243Table des matières
Table des matières
Sommaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Remerciements. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Partie 1 – Les mots . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1 Le vocabulaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.1. Les mots de l’université . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2. Le mot juste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Des mots de sens proches . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.3. Le bon lien logique. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.4. Un seul mot suffit, pour éviter de répéter une idée . . . . . . . . . . . 22
1.5. Des expressions variées, pour éviter de répéter un mot . . . . . . 24
1.6. Les interrogations indirectes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2 Les registres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.1. Situations formelles, standards ou informelles ? . . . . . . . . . . . . . . 31
2.2. Généralités sur la langue formelle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.3. Ne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.4. On ou l’on. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Quand utiliser l’on à la place de on ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Quand garder on ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
2.5. Si ou S’il . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
3 Le style universitaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3.1. L’objectivité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3.2. La justification et l’explication. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Les arguments. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Les sources . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
L’honnêteté intellectuelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
001_000_EXPRESSION ECRITE ET ORALE.indd 243 6/08/19 12:46
244 Table des matières
3.3. La justesse et l’exactitude . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
3.4. L’humilité. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
3.5. L’efficacité et la concision . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Pour aller plus loin…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Corrigés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Partie 2 – La phrase écrite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
1 Le groupe nominal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
1.1. La structure du groupe nominal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
1.2. L’accord du groupe nominal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Accorder au masculin ou au féminin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Accorder au singulier ou au pluriel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
1.3. Les groupes nominaux complexes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Accords logiques. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Accords choisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Accords d’éléments éloignés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Accord de une des choses et autres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Accord de le plus possible . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Accord à la carte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
1.4. Les noms composés. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
La composition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
L’accord au pluriel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
1.5. Le pluriel des nombres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
1.6. Quelques petits mots . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Tout et tous . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Plusieurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Chaque . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
N’importe quel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Plein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Ensemble . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
2 Le groupe verbal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
2.1. L’identification du sujet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Sujet, où es-tu ?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Sujet, qui es-tu ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
001_000_EXPRESSION ECRITE ET ORALE.indd 244 6/08/19 12:46
245Table des matières
2.2. Les verbes conjugués en une seule partie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Les temps principaux . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Les groupes de verbes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Les conjugaisons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
2.3. Les pièges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Quelques verbes difficiles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
2.4. Les participes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Le participe présent. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Le participe passé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
2.5. Les verbes conjugués avec être . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Les temps composés de quelques verbes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Les temps composés des verbes pronominaux . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
La voix passive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
2.6. Les verbes conjugués avec avoir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Sans accord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Les 3 cas avec accord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Les verbes pronominaux qui suivent la règle d’avoir . . . . . . . . . . . . . . . 105
2.7. La concordance des temps. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Si j’étais… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Avant que et après que . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
3 L’orthographe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
3.1. Une prononciation, plusieurs orthographes. . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Nom ou verbe ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Les noms et les adjectifs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
On n’oublie pas le ne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Avec ou sans accent ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Peut être ou peut-être . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Quand ou quant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Voir ou voire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
3.2. n devant m, b et p. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
3.3. Les lettres muettes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Les lettres muettes en fin de mots . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Les lettres muettes à l’intérieur des mots. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
001_000_EXPRESSION ECRITE ET ORALE.indd 245 6/08/19 12:46
246 Table des matières
3.4. Les consonnes simples ou doublées . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Les règles générales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Les mots qui font hésiter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
3.5. Les bizarreries de l’histoire et de l’orthographe . . . . . . . . . . . . 133
Accueil et recueil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Les h– avec liaison et les h– sans liaison . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
L’accent circonflexe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Les anciens mots composés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
3.6. L’anglais n’est pas du français . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
4 La ponctuation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
4.1. La ponctuation de phrase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Attention aux phrases trop courtes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Attention aux phrases trop longues . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Attention à mais, et, donc, or, car . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
4.2. La ponctuation du groupe nominal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Sujet, verbe et complément . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Proposition relative . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
4.3. Les énumérations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
4.4. Les guillemets . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
4.5. La ponctuation sur ordinateur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Souligner ou italiser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Les espaces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Pour aller plus loin…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
Corrigés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Partie 3 – Le texte écrit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
1 Le courrier électronique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
2 La lecture rapide et efficace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
2.1. La lecture pour apprendre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
2.2. La lecture pour chercher une information . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
3 La prise de notes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
3.1. … d’un message écouté. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
Les signes, symboles et abréviations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
La schématisation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
001_000_EXPRESSION ECRITE ET ORALE.indd 246 6/08/19 12:46
247Table des matières
3.2. … d’un message lu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Reporter la source des informations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Adapter le type de prise de notes à l’objectif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
4 La rédaction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
4.1. L’exploration des pistes ouvertes par le sujet . . . . . . . . . . . . . . . 170
4.2. La structuration du plan général . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Les plans argumentatifs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
Les plans exploratoires . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Les plans historiques ou chronologiques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Les plans logiques et méthodologiques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
4.3. Le plan détaillé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
4.4. La rédaction des paragraphes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Généralités . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
La description . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
L’explication . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
L’argumentation. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
La narration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
4.5. L’introduction, la conclusion et les transitions . . . . . . . . . . . . . . . 186
4.6. Les titres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
5 La référence aux sources . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
5.1. Les modes de citation des sources . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
5.2. Les types de références à un travail . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
5.3. Les bibliographie, sitographie, etc. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Les normes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Les œuvres entières . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Les extraits . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .200
…tirés d’Internet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
La localisation des informations-clés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
6 Le logiciel de traitement de texte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
6.1. La police de caractère et les paragraphes. . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Les polices de caractère . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Les paragraphes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
001_000_EXPRESSION ECRITE ET ORALE.indd 247 6/08/19 12:46
248 Table des matières
6.2. Les styles, sommaires et tables des matières . . . . . . . . . . . . . . . 206
Le stylage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Le volet de navigation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Le mode plan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Le sommaire et la table des matières . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
6.3. La mise en page . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Les sauts de page . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211
Les notes de bas de page . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211
Les numéros de page . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
6.4. Écrire pour ou avec un enseignant ou un camarade. . . . . . . . . . . 212
La vérification orthographique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Le nombre de signes ou de mots. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Pour aller plus loin…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Corrigés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Partie 4 – La prise de parole en public . . . . . . . . . . . . . . . 219
1 La communication physique à l’oral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
1.1. La préparation par le travail . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
1.2. La préparation psychologique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
Vaincre sa timidité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
Apprendre à gérer le trac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Prendre conscience de sa légitimité à parler en public . . . . . . . . . . . . . 221
Connaitre ses qualités et ses forces. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Affronter ses peurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Chercher une aide extérieure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
1.3. L’utilisation du corps . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
La tenue vestimentaire. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
La tenue générale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Le regard. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Les mains . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
2 La communication verbale à l’oral. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
2.1. L’articulation et la portée . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
2.2. Les petits mots de l’oral. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Les mots pour faire patienter. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Les mots pour garder l’auditoire concentré . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Les mots pour introduire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
001_000_EXPRESSION ECRITE ET ORALE.indd 248 6/08/19 12:46
249Table des matières
Les mots pour articuler les idées . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Les mots pour conclure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Les mots et les changements de débit pour ponctuer . . . . . . . . . . . . . . 234
2.3. L’oral formel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
3 Les notes, le discours et les supports . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
3.1. Structurer des notes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
3.2. Structurer un support . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Pour aller plus loin…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Corrigés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
001_000_EXPRESSION ECRITE ET ORALE.indd 249 6/08/19 12:46