Click here to load reader
Upload
doandiep
View
212
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
©http://www.santementale.fr/exclusivites/recus-a-la-redaction/former-a-la-fonction-tutorale.htmlPage 1 sur 15
SANTEMENTALE
FORMERÀLAFONCTIONTUTORALE
Pratiqueempirique,l’accueiletl’accompagnementdeprofessionnelsdébutantsmériteuninvestissementsoutenudelapardesacteursquiparticipentàlafonctiontutorale.
Quellessontlescaractéristiquesetlesenjeuxensituationdetravaildecetacteformatif?
Quelspeuventêtreleseffetsformateursdelafonctiontutoralecommedémarchedeprofessionnalisationenmilieupsychiatriques?
Quelssontleseffetssurlesprofessionnelsexpérimentés,véritablesacteursopérationnelsdelaformationtutorale?
Auteur:PhilippeBoudjadi,cadrepédagogiqueresponsabledudépartementformationcontinue,InstitutrégionaldeformationsanitaireetsocialeCroix-RougeFrançaiseChampagne-Ardenne
©http://www.santementale.fr/exclusivites/recus-a-la-redaction/former-a-la-fonction-tutorale.htmlPage 2 sur 15
SOMMAIRE
INTRODUCTION
I)LECONTEXTEDELAFORMATION
I1)Antérioritéauplandesantémentale:Lerapportdugroupedetravail2002
I2)Leplandesantémentale2002:Lacirculairedu16/01/2006
I3)Lepublicenformation
I4)Lesformateursdecetteactiondeformation
I5)Lesorientationsetmodèlesdetravailpédagogiques
I6)Desreprésentationsàuneconceptualisationdesactivitésdututeur
II)TUTEUR,TUTORAT,FONCTIONTUTORALE,LESÉLÉMENTSD’ANALYSE:
II1)Quelquesdéfinitions
II2)Lafonctiontutorale,maillageentreprofessionnalismeetprofessionnalisation
II21)C’estunacteformatifquiconstruitlacompétence.II22)C’estunacteformatifquivaloriseleraisonnementclinique.
II23)C’estunacteformatifquiseconçoitcommeunprojetd’évolution.
II24)C’estunacteformatifquiguideleprocessusd’exercicedelacompétencedansdessituationsvariées
II25)C’estunacteformatifquidonneàl’acteurtutoréuneplacecentraledansleprocessusd’évaluationduparcoursdeformation.
II26)C’estunacteformatifquicontribueàlaconstructiond’uneidentitéprofessionnelle.
CONCLUSION
BIBLIOGRAPHIE
©http://www.santementale.fr/exclusivites/recus-a-la-redaction/former-a-la-fonction-tutorale.htmlPage 3 sur 15
INTRODUCTION
L'approchedelaformationautraversdescompétencesconduitàunrecentragedel'acteformatifverslechampprofessionnel,c'est-à-direàconcevoirdenouvellesmodalitésd'apprentissageensituationdetravail. Cetteapprochevaloriselapratiqueprofessionnellequitémoigned'unsavoiragirensituationdetravail:leprofessionnelestceluiquisaitgérerunesituationdetravailcomplexe. Cemoded'apprentissagereposesurl'hypothèsequeletravailparticipepleinementàlaproductiond’effetsformateursetqu'àcetitreletutoratpeutconstituerunedesesmodalités.Dansledomainedessoinsetpluslargementdelasanté,l'accueiletl’accompagnementdesinfirmiersdébutantsdansleurexerciceconstitueunepratiqueanciennequis'estdéveloppéesurunmodeempiriquesanspourautantfaireappelàdesréférentielspouvantjustifieretenrichircettepratiqueenlaconceptualisantnotamment. Lessoignantsinfirmiersexerçantenmilieudesoinspsychiatriquesbénéficientdepuis2006d'unaccueiletd'unaccompagnementdelapartdecollèguesprofessionnelsconfirmésayantétéformésàlafonctiontutorale. Cetteactiondeformationrégionaleestinscritecommeprioritaireparmilesactionsmutualiséesparl’ANFHCHAMPAGNE-ARDENNEquienassurelesconditionsdelafaisabilitéentrel’organismedeformationetlesétablissementsconcernés. Cettedémarcheinitiéeparleplandesantémentaleconstitueunemesurepriseàpartirdelareconnaissancedecompétencesspécifiquesautravaildesoinsdanscechampprofessionnelouleplateautechniquereposeessentiellementsurlaqualitédelarelationthérapeutiqueauprèsdespatients. L'institutdeformationdespersonnelsdesantédelaCroix-RougefrançaisedeChâlonsenChampagne,enréponseàdesattentesetdesbesoinsdeformationformalisésdansuncahierdescharges,acrééundispositifdeprofessionnalisationdesacteursdusoininfirmierenpsychiatriequiprésentedeuxbranchesdistinctesetcomplémentaires.-Lapremièreconcerneuneactiondeformationd'uneduréedecinqsemainess'adressantàdessoignantsinfirmiersayantaumoinsuneannéed'expériencedansleurexercicedusoinetpourlesquelsunapprofondissementdesconnaissancescliniquesetunevalorisationdespratiquesconsolidentleurpositionnementprofessionnel.-Ladeuxièmeactiondeformationconcernedesprofessionnelsinfirmiersconfirmés,voireexpertsreconnusparleurinstitutionetvolontairespours'inscriredansunefonctiontutoralecommeacteursopérationnelsd'unaccueiletd'unaccompagnementensituationdetravailauprèsdeleurscollèguesdébutants.Ayantcontribuéàlaconception,àl'animation,ausuividecedispositif,ilm’estpossible aujourd'huiderelaterl'expériencedelaformationàlafonctiontutoraleenprécisantnotammentsoncontexte,soncontenu,quireposentlargementsurl'analysedespratiquesprofessionnelles,leséchangesetladynamiquequ'ellesuscite. Pratiqueempirique,l'accueiletl'accompagnementdeprofessionnelsdébutantsmériteuninvestissementsoutenudelapartdesdifférentsacteursquiparticipentàlafonctiontutorale. Laformationdestuteursprendplacealorscommeprojetvisantàclarifierlesélémentsconstitutifsdesaproprepratiquedusoinetàpréciserlesmodalitéscaractéristiquesdel'acteformatifensituationdetravail.Ainsilespremiersquestionnementssurgissentetinterrogentlesensdeceprojetenlesituantdansson
©http://www.santementale.fr/exclusivites/recus-a-la-redaction/former-a-la-fonction-tutorale.htmlPage 4 sur 15
contexte. Quellessontlescaractéristiquesetlesenjeuxensituationdetravaildecetacteformatif? Quelspeuventêtreleseffetsformateursdelafonctiontutoralecommedémarchedeprofessionnalisationenmilieudesoinspsychiatriques? Quelsserontleseffetssurlesprofessionnelsexpérimentés,véritablesacteursopérationnelsdelaformationtutorale? Telssontlespointsquiferontl'objetd'undéveloppementaucoursdecetarticle.
I)Lecontextedelaformation
I1Antérioritéauplandesantémentale,lerapportdugroupedetravailde2002
Enavril2002,ungroupedetravailconstituésousl'égidedelaDirectionGénéraledelaSantéproduitunrapportrelatifàl'évolutiondesmétiersensantémentale. Cerapportsoulignenotammenttoutel'importancedurôledesinfirmiersdesecteurpsychiatriqueauregarddelaspécificitédusoinauprèsdespatientssouffrantdetroublespsychiques.L'exercicedusoininfirmierenpsychiatrienepeutfairel'économiedesavoirsmultiréférentielsenrapportaveclaclinique,lesscienceshumainesetl'éthique. Laréformedesétudesinstituéeen1992parlacréationd'undiplômepolyvalentpourtouttyped'exerciceproduit«unmanqueparticulier»dansl'acquisitiondescompétencesetgénèrepourlesinfirmiersdébutantsdesdifficultéspourassurerlapriseenchargedespatients.Celas'avèred'autantplusfréquemmentaudécoursdesituationsdecrisequandlepatients'exprimesurunmodesymptomatiquepardestroublesducomportement. Ce«manqueparticulier»selonl'expressiondesauteursdurapportfaitréférenceégalementsurlefaitquelarelationétablieauprèsdupatientquisouffredetroublespsychiquesn'estpasunerelationdesoinsordinairemaisunerelationthérapeutiquequisupposedesolidesconnaissancesdansleregistredelapsychopathologieainsiquedescompétencestechniquespourconcevoir,encadrer,animerdestempsdesoinsindividuelsetdegroupe.
I2Leplansantémentale,lacirculairedu16janvier2006.
Lacirculairedu16janvier2006rappellequelaformationdututeurs'inscritdansunvasteplande«renforcementdescompétencesenpsychiatriedesjeunesinfirmiers»encomplémentavecl'actionintitulée«consolidationdessavoirsenpsychiatrie». Lesattendusducahierdeschargesélaboréparungroupedetravailauseindesinstanceslel’ANFHCHAMPAGNE-ARDENNEsedéclinentsurlabasedetroisobjectifsqu’ilm’estpossibledecommenterainsi--«formaliserlesbonnespratiquesdesoins»Cetteorientationmetl'accentnotammentsurl'intérêtdel'analyseduprocessusdesoinsdemanièreàpréciserquellessontlesoutilsdeprofessionnalisationetlescompétencesrequisesqu’exigel’exerciceduprofessionnel
©http://www.santementale.fr/exclusivites/recus-a-la-redaction/former-a-la-fonction-tutorale.htmlPage 5 sur 15
--«transmettrelesbonnespratiquespédagogiques»Ils'agitdedoterlesprofessionnelsquiparticipentàlafonctiontutoraledeconnaissancesdanslechampdelaformationdesadultesafinqu'ilspuissentexercerleurscompétencesd'accueiletd'accompagnementdesinfirmiersdébutantsensituationdetravail.--«organiserconcrètementl'accompagnementdesnouveauxcollègues» Celasupposedeconcevoirdesoutils,desréférentielsenlienaveclesacteursinstitutionnelsetleursétablissementspourcontribueràlaconstructionduparcoursdeformationdel'acteurtutoré.
Lepubliccibléparcetteformationconcernelesinfirmiersconfirmésparuneexpérienceprofessionnelled'aumoinscinqannéesdanslechampdusoinpsychiatrique.Lesbénéficiairesdelaformationsontvolontairesetleurcandidatureaétéretenueetvalidéeparleurétablissement. Lecontenudelaformationdevra,selonlacirculaireaborderlesenjeuxduplandesantémentaleainsiqueceuxliésaumaintienetaudéveloppementdescompétencesdutravaildessoinsinfirmiersenpsychiatrie. Laduréedelaformations'établitsurdeuxjoursconsécutifsetunetroisièmejournéeàdistance.L'évaluationrendcompteàlafoisdeseffetsàchauddelaformationainsiquedutransfertdanslespratiquesprofessionnelles.
I3Lepublicenformation
Cinqsessions,regroupantpourchacuned'entreelles15à20stagiaires,ontétéréaliséespourdispensercetteformationàlafonctiontutorale. Lesstagiaires,infirmiersetcadresdesanté,expérimentésetvolontairespourcontribueràcettepratiquetutorale,exercentleuractivitédesoignantsdansdesstructurestrèsdiversifiéesdudispositifdesecteurpsychiatrique(unitésd'admission,unitésdesoinsdemoyenneetlonguedurée,structuredesoinsextrahospitalièresenpsychiatrieadulteetinfanto-juvénile). L'expérienceacquiseparlesstagiairesrecouvreégalementdesréalitésdifférentestantpourcequiconcerneladuréed'expérience(de35à5années)quelesorientationsthérapeutiquesderéférencedanslesquelless'insèrentlespratiquesdesoinsauprèsdespatients. Pourlesstagiaires,l'inscriptionàcetteformationestmotivéeleplusfréquemmentparlebesoinderecouriràdesconnaissances,àdesméthodessurleplanpédagogiqueafind'améliorerleurpratiqued'accueil,d'accompagnement,voiredanscertainscasd'encadrementdesactivitésdeformationensituationdetravail. Dansdesétablissementsdesoinsdelarégion,undispositifderéflexion,d'accompagnementetdesuividestuteurs,aétémisenplace,ilseréunitrégulièrementetfaciliteainsil'ancragedecettepratiquetutoraledansladurée. Pourd'autresstagiaires,ils'agitdavantageàcestaded'unedémarched'améliorationdeleurpratiquesansqu'ilssoientvraimentpourl'instantdansleurétablissement,associésàuneréflexionpartagée.
©http://www.santementale.fr/exclusivites/recus-a-la-redaction/former-a-la-fonction-tutorale.htmlPage 6 sur 15
I4Lesformateursdecetteactiondeformationàlafonctiontutorale.
Quatreformateursontanimélescinqsessionsréaliséesdepuisseptembre2006.-Unepsychologuecliniciennequiexercesonactivitéenpsychiatrieinfanto-juvéniledontl'orientationthérapeutiquedutravails'inscritdansuneapprocheanalytique.-Deuxformateurs,cadresdesantéquiontdesresponsabilitésd'encadrementpédagogiquetantdansledomainedelaconceptionquedelamiseenoeuvreetdel'évaluationdesdispositifsdelaformationinitialeetcontinuedespersonnelsdesanté.Cesdeuxformateursavaientpréalablementuneexpérienced'infirmieretdecadreinfirmierdesunitésdesoinsenpsychiatrieetsonttitulairesd'undiplômed'étudessupérieuresenformationdesadultes.-Uncadredesantéexerçantenpsychiatrieinfanto-juvénileetayantuneexpérienceactuelledel'accueiletdel'accompagnementdesdifférentstypesdestagiairesapporteégalementsacontributionaudispositifd’animationdecestroisjournées.
I5Lesorientationsetmodesdetravailpédagogiquedecestroisjournéesdeformation.
Lesformateursontconstruitencommunl’ingénieriedecetteformationtantencequirelèveducadredefonctionnementetd'organisationquecequiprocèdeauxvaleurs,auchoixdescontenusréférentielsabordés.Lescaractéristiquesdes«modalitésdetravailpédagogique»pourreprendreleconceptdéfiniparMarcelLESNEs'inscriventdansladimensiondeconsidérerlesapprenantscommeacteurs. Seformerprendalorsdusenspourcontribueràaméliorerlafonctiontutoraled'accueiletd'accompagnementenmilieudesoinspsychiatriques.Aussi,laformationaucoursdecestroisjournéessenourritdesituationsprofessionnellesvécuesoùlaquestioncentralequiseposeauxparticipantsinterrogel'actionquipeutêtreentreprisepouraméliorerlaréalitéexistante.-Laformationaucoursdecestroisjoursinstitueunlieuderéférenceoùilestpossibled'élaboreruntravaild'analysedesapratiqueprofessionnelle.Cettedémarcheréflexiveprécisequelssontlesdifférentssavoirsquiproduisentdescompétenceslorsdel'exercicedusoininfirmierenpsychiatrieetlaréflexioncontribueàlamiseenmots,àlaconceptualisationdeladémarched'accueiletd'accompagnementensituationdetravailetàsareconnaissancecommeunactedeformationenmilieuprofessionnel.-Laformationsecomprendégalementcommeunlieupourapprendreàproblématiser,àcomplexifiercequipouvaitapparaîtreenunpremiertempscommeunepratiqueempiriqueayantforgédesévidences.Cescertitudesreprésententdesobstaclesdansunprocessusévolutifd'unepratiqueprofessionnelle.-Laformationproduitunlieud’apprentissage,d’entraide,derecherche,d’écoute,deconstruction,d’élaboration,depropositions,voirederéponsespouvantprendreformedansunepratiquedefonctiontutorale.-Laformationconstitueunlieud’échangesoùilestpossibleenconfiancepourlesparticipantsd'exposerleursdifficultéssansêtrel'objetd'apriori;c'estaussiunlieudeparolesquipermetàchacund'améliorersacapacitéd'expression,decommunicationenpublic.
©http://www.santementale.fr/exclusivites/recus-a-la-redaction/former-a-la-fonction-tutorale.htmlPage 7 sur 15
I6Desreprésentationsàuneconceptualisationdesactivitésdututeur
Lorsdelapremièrejournéedeformation,nousabordonslesélémentsd'analysequiclarifientlescaractéristiquesdututoratensituantlacompétencedututeurdanslecontextedutravaildesoinsenpsychiatrie. Aussi,ilnousasembléimportantdepartirdesreprésentationsdesparticipantsenleurproposantunexercicesouslaformed'unbrainstormingoùchacunmetdesmotssursaproprepratique. Cetexerciceprésentel'avantaged'établir,aprèsuneprésentationdesacteursetducontenudelaformation,unecommunicationdirecteaveclesparticipants.C'estunesituationactiveoùl'objetdutravailderéflexionportesursaproprepratique.S'interrogersursapratiquepourrechercherlesmotsquiqualifientcelle-cinevapasdesoi.Lapratiquedebrainstorminginviteenunpremiertempsàuneexpressionspontanée.Lespropositionsémisesalorsalimententunmatérielbrutquivapouvoirêtretravaillé,affinéetconduireprogressivementlesparticipantsversuneconstruction,uneconceptualisationquiseraensuitepartagée. L'enjeudecetteséquenceviseàlafoisàcréerdulienetàprécisercequerecouvreleconceptdetutorat.Quellessontsonhistoire,sonactualité,sesmodalités,sesperspectivespourleprofessionneldébutantetleprofessionnelexpérimenté? Ilimporteégalementlorsdecetteséquencedes'interrogersurlesactivitésdututeurquiprennentformedansdesinteractionsavecl'environnement.L'activitédututeurintervientdansunefonctiontutoralequiprésentedesniveauxstratégique,organisationneletopérationnel. Cetteséquenceouvrelaréflexionsurlepositionnementdututeurdanssarencontreavecl'acteurtutoréquin'estpasunélèveouunétudiantmaisunprofessionnelreconnucommequalifiéparl'obtentiond'undiplôme,salariéparsonstatutetrecherchantàs'approprierdescompétencespourêtreconfirmédanssafonctiondesoignant. Lesreprésentationsdesparticipantslorsdel'exercicedebrainstormingmettentenperspectivedespropositionsquicontribuentàdéfinirlerôledututeur(personneressource,guide,soutien,aidant,médiateur,formateur)etànommersesactions(instaurerunerelationdeconfiance,prendreencomptelesattentes,établirdesliensaveclesautresmembresdel'équipe,faciliterl'intégration…). Cetteétapemarquesurunmodesymboliquel'ouverturedecetteformationettémoigned'unerichessedequestionnement.Ellesouligneenmêmetempstoutl'intérêtdesérierlespropositions,derechercherdesvariables,deconstruireouconcevoirsapratiqueenfaisantappelàdesconnaissancesthéoriques.Partirdesreprésentationssurunmodeincitatifcréelesconditionsd'uneprisede consciencedelacomplexitéd'unepratiquemenéejusqu'alorssurunmodeempirique,etsesuffisantàelle-même. Forceestderemarquerleconstatdesparticipantslorsdel'évaluationproduiteàl'issuedesdeuxpremièresjournées.Lesstagiairesnousfontpartdeleursurprisededécouvrirlarichessedelamultituded'élémentsquicomplexifientetqualifientleurpratiqued'accueiletd'accompagnementdescollèguesdébutants. Pourautant,oeuvrersurlabasedesreprésentationsinitialesdesparticipantscréeunestratégiederupturedanslesensoùsedéfairedeprésupposéssavoirsn'estpasconfortableetgénèredudéséquilibre,voireduconflitsociocognitif.(1)LesauteurscommeVYGOTZKYpuisBRUNERnousinstruisentsurlefaitquel’apprenantprogresse
©http://www.santementale.fr/exclusivites/recus-a-la-redaction/former-a-la-fonction-tutorale.htmlPage 8 sur 15
danssonappropriationdesconnaissancessurlabasedesesreprésentationsinitiales.Cellesçisontlefruitd’expériencesrichesd’interactionssociales.Lasituationdeformationconstitueunenouvelleexpérienced’échangesàl’intérieurd’ungroupe.Ledébatenrichitalorslaréflexionmaissusciteégalementchezchacundesparticipantsdudéséquilibresociocognitif.Ils’agitalorspourchacundesparticipantsdereconnaîtreleslimitesdesesreprésentationsinitialesetdeconstruireunnouveausavoiràpartirdeséchangesdugroupeetdesapportsconceptuelsdesformateurs. NelsonGOODMANmontretoutl’intérêtd’orienternotreperceptionversunéclairagethéoriquepourcomprendreetdonnerdusensànotrepratique«Concevoirsanspercevoirestsimplementvide,percevoirsansconcevoirestaveugle»(2)
IITuteur,tutorat,fonctiontutorale,lesélémentsd'analyse.
II1Quelquesdéfinitions:
Tuteurettutoratsontdestermesneufsquifontpartiedepuispeudetempsduvocabulairecourantdutravailetdelaformation.Lesensetl’originecependantdecesdeuxconceptspuisentleursracinesdansdespratiquesplusanciennesEneffet,lePetitLarousse1995ignorececonceptde«tutorat»etlemottuteurquivientdulatin«tutor»donnedeuxautressignifications:-letuteurestunepersonnechargéedesurveillerlesintérêtsd'unmineurnonémancipéoud'unincapablemajeur.-letuteurestuneperche,unearmaturequisupporteunejeuneplante.Dansledomainedelaformation,letutorattrouvesesorigineslorsdelatraditionducompagnonnage.C'estledéveloppementdesformationsparalternancequiopèresapénétrationdansl’entreprisecommeunedesmodalitésdeformationenmilieuprofessionnel.Letutoratsejustifiealorscommeunepratiquepourfavoriserlatransmissiondespratiquesprofessionnellesdepuisleprofessionnelexpérimentéversleprofessionneldébutant.PourF.DANVERS(3)letuteurdéfinitunepersonneconfirméedanslacompétenceprèsd'unepersonnedébutante.PourJ.MBARBIER(4)letutoratsecaractériseparlefaitde«constaterauprèsd'agentsdontcen'estpasprécisémentlafonctionprincipaleetpouruneduréequirestegénéralementlimitéelaprésenced'activitésquicontribuentdirectementàlasurvenancechezd'autresagentsdetransformationsidentitairescorrespondantauchampmêmedecettefonctionprincipale».Cesdeuxdéfinitionsdututeuretdututoratnousamènentdèslapremièrejournéeàconsidérerdeuxaspectsquiserontapprofondisetprécisésplusencorelorsdeladeuxièmeettroisièmejournée.Lepremieraspectviseàcaractériserlesdeuxacteursenprésencequesontleprofessionnelexpérimentéetleprofessionneldébutant.Cesdeuxacteurssontengagésdansunerelationformativeensituationdetravailjustifiéepardesniveauxdeprofessionnalisationdifférents.Leprofessionneldébutantquelquesoitsonenvironnementdetravailestconfrontéàunevisionpartielledelaréalitédesactivitésàaccomplir.Safaiblecapacitéàsérierlesinformationsneluipermetpasdeciblercequiestessentielpourorientersonactionetsaréférenceexcessiveauxrèglesetprocédures
©http://www.santementale.fr/exclusivites/recus-a-la-redaction/former-a-la-fonction-tutorale.htmlPage 9 sur 15
généralesleprived'uneréflexionsurlesensdesonaction.Lesconnaissancesacquisesaucoursdelaformationinitialenesontqu’enpartieintégréesdansunepratiqueprofessionnelleetlacapacitéàmobiliserlesdifférentssavoirsentempsopportunestfaible.Ainsi,l’accueild’unpatientensituationdecriseparun(e)infirmier(e)peuexpérimenté(e)neprésentepassuffisammentlescritèresd’unerelationthérapeutiquecontenantepourapaiserlepatient.Descontre-attitudesthérapeutiquessontdécritescommeautantdesituationspouvantaggraverl’incapacitédupatientàmettredesmotssurcequ’ilressent.Lestendancesaumoralisme,àlaconfrontation,aupaternalisme,àl’exagération,àlabanalisationsontlesexemplesd’erreursdepositionnementrelationnelsfréquentsquijustifientplusencorel’accompagnementdel’acteurtutoréparson«ainé»expérimentéDesurcroît,sinousnousréféronsauxdifférentstypesdesavoirdécritsparGuyLEBOTERF(5)pourconstruirelacompétence,ceuxissusdel'expériencefontdéfautetleurabsencejustifiealorslaproximitéduprofessionnelexpérimentéauprèsduprofessionneldébutant.Latroisièmejournéedeformationoffreuneséquenceoùnousabordonsd'unpointdevuedelaconstructiondessavoirs,ceconceptd'expériencepourmontrercombienunepratiqueprofessionnellepeutcontribueràélaborerdessavoirsfaireopérationnels,sociauxetrelationnels.Leprofessionnelreconnuparsespairscommecapabledetransférersessavoirsàd'autrespersonnes,àd'autressituations,possèdeunniveaudeprofessionnalisationélevé.Sessavoirssontcontextualiséstrèsrapidementetmobilisésdansunesituationcliniquecomplexeoùilsauraagir,anticiper,prendredesdécisions.Sonactivités'organiseenréférenceàdifférentssavoirsthéoriques,procédurauxetexpérientiels,sonobservationcliniqueestpertinente,songesteprofessionnelestpersonnalisé,adapté.
Ledeuxièmeaspectportesurlaprésenced'activitésauxquellesJ.M.BARBIERfaitallusiondanssadéfinition.Quellessontcesactivitésquipermettrontainsilepassageidentitaireduprofessionneldébutantauprofessionnelconfirmé?Posercettequestion,c'estrechercheraveclesparticipantsànommercesactivitésquiproduisentdestransformationsidentitairesenciblantcequelafonctiontutoraleapportecommevaleurajoutéeauprocessusdeprofessionnalisation.Cesactivitésdesoinssontlefruitd’uneconstructiondontlesoignantestàlafoisl’auteuretl’acteur.Chaquesituationdesoinsnécessiteuntravaild’élaboration,dereconnaissancepours’orienterversl’utilisationdesoutilsthérapeutiquesappropriés.Lesoutilsthérapeutiquessontdiversifiésetpeuventcependantêtreidentifiésentroiscatégories-Lesentretiensduels,familiauxquivisentànommercequiestvécu,ressenti,àselereprésenter,ilsfavorisentl’ébauchedetransferts,améliorentlaviederelationparleséchangesverbauxetlerecoursàlafonctionsymbolique-Lessituationsàmédiationcorporelleouàmédiationobjectalequisontselonl’expressiondeTony-LAINEpropicesàla«métaphorisation»,c’est-à-direàlamiseenlienaveclesloisfondamentalesquesontlafiliation,lanaissance,l’identité,lamortainsiquelesévénementsdeviesignificatifsdel’histoiredechacun-Lecollectifsoignantquifaitréférenceàuntravaildesynthèse,véritablepointd’appui
©http://www.santementale.fr/exclusivites/recus-a-la-redaction/former-a-la-fonction-tutorale.htmlPage 10 sur 15
etstimulantdansuneéquipepluridisciplinaireouchacuninteragitparsonstatutmaisaussipourcequ’ilestparsonhistoire,sasensibilité
II2Lafonctiontutorale,maillageentreprofessionnalismeetprofessionnalisation.
Lestravauxréalisésaucoursdecescinqsessionsaveclesparticipantsmepermettentd'avancerl'hypothèsed'unmaillageentreplusieursvariables:contexte,identité,pratiques,compétencesquiparticipentàlaprofessionnalisationdesinfirmiersdébutantsenmilieudesoinspsychiatriques.Cettecombinaisonconduitàreconnaîtrelesconditionsréellesd'exercicedesactivitésdesoinsdansuncontextereprésentéparuncadreinstitutionnel.Legroupedetravail,l'équiperéunitsesmembrespardesvaleurs,desorientations,dulangage,unehistoire,uneculture,desrèglesexplicitesetimplicitesetfondeainsidesliensd'appartenance,uneidentitéprofessionnelle.Lesmodesd'interventionspécifiquesaugroupeprofessionnelnenaissentpasdelanuitdestempsetsontlefruitd'uneconstructionenréférenceàdeschampsthéoriques,àdesméthodesdetravailreconnuesparl'observationclinique,lediagnostic,leprojetdesoins.Celadonnelieuàdespratiquesdesoinsoùlarelationthérapeutiqueauprèsdupatientestessentielleetnepeutfairel'économied'unquestionnementdanslecontexteducadreinstitutionnel.Cespratiquesdesoinsexigentdescompétences,c'est-à-direlamobilisationparl'infirmierd'uncapitaldesavoirspourexerceruneactivitéprofessionnelle.C'estdanscemaillagequiliecontexte,identité,pratiquesetcompétencesqueprendtoutsonsensl'activitéd'accueiletd'accompagnementdel'infirmierdébutantparsoncollègueplusexpérimenté.Cetteactivitéquicontribueauprocessusdeprofessionnalisationsecomprendparl’articulationdesixélémentscommeunacteformatifensituationdetravailetqu’ilconvientàprésentdenommerII2.1.C'estunacteformatifquimetenliendesconnaissancesthéoriques,despratiquesprocéduralesavecdessavoir-faireconcrets,desattitudes,desaptitudescomportementalesetrelationnelles.
Laformationensituationdetravailsecréesurlabased’unerelationquis'établitentrelesdeuxacteursquesontleprofessionnelexpérimentéetleprofessionneldébutant.C'estunerelationquifacilitelamiseenoeuvredessavoirsacquisdanslaformationinitialeetquiorienteversl'appropriationdenouvellesconnaissancesliéesaucadreinstitutionnel,àsesressources,sesorientations,sesmodesd'intervention…Ainsidanslapratiquedesoins,l’histoiredelapriseenchargedechaquepatientestfréquemmentémailléedenombreuses«rechutes»,décompensations.Cessituationsquinécessitentalorsd’êtrevécuescommefaisantpartiesdel’histoiredelamaladiedupatientpeuventêtreperçuesparlessoignantstutoréscommedessituationsd’échecspersonnelsEneffet,impliquéscommeréférentsdansletravaildesoins,lepeud’expériencelesexposealorsàunmanquederecul,dedistanciation;l’échangeavecleprofessionnelconfirmésejustifiealorspoursreplacerlasituationdupatientdanslecontextecliniquedesonhistoiredevie
©http://www.santementale.fr/exclusivites/recus-a-la-redaction/former-a-la-fonction-tutorale.htmlPage 11 sur 15
II22C'estunacteformatifquivaloriseleraisonnementclinique.
Leprofessionnelexpérimentédanssarencontreavecl'infirmierdébutantencouragetouteinitiativevisantàproblématiserunesituationdesoins.Celapeutseconcevoirlorsdesentretiensdesuivi,maisaussipardeséchangesaveclesautresprofessionnelsdel'équipedesoins.Leraisonnementcliniqueseconstruitàpartirdeconnaissancespourcomprendrelasituationdesoins.Leprofessionneldébutantestengagéalorsdansunprocessusd'élaborationdesenslorsd’untempssingulieroùcequiseprésenteàluirevêtlesapparencesdunon-sens,del'insensé.L'expressionsymptomatiquedupatienttraduitsasouffrancepsychiqueparunlangageéchappantànosmodesdecompréhensionimmédiats.Pourautant,l'infirmierdébutantaura,aucoursdesdifférentsmodesdepriseencharge,àsesituer,àsepositionnercommeunprofessionnel.Ilauraàreconnaîtrelesdifférentssignesdemalêtredupatientenobservantsaprésentation,safaçond'exprimersesémotions,sesaffects,sadifficultéàsaisirleréel,às'inscriredansunetemporalitéélaborée,àentrerenrelationavecautrui.L'observationclinique,tempsessentieldelapriseencharge,nécessitedescapacitésd'écoute,depriseencomptedessignes,quitraduisentlemalêtreinternedupatientetsacoupureaveclesexigencesdelaréalitéextérieure.B.BLANC(6)préconisecommeméthodepédagogiqued'accompagnementensituationdetravaill'étudedecaspuisésdanslavieprofessionnelle.Lorsdelaformation,denombreusessituationsproposéesparlesstagiairesontpuservirdecasconcretsetêtreainsianalyséessousl'angledespratiquesprofessionnelles.Ilm’estpossibledeciterainsil'encadrementd'uneactivitéàviséesociothérapeutique.Lesparticipants,parleuranalyse,ontpuidentifierlesdimensionsdesoins,d'organisationetdetempssocialquilientcetteactivité.-Ladimensiondessoinsportesurlacompréhensiondesindications,desobjectifsthérapeutiquesdel'activitéetpourchaquepatient,surlescapacitésrelationnellesettechniquespourencadrer,animer,observeretévaluerleprocessusdetravail.-Ladimensionorganisationnellesupposedepenseràl'aménagementdel'espace,dulieudesoins,deconcevoirletempsimparti,depréparerlematérielnécessaire,depréparerlesparticipants,defaireappelàdesprocéduresdetransmissionpourrendrecomptedudéroulementetdeseffetsthérapeutiquesdecetteactivité.-Ladimensionsocialeconcerneleclimatrelationneldulieudesoins,sadynamiqued'échanges,d'altérité,derencontres,sonouverturesurlaculture,lesloisirs,surlaquotidienneté.Cetravailderéflexionquiprendpoursupportunesituationprofessionnellevécuepourlaproblématiser,endégagerlesélémentscomplexesquilacaractérisent,faitréférenceaumodèlecentrésurl'analyse.DanscemodèleselonG.FERRY,(7)«lathéoriefondelarégulationdelapratique».Lapréoccupationdututeurneselimitepasàrechercherl'acquisitiondeconnaissancesetdesavoir-fairemaisdavantagedesavoiranalyserafindereconnaîtrelesélémentsquidonnentdusensàl'activitédetravail.Enquoicetteactivitéàviséesociothérapeutiqueprésenteunintérêtpourlepatientdansuneperspectivedesoulagersasouffrance,d'améliorersonrapportàlaréalitésocialeetquelseraalorslepositionnementprofessionnelsurleplanrelationnelettechnique.?
©http://www.santementale.fr/exclusivites/recus-a-la-redaction/former-a-la-fonction-tutorale.htmlPage 12 sur 15
II23C'estunacteformatifquiseconçoitcommeunprojetd'évolution.
Ceprojetd'évolutionviseàcequelesinfirmiersdébutantsdeviennentdesacteurssociauxàpartentièreconfirmésdansleurexercice.C'estuneconceptionquiselonJ.PBOUTINET(8)s'appuiesurlathéoriedel'expérience(théorieetpratiquesontliées).Cetteformes'apparenteàlapédagogieduprojetoul'apprenantexprimesesattentes,clarifiesesbesoins,négocielesmoyensdesaformation.Ceprojetd'évolutionimpliqueuneméthodologiequiinscritdansletempsdeuxétapessuccessivess'articulantentreelles.-L'amontduprojetconcernel'ensembledesacteursdesdifférentsniveauxstratégique,organisationnel,opérationnel.Engagéssurlamêmevoie,lesacteursaurontàclarifierlecadreduprojet,àprécisersaplace,lerôledechacun,lesmoyensmisàdisposition.Lorsdel'amontégalementunco-diagnosticdesituationseraeffectuéaudécoursdesdifférentsentretiensdemanièreàdéterminerquelsserontpourl'acteurtutorésesbesoinsdeformation.Cettephasedediagnosticfaitappelàunegrilled'analysepertinentedescaractéristiquesdessituationsdetravailpourfaireapparaîtreledifférentielexistantentrelescompétencesacquisesetlescompétencesrequisesrelativesàl’exerciceprofessionnelconfirmé.Cesontdesentretiensquipermettrontd'établircediagnosticdemêmequel'observationdel'acteurtutoréensituationdetravail.Aucoursdecesentretiens,uncontratpédagogiquedétermineralesobjectifsd'actionhiérarchisésselonuneprogressionpourrespecterlerythmepropred'apprentissagedel'acteurtutoré.-L’avalduprojetsedéclineenplusieursmomentsquiserontlaplanificationdesopportunitéssituationnellesmaisaussidesentretiensdesuivi,laréalisationdesactivitésdesoins,l'analyseàdistanceetl'évaluationdelaprogressionduprojet.Ceprojetd'évolutionprésentelaparticularitédeconcernerunacteur,adultequalifiédontl’intentionestdeparfairesacompétence.Celametl'accentsurl'intérêtdeconsidérerdeuxpositionnementspédagogiquespourletuteurdanssasituationavecl'acteurtutoré;lestylecoopératifetlestylenondirectif.Lestylecoopératifimpliquequeletuteuraidel'apprenantdanssaprogression,l’orienteverslespersonnesressources.Lestylenondirectifs'inspiredelapostureRogérienneoùlorsdel'entretienletuteurreformuleralasituationdécriteparl'acteurtutorépourclarifieretinviteràrechercherlesréponsesauquestionnement.
II24C'estunacteformatifquiguideleprocessusdeconstructionetd'exercicedelacompétencedansdessituationsvariées
Ilexistedansledispositifdesoinsdesecteurpsychiatriquedesstructuresintraetextrahospitalièredontlesmissionsdiversifiéesaccompagnentl'itinérairethérapeutiquedupatientaulongcours.Cetteréalitéliéeàl'évolutiondestroublessituel'activitédusoignantdansunetemporalitéincarnéeparleprojetdesoinsquitémoigned'unegrandediversitédessituationsetdesréponsesentermesdepratiques.-Peuexpérimenté,l'infirmierdébutantn'apasunevisionclairedesespotentialités,de
©http://www.santementale.fr/exclusivites/recus-a-la-redaction/former-a-la-fonction-tutorale.htmlPage 13 sur 15
ceenquoisonsavoiracquispourraservirlorsdesituationsnouvelles.-Lacompétenceduprofessionnelinexpérimentéseconstruitetilluiestdifficiled'utiliserparfoissesconnaissancesentempsopportun.Lesentretiensdesuivilorsduprocessusdeformationreprésententalorsdestempsfécondsd'uneprisededistanceaveclapratiquepouramorceruneréflexion.Cetteprisededistanceentresoietsonactivité,entresoietsesressources,favoriselesconditionsd'uneprisedeconsciencedesaméta-connaissancec'est-à-diredufonctionnementquel'acteurtutorémetenoeuvrepourapprendre,pourconduireuneactivité.Parcetravailréflexifleprofessionneldébutantpourraprogressivementréinvestirsonexpériencelorsdesituationsnouvellesetdevenirconfirmédanssonexercice.Plusautonome,ilpourraprendredesinitiativespertinentesens'appuyantsurunemeilleureconnaissancedesespotentialitésetuneplusgrandeconfianceensescapacités.
II2.5C'estunacteformatifquidonneàl'acteurtutoréuneplacecentraledansleprocessusd'évaluationdesonparcoursdeformation.
Leprocessusd'évaluationseconçoittoutaucoursdelaformationensituationdetravail,ilprésenteuneviséequiestunquestionnementsurlavaleurdescompétencesdansunelogiquequiestcellededégagerdusens,dessignificationspourcomprendre.C'estunedémarchequiprocèdelorsdesentretiensdesuivicommeunaccompagnementduparcoursdeformationenciblantlesopportunitésquicontribuentàlaprofessionnalisationdel'infirmierdébutant.Cesopportunitésconcernentlesactivitéscaractéristiquesdusoininfirmierenpsychiatrieetsontdéclinéesenfaisantapparaîtrelesdifférentssavoirsquitémoignentparleurmiseenoeuvred'unecompétence.C'estunprocessusdynamiquequinaîtdanslarencontredututeuretdel'acteurtutorélorsdesentretiensquijalonnentlesuividuparcoursdeformation.D'unepart,ceprocessusavocationderépondreauxexigencesdelaconstructiondelacompétence;d'autrepartils'agitdemettreàdispositionoud'orienterverslesressourcesdisponiblesducontextedetravailquirépondrontàl'aspirationd'unprofessionnelenquêtedesens.L'évaluations'accompagnedesupports,d'outils:carnetdebordpourfaciliterlerepéragetemporeldessituations,cahierderécitsd'expériencessurlesquelsfigurentl'histoireduparcours,sestempsforts,lesbellesrencontres,sesdifficultés,sesquestionnements,sesperspectives.Ceprocessussepensedansunerelationdeconfiance,ils'agitbiend'aideràlaréflexionmaisaussipourletuteurderéfléchiràsonpositionnementafind'encouragerlamotivationetl'applicationdel'acteurtutoré.
II26L’acteformatifcontribueàlaconstructiond'uneidentitéprofessionnelle.
Leconceptd'identitémisenlumièreparlesphilosophesgrecsprésenteunefacedouble,celledel'identiquemaisaussicelledecequiestdistinct,singulier,celledel'unicité.C'estdanscettefigureàdoublefacettequesetisselerapportentreidentitéetprofessionnalisme.-Lecontextedetravailestunespacesocialquivoitnaîtreetsedévelopperl'exerciceduprofessionneldébutant.
©http://www.santementale.fr/exclusivites/recus-a-la-redaction/former-a-la-fonction-tutorale.htmlPage 14 sur 15
Ladémarched'accueiletd'accompagnementsecomprendalorscommeunemaintendue,unedisponibilitépourfaciliterlamiseenlienavecdulangage,desvaleurs,dessavoirs,unehistoire,del'imaginaire.Lesliensd'appartenancesetissentdemanièreàreconnaîtreleprofessionneldébutantcommemembreàpartentièred'ungroupe,d'uneéquipe.-Pourautantceprofessionneldébutantauraàs'affirmer,amontrersasingularité,cedontilestcapable.Ilimportealorsqueladémarchedeprofessionnalisationprennebienencomptedanssonespritcettedoubledimensiondel'unitéetdel'unicité.Sanslarecherchedecetéquilibreentreunitéetunicitél’infirmierdébutantpourraits'aventurerdansdeuxcontreattitudesquimenaceraientalorssonidentitéprofessionnelle.-Uneattitudequiviseraitàs'engagerdansuntravailroutinieroùcequiprévautc'estseconformeràunmodedefonctionnementquiassurelessécuritésdebasemaisnelaissepasdeplaceàlacréativité.Lespatientsprésententdestroublespsychiquesquipeuventêtrechroniquesetgénérerainsiunrapportautempsquiestceluidelachronicisationvoiredel’intemporalitéL’identique,lesemblable,leroutiniercondamnealorsàl’inefficacitétoutprojetvisantàl’autonomisation,àlaréhabilitationpsychosocialedupatientL’entretienentreleprofessionneldébutantetletuteurconstituealorsuntempsprivilégiépourélaborerleprojetdesoinssurladuréeenprévenantlesfacteursdechronicisationproduitsparlamaladie-Uneattitudeoùl'infirmierdébutants'investiraitsansconsidérersonimplicationsurladuréedansunespacesocialquifaitréférenceàuncollectifdetravail,àuneéquipepluridisciplinaireaveclaquellechaqueprofessionnelestamenéàcomposer.Ainsiunengagementrelationnelsansladistancedesoinsquiseconçoitaussidansuncontextedetravaild’équipeexposeleprofessionneldébutantàdeserreurspréjudiciablespourlapriseenchargedupatientainsiqu’aurisqued’épuisementprofessionnel;problèmerencontrétropfréquemmentdanscetteprofessionL’entretiendesuiviensituationdetravailcontribuealorsàmieuxapprécierlaplacedechaqueacteurdansl’équipedesoinsetd’orienterl’acteurtutoréverslespersonnesressourcesibesoin.Cesdeuxdimensionsd'unitéetd'unicitésoulignentl'intérêtd'unefonctiond'accueiletd'accompagnementmaisenprécisentégalementleslimitessansunevolontépolitiqueetorganisationnelleduprojetdelafonctiontutorale.BernardKAPP(9)danscetteperspectivemontrel’intérêtdeconsidérerlaconstructiondel’identité«dansdesrapportsdedignité,danslesgroupesorganiséssurunehautevisiondel’individuetdesonutilitédanslejeusocial»
CONCLUSION
Cetarticlemontrelescaractéristiquesquidonnentunevaleurformativeàlafonctiontutoraleauprèsd’infirmierspeuexpérimentésenmilieudesoinspsychiatriques.Aussi,l’écrits’attacheàclarifierlesensd’unedémarchedeprofessionnalisationdesacteursdesoinsàl’heured’uneréformeenprofondeurdelaformationprofessionnellecontinuedanslafonctionhospitalière.Lessixpointsdéveloppéssoulignentl’intérêtqueprésentecetteformationsielles’inscritdansunedynamiqued’échanges,derelation,deliaisonentrelesdifférentsacteursquesontl’institution,letuteur,l’acteurtutoré.
©http://www.santementale.fr/exclusivites/recus-a-la-redaction/former-a-la-fonction-tutorale.htmlPage 15 sur 15
Ceprojetsupposeunecohérencedeconstruction,demiseenœuvreentrelesdifférentsniveauxstratégiques,organisationnelsetopérationnels.Lesévaluationsréaliséesàcejourportentsurlevécuetlesacquisitionsdecetteformationetnerendentpascomptedeseseffetssurlespratiquesmisesenœuvre.Autermedestroisjournées,lesstagiairesexprimentlefaitd’avoirpudévelopperuneréflexionsurlepositionnementpédagogique,l’analysedeleurpratiqueetêtreenmesuredeconcevoirdesoutilsappropriésd’accueil,desuivietd’évaluationduparcoursdeformation.L’évaluationàdistanceseréaliseraautermed’uneannéelorsd’unedemi-journéedetravailavecchaquesousgroupe.Lesindicateursporterontnotammentsurlespratiquestutorale:l’accueil,l’élaborationduparcoursdeformation,larégulationdesrelations,l’évaluationdescompétencesacquises.Cetteformationconstitueenelle-mêmeuneexpériencequimetenjeuquatreélémentsquisontlarelationàsoi,larelationàl’objetdeconnaissance,larelationàl’autre,larelationaudispositifinstitutionnel.C’estuneformationquis’inscritdansunehistoireparuneévolutiondurapportentresavoirsthéoriquesetpratiques.L’ensembledudispositifdesdeuxactionspréconiséesparleplandesantémentaleouvredesperspectives,desnouveauxprojetsdeformationcontinuepourlesinfirmiersexerçantenmilieudesoinspsychiatriques.Celanousamèneégalementànousinterrogersurl’opportunitéd’unespécialisationdecemétierdanslechampdelasanté,spécialisationquiexistedanslamajoritédespaysEuropéens.
BIBLIOGRAPHIE
1/FrançoiseRAYNAL,AlainRIEUNIER,pédagogie:dictionnaireetconceptsclésESF2/NelsonGOODMAN,manièresdefairedesMondes,EditionsJacquelineCHAMBON19923/F.DANVERS,700motscléspourl’éducation,PufLille4/JM.BARBIER,TutoratetFonctiontutorale,quelquesentréesd’analyse,Rechercheetformationn°2219965/GuyLEBOTERF,Construiredescompétencesindividuellesetcollectives,Editionsorganisation,2004.6/BernardBLANC,Développerlafonctiontutorale,ChroniqueSociale,20037/G.FERRY,Letrajetdelaformation,EditionsDUNOD1983
8/JP-BOUTINET,Anthropologieduprojet,coll.Puf,19909/BernardKAPP,«crised’identité,changementdementalitéetrenouvellementdujeusocial»,GestionHospitalièren°304,mars1991,p232-23