Voyage mental : les apports des neurosciences pour l

Preview:

Citation preview

Voyagemental :lesapportsdesneurosciencespourl’anthropologie

duchamanismeCharlesStépanoff

EcolepratiquedeshautesétudesLaboratoired’anthropologiesociale

• ApprochedesEtatsmodifiésdeconscienceHéritagedeMirceaEliade(Lechamanismeoulestechniquesarchaïquesdel’extase1950).• Approchesocio-centrée:lestraditionschamaniquessontdesconventionsculturelles,sanssubstratpsychologique.

Eliade:vraieoufaussetranse?

• Rituelsdeschamanesaltaïens:uneimitationd’extaseplutôtqu’uneextasevéritable,« l’intérêtduriteestplutôtdramatiquequ’extatique. »

• Samoyèdes,« onal’impressionnettequelesvéritablestranseschamaniquessontplutôtrares ».

• Chukch:« pseudo-trance »:« onal’impressionquelatechniqueextatiqueestendécadence ».(Eliade 1968,167,188,208)

Leterrain:unritueldanslavalléeduKhüürektig,Süt-Khöl,Touva

Ondarmaa

Lechantd’Ondarmaa

Hamyŋar mèè duza kyldyrAldyy-dèèrden čalaraŋar ooj.Ekti mojnum čajgandyrganEeren-dözüm albystarymČaryn söögüm čajgandyrganČajaan-dözüm, Aldyy-dèèrim

Aidez-moi votre chamane,Descendez du Ciel inférieur.Vous avez secoué mes épaules, mon cou,Vous mes albys, mon esprit-racine,Vous avez secoué mon omoplate,Mon esprit-destin, mon Ciel inférieur.

(…)Ooj hinim-bile tuduš bolganMergen čajaan siŋirgeni Soŋgu Tyvam eeleriBurgannarym čaralaŋar

(…)Unis à mon nombril,Imprégnation de mon habile destin,Maîtres de Tuva nordMes dieux, descendez!

Plumesderapace

Omoplates,Zibeline,loup

Serpents

Expériencespsychologiquesrevendiquéesparleschamanestuva:Rêvesriches,mémorisésprécisément.Visionsspontanéesdechosesquelesautresnevoientpasdansl’espaceimmédiat,sanscomportementparticulier(danslaforêt,âme,esprit).Perceptiondesoncorpsdel’extérieur.Aucoursdesrituels,visionsdirigéesetspontanées,perceptiondesoiendehorsdel’espaceimmédiat(voyagechamanique),nonreproductiblesendehorsdudispositifrituel.Perceptionsauditives,tactiles,olfactives(plutôtlesprofanes)

Noll,Richard.1985.« MentalImageryCultivationasaCulturalPhenomenon:TheRoleofVisionsinShamanism ».CurrentAnthropology,443–461.TraitscommunsidentifiésparcomparaisondesethnographiesdesdiversestraditionschamaniquesenAsieetAmérique:individusàdispositionpourl’imageriementale,mémorisationdesrêves,techniquesculturellespermettantdecultivercescompétences(jeûne,déprivation sensorielle,isolement,latransen’étantqu’unetechniqueparmid’autresetnonunefinensoi).

L’imageriementale• Idéomotrice:l’imageriementaleactivenosfacultés

motrices(Yágüez etal.1998)• L’amorçagecognitifd’uneactionoud’unmouvementnous

permetdemieuxlesréaliser(Berthoz 2015)• Nouspouvonsmobiliserundoubledenous-mêmesdans

desmodèlesmentaux(baseneuraledanslajonctiontemporo-pariétale)

• Notrecapacitéànousimmergerdansl’imaginaireapourfondementnotrecapacitéànousengagerdanslemonde

• Remiseencausedudualismeontologiqueentreimaginaireetréelquiremonteàl’anti-onirismedesGrecs.

« Etredanslalune »50%denotreviementaleéveilléeconsacréàdessituationshorsdel’icietmaintenant(mind-wandering).Condamnécomme« distraction »,« manquedeconcentration »,« pathologie »enOccident.Commentexpliquerd’unpointdevueévolutionnairecettedispositionàl’imagination?

Levoyagementaldansletemps:nousvoyageonstousenesprit.

Suddendorf,Thomas,DonnaRoseAddis,etMichaelC.Corballis.2009.« Mentaltimetravelandtheshapingofthehumanmind ».PhilosophicalTransactionsoftheRoyalSocietyofLondonB:BiologicalSciences 364(1521):1317–1324.

Berntsen,Dorthe,&AnneStærk Jacobsen.2008.« Involuntary(spontaneous)mentaltimetravelintothepastandfuture »Consciousnessandcognition 17(4):1093-1104.

Corballis,MichaelC.2012.« Thewanderingmind:Mentaltimetravel,theoryofmind,andlanguage ».Análise Social 47(205):870-93.

• D’oùviennentcescapacitéshumainesauvoyagemental?Quelleestleurfonction?

• Quefontlesdiversessociétésdecesdispositionsmentalesextraordinairespartagéesparleshumains?

Fonctionsduvoyagemental:- Voyagedansletempsetcontinuitédelasubjectivité

- Voyagerdansl’espritdesautres(communication,empathie…)

- VoyagerdanslesmondesnonhumainsL’imagination:dimensioncapitaledenotrerapportaumilieuvivantParticularitéhumaine:nouslacommuniquonsetlapartageonspardesamorcespubliques.

Renne Deuxloupspoursuivantlerenne

Rennesauvage Deuxloupspoursuivantlerenne

Imaginationexploratoireetimaginationguidée

• Imagination:capacitéàconcevoirdessituationsdifférentesdel’icietmaintenantetàs’yimmerger.Perceptionsnonsensorielles.

• Imaginationexploratoirevs.imaginationguidée.

• Imaginationexploratoire:interpréterdessignes,rêver(amorcespauvres).

• Imaginationguidée:écouterunrécit,lireunroman,voirunfilm(amorcesriches).

Latentesombre,antichambredurêve

Rajnovich Reading Rock-art, p37

Chamanismeàchampignonetàtentesombre:deuxstimulantsdel’imageriementale

Amanitamuscaria

ChezlesOjibwad’Amériquedunord:pasdeconsommationd’Amanitamuscaria maisusagedelatentesombre

Traitsdelatentesombre,rituelcircumpolaire:• Dansl’obscurité(déprivation sensorielle,amorcespauvres)

• Chamanecontraint,parfoisligoté• Discussiondechacunaveclesesprits• Pasdescénarionidegéographiementalestables

Extensiondelatentesombre

Tentesombreettenteclaire

Latenteclaire

• Lumièred’unfeu,amorcesriches• Instrumentsrituels• Gestes,pantomimes• Chant-itinéraireavecscénarioétabli

Lechamanenganasan Tubiaku Kosterkin

Tambourkhakas (XXes.):desimagesguidesduvoyagemental

Soleil,lune,étoiledusoir,étoiledumatin

Seigneurgaucher

Arc-en-ciel

2corbeauxnoirs

Tuma-le-Noir

Salbyg Hirondelles

Chevaldutambour

9hommesnoirs

9fillesjaunes

2bouleaux

Lechamane

Ours

Chiens jaunes

2crapaudsHommevenantdugrandkhan

Hommenoir

Tente sombre Tente claire

Amorces publiques sonores visuelles et sonores

Rapport

vision/imagerie

mentale

remplacement coordination

Type de performance improvisation tendance liturgique

Techniques orales paroles improvisées

et chants sans

paroles

paroles chantées

héritées

Expérience

imaginative du public

exploratoire agentive guidée contemplative

Conclusions• Lesneurosciencesnousmontrentquelevoyagementalfaitpartie

del’activiténormaleducerveauetqu’ilmobilisenoscompétencesordinaires.

• Lechamanismes’appuiepluscourammentsurdesdispositionsmentalesordinaires(rêve,voyagemental)quesurdesétatsextraordinaires(transe).Encesensnoussommestousdeschamanespotentiels.

• Illescultiveetlesamplifiepardestechniquesefficaces(jeûne,déprivation sensorielle,psychotropes);ilenréguleculturellementladistributiondefaçonplusoumoinségalitaireouhiérarchique;ilenalimentelatransmission(chants,dispositifsrituels,cosmogrammes)

• Variabilitéentrelestraditions:plusoumoinsd’amorces,imageriementaleindividuelleplusoumoinsguidée,hiérarchieplusoumoinsmarquée.

Recommended