

"Dik l-iskomunik·a (li minħabba fiha Manwel Dimech sar wieħed minn dawk li jissejħu "Scumnicati vitandi", jlġlifiEl'i l­insara għandhom jaħarbuh) iċċaħħdu mis-su1fraġi publiċi u mlt­talb publiku .... "

!t-tieni .taqsima dwar "Diffikultajiet ta' xi uħud" ti·tkellem dwar il-qerq li jistgħu jġarrbu l-Maltin 11 jaħsbu li t-tagħlim ta' Dimech m'huwiex ħażin.

!t-tielet taqsima 'tiddef·mdi s-setgħa ta' l-isqof bħala l-bażi tal-kundanna. Ir-raba' ,taqsima titkellem dwar "L-Ewwel Errur" li, Ifil-fehma ta' l-awtur, hu mibni fuq il-kliem li .Manwel iD.imech kiteb fil-ġurnal tiegħu ta' l-l ta' Lulju, 1911. "Manwel Dimech, kiteb u stampa li ma hemmx bżonn 'tmur il-knisja biex titlob, imma huwa biżżejjed tmur fuq xi għoljiet, jew magħluq ma' xi oħrajn f'kamartek. Dan huwa kliem qarrieqi. Fil-waqt li jidher ma jridx jiċħad għal kollox i't-talb ... iżda meta jneħħi l-knisja bħala lok prinċipali għat-talb, il-ħsieb tiegħu huwa li jeqred minnkom bil-ftit il-ftit fit-talb ... "

Is-sitt taqsima tipprova tnisselereżiji dommatiċi minn kliem li Dimwh kiteb dwar il-qima 'ta' x.blhat re1iġjużi u torbtu mal­moviment ta' l-Ikonoklasti u ta' l-Iżl-amiżmu. Iżda r-raba' taq­sima, mibnija fuq il-kliem dimechjan "Lil Alla ssejħulu qatt Bambingħax Bambin ma kien qatt", hija twila ħafna u ġġebbed ġmielha t-tifsirieteretiċl - skond l-,awtur, dejjem - li jistgħu joħorġu minn din l-istqarrija 11 Dlme·ch kitibha l-iżj,ed biex jiftaħ moħħ il-poplu milli biex jisqlh b'dutrini reliġjużi ġodda. L-awtur tal-ktejjeb, minħabba dan il-kliem ta' Dimech, fantas sensiela ta' ·er·eżiji dwar il-fidwa, it-'tnissll ta' Ġesu u tal-Madonna, it­Trinita u punti oħra.

Silta importanti fid-disa' ,taqsima hi din: "Dak s,tess, jiġifieri

ManweJ !Dimech, li qal dan il-kliem ċaħad ukoll it-talb :fil-knisja fejn jinsab Ġesu 8agramentalj;., .. ċaħad ~t-talb :fil-knisja li huwa lok prinċipali għat-talb ... F'kelma waħda b'dan Manwel Dimech ma riedx jagħmel ħaġa oħra ħlief li jiftaħ :fl.1-qalb tal­Maltin lIt-triq .għas-soċjaliżmu ... "

Id-definizzjoni ta' !Dun 1>.1>. Galea dwar soċjaliżmu hi din: "Imma meta :tgħid soċjalilfunu ·tkun qiegħed Itgħid ribel1joni

Henry Frendo 95

kontra l-kapiji'E.t kollha mingħajr l-ebda differenza ... " Flimkien mal-ħruġ tal-gazzetta, it-twaqqif tax-Xirka kien

meqj:us bħala għodda qawwija wisq għa't-tixrid ta' dawn il-ħsibi­ji,etu drawwi,et ġodda. Flimkien ma' l-idejiet imfissra fuq il-karti, l-anti-dimechjam.i ħ,ass,€w ir-riħ ta' l-ambjent 11 beda jonfoħ bis­saħħa ta' l-imseħbin.

"Manwel Dimech" - kiteb il-qassis Galea fl-għaxar taqsima -"kellu l-ħila jiżra kliemeretiku fil-gazzetta tiegħu "D-Bandiera tal-Maltin" bil-fini, naħsbu aħna, bi<ex idawwal llil-MalJtin. Għal­daqstant irid li dak il-kliem eretiku jinbed u jikber fil-qlub ,tagħ­hom fiimkien ma' sentimenti oħra minn ti,egħu: dawn is-senti­menti huma sentimenti 'tas-soċjaliżmu, tar-rivoluzzjoni, ink,eila 'tar-ribelljoni kontra l-kapijiet tagħna sew tar-ruħ ,u, sew tal­ġisem. :Prova l-aktar ċara ta' d,an il~fini tiegħu, Manwel Dimech mar jagħti meta b'fini ieħor qarri,eqi mar iwaqqaf din ix-Xirka; 11 biex aktar iwettaq f'moħħ min jista' jifhmu u għalhekk jagħraf liema huma tabilħaqq is-sentimenti tiegħu, f'dak li għandU x'jaq­sam mas-soċjeta, isem mar jagħtiha l-ak,tar xellerat, rivoluzzjo­narju, iSEm ,eretiku, bħal ma huwa dak ta' l-"Imdawlin".

D-preġudizzju klerika1i kontra n-nisa jinħass ukoll f'din is­silta li turi ċar l-ugwaljanza 11 kien jemmen fiha Dimech, ħaġa li llum niftaħru biha: "Hekk u xejn anqas minn hekk mar jaħseb Manwel Dimech meta fil-gazz.etta tiegħu tat-30 ta' Se,ttembru, 1911, mar huwa jagħmel dak l-appell lin-nisa s,abiex iqumu u jħabirku ,għal biex ikunu daqs ir-raġ,el f'kollox, u jipperswadihom li huma għandhom assol:utament l-istess drittijiet fis-soċjeta! ! !" (I,t-'tli<et marki t',esklamazzjoni jinsabu fil-ktieb ukoll).

Aktar 'l isfel l-awtur jissokta jikkri,tika hekk: "Kiteb infatti u stampa illi l-mara tax-xogħol 11 tagħmel għandha titħallas daqs ir-raġel (kemm-il darba taħdem daqsu)". Dan il-kliem ta' l-aħħar 11 Manwel Dimech stampa, kif intom qrajtu, ġewwa parentesi, jUri biċ-ċar dak li aħna għedna fuq, jiġifieri bata mhux f'ift sa ma stampa kliem qarrieqi minn dtn ix-xorta. Jaf wisq tajjeb Dimech, bħal ma jafu in-nisa ukoll u kulħadd, li l­mara qatt ma tista' taħdem Jew tagħmel ix-xogħol li jaħdem jew jagħmel ir-raġel."

Ma jidhirx li kollox ki,en ward :u, żahar f'dik li hi l-laqgħa tal-!altti min-naħa tal-poplu li, kien kemm kien injurant, ma setax ma jħossx it-tba<tijiet ta' l-istabbiliment Malti. Ħjiel ta' dan jagħtih, bla ma jrid, l-awtur innifsu f'din is-silta:

"X'uħud immela qalu li l-isqOf ikkundanna l-"Bandi,era tal­Mal-tin" b'ix-"Xlrka tal-Imdawl1n" b'kollox għax huwa (l-isqof)

96 Manwel Dimech - Hajtu u ĦsibijiEtu

miftiehem mal-gvern!!! Ma jarawx imma dawn in-nies (tabil­ħaqq sempliċi) li din hija l-akbar bluha li bħalha għadha qatt ma nstemgħet żgur kemm ilha wieqfa d-dinja? ... "

Id-dagħdigħa ,t;emperamentali li setgħet laqghet lil Dimech u lil sr1abu tinħass ġmielha f'dan il-kliem li jolqtok mill-ewwel għal ċer.~u ammont ta' mibegħda:

"Fejnhom, fejnhom l-antenati tagħna! Qumu 0 għeżież mis­sirijietna. Qumu mi1l-oqbra tagħkom, intom li kkumbattejtu taħt it-treġija tar-reliġjon u tas-saċe·rdoti bI-aktar kbira fid:i u bl­aktar mixgħula mħabba għall-patTija 'tagħna, sabi€x lill-fidi flimkien ma' din i1-maħbuba u għażiża Malta tagħna ħUstu minn għedewwa l-iżjed moqżieża u ħorox, q.umu, iva minn dawk l-oqbra tagħkom biex taraw lil uliedkom tal-lum, qumu biex taraw f'hlex ġiebkom dak ix-xellerat, qarTieqi serpent li mar lwegħedkom ibħra u muntanji bi kliem l-aktar qarrieqi biex imbagħad minn dak kollu, la għ·adira u lanqas żrara ma tahom! ... "

Il-ktejjeb 'ta' Dun Pietru Pawl Galea jagħlaq bi twissija ħarxa li, fost ħwejjeġ ohrajn, tgħid hekk: "Inwissukom li toqogħdu wisq b'għajnejkom miftuħa għal xi karti li qegħdin jixt€,rdu; araw, eżaminaw il-kliem tajjeb u minn min ikunu miktuba; araw jekk jiddefendux l-għemil ta' Manwel Dimech, skumnlkat mill­isqof tagħna ftt-23 t'Obtbru, 1911. J,ekk dan ikun il-fini tal-karti li jixxerrdu, la temmnullOmx. Malli tlndunaw li huma qarrieqa fittxu armuhom lmqaHgħin bċejjeċ. Temmnuqatt li karti minn din ix-xorta jkunu miktubln minn qassisin."

Is-smiet meħuda mill-ktejje.b "Il-Qerq tad-Dimonju Mikxuf f'Malta" (pp.90) ta' Dun Pietru Pawl Galea huma kkwotati kelma b'kelma. L-ortograiij.a qadima biss ,tbiddl,et.

Il-Fatti u l-Valuri fin-Nisga tal':Ġrajja 97

L-istorja tħaddan bosta modijiet kif it-tmexxija u l-ħidma għaddew minn grupp, minn qasam wieħed tad-dinja, għal ieħor; iż-żmiental-qawmien ta' l-istat modern, u l-bidla fil-qawwa tas­setgħa mill-Mediterran għall-Ewropa tal-punent flimkien mal­perijodu tar-rivoluzzjoni Franċiża kienu eżempji kbar biżżejjed. żminiji{;t bħal dawk huma dejjem ~minijiet ta' ċaqliqiet qawwija 11 gl1diet għas-setgħa. L-awtoritajiet il-qodma jiddgħajfu, u l­grajjiet kbar igħibu; minn qalb it-taħbila ta' ambizzjonijiet u stmerrija, joħrOġ iż-żmien il-ġdid.

IL-istoriku, fix-xogħol tiegħu lfjft..'l.'lerkollox, jeħtieġ ikollu l-mOd tiegħu kif jagħti valur, li huwa dejjem il-mod oġġettiv tiegħu, sabiex jagħżel bejn dak li huwa siewi u dak li huwa aċċi­dental1; u hu wkoll jista' jsib dan il-mOd skond il-għan li jrid jilħaq fl-aħħar. Iżda dan huwa żgur għan ta' żvilupp, minħabba L l-interpretazzjoni li toħroġ dwar l-imgħoddi hi funzjoni meħ­tieġa ta' l-istorja. Il-ħsieb tradizzjonali li l-bidla għadha dejjem titftsser skond xi ħaġa fissa u li ma titbiddiIx jeħodha kontra l­esperjenza ta' l-istoriku. Dak li huwa assolut fl-istorja m'hux xi ħaġa fl-imgħoddi minn fejn inkunu bdejna; m'hux xi ħaġa fil­preżent, minħabba 11 kull ħsieb tal-preżent bil-fors 11 hu relattiv. Hu xi ħaġa 11 m'hix sħiħa, u hi ·fi proċess ta' tibdil - xi ħaġa fil­ġejjieni li aħna resqin lejh. Aħna nibdew nieħdu sura biss meta nersqu lejha, u fid-dawl tagħha, waqt li nimxu 'l quddiem, aħna nsawru t-tifsira li nagħtu lill-imgħoddi.

X'inkunu, mela, qegħdin infaħħru meta ngħidu li xi storiku hu oġġettiv, jew meta ngħidU li storiku huwa iżjed oġġettiv

minn ieħor? żgur li mhux il-fatt li jkun ġabar il-fatti sewwa, iżda aktarx il-fatt 11 għażel il-fatti li messu għażel, jew, ·fi kliem ieħor, 11 ta t-tifsira tajba. Meta ngħidu li storiku huwa oġġet­tiv, ngħidu żewġ ħwejjeġ. IL-ewwel, inftssru 11 hu għandu ħila jogħla fuq id-dehra limitata ta' wieħed 11 jinsab fil-qagħda 11 jin­sab fiha hu fts-soċjeta u fl-istorja - ħila li minn naħa hi mar­buta mal-ħila tiegħu li jagħraf l-indħil tiegħu f'dik il-qagħda, jigifieri n-nuqqas ta' ħila li jkun oġġettiv għal kollox. !t-tieni, infissru li hu għandu l-ħila jitfa' t-tifsira tiegħu fil-ġejjieni

b'mod li jagħtih dehra iżjed profond a u f'saħħitha fl-imgħoddi, ħila li tista' tintlaħaq minn dawk 1-lstoriċi li l-interpretazzjoni tagħhom hi marbuta mill-qagħda immedjata tagħhom.

Il-valuri ma jistgħux jitnisslu mill-fatti. Din l-istqarrija hi tajba sa ċertu punt, iżda qarrieqa wkoll. Nistgħu ngħarblu s-sis­tema tal-valuri li ssaltan f'kull żmien f'kull art biex nifhmu kemm ħafna minnha hi mbiddla mill-fatti ta' l-ambjent. In-

98 Manwel Dimech - Hajtu u Hsibijietu

semmi t-tibdil fil-valuri mogħtija lill-kliem liberta, ugwaljanza, ġustizzja. L-istqarrija li l-valuri ma jistgħux jitnisslu mill-fatti, hi, biex. ngħidu l-inqas ħaġa, imxaqilba lejn.naħa waħda u ma turix is-sewwa. Meta nfittxu li nafu l-fatti, il-mistoqsijiet 11 nis­taqsu, u għalhekk it-tweġibiet li niksbu, huma mqanqla mis­sistema tal-valuri tagħna. Il-valuri tagħna huma biċċa meħtieġa ħafna minna nfusna bħala ħlejjaq ·umani.

Iżda, waqt 11 tiddramatizzaw it-taqbida tal-bniedem mal­ambjent tiegħu, tibnux antiteżi ħażina u qarrieqa bejn il-fatti u l-valuri. Il-progress fl-istorja hu miksub bis-saħħatar':"rabta u l-azzjoni li hemm bejn il-fatti u l-valuri.

L-istoriku oġġettiv hu l-istoriku li jidħol 'il ġewwa sewwa f'dan il-proċess reċiproku. Ħjlal ta' din il-problema ta' fatti t' valuri nsibuha :fit.-tħaddim komuni tal-kelma "verita" u hi magħmUla mit-tnejn. Dan m'hux logħOb bil-kliem.

L-istorja, kif imissha tkun, tista' tinkiteb biss minn dawk li Jsibu .u jilqgħu sens ta' mixja fl-istorja nfisha. It-twemmin li aħna ġejna minn xi mkien hu marbut mill-qrib mat-twemmin li aħna sejrin xi mkien. Soċjeta li tl1fet it-twemmin 1U-ħi1a tagħ­ha li timxi '1 quddiem lejn il-ġejjieni malajr tinsa għal kollox il-mixja tagħha matul l-imgħoddi.

EDWARD HALLETI' CARR

Henry Frendo 99

NOTASTORJOGR~A

IR..'RiIĊERKJI għal dan l-istudju, li hu ta' xejra politika kontem­poraneja, twettqu l-iżjed bis-saħħa ta' kuntatti personali

ma' nies, illum avvanzati fl-eta, li jew jHtakr:u jew ink-ella kel­lhom x'jaqsmu direttament fi-attivitajiet politiċi tal-ewwel kwart tas-seklu li qegħdin ngħixu.

IL-METODI wżati kienu tlieta: (1) intervisti rikordjati ma' nies konċernati direttament jew indirettament; (2) taħdidiet u

tkixxif informali ma' nies li jiftakru ċerti ġrajjiet, attitudnijiet, u anki bosta nies li minn kliemhom jixhdu preġudizzu jew ħajr; (3) ana1iż1 tal-kitba fil-ġurnali ta' dak iż-żmien u ta' dak il-ftit li. tħarbex f'xogħlijiet ippublikati.

MIlN!N dawn 1t-tliet għejJun, bdiet tintiseġ l-istorja ta' Manwel 'Dimech u sħabu, bdiet tingħaqad bħal "jigsaw-puzzle" ħajtu

!.! l-avvenimenti .prinċipali tagħha, beda jinħass it-tagħlim tie­għu, tinfetaħ l-ideoloġlja soċjali-politika tiegħu, il-personalita sħiħa tiegħu bdiet tiġi f'tagħha, u ta' dan LEJN TNISSEL TA' NAZZJON jagħti ħjiel għall-ewwel darba.

ISEM i1-~tieb huwa maħsub biex jagħti idea vasta tas-sinifikat tad-dimechjaniżmu. Mhux sempliċiment ir-rejalta magħluqa

ta' bniedem, Manmel Dimech, imma, iżjed minhekk, permEZZ tal-iżvolġiment ta' ħajtu u ħsibijietu, tnissil ta' moviment ġdid. U-trobbija ta' għeruq niffieda li baqgħu ma xxejnux minkejja li damu ħafna ma raw l-arja ta' barra l-ħamrija, tnissil ta' naz­zjon.

NAZZJON ħieles politikament, soċjalment u intellettwalment, ħieles u ugwali fi-opportunitajiet li joffri, imsejjes mhux fuq

!-ossessjonl u l-indottrinazzjoni imma fuq id-drittijiet, id-dmi­rijiet u l-ħaqq 11 jixraq lil kull min hu ħieles tassew, u aUura konvint mill-affarijiet tiegħu, konxju ta' l-identita tiegħu.

IL-U\IOD li bih inkitbu dawn il-ġrajjiet, -għalhekk, hu ġurnalis­tiku iżjed milli akkademiku. U dan ,għaliex Manwel Dimech

u sħabu kienu kollox għajr akkademiċi, bħal ma kienu wkoll 1s­segwaċl tagħhom, u bħal mhi l-massa ta' kull poplu. Għalhekk l··awtur f'dan il-ktieb, bħal f'''Ir-Rivoluzzjoni Maltija tal-1919" jinżel kemm jista' jkun għall-livell ta' espressjoni popolari min­għajr dettalji żejda. Anki r-riferenzi għall-għejjun storiċi huma kemm jista' jkun minimizzati: kull fejn tidher biss id-data is­sors hu lill-bandiera tal-Maltin", il-ġurnal ewlieni dimechjan; fejn mhix dik ll-gazzetta, is-sors huwa indikat.

lGO Manwel Dimech - Ħajtu u Ħsibijietu

IL-KUNcETT storiku ta' l-awtur huwa bbażat fuq is-saħħa tal­op'.njoni pubblika nfurmata bi ġrajjietha, bI-essenzjali tagħ­

hom, mhux bid-dettalji taj-battalji u tat-tlellixmedjevali,lanqas bit-tentufl.e,t parrokkjali-ekkleżjastiċi, u lanqas bl:"ingliżizzati formalizzati u kkupjati minn hawn u minn hemm.

IS-SIWI vuu tal-istorja hu l-għarfien tagħha b'applikazzjoni potenzjali fir-rejalta tal-ħajja tal-lum. U dan hu l-iskop,

l-istil, u, wisq iżjed, il-messaġġ ta' dan ix-xogħol storiku.

GĦ~l~!V~=~el.~i~~~~ta~ro~:~bii'_li~~!~fef~l!zi~!i~i~:~ skumnikat, mill-isqfijiet bħala ereżjarka, eżiljat mill-ingliżl bħa­la priġunier politiku, mhux sempliċiċment xi ħaġa li bdiet u ntesiet,11 saret u spl<:ċat; huwa mera 11 r,.rifless tagħha jinħass sal-lum.

IMMA biex naqraw il-messaġġ u nifhmu r-rifless irridu ngħarblu u nLflu l-fatti tal-istorja 11 dan ix-xogħol ħaseb biex jikxef.

BEJN dak iż-żmien u llum hemm perijodu ta' żmien xiħ nofs seklu u iżjed, imma jgħaqqad il-fetħa ,taż-żmien hemm "link"

11 tqiegħed pavru ma' pavru u tagħmel komma sħiħa. h.f.

101

il-kritiċi dwar

"ffi-RIVOI;UZZJGNl l\'IAI...TIJA TAL-1919"

"Hija rlaġa sabiha li wieħed jara żagħżugħ student jieħu in­teress fl-istorja pulitka ta' pajjiżna ... B'hekk jitgħallem il-poplu. Iżjed ma jkun hemm studju u kritika, aktar l-istorja :tissaffa minn żbalji ta' interpretazzjoni ta' fatti. Għall-ħa<ldiema l-ġraj­jiet tas-sebgħa ta' Ġun.iu għandhom sinifikat kbir, mhux biss gllaliex kienu mietu erba' ħaddiema, u oħrajn feruti, taħt l-at­takki tas-suldati lngllżi, iżda għaliex il-ġrajjiet tas-sebgħa ta' Ġunju ġiebu magħhom tibdi1a kbira. fl-istorja pulitka ta' pajjiżna."

KARJ.I,fNU ZAMMIT ('Iż-Żmien")

"Is-sur Henry Frendo ttratta s-suġġett bl-oġġettivita ta' sto­riku. Is-sur Frendo kien għadu ma twe1idx fl-1919. Għalhekk għandu l-iżvantaġġ li ma għex f'dak iż-żmien, iżda għandu wkoll li-vantaġġ li mhux preġudikat bI-emozzjoni :ta' min kien fih jew rah b'għajnejh.

Is-sur Frendo beda biex tana l-isfond pulitku u soċjali tal­pajjiż f'dawk iż-żminijiet u mbagħad, kważi bI-istess nifs, għadda biex jistudja l-kawżi li ġiebet dik l-esplużżjoni.

Il-ktieb tas-sur Frendo meta taqbdu f'idejk ma titilqux. Sin­jal li hu mimli materjal u miktub tajjeb. Għandu sittax-U rit­ratt ... Il-ktieb qisu miktub minn bniedem li kien hemm."

HERBERT GANADO ("Leħen is-Sewwa")

"Fin-nuqqas ta' kotba ta' ġrajja Maltija, l-iżjed dwar dan is­seklu tal-qawmien nazzjonali, il-ktieb ta' Henry Frendo huwa dawl ġdid. Hu miktub minn studjuż żagħżugħ 11 mhux biss jaf l-affarijiet tiegħu, iżda jħoss ruħu MaLti, mingħajr fanatlżmu, iżda bis-serjeta kollha met1tieġa li jrid ikollu, kemm bħala ċit· tadin u kemm bħala storiku. Ix-xogħol tiegħu jħallik tħoss il­polz ta' ġrajjiet imgħaġġla, rari għal gżiritna, u jġiegħlek tixtieq li kont hemm biex tieħu sehem ma' dawk il-Maltin li Frendo, mingħajr ma jrid, ma .iaħbix l-ammirazzjoni tiegħu lejhom.

Ix-xogħol hu miktub ċar, konċiż, imneżża' mis-sentiment, u hu għOdda qawwija biex jikber fost il-ġenerazzjoni li tielgħa l­ispirtu nazzjonali, kemm bħala effett ta' dawk il-ġrajjiet infus­hom, u kemm bħala kawża għal ġrajjiet oħrajn u akbar."

OLIVER FRIGGIERI ("In-Nazzjon Tagħna")

102

"Din hi ,biċċa xogħol ta' studju u ta' ħsieb li swiet mhux ftit stħarriġ u tiftix lill-awtur ,tagħna. Mid-dehra dan l-awtur żagħ­żugħ indaħalbil-ħrarata'~qalbukolllia biex 1s1b 11':Ita(cun ia1-ġrajja tas-sebgħa ta' Ġunju.

L-awtur jikteb bil-għaqal u bir-reqqa dwar il-fatti, movi­menti, għaqdiet u persunaġġi li ftit jew wisq taw in-nar bi-ex faqqgħet din l-esplużżjoni. Hu jispjega ,tajjeb il-qagħda f'Malta wara l-ewwel Gwerra Kbira, meta kien hawn sensji, faqar, qgħad u għaks fost in-nies tax-xogħol, tgemgI.m fost il-klassijiet għol­jin minħaboa ·1-għo1i tal-ħajjlfur:.testriZzjoil.ijiet. politiCi.

Dan il-ktieb għad iservi bħala dokument importanti fil-kitba ta' l-istorja :ta' pajjiżna, meta din l-istorja tinkiteb skond kif titlob ix-xjenza moderna."

Prof. ĠużE' GALEA ("Il-Ħajja")

•

, L

WERREJ

9 Taqsima 1

Opinjonijiet bil-Maqlub ta' xulxin

25 Taqsima 2

Dimech Soċjalista

43 Taqsħna 3

Dimech Nazzjonalista

71 Taqsima 4

Il-Bidu tat-Tmiem

89 Taqsima 5

Anti-Dimechjaniżmu mill-Kleru Malti

97 Kwotazzjoni ta' Edward Hallet Carr

99 Nota Storjografika

103

101 Il-Kritiċi dwar "!r-Rivoluzzjoni Maltija tal-1919"

i

Errata Corrige Jekk jogħġbok aqra Taqsima 5 qabel Taqsima 4.

edizzjoni

klabb kotba maltin n.4 .~ ................................................. ~.l

MANWEL DIMECH HAJTU U ĦSIBIJIETU

Disin n La l-qox ra .\!Iario· Izzopardi

H e/ll"\' Frendo t\\'ieled il - I Furjana f:-T948, studja f l-i sk() ­la St. Joseph, il-Liceo li l-l -ni ­versita. Commol1\\"ea1th Youth :\IO\'ement Questor I 66, mex­xej tal-kampanja nazzjonal i "Djar Ghall-:\ la1tin" l qbq .

Gradll'at B.A. (Gen. ) Cl/ III la l/ de fl-I ngl iż, il-:\l alti II l-] s­torja. F I- 1970 ha F irst Cas:-­fi l-B.A . (Hons. ) Hist., II re­bah is-Simonds Fa:sons Cisk Hi s"ory Prize. I pI reżenta ż e \\' ġ teżij: et a -kadf'Jlliċi . 1 .<";0 C ia I 13acl~groulld ]'0 Th e .Ha/l esc Labou r } I 07.' elll enl ' I .)5-[ 920 II

Dim ec hiall.islIl: I ls S eUill g J II d F rrt ilioll 1860- 192 1. L-istudju ti e::;'hu c!\\'ar is-Sette Giu O"no, I r-RhlOl lI zz jolli Maltija la/ -I u l u , IpnubbEka t fi tmiem is-sena li ghaddi et, bi egh 2, 0 kopja f'qa: ir żmi en. Wara Scholar­ship fl-Cni\'ersita' ta' Pcrugia s-sena il-ohra, Frendo nhatar Ec1i: ur " "::1 )cnc!enti

Cu.x Prcss - I/ ,, ;;.!