ձ Ա Յ Դ Ա Ս Ա Կ Ա Ն Ն Ե Ր Ի

Գ ' Г Ա Դ Ա Р Ա Ն

՜ Ւ

Մ Ո Ի Ր Ա Ց Ա Ն

Գ Ե Վ Ո Ր ԳՄԱՐԶՊԵՏՈՒՆԻ

«ՍՈՎԵՏԱԿԱՆ ԳՐՈՂ» ձՐԱՏԱՐԱԿՉՈԻԹՅՈԻՆ

է Ր է Վ Ա Ն - 1 9 7 7

Ар 1Մ 99

7 0 3 0 3 (2 0 9 5 )

7 0 1 ( 0 1 )7 5 №7' 7 8 ’

М у р а ц а н Геворг Марзпетуни (На армянском языке)Издательство «Советакан грох», ул. Теряна, 91. Ереван, 1977

Խմբագիր' (К Մ. Մուրադյան, նկարիչ Մ. Ռ, !)օօոյա&ք խմբագիր՝Ա-է, Ч» ^սւսպարյաՏ, տեխ, խմբագիր՝ Կ. Սաոգսյան, վերստուգող սրբա­գրիչ Л. П. Иргшбш^шЕ: Հանձնված է շարվածքի Н^Ц 1975 թ.ւ Ստորա­գրված է տպագրության 20ի 1977 թ.։ Թուղթ М 1, տպագ. 29,0մամ.ա*26,9? պայ մ. մամ,, Հրատ. 23,05 մամ.է Պատվեր Т099Ч Տպաքէէ&աՀ 50 000, գինր 2 ո, Յէ կ.է <гՍովետական գրողս Հրատարակչություն, Երե* վան — 9, Տերյան 91։ ՀՍՍՀ, Մինիստրների սովետի Հրատարակչությունների, պոչիգրաֆիայի հ գրքի առևտրի գործերի պետական կոմիտեի Հակոբ Մեղա* պարտի անվան պոլիգրաֆկոմբինատ է Երևան—9, Տերյան 91՝.Полиграфкомбинат им. Акопа Мегапарта Госкомитета Совета Ми- вистров Арм. ССР по делам издательств, полиграфии и книжной торговли, Ереван, ул. Теряна, 91.

ф էՍավեաակաէI цряцг հբաաարակչությաձ, Հ977

Ա Ռ Ա Ջ Ի Ն Ս*8.Ս

Ա

« М М У Ь П « . Մ ( 4 1 5 Ո Ի 1ք

Հա յկա զն նահապետի այս դաստակերտը , որ Տրդատ մեծի ձեռքով ավելի շքեղ վերաշինվելով, հայտնի պատերազմների ժա ­մանակ ծառայել Էր պետությանր իբրև անառիկ ամրոց և թ ե ՛ խա­ղաղության միջոցին պատսպարել յուր մեչ արքունական գան­ձերն ու հարստությունները, ինչպես և վտանգների երեսից փ ա խ ֊ լող իշխանական ընտանիքներին, ընդնմին մնալով և ապահով ձ ը ֊ մերոց հայ զորքերի համար, — փ ա յելով ապիրատ Վասակի ձեռ­քից Վարդանանց օրերում կրած հիմնական ավերմունքներին — տակավին շեն Էր I» կսւնգուճ այն օրերում, որոնցից սկսվում Է մեր պ ա տ մությունը։

Նա գտ նվում • Էր Այրարատ նահանգի Մազազ ու Ոստան գա ­վառները միմյանցից բաժանող Գեղա լեռան մի ոստի վրա, որք վձրջին դա՛րեր՛ում, յուր ծոցում գտնվող V. Գեղարդի անունով,

Գեղարդասար կոչվեցավ։Բարձրադիր սարավանդակը, որի վրա կառուցած Էր ամրոցը,

շրջապատված Էր բնութ յա ն փառահեղ և ահարկու տեսարաններով։ — Հսկայակերպ ժա յռեր, ա նհեթեթ հողազանգվածներ, ահավոր ան— դունդներ, իսկ ավե՛լի հեռվից՝ գեղատեսիլ չեոներ խրոխտ ու կահռէկավե տ գագաթնն րով' ծա ծկում Էին նրա շրքէմկայքն ու հանդֆ-

պակաց հորիզոնը է•Ամրոցի ՜առքևից' փրփրագեղ ալիքնէկւը գարէէանգնե րից գա-

հավիՀեվով' հոսում Էր Աղա-ю գետի սրընթաց մի վտակը, որ սարա ֊ վանդակն ըձգգրկող ձորակից անցնելով^ միանում Էր Ազատի երկ - րղրգ փոակի ճետ և ապա օձապտույտ գետահետելով' դուրս գալիա

Դվնդ ընդւսբձակ դաշտը' Ոսաան գա վա ռի ա յգեստ ա ններին քու՛ր ՛ ու

զո վո ւթ յուն մա տակա րա րելու։

Հինավուրց ամրոցը, որ յուր հինդ եկեղեցիներով, բազմաթիվ շինություններով ու պահականոցներով հանգչում . էր միապաղաղ ժայռերից ու ամբարտակներից զանգված բարձրության վրա, պատէս- պարված էր ամեն կողմից թե' բնության և թե' արհեստի ամրոլ- թյուններովւ— Հյուսիսային կողմից' պաշտպանում էին նրան, բացի կիսաբոլոր պարիսպներն ու աշտարակներր, այլև Գեղարդասարի այն գահավանդները, որոնք աստիճանաբար բարձրանալով՝ կցվում էին Գեղա լեռան հետ։ Արևելյան և արևմտյան կողմերից' շրջապա­

տում էին հսկայական պարիսպներ և հզոր աշտարակներ, որոնք շինված էին կոփված ու հղկված խանձաքար ժայռերից և ամրացրած կապարով ու երկաթով։ Իսկ հարավային և մասամբ արևելյան կող­մից ' բարձրանում էին միակտուր քարաժայռերի բնական պատնեշ­ներ, որոնք խորաձորի միջից' հսկայական բուրգերի նման դեպի վեր ձգվելով, ընդգրկում էին ամրոցի այս շրջապատը և այդպիսով դարձ­նում նրան ահարկու և անմատչելի։

Հարավ֊արևելյան այս բարձրության վրա, ամրոցի գրեթե ծա յ­րին, իբրև զույգ օդաչու հսկաներ, կանգնած էին առաջին' արքունա­կան դղյակր յուր մռայլ շինություններով ու ատամնավոր աշտա­րակներով, և երկրորդ Տրդատա հոյակապ հովանոցի քսանչորս հո­նիական բարձրաբուն սյուներով, տակավին անեղծ արձաններով և բարձր ու քանդակազարդ ձեղունով, որ հովանավորում էր արքայա­

կան դաստակերտի հռովմեական արհեստի ստեղծագործած' ուրիշ բազմաթիվ զարդարանքները։ Նրա սյունազարդ և ընդարձակ սրահից երևում էին, ինչպես ափի մեջ, թե՛ ամրոցր յուր բնակարաններով ու պահականոցներով և թե՛ շրջակա լեռներն ու ձորերր իրանց գե- դֆցիկ կամ անհեթեթ տեսարաններով. այսպիսով, արքայաշեն սարավույթը զվարճալի զբոսավայր մի լինելուց զատ, ծառայում էր նաև ինչպես մի գեղեցիկ դիտարան թե' վտանգի և թ ե ' խա ղա ղու֊ թ յ ան ժամանակ։

923 թվականի աշունն էր։ Գեղաբդասարը մերկացել էր արդեն այն աղքատիկ կանաչներից, որոնք հազիվ գարնան վերքերին հա- մարձակվում են ծածկել յուր ժայռապատ լանք երբ։ Նա ա յժմ ամ­բողջապես փոխարկվել էր քարակարկառ թմբերի ու ամբարտակներիէ

■ — 4 —

"Ր“ Կ խոշորագեղ խստությունը չէին մեղմում նույնիսկ Գաոնո գեղեցիկ շինություններըէ

Օրը տարաժամել Էր, Սարի կրճերից անցնող ճանապարհների վյրա շնչավոր Էակ չէր երևում, Դվնո դաշտից դարձողները վա զող հասել էին տուն և կամ դադարել Այրիվանից խորշերում, ՛ուր հ ո գ հ ֊ վոր հայրերը օթևան և կերակուր էին տալիս ուշացած հայ անցորդ, ներին, թույլ չտալով, որ նրանք մութը կոխելու վրա անցնեն Գաոնո կրճերից, որովհետև հագարացի ավազակախմբերը հետևում էին այդպիսիներին ամեն տեղ,

Այս պատճառով շրքակա ձորերի ու անդունդների վրա թագա­վորում էր ահարկու լռություն, որ հազիվ երբեմն ընդհատվում էր լեոների մեք շառաչող աշնանային քամուց կամ դարևանդներից գա­հավիժող Ազատ գետի խոխոքներից։

Բազմամարդ Գառնո մեք անգամ դադարել էր շարժումը, Աշ­նանային խոնավ ու լեռնային ցրտությունը հավաքել էր ամրոցի բնակիչներին իրանց բնակարանները։ Երևում էին միայն մի քանի պահապաններ, որոնք երկաթե գլխանոցներով, ծանր սրերր գ ո ֊ տիներից կախած և պղնձապատ վահաններն ու երկար նիզակներց ձեռքներին՝ անցուդարձ էին անում, ոմանք ամրոցի դռների մոտ կամ պահականոցների առաք, և ոմանք դղյակի շուրքը, ուր այդ ժա­մանակ ապրում էր Աշոտ-Երկաթի ամուսինը' Սահականույշ թագու­հին։

Չնայելով որ թագավորր դեռ նոր էր հաշտվել յուր հորեղբոր որդի Աշոտ Բռնավորի հետ և նրա հետ միասին էլ Դվին մայրաքա­ղաքը նորից նվաճելով այլազգինե րից մաքրել այն, ա յսուա մե ֊ նայնիվ, ժամանակի վատթարության պատճառով, անկարելի էր թագավորական ընտանիքը Դվինում պահել, հագարացի բռնավոր­ները ամեն ժամանակ կարող էին հարձակվել այգ քաղաքի վրա,

որ ժամանակի կռվածաղիկն էր, Եվ որովհետև թագավորը շարու­նակ զբաղված էր յուր տերության այս ու այն մասում բռնկող ապըս- տամբությունները նվաճելով, ուստի թշնամիների հասած ժամա­նակ թագավորական ընտանիքը կարող էր մայրաքաղաքում վտանգի ենթարկվել, Ահա՛ այդ պատճառով Սահականույշ թագուհին էլ ապ­րում էր Գաոնո ամրոցում, և նրա հետ էլ ուրիշ շատ ազատանի կա-Ьф Ш

-■5 -

Չնայելով եղանակի ցրտության և օրվա տ ա ր ա ժա մ ելս , ա ք սու ամենայնիվ թագուհին դեռ չէր հեռացել Տրգատա հովանոցից* Վերքին մի քանի օրը նա անց էր կացնում այդտեղ երկար ժամեր, գ ր ե թ ե միայնակ, երրեմն սյունազարդ սրահի մեղ ճեմելով, իսկ հաճախ դեպի խորաձորը նայող պատշգամբի վրա բազմելով։ Այդ- տեղից նա լուռ և մտախոհ դիտում էր' մերթ ձորի, մերթ շառաչող Ազատի ալիքները, որոնք գետավւնյա ուռենիները քերելով և հանդի­պակաց ծառերը կոծելով առաջ էին վազում, և մերթ Գեղա լեռան բարձունքներից իջնող ճանապարհր, ուր ամեն մի հեծյալ անցորդ գրավում էր նրա ուշադրությունը։ Թագուհին աչքերը հառելով աշխատում էր վայրկյան առաչ այդ անցորդի ո՛վ կամ ի՛նչ ազդից լինելն իմանալ, և նայում էր այնքան, մինչև որ վերջինս Ազատի խորաձորն իջնելով' խոտորում էր դեպի Գառնո արահետը և աչքից ձած1քւԼում ։

Արդեն լրանում էր երկրորդ շաբաթը, ինչ թագուհին սրտի անձկությամբ սպասում էր մեկիս, բայց նա չէր երևում։ Այդ հա ն ֊ գամանքը տանջում էր նրան սաստիկ և ավելացնում մանավանդ այն վիշտը, որ վաղուց ի վեր կրծում էր յուր սիրտը։

Կար ժամանակ, երբ թագուհին ինքը հեռանում էր մարդկան­ցից, ոչ ոքին չտեսնելու, երբեք չխոսելու և միայն յուր հոգետանջ մտածմունքներին անձնատուր լինելու համար։ Այդ ժամանակ նա մինչև իսկ զայրանում էր, եթե մեկը համարձակվում էր խանգա­րել յուր մենավոր մտածությունները կամ հոգեկան հուզմունքնե­րից առաջացող տանջանքները։ Իսկ ա յժ մ . այժմ նա հոգնել, վաս­տակել էր հարատև տխրության տանջանքներից. այժմ նա որո­նում էր մինչև անգամ մեկը, որին կարողանար յուր սիրտը բա­նալ, յուր վշտերը պատմել։ Նրան թվում էր, թե այդ միջոցը կմեզ- մե յուր ցավերը.., Բայց ավա՞ղ, ամբողջ դղյակում չկար մինը, ո՛չ կանանց և ո՛չ օրիորդների շրջանում, որին նա յուր սիրտն ու գաղտ­նիքը հավատալ կարողանար։ Եվ ցավալին այն էր, որ եթե զըտ- նբվեր իսկ այգպիսին, դարձյալ ինքը չէր հայտնիլ նրան ոչինչ, որովհետև չէր հավատում ոչ մի կնոջ անկեղծության, մանավանդ, եթե այդ կինը իշխանական ցեղից էր, և հետևապես, ծագմամբ իրան Հավասար։ Թագուհին հավատացած էր, որ այդպիսիները ե թ ե щп- Հրես իոկ կարեկցեին իրան, այսուամենայնիվ ներքուստ կուրախա­նային յուր թշվառության վբա, որովհետև նրանցից ամեն-մինն

ուներգրա համար յուր սրտին մոտիկ պատճառներ։ Նա հույս ունեք/ միայն մի մարդու վրա, որ, կարծում էր, ոչ միայն կվշտակցե իրան սրտի անկեղծությամբ, այլև գուցե կկարողանա թեթևացնել այգ վշտերը։ Ահա' այգ մարդուն էր սպասում թագուհին այնքան անձկու­թյա մբ, որ, սակայնյ հակառակ յուր խոստման և սուրհանդակի բե­րած տեղեկության, չէր երևում տակավին։

Բայց, ահա՛, մոտենում էր թագուհուն տարիքավոր մի կին միջին հասակով, բարի դեմքով, աղու աչքերով, ժպիտը շրթունք­ներին և կարծես վախենա ով՝ թե միգուցե յուր մոտենալը գրգոե թագուհու զա յրույթը։

Այս կնոջը հայտնի էին թագուհու ցավերը, տանջող վշտերը։ Նա սկզբից արդեն ամեն բան տեսել, քննել և ստուգել էր։ Նա ան­կեղծ սրտով վշտացել և արտասվել էր մեծ տիկնոջ համար դեռ այն ժամանակ, երբ նա ինքը, տիկինը, անտեղյակ յուր գժրա խ տ ությա ֊ նը, զվարճանում էր արքայական զբոսանքներով մերթ Սյունյաց և մերթ Գուգարաց լեռներում։ — Այդ կինը Աեդան էր, թագուհու գորովագութ դայակը, դղյակում եղող կանանց մեջ ամենից բա ­րին և ազնվասիրտը։ Նրան, ա յո', հայտնի էր ամեն ինչ վաղուց, բայց նա այդ մասին ոչինչ չէր խոսել մինչև այժմ թագուհու հետ, այն պարզ պատճառով, թե երբ մարդ չէ կարող (տակավին իրան անհայտ) յուր դժբախտության առաջն առնել, ապա լավ է, որ նա երբեք այգ դժբախտությունը չիմանա և կյանքը իզուր չդառնացնե։ Իսկ այժմ, երբ արդեն թագուհին ամեն բան գիտեր, Սեղան հո կ ա ֊ զոզ էր նրա հետ խոսել, ցավակցել նրան կամ մխիթարել։ Չէ՜ որ նա մի օր յուր կաթնասունն է եղել, յուր գրկումն է մեծացել։

Այսպես էր մտածում Սեղան, բայց և հետո իսկույն խելաբե­րում, որ Սահականույշը՝ Գարդմանա իշխանի դուստրը, այլևս կաթ­նասուն չէ, որ նա այսօր յուր թագուհին է, որ ինքը կարող է միայն նրա ոտքերը համբուրել, բայց հավասար նստել նրա հետ կամ վչտակցել նրան, իհարկե չի պիտի համարձակեր։ Այն օրից, երթ Սեդան իմացավ, թե թագուհին ծանոթացել է արդեն յուր դժբախ­տությանը, խեղճ կինն այլևս հանգստություն չուներ։ ճշմարիտ {* նա ոչնչով չէր կարող օգնել յուր թագուհուն, բայց միակ խնամքը, որ նա կարող էր և պարտավոր էր տանել, տանում էր։ Այդ այն էր, որ նա շվաքի պես հետևում էր մեծ տիկնոջը ամեն տեղ, և աշխատում կարելույն չափ հաճախ խանգարել նրա մենավոր մտածություն -

-7 -

Ա րը, որով, կարծում էր, թե կարող է փոքր ի շատե պահպանել նրա առողջությունը։

__ Օրը տարաժամել է, սիրելի թագուհի, չէի ր հաճիլ գրզ-յակը վերադառնալ, — մոտենալով պատշգամբին հարցրեց դայակը։

_ Դու այստե՜ղ ես, Աեդա, — անհանգստությամբ դարձավ դե­

պի նրան թագուհին։__ Այո', մեծափառ տիկին, եկա հայտնելու..._ Եվ վաղո՜ւց ես դու այստեղ, — ընդհատեց նրան թա ­

գուհին կասկածոտ եղանակով, վախենալով, կարծես, որ դայակը լսած լինի յուր վշտերը մատնող մի որևէ խոսք կամ հառաչանք։

— Հենց որ արևը^տեն անցավ։— Իսկ ես պատվիրել եմ, որ ոչ ոք իմ միայնությունը չխան­

գարն։— Այո', մեծափառ տիկին, քո պատվերը ես զանց անել չէի

համարձակիլ, բայց օրը տարաժամել էր և քամին բարձրացել, դու կարող էիր մբսել, եկա հիշեցնելու, որ դղյակը վերադառնալու ժա­մանակն է։

— Հիշեցնե՜լ, Ի՜նչ է նշանակում այդ, Աեդա, — կես զարմա­ցած և կես բարկացած հարցրեց թագուհին։

Բարի դայակը շփոթվեցավ։ Նա իրավունք չուներ ասել թա­գուհուն այն ամենը, ինչ որ ինքը ճշմարտություն էր համարում։ Նա զգաց յուր սխալը, ճնշվեցավ, և յուր քաղցր աչքերը կարծես թաք- նըվեցան արդեն կկոցված փոսիկների մեջ. մի թեթև շառագույն փայլեց յուր դալկացած այտերի վրա, ինչպես ձմեռվա դժգույն արշալույս, որ զարկում է ձյունապատ ժայռին։ Բայց յուր անուշ ժպիտով, որից անբաժան էին մայրական խանդն ու գորովը, նա ծածկեց շուտով յուր ներքին ճնշման արտաքին պատկերը։ Թագու­հու լուրջ և անթարթ հայացքը, որ տակավին սևեռած էր յուր վրա և դեռ, կարծես, բացատրություն էր պահանջում իրանից, յուր այդ քաղցր ժպիտի շնորհիվ հետզհետե մեղմացավ. Սեդան հա­մարձակություն առավ խոսելու։ Եվ իրավ, չէ որ նա սիրում էր թագուհուն և նրա գաղտնիքներն իմանալու համար չէր, որ հե­տևում էր նրան, այլ պահպանելու նրա թանկագին առողջությու­նը, որի վրա դողում էր ինքը, իբրև որդեգորով մայր։ Մի՜ թե, ար­դար և, անկեղծ սիրո այս արտահայտությամբ նա մի հանցանք էր գործում։ Հարկավ ոչ, ուստի և հաստատուն ձայնով ւպատասխանեց.

— Եկա հիշեցնելու, որ ցոէրտ է, և թավուհին կարող է մբսել։— Այդ ես ինքս կարող էի իմանալ, — նկատեց թագուհին։-—Ռչ, թագուհի, երբ դու ընկղմում ես տխուր մտածմունք•

ների մեջ, այլևս չես զգում, թե ի՛նչ է կատարվում քո շուրջը.,»ք—» Սեդա', մայր Աեդա, դու զառանցում ես, — ընդհատեց թա ­

գուհին զարմացմամր։

— Այդպես է, իմ սիրելի թագուհի, — կրկնեց Սեդան ա վելի հաստատ ձայնով, — անցյալ օրը սաստիկ տեղատարափի ժամա­նակ ամենքը քաշվել էին տուն, նույնիսկ դղյակի առաջ ոչ մի պահ­նորդ չէր երևում, իսկ դու դարձյալ ճեմում էիր այստեղ, կարծես գարնան օրեր լինեն, և դու՝ մեր Պ՜արդմանա դրախտներում...

Թագուհին մի անհանգիստ շարժում արավ. նրան թվաց, թե դայակը կշտամբում է իրան' անօգուտ գաղտնապահության հա­մար, թե նա այդ անում է գուցե հակառակորդ իշխանուհիներից մեկին հաճոյանալու մտքով, թե ուրեմն յուր դժբախտությունը հայտնվել է արդեն բոլորին և նախանձոտ հակառակորդուհիներն սկսում են անարգել իրան, վիրավորելով յուր դշխոյական հպար­տությունը յուր իսկ ստորադրյալների ձեռքով։

Այս մտքերը վայրկենապես վրդովեցին թագուհու սիրտը, բայց նա յուր հուզմունքը ծածկելով' մեղմ ձայնով հարցրեց.

— Սեդա, ո՜վ ասաց քեզ, թե թագուհին ընկղմում է. տխուր մտածմունքների մեջ, և թե այդպիսի ժամանակները նա չէ իմա­նում, թե ի՛նչ է կատարվում յուր շուրջը։

— Ոչ ոք, իմ սիրելի տիկին, այդ ես ինքս եմ տեսնում։ Սեղան պետք է կույր լինի, որ յուր տիրուհու դեմքի մշտական թախիծը և նրա ճակատի տխուր կնճիռները չտեսնե... Վաղուց, վաղուց գի­տեի, թե ի նչ վիշտ է կրծում քո ազնիվ ու բարի սիրտը, բայց ոչինչ չէի համարձակվում ասել քեզ, որովհետև դիտեի, որ քո ցավերի մասին խոսելով' միայն քնքուշ սիրտդ պիտի վշտացնեի, առանց սակայն իմ թագուհուն մի օգուտ տալ կարողանալու։

Թագուհու սիրտը շարժվեցավ։ Նախկին կասկածոտ մտածմունք- ներր տեղի տվին հանկարծ մի վստահության, որ կարծես հենց նույն րոպեին ծնվեց յուր մեջ դեպի բարի դայակը, նրա ձայ նի մեջ նա այնքան անկեղծություն ու գորով գտավ, ո ր ն բան թվաց, թե իբա հետ խոսողը հարազատ մայրձ- է և ոչ յուր տանտուն։

Բայց և այնպես ոչինչ չպատասխանեց, այլ լուռ և մտախոհ բարկացավ բազմոցից և ուղզվեչով յուր սեգ ու վայելուչ հասակի ամբողջ վեհությամբ, նայեց դայակի վրա քաղցր և վստահությամբ ղի աչքերով։ Այգ րոպեին նա կցանկանար լսել նրանից ամենը, ինչ օր նա գիտեր յուր վշտեր ի մասին, կցանկանար ստուգել նորից այն բոլորը, ինչ որ վաղուց և ավելի ստուգությամբ հայտնի էր իրան։ Բայց յուր դշխոյական հպարտությունը չէր ներում իրան այգ թ ու­լությունը. նա մինչև այժմ ոչ ոքի հետ չէր խոսել այգ մասին, ուրեմն և դայակի հետ չէր խոսիլ, բայց կցանկանար, որ սա ինքը սկսեր խոսել, առանց իրանից հրաման առնելու։

Սեգան չհասկացավ թագուհու լուռ և մտախոհ հայացքի նշա­նակությունը. նրան թվաց, թե յուր համարձակ խոսքերից վշտա­ցել է նա արդեն, ուստի և թագուհու հայացքից խուսափելու հա­մար շտապեց վերցնել և ձգել նրա ուսերին պերճ սամուրենին , որ թագուհու բարձրանալու ժամանակ սահել, ընկել էր բազմոցի վրա։

— Դրա համար դու արդեն անցրել ես տարիքդ, մայր Սեդա, ո՜ւր են իմ նաժիշտները. . . — հարցրեց թագուհին մեղմությամբI

— 0 ' , թ ո ՛ ւ յ լ տ ո ւ ր , ո ր մ ի ա յն ե ս ծ ա ռ ա յ ե մ ք ե զ , ի մ ք ա ղ ց ր >

ի մ ա ն ն մ ա ն թ ա գ ո ւ հ ի , մ ի թ ե Ս ե դ ա ն պ ա ռ ա վ ե լ է ա յ ն ք ա ն , ո ր ա յ լ և ս

Ոչ մ ի բ ա ն ի պ ի տ ա ն ի լ ի ն ե լ չ ի կ ա ր ո ղ ։

— Մայր Սեդա, ա՛յդ չէի կամենում առել...— Թե՜ իմ ներկայությունը հաճելի չէ թագուհուն։— Սեդա, դու ինձ ընդհատում ես...— Կամ գուցե անզգույշ խոսքեր արտասանեցի, որոնք վըշ-

տ աց րի ն իմ թագուհա-ն։— Ս' չ, ո՛չ, ի մ Սեդա', քո ներկայությունը միշտ հաճելի է

ինձ. ապացույց, որ ես իմ մենավոր զբոսանքների ժամանակ ոչ ո ք ի թո 41 ժ մ տալիս լինել ինձ հետ, բայց գոլ միշտ կաս ն, ամեն անգամ, երբ կամենում ես, խանգարում ես ինձ, առանց նայելու, թե թագուհին ցանկանո՞ւմ է այդ, թե ոչ։

— Այդպես էլ պիտի անեմ, մեծափառ տիկին, բարկացի՛ր ինձ վրա, եթե հաճելի է քեզ, բայց թույլ տսդ, որ Ժամերով ախ։,լր ւէաածմոնքների մեշ խորասուզվես, չեմ կարող, այդ կվնասե քո թանկագին առողքո ւթյանը ։

^-^ԹանկՈէգի՚ն»... այո, գուցե քեզ համար, ի մ քարի Սեդա. միայն քեզ հա մա ր.,.֊— շքնքաց թագուհին փէէքն իրան և ապա գ ա ֊

- Л -

յակին դադն ալով հարեք. — իրավունք ունիս, մայր Սեդա. ես քեզ վրա չեմ բարկանում... Բայց ես արդարև երկար մնացի բացօթյա» ո՜ւր են նաժիշտներս։

— Դու հրամայել ես, որ նրանք չերևան, մինչև կոչի ձայն չառ­նեն։— Կանչի՛ր ուրեմն, թոզ գահավորակս բերեն։Այս ասելով թագուհին առաքացավ դեպի հովանոցի անկյու­

նը, և սյունաշարի մոտ կա նգնելովսկսա վ դիտել շառագույն լու­սինը, որ կամաց ֊կամաց բարձրանում Էր հանդիպակաց լեռնելւի ետևից։ Թեպետ ցուրտն արդեն զգալի Էր, և քամին փչում Էր հաճախ, բայց երկինքը վճիտ Էր և անամպ, աստղերն սկսել Էին փայլել, և րւսնի սկավառակը, որ կարծես կախված Էր լեռան գագաթին իբր մոգական մի լապտեր, սկսում Էր լուսավորել պարեխավոր լեռներն ու բլուրները։ Դարևանդներից գահավիժող Ազատ գետի փրփրա­խառն ալիքներր տեղ֊տեղ փայլփլում Էին ինչպես արձաթի սահանք։

Թագուհին գրավվեցավ լուսնկա երեկոյի գեղեցկությամբ և կըր- կին խորասուզվեց մտածությունների մեք։ Փոքր մի ևս և նա ն ո ֊ րեն դեպի պատշգամը պիտի դառնար և բազմոցի վրա ընկնելով անձնատուր լիներ երևակայության տան շող թռիչքներին, բ ա{ք նաժիշտների ձայնր և լույսը շահերի, որ դղյակի սպասավորները ձեռքներին բերում Էին, սթափեցրին նրան։

Թագուհին ետ նայեց։ Նաժիշտների և դայակի հետ միասին դա­լիս Էր նաև տիկին Դոհար, Մարզպետունի ի՛շխանուհին, որ հաոա- քանւսլով՝ ակնածությամբ գլուխ խոնարհեց թագուհուն և հաճոյա­կան խոսքերով տրտունք հայտնեց նրան յուր չափազանց մենասիրու­թյան համար։

— Այստեղ նստած դիտում եմ Գեղա լեոան ճանապարհը, որպես­զի Դևորգ իշխանի գալստյան լուրն ամենից առաք հաղորդեմ քեզ , — պատասխանեց թագուհին անուշ ժպտալով։

— Շնորհապարտ կլինեմ, եթե միայն ո՛ւրախ լո*֊ր բերե նա մեզ, — հարեց Դոհար իշխանուհին և ձեռքը տվավ թագուհուն* • !} - նելու նրան հովանոցի աստիճաններից իքնելու։

— Իսկ եթե ււլրախ լուր չբևրե", — հարցրեց թագուհին։— Այդ ժամանակ կցանկանայի, որ ամրոցի դռները չբանա­

յին նրա ա ռ ա ք , — կատակեց իշխանուհին։Թագուհին ժպտաց և ոչինչ այլևս չխոսեց։

- И -

;• Հովանոցի առաք կանգնած էին չորս Հուժկու սպասավորներ, ձեհներ ին բռնած թագուհու ոսկեզօծ գահավորակը, զարդարված ծաղկանկար մետաքսով և ոսկե թեյ փնջերով։

Նաժիշտների օգնությամբ թագուհին բազմեց նրա վրա։ Ջահ­ընկալ սպասավորները լուսավորեցին ճանապարհը, որի տարա­ծությունը մինչև դղյակը հազիվ մի քանի տասնյակ քայլ էր։ Գա­հավորակն առաջ անցավ իշխանուհու և նաժիշտների ընկերակցու­թյա մբ։

Դղյակի լայնակամար դռան առաջ նույնպես վառվում էին ղամ­բարներ, և մի խումբ զրահավոր պահապաններ անցուդարձ էին անում այդտեղг Երբ թագուհու դահավորակր մոտեցավ) նրանք իսկույն շարվեցան կարգով և ի նշան հպատակության, նիզակնե­րը խոնարհեցին այնքան, որ նրանց տեգերը կպան գետնին։

— Ձեր հիսնապե՚տը, — հարցրեց թագուհին, մոտենալով պա­հապաններին։

— Այստեղ եմ, մեծափառ տիկին, — այս խոսքերով մոտե­ցավ թագուհուն մի բարձրահասակ և գեղադեմ երիտասարդ, որ մյուսներից զանազանվում էր յուր զենքերի փայլունությամբ ե գլխանոցի վրա ծածանող ցցունքով։

— Բերդակալից լո՞ւր ...

— Տեր բերդակալը պատվիրեց հայտնել, որ աղեղնավորներն ու գեղարդավորները ղրկված են մարտկոցները, բերդապահները հսկում են պատնեշները, պահակախմբերը գտնվում են աշտարակ­ներում։

— Ամրոցի բանալինե՜րը...— Սպասում են թագուհու հրամանին փականքները գնելու

համար։■— Ինչո՜ւ այսքան ուշ, արդեն մթնել է։— Այրիվանքից բանբեր եկավ և հայտնեց, որ այս գիշեր Վեհը

պիտի ժամանե այստեղ։ Տեր բերդակալը ցանկանում է իմանալ, թե արդյոք բանալիները յուր մոտ պիտի մնա՜ն մինչև Վեհի գալը»

— Հայտնի' ր բերդակալին, որ փականքները դնե և շտապե ինձ մոտ։

Հիսնապետը գլուխը խոնարհեց և ուղղվեց ավ դեպի ավագ դռան փողոցը։,

- 12

Հասնխով. դղյակի դռանը, թագուհի՛ն իջավ գահավորակից և ներս մտ՜ավ կամարակապ սրահը։ Սա մի ընդարձակ և բոլորշի սեն՛­յակ էր, համակ քարաշեն։ Նրա աչ ու ձախ կողմերից բացվում է թ չորս ՛փոքրիկ և խորշավոր դռներ, որոնցից ամեն մինը տանում էր դեպի դղյակի ներքին հարկերի զանազան բաժանմունքները կամ ծածկարանները։ Դռների մեջտեղից բարձր՛անում էր որձաքարե

լայնադիր սանդուխտ, որ յուր վերին մասում բաժանվում էր երկու ճյուղերի, դրանցից մինը հանում էր միջին հարկը, ուր իշխանա­զուն տիկնանց և օ՛րիորդների կացարաններն էին, իսկ մյուսը՝ դեպի վերին դստիկոնները, ուր ապրում էր թագուհին յուր նաժիշտներով։ Սանդուխտները վերից ի վայր ծածկված էին սյունական գորգերով և լուսավորված կամարներից կախած պղնձե կանթեղներով։

Թագուհին նաժիշտների օգնությամբ սկսավ սանդուխտները բարձրանալ և խոտորելով դեպի աջ, հասավ վերնասրահին, որ լուսավորված էր կրկին աշտանակներով։ Սա մի գեղեցիկ և գմբե­թարդ շինություն էր, զարդարված որմնասյուներով, խորշավոր անկյուններով, քանդակազարդ ձեղունով և մյուսիոն քարերից կեր­տած հատակով։ Սրա վրա նույնպես բացվում էին կամարակապ դռներ, որոնք հանում էին դեպի այդ հարկի զանազան բաժանմունք­ները։

Ամենից մեծ դռնով մտնելով թագուհին անցավ երկու փոքրիկ սենյակներ, որոնց պատերը շինված էին ապակեբուռ գույնզգույն աղյուսներից և գեղեցիկ կերպով փայլփլում էին արծաթե կանթեղ­ների լուսի առաջ։ Այդ սենյակները զարդարված գորգերով ու օթոց­ներով՝ ծառայում էին սենեկապան նաժիշտներին ։

Այդտեղից թագուհին անցավ մի ընդարձակ զարդարուն դահ­լիճ, որ լուսավորված էր մեծամեծ արծաթե ճրագարաններով։ Դահ- լիճի պատերն ամբողջապես շինված էին նրբատաշ, սպիտակ քա ­րից, զարդարված հարուստ դրվագներով և կարմրաքարն որմնա­

սյուներով ու գոտիներով։ Զեղունը նույնպես քարաշեն էր և քան­դակազարդ։ Նրա չորս անկյունները պաճուճած էին գույնզգույն քարերի գոգավոր և ուռուցիկ մյուս իոններով, իսկ միջավայրը, ուր լուսանցքն էր գտնվում, բարձրանում էր գմբեթաձև, գոտևոր շըր- ջանակներով ու նույնպես զարդարված գույնզգույն և խորշավոր մյուսիոններով։ Դահլիճի հատակն ամբողջապես ծածկված , էր

- 13 -

գորգերով, պատ՜երի տակ շարված էք& բազմոցներ ու տախտեր, վրաները ծածկած դիպակե րարձեր ու մետաքսյա օթոցներ։

Թագուհին բազմեց դահլիճի ճակատին դրված դիպակազարդ բազմոցի վրա, և նաժիշտներից մինը խոնարհելով|* գրավ նրա »«ռ- քերի տակ մետաքսյա փնջազարդ բարձը»

Р

ԱՆՀԱՃՈ ՆՈՐՈԻԹՅՈԻՆ

— Արդյոք թագուհին շէ՞ գուշակում Վեհի գիշեր ժամանակ մեր ամրոցը գալու պատճառը, — հարցրեց Մարզպետունի իշխա­նուհին, կամենալով կարծես ընդարձակ դահլիճի' նորեկներին շըր~ ջապատոզ անհաճո լռությունն ընդհատել և ապա իսկույն էլ նստե­լով թավշապատ եոոտանու վրա, որ գտնվում էր թագուհու բազմո­ցի հանդեպ, ուշադիր աչքերը հառեց թագուհու վրա, սպասելով նրա պատասխանին։

— Անշուշտ արտաքո կարգի մի նորություն ունի հոգևոր հա յ­րը մեզ հաղորգԼլու, — պատասխանեց թագուհին տարակուսական եղանակով։

— Թե' թագուհուն այցելության է դայիս։— Դրա համար կարիք չկար գիշերանց ելնել վանքից„ փառք

աստուծո, Այրի վանքը հեռու չէ մեզանից ։— Չափազանց անհանգստացնում է ինձ այս լուրը։— Իսկ ինձ անհանգստացնում է Գևորգ իշխանի ուշանալը։

Արդեն երկու շաբաթը լրացավ, ինչ նա հեռացել է մեզանից։ Եթե կաթողիկոսի գալը կապ ունի մի նոր դժբախտության հետ, ապա ուրեմն իշխանի բացակայությունը կրկնակի վտանգի մեջ է գնում մեզ։

— Մի՞թե դու, մեծափառ տիկին, կասկածում ես թագավորի հաջողության վրա։

— Ուտիքի կուսակալին նվաճելը մեծ գործ չէ, բայց հաղւպու- թյունը աստված է տայիս։ Եթե թագավորը հանդիպած չլիներ ան­հաջողության, ապա Գևորգ իշխանն այստեղ կլիներ կամ գոնե սուրհանդակը լուր կբերեր, թե Տլիկ-Ամրամը հաղթված կամ գեր­ված է։

- 1 4 -

— Անհաջողությա՛ն.,. Ո՜հ, մի’ ասիր, սիրելի թագուհի։ Առա­ված չանե, որ թագավորը Տլիկ-Ամրամի հետ ունեցած ընդհարման մեշ անհաջողության հանդիպե. այդ արդեն մեծ նախատինք է թեք թագավորի և թե՛ զորքերի համար։

— Ամենից առաջ ա՛յն իշխանների, որոնք անօգնական են թ ո • զել թագավորին և զբաղված են միայն սեփական ամրոցները պահ­պանելու հոգսերով, — դառնությամբ նկատեց թագուհին։

— Հարկավ, ամրոցների պահպանությունը նույնիսկ կանանց կարող էին հանձնել, — հարեց իշխանուհին, ցանկանալով ուղղել յուր սխալը։

— Ուրեմն հաջողության սպասելու իրավունք չունինք։— Հայց եթե աստծուն հաճելի լինի...— Այո՛, եթե միայն հաճելի լինի,,, — հեգնական ժպիտով

ընդհատեց թագուհին։Այդ միջոցին ներս մտավ սենեկապան սպասուհին և հայտ նեց

թագուհուն, որ բերդակալը թույլտվություն է խնդրում ներկայա­նալու։

— Թո՛ղ ներս գա, — հրամայեց թագուհին։ Մի քանի րոպեից ներս մտավ բերդակալը։ Գա մի տարիքավոր, բարձրահասակ, լուրջ ու պատկառելի դեմքով և ալեխառն մազերով տղամարդ էր, գոտե­պինդ հագնված, արծաթապատ սուրը ազդրին և պղնձե սաղա­վարտը ձեռին։ Նա համաչափ ու հաստատուն քայլերով մոտեցավ թագուհուն և խոր գլուխ տալով խնդրեց ընդունել ամրոցի բանա­լիները, որ յուր հետ նկող սպասավորը ներկայացնում էր արծաթե սկուտեղի վրա։

Թագուհին վերցրեց բանալիները և հանձնեց դայակին, որ կանգ­նած էր իրանից փոքր ինչ հեռու։ Վերջինս առնելով այն, տարավ թագուհու առանձնարանը։

Սա մի ծես էր, որ կատարվում էր ամեն երեկո միևնույն կար- գով։

Քանի Մարզպետունի իշխանը՝ Աշոա թագավորի հավատարիմը, գտնվում էր Գառնո մեջ, բերդակալական պաշտոնը վարում էր նա անձամբ և ամրոցի րանալիները գտնվում էին նրա ձեռին։ Հայց “Ч?1 °ՐՒց > ՈՐ թագուհու հրամանով գնաց Ուտիք' Աշոտ թա ­գավորի արշավտնքի մասին տեղեկություն առնելու, և, եթե կարիք 4 *^ » օգնական զորք հասցնելու, այդ օրից թագուհին բերդակալու-

- Ц -

թյպք, պաշտոնըՀսւնձնեց Մուշեղ անունով այս հինավուրց զոր ակ ա . հին։ Նա իշխանական ծագումից չէր, բայց թագավորական Փան բազմամյա և հավատարիմ, ծառայողներից մինն էր։ Թագուհին թե ֊ պետ կարող էր ամրոցի բանալիներն ընդմիշտ հավատալ նրան, իբրև բերդակաղֆ, բայց որովհետև ժամանակը չար էր, և շարունակ լուրեր էին հասնում, թե այս ու այն բերդը գրավվել է թշնամուց

բերդակալի թուլությամբ կամ պահնորդների մատնությամբ, աստի թագուհին, որքան էլ որ մեծ հավատ Ուներ Մուշեղի վրա (որ հենց քուր հավատարմության շնորհիվ Էլ արժանացել Էր այգ բարձր պաշտոնին), այնուամենայնիվ, .որպեսզի գիշերը հանգիստ քուն վայելե, կարգադրել Էր, որ ամրոցի դոները փակելուց հետո բա - նալիները դղյակ բերվեն։

— Դու կամենում Էիր, որ մինչև Վեհի գալը բանալիները քե զ մոտ լինեին, — հարցրեց թագուհին բերդակալին։

— Այո', մեծափառ տիկին։— .Ինչո՜ւ։

— Ո րպեսզի գիշերանց բանալիներն ստանալու պատճառով թագուհու քունը չխանգարեի։

— Իսկ դու չգիտե՛ս, որ բերդի դոները բացվելիս թագուհին քնած՛ լինել չէ կարող։

— Այդպես է, մեծափառ տիկին, ների՛ր քո ծառայի միամտու­թյունը։

— Միամտությունը հանցանք չէ, իմ բարի Մուշեղ, բայց թ ու­լություն է։ Իսկ մենք չար ժամանակներում ենք ապրում և ամեն մի քայլերնիս զգուշությամբ պիտի փոխենք։ Ո՞ր ժամին պիտի գա Վեհը,

— Պատվիրակը ժամը չորոշեց, այլ հայտնեց միայն, որ պի­տի հաճի ժամանել այս գիշեր. և խնդրեց, որ ամրոցի դռները բա ­նալու պատրաստ դտնվինք։

— Իսկ ղու չե՞ս կարողանում նրա գալստյան պատճառը գոլ• շ ակել։

— Անշուշտ նա դալիս է թագուհուն այցելելուէ■— Բա]ց ինչո՞ւ գիշերանց։— Նորին սրբությունը շատ անփառասեր Է. նա յիախուստ Է

տալիս հանդիսավոր ընդունելությունից և ժողովրդյան ց ույցերից(

•“ - в / * Հ |կէցիե կրկին ; ներս մտավ սենեկապանը և հայտնեց,- որ Գոռ- իշխանը ցանկանում Է<ներկայանալ թագուհուն։

— Թո՛ղ գա , — ասաց թ ա գուհին ժպ տ ա լով, և նրա դեմ քն Ուրախ ա րտ ա հա յտ ութ յուն ստ ա ցա վ։

Մարզպետունի իշխանուհին սկսավ ծիծաղադեմ դեպի գոսպ, նայեր Զվարթ արտահայտություն ստացան նաև օրիորդ նաժիշտ- ների և դայակի երեսները։ Երևում էր, որ ներս մտնողը բոլորին սիրելի մի անձնավորություն էր։

Եվ, ահպ', ներս եկավ քսանամյա մի պատանի, բարձրահասակ, գեղեցկադեմ, վառվռուն աչքերով, համակ զրահազգեստ, ոսկեզարդ սուրը մեջքին, նույնպիսի բազպաններ ու սռնապաններ հագած, և փայլուն սաղավարտը ձեռին։

Ժպտալով նա մոտեցավ թսւգոլհուն և համբուրեց նրա ձեոըւ Ապա մոտեցավ յուր մորը' Մարզպետունի իշխանուհուն, համթ* с րեց նույնպես նրա աջը և կանգնեց բերդակալի կողքին։

— Ամեն անգամ, երբ քեզ տ եսնում եմ, Գո՛ռ, ինձ թվում է, թե կա՛մ պատերազմ ես գնում, կա՛մ ճակատամարտից վերադառ? նում։ Ինչո՞ւ միշտ զրահազգեստ ես, — հարցրեց թագուհին ժպտա- դեմ։

— Այդպես պատվիրել է ինձ ի մ հայրը, մա ՛յր ֊թ ա գոլհի ։— Բայց այս ժա մի՞ն... փակված ամրոց։,"ւմ, թագուհու, դ ը զ ֊

յակի մե ջ ... Մի՞ թե կարիք կա։— Ամեն վ ա յ ր կ յա ն պ ա տ ր ա ս տ պ ի տ ի լ ի ն ե մ դ ի մ ա գ ր ա վ կ ո ւ ։

Ո վ գ ի տ ե , գ ո ւ ց ե հ ե ն ց ա յ ս տ ե ղ , Գ զ յա կ ի դ ս տ ի կ ո ն ն ե ր ի ց մ ի ն ո ւ մ ,

թ ա ք չ ո ղ մ ի ա պ ի ր ա տ ի հ ե տ պ ե տ ք է լ ի ն ո ւ մ մ ե ն ա մ ա ր տ ե լ ։

— 0 ', վտանգավոր մարդ ես դու, Գո՛ռ իշխան, — նկատեց թագուհին։

— Իմ թագուհու և թագավորի, թշնամիների համար։’ — Որոնց երևի դու չես ճանաչում։— Եվ որոնց երբեք չէի կամենալ տեսնել այս դղյակում։Մարզպետունի իշխանուհին, որ մայրական խանդով լցված

նայում էր որդուն, նրա վերջին խոսքից հրճվեցավ իսկ թագուհին ուրախ ֊ուրա խ ծիծաղեց։

— Բա13՝ Փ ՞ ե ՞ ս , սիրելիս, որ այդպիսի մի թ շնա մ իգա նվռւմ ֊էա յժմ մեր դղյակում,--- ասաց թագուհին կեղծ Լրջությամբ|

Անո ւնը,-— ե ռանգով հսլթթրեց Գոռր։֊է. 1 7 -

2 ԳԱոոյ (Гтг<[|||Ь|П11!С||

_ Որ թաքնված ներքին խուցերից մինում, անշուշտ հարմար առիթի է սպասում մեզ վնասելու...

— Բայց Ո՞վ է գա ,— անհամբերությամբ հարցրեց պատանին»_ Օրիորդ Շահանդուխտը։Իշխանիկը ժպտաց և շառագունեց. բայց թագուհին ու իշխա­

նուհին սկսան ծիծաղել։_ Իսկ այժմ ո՛րտեղից ես գալիս, ուրախ լուր չե՞ս բերել մեզ, —

հարցրեց կրկին թագուհին։֊Ա յ ո ' , տխուր լուր չէ հաղորգելիքս, — պատասխանեց իշ-

խանիկը։— Վեհից երկրորդ պատգամավոր եկավ, որ հայտնում է, թե հայրապետն այլևս չէ գալիս մեր ամըոցը։

— Եվ պատճա՞ռը։_ Պատճառը չհայտնեց պատգամավորը, որովհետև ամրոցի

դուռը փակ էր, ես աշտարակի պատուհանից էի խոսում նրա հետ։Թագուհու ուրախ տրամադրությունը կրկին խանգարվեց, նա

ընկավ մտածության մեչ։ «Արդյոք ի՞նչ տարօրինակ և գուցե տ ը խ ֊ րաոիթ նորություն էր պատահել, որ կաթողիկոսը գիշերանց գալիքս էր Գառնի և այժմ ի՞նչն է ստիպում նրան' յուր մտադրությունը թողնելու, — մտածում էր նա ինքն իրան. — արդյոք Ուտիքից մի տխուր լո՞ւր առավ, թե՞ թշնամիների մոտալուտ հարձակման մա­սին մի բան է լսել»..,

— Բայց ինչո՞ւ համար ասացիր, թե տխուր լուր չէ հազորգե- լիքգ. մի՞թե Վեհի գալուստն անհաճո է քեզ, — հարցրեց թագուհին։

— Այո', թագուհի, — կտրուկ պատասխանեց իշխանիկը։— Զարմանում եմ . . . — աաաց թագուհին և մի տարակուսա­

կան հայացք ձգեց պատանու վրա։Իսկ բերդակալը դեմքը խոժոռեց, կարծես վախենալով Գոռի

նոր ասելիքներից, որոնք կաբոզ էին յուր առ կա թոզիկոսն ունե­ցած սրբազան զգացմունքը վիրավորեք-, հրաման խնդրեց թագու­հուց և ոզչունելով նրան՝ հեռացավ դահլիճից։

Մարզպետունի իշխանուհին այդ նկատեց և վշտանալով որդու անհամեստ պատասխանի վրա, շտապով հարցրեց նրան,

— Ինչո՞ւ կաթողիկոսի գալուստը անհաճո է քեզ։— Եթե մայը ֊թագուհին կհրամայե ինձ անկեղծորեն խոսել...— Խոսի՛ր, ամեն հանցանքներից թեթևը անկեղծորեն խո­

սելն է, — ասաց թագուհին։

~ ИК-

— Տխրում եմ, որովհետև նա գալիս է մեր ամրոցը ո լ մ ա յ ր ֊

թագոլհուն այցելելու և ո՛չ մեզ օրհնելու.,.Գ ոռ, զգուշությամբ խոսիր,— ընդհատեց մայրը որդուն*

հանկարծական հուզմունքից շառագուննլով։— Գոհար իշխանուհի, թո՛ղ որ նա յուր միտքն ազատորեն

հայտնե, — նկատեց թագուհին ծանրությամբ։— Անկեղծորեն խոսելու համար չպետք է զգուշության ուշ

դարձնել, մայրի՛կ, ես խոսում եմ իմ թագուհու և մոր առաշ։ Այո՛, կրկնում եմ, կաթողիկոսը գալիս է ո՛չ թե մեզ օրհնելու, այլ Գառ- նիում ամրանալոււ

— Ինչպե՞ս թե ամրանալու, — հարցրեց թագուհին ք— Անշուշտ նա լսել է, որ հարձակում է պատրաստվում մեր

լեռն րի վրա, և ահա՛ ապաստանում է Գառնիին։— Եթե նա լռել է այդպիսի բան, ապա ուրեմն խոհեմություն

% անում մեր ամրոցը գալով, ֊ն կ ա տ ե ց իշխանուհին։Лչ, մա յրիկ, նա չպետք է յուր միաբաններին անհույս ու

անօգնական ձգե Այրիվանքում և միայն յուր անձի փրկության հա­մար հոգա։

— Իսկ դու այդպիսի մի բան լսե՞լ ես, — հարցրեց թագուհին անհանգստությամբ։

— ^ ե թագուհի, ես այդպես ենթադրում եմI֊ рш1й պ*աք է խոսել ապացույցների և ոչ թե ենթադրու­

թյունների վրա հիմնված, — ծանրությամբ նկատեց իշխանուհինէ Մայր-թագոլհի, կհրամայե՜ք ինձ պատ աոխ անել, — դար­

ձավ Գոռը թագուհուն։— Խոսի՛ր, — պատասխանեց վերջինս։— Ապացույցն այն Է, մա յրիկ, որ Վեհը Յուոոլփի տեղակա­

լից, մի որևէ Նսըրից վախենալով, անտեր է թողել Դվինի կաթո­ղիկոսարանը և ապաստանել Այրիվանքի ծործորներին։ Իսկ Նսըրը վազ թե ուշ կմտնե Դվին և կգրավե թ ե ’ կաթողիկոսարանը և թե՛ նրա կալվածները։

— Եթե ոստիկանը կտիրե մայրաքաղաքին, որի պաշտպանը րացակա թագավորն է, ի՞նչ կա զարմանալու, եթե նա գրավե նաևկաթողիկոսարանը, որի պաշտպանը մի անզեն հոգևորական է ,__հուզված խոսեց իշխանուհին, առանց մտածելու, որ այդ խոսքերով վշտացնում է թագուհուն։

_ 1* _

Իսկ վերջինս ոչ միայն խո9 վեց իշխանուհու խոս՜քերից) այլև ներքին Վրդովմունքից գրեթե այլագունեց։ Բայց չկամենալով երե ֊ վան հանել յուր հուզմունքը, կամաց ֊կամաց բարձրացավ բ ա զ մ ո ­ցից և անուշադիր դեպի իշխանուհին' մեղմ ձայնով ասաց դայակինէ

__ Մսէյր Սեդա, ես հոգնած ՛ եմ, պատրա՞ստ Է արդյոք հ ա ն ֊գըստարանսւ

Այո , սիրելի թագուհի, — պատասխանեց դայակը։Թագուհին մի բոնաղրոսիկ ժպիտով ոզջունեց իշխանուհուն և .

իշխանիկին և բարի գիշեր մաղթելով նրանց, ո լղզվեց ավ դեպի առանձնարանը։ Սեդան և նաժիշտները հետևեցին նրան։

— Ի՞նչ արիր դու այդ, մայր իմ, ինձ Էիր զգուշացնում ազատ խոսելուց, իսկ դու սուր ցցեցիր թագուհու սիրտը, — վրդովված բաց ականչեց Գոոր։

Գոհար իշխանուհին, որ յուր պատասխանը տվել Էր միայն յուր որդու համարձակախոսությունից գրգռված և ոչ թե թագուհուն վշտացնելու մտքով, հիշեց նորից յուր խոսքերը և մնաց կարծես շ անթահար։

_ Ես չէի կամենում նրան վիրավորել.,, ես չմտածեցի.,, հան-կարծ դուրս թռան իմ խոսքերը------ընդհատելով և նվաղած ձայնով .պատասխանեց որդուն Գոհարը և սաստիկ տխրեց։

Իշխանիկը բարկացած անցուդարձ էր անում դահլիճի մեջ։ Հանկարծ նա կանգ առավ և դիմելով մորը' հարցրեց.

— Մայրիկ, բոլո՞ր կանայք մոռացկոտ են քեզ պես։— Ինչո՞ւ համար ես հարցնում։__ Ինչո՞ւ համար... Հիշ՛ո՞ւմ ես, հայրս յուր հրաժեշտի ժամին

խնդրեց քեզ և դղյակի մյուս կանանց' աշխատել ուրախ պահել թագուհուն, ասաց, որ նա ծանր վշտեր ունի և թե պետք է մոոաց- նել տալ նրան այդ վշտերր... Ես ծանոթ չեմ թագուհու վշտերին, որովհետև այդոնք ծածկում են ինձանից, բայց դու և քո բարեկամ* ները, անշուշտ, ծանոթ եք, դու չպետք է մեզանչեիր ո 'չ թագուհու հանգստության և ո՛չ հորս պատվերի դեմ։

— Դո՛ւ էիր հանցավորը, Գո՛ռ, ինչպե՞ս կարողացար լոկ են­թադրության վրա հիմնված, թագուհու ներկայութ(ամբ ասել, թե կաթողիկոսը վւախչում է Այրի վանքից...

— Ենթադրության վրա չէի հիւէնված, մայրի՛կ, այլ իսկու* թ յա ն,— ընդհատեց Գոռը։

— 20 —

• Իսկությա՞նն, ինչպե՞ս։— Այո՛, ճշմարտությունը ես ծածկխցի թագուհուց, որովհետև

չէի կամենում անհանգստացնել նրան։— Ի՞նչ ճշմարտություն։— Այն, որ շուտով մեր լեռների վրա հարձակում կլինի։— Ի նչ ես ասում, Գո՛ռ, և ո՞վ պիտի հարձակվի։— Ինքը Նսըրը։ Նա արդեն դուրս յէ եկել Նախիջևանից և գ ա ֊

լիս է Դվին։— Աստվա՛ծ իմ, ի նչ ասացիր, — բաց ականչեց իշխանուհին ւ— Այո . և այդ պատահում է հենց ա՛յն ժամանակ, երբ բ ա ֊

ցակա են Ոստանից թ ե ' թագավորը և թ ե ' զորքերը«— Ինչ պիտի անենք ուրեմն։— Դու պիտի ծածկես թագուհուց այս նորությունը և ուրիշ

ոչինչ, իսկ մենք կանենք այն, ինչ որ պարտավոր ենք։ Այժմ եսգնում եմ բերդակալի մոտ։

Այս ասելով իշխանիկը ողջունեց մորը և շտապ քայլերով դուրս գնաց դահլիճից։

Գոհար իշխանուհին շվարած և մտամոլոր ուզղվեցավ դեպի յուր կացարանը։

Գ

ԴԱՅԱԿԻ ԶՐՈ ՒՅՑՆԵՐԸ

Դահլիճից հեռանալով' թագուհին մտավ յուր առանձնարանը հոգեպես հուզված։ Առաստաղից կախած արծաթե կանթեղի Լույ­սը տկար ու դժգւււյն թվաց նրան, թեպետ յուր հրամանովն էր, որ միայն մի ճրագ էր վառվում յուր քնարանում։ Ուրիշ անգամ ա յգ ֊ պիսի թերություն նա չէր նշմարիլ այդտեղ, բայց ա յժմ չկարողա­ցավ հաշտվել փոքրիկ ճրագի հետ։

» 1ո Կ ս տվեք, առանց այն էլ սիրտս ւքթապատ է, — բ ա ց ա ֊ կանչեց թագուհին և դիմեց դեպի նեղ, կ ամարակապ պատուհա­նը, որ նայում էր լուսնի լուռով լուսավորված Գեղա լեռան բար­ձունքներին, և որտեղից հով էր առնում սենյակը։

- 21 -

Կանգ առնելււվ այդտեղ, նա սկսավ անհագաբար շնչել թարմ պ չ , կարծես կամենալով մեզմե/ նրա գովությամբ յուր սիրտը

վաոոզ կրակք1 աապը։Նաժիշտներից մինը ներս բերավ իսկույն ոսկեղօծ հնգճյուզյան

ճրագարանը և գրավ ընկուզենուց շինած և սադափով ու փղոսկրով զարդարած նդույբի (բ"ր ր շի սեղան) վրա։

Սենյակը լուսավորվելով' երևան հանեց հինավուրց արհեստի նրբաճաշակ զարդարանքները, որոնցով գեղարվեստասեր Տրդատը դարեր առաք պաճուճել Էր տվել յուր սիրարժան քեռ, հայոց թա ­գածին օրիորդի և հավերժական կուսի գիշերային հանգստարանը։ Դղյակը ուրիշ շատ սենյակների նման քարաշեն Էր և այս առանձ­նարանը, միայն այն զանազանությամբ, որ սա. կերտված Էր ըն­տիր, գույնզգույն քարերիցէ Պատերից յուրաքանչյուրը բաժանվում Էր չորս կամարամասի, հնգական զույգ որմնասյուներով, որոնք, հաստատված Էին գոտեզարդ պատվանդանների վրա։ Նրանց հո­նիական խոյակներ? միավորում Էին չորս կիսաբոլոր կամարներ։ Պատերի հարթ ու ողորկ մասերը շինված Էին սպիտակ, սյուներն ու կամարները' դեղնագույն քարից, իսկ պատվանդաններն ու խո­յակները' հրաշեկ պորփյուրից։ Որմնասյուներով բաժանված մա­սերում մեջընդմեջ շինված Էին կամարազարդ խորշեր, որոնց ներ- սը կերտված Էր հախճապակյա գույնզգույն աղյուսներից, իսկ եզերքը զարդարած ծիրանաքարի մանեկաձև գոտիներով։ Յուրաքանչյուր երկու խորշերի մեջտեղը գտնվող հարթ տարածության վրա քան­դակված Էին դրասանգներ ու ձաղկանկարներ։

Սենյակի ձեղունը գմբեթարդ Էբ, զարդարված սև ու կարմիր քարերի ծաղկաձև շարվածներով, իսկ առաստաղը պատերի հետ միավորող քառանկյունները' պճնված խորշխորշյա ոսկեզօծ մյու- иիոններով։

Պատերից երկուսի վրա շինված էին եբկ -երկու նեղ, բայց եր­կար ու կամարավոր պատուհաններ, եզերված պորփյուրյա■ մանե­կաձև գոտիներովւ

Համակ քարաշեն այդ սենյակի հետ գեղեցիկ հակադրություն էր կազմում թագուհու քնարանը, որ: բսնած էր սենյակի աջ ան­կյունը' սքողված մետաքսյա ծիրանեգույն առագաստներով և զաք- դարված ոսկեթել ծոպերով ու փնջերով։ քհայակը մոտենալով մահ- ճին' բացավ նրա ծանր առագաստները և երևան հանեց հարռւսա-

դիպակներից իլ նրբահյուս բեհեզներից պատրաստված անկողինը, գգված պարսկական թավշյա ծաղկանկար բարձերով, Ապա դաո- նաչով թագուհուն' մեղմ ձայնով հարցրեց.

— Կկամենայի՞ր, մեծափառ, այժմեն իսկ հանգստանալ,

֊Ա յ ո ’ , այժմեն իսկ, սւէստիկ հոգնած եմ, — պատասխա­նեց թագուհին և երեսը պատուհանից դարձնելով, հրամայեց նա­ժիշտներին յուր հանդերձը հանել։

Բայց նրա երեսն այդ միջոցին արտահայտում էր ոչ թե հոգ­նածություն, այլ ներքին, հոգեկան հուզմունք, որ սակայն մի գրա- վիչ փայլ էր տալիս նրա գեղանի դեմքին, լուսալիր աչքերին, նա- զեքի հա/սս/կին 1ւ 'դշխոյական սիգաճեմ շարժմանը։

ԵՐԿ"1 նաժիշտները միաժամանակ մոտեցան նրան, Հանեցին նախ թագուհու սովորական զարդերը, որոնք էին' յուր բ յո լզ ա ն ֊ դական ծանրագին ապարանջաններն ու դինգերը, ապա ոսկեհուռ մօէնյակը, որ գրկում Էր նրա փղոսկրյա պարանոցը, գոհարազարդ գոտին, որ սեղմում Էր նազիկ իրանը մետաքսե նուրբ պատմու­ճ ա կ մեջ, և ձախ ուսի վրա փայլող հակինթե ճարմանդը, որով կոճկված Էր յուր հարուստ կուրծքն սքողող ոսկենկար բաճկոնակը, Արձակեցին նույնպես մարգս,րտյա վարսակալը, որ ամփոփում Էր նրա մազերը հունական տարազով։ Հարուստ հյուսերը ոսկե կապե­րից աղատվելով' աչեծածան սփռվեցան նրա կիսամերկ ուսերի և կրծքի վրա։

կիսով չափ հանվելով, թագուհին նստեց մաՀՏի վրա և պահան- ջեց յուր սաղմոսարանը,

Նաժիշտներից մինը մոտեցավ քնարանի սնարին և այդտեղ գրված փոքրիկ դարակից հանելով ոսկեկազմ և ակունքներով զար­դարած մ ի գ ի ր ք , համբուրեց այն և տվավ թագուհուն, ընդնմին մոտեցնելով նրան ճրագարանը,

— Այժմ արդեն գոհ եմ, գնացեք և հանգստացեք, այս գիշեր ինձ մոտ կմնա Սեղան,— ասաց թագուհին նաժիշտներինէ

— Բայց մի՜թե չէիր կամենալ մի բան ճաշակել, ֊ գորովա- լից ձայնով և հոգատար եղանակով հարցրեց Սեղան, մոտենալով թ ա գ ո ւ հ ո ւ ն ,

— ճ ա շ ա կ ե ՜ լ . . . Ո ՛ չ .

Կամ ըմպել մի գավաթ օշարակ։- 8 8 -

— Լա՛վ, բերեք ինձ զովացուցիչ մի բան, — ասաց թ ա գա , հին, կարծես կամենալով շնորհ անել դայակին։

Նաժիշտները դուրս գնացին թագուհու հրամանը կատարելու•Առանձնարանի մ կ լռություն տիրեց։ Թագուհին բացավ »ազ-

մոսարանը' իբր թե կարդալու համար, բայց նրա աչքերը խաղում էին գրվածքի վրա մեքենայաբար, նա ոչինչ չէր կարդում, այլ միայն այգպիսով կամենում էր հեռացնել յուր աչքերը Մեգայից, որպեսզի մինչև նաժիշտների գալն ու վերադառնալը ո՛չ մի զրույց չսկսե նրա հետ։ Բայց նա շնչում էր անհանգիստ և յուր կուրծքը, փոթոր­կելու մոտեցած ալիքի նման, անընդհատ բարձրանում և իջնում էր։

Վերջապես վերադարձան նաժիշտները, բերելով իրանց հետ արծաթե սկուտեղի վրա ոսկե գավաթով զովացուցիչ օշարակ, որ պատրաստված է մրգերի հուզից ու մեղրաջրից, այլև Արարատյան այգիների ընտիր պտուղներ։

— Այժմ ազատ եք, — ասաց թագուհին նաժիշտներին, հրր նրանք բերածները դրին սեղանի վրա։

Նաժիշտները գլուխ խոնարհեցին թագուհուն և «հանգիստ նինջ» մաղթելով նրան' հեռացան։

Թագուհին խորը շունչ քաշեց, որպես թե մի ճնշող ծանրու­թյունից ազատված։ Ապա գիրքը դնելով նգույրի վրա և երեսը դարձնելով դեպի Սեդան, որ ձեռքերը խաչած կանգնած էր յուր սնարի մոտ, հարցրեց.

— Սեդա, դու լսեցի՞ր ի՛նչ ասաց Գոհար իշխանուհին։— Այո՛, տիկին, լսեցի։— Բայց հասկացա՞ր այն ակնարկությունը, որ քո թագավո­

րին էր վերաբերում։

— Ա՛յն, որ ասաց, թե «բացակայում է Դվինի՞ց!!)։— Եվ թե' «շարունակ շրջում է Ուտիքումя։—՜ Ռ՛ 1> թագուհի, նա Ուտիքի մասին ոչինչ չասաց։— Ինչպե՛ս թե չասաց, ուրեմն ես սխա՛լ լսեցի։— Նրա բոլոր խոսքերը մի առ մի կարող եմ կրկնել։ նա Ուտիքի

անունը չտվավ։

— Ի՛նչ ես խոսում• ա՛յ կին, ուրեմն ես... բայց անկարելի է, ես հիշոյկԲ եմ, որ նա Ուտիքի մասին է՛լ ակն արկ եք I Մի՛թե դու չաե-

,ա>»յՒւ թե ի՛նչպես այլայլվեցա ես։֊ 24 ^

— Ա յո'յ սիրելի թագուհի, ես տեսա թե «թագավորի բացա­կայության» մասին իշխանուհու արած ակնարկությունն ի՛նչպես տակնուվրա արավ քեզ։ Բայց Ուտիքի մասին խոսք չէ եղել։ Երևի իշխանուհու ակնարկությունից դու այն ես եզրակացրել, թե իբր նա ասում է ' «թագավորը բացակայում է մայրաքաղաքից», որով­հետև «ցանկանում է Ուտիքում լի ն ե լ...ж։ Եվ ահա' ա յժմ քեզ թվում է, թե վերջին խոսքը նույնպես լսել ես նրանից, բայց ես լավ հի­շում եմ, որ նա այդ խոսքը չարտասանեց ։

Դայակի դիտողությունը լուսավորեց թագուհու միտքը, նրա հիշողությունը բացվեցավ, նա զգաստացավ և միևնույն ժամանակ սաստիկ ամաչեց, տեսնելով, թե ո՛ր աստիճան ինքն անձնատուր է եղել յուր երևակայության։

Բացի այդ, նա մտաբերեց հանկարծ, որ ինքը Սեդայի հետ դեռ ոչինչ չունի խոսած յուր վշտերի մասին, ուրեմն ինչո՛ւ Ուտիքի վերաբերմամբ խոսում է այժմ այնպես ազատ, որ կարծես թե նը- րանից ծածուկ ոչինչ չունի այլևս։ Այդ հանգամանքը ճնշեց նրան սկզբում։ Բայց հետո մտածելով, որ բաժակն արդեն լցվել է և որ այսուհեաև գաղտնի կերպով տանջվելը ոչ մի օգուտ չի բերելու իրան, հարցրեց հանկարծ դայակին.

— Սեդա, դու ի նչ գիտես Ուտիքի մասին։Սեդան նա յեց թա գուհու ա չքերին մի հա յա ցքո վ , որ թ ե ' զա ր­

մա նք և թ ե ' ա նվստ ա հություն էր ա րտ ա հա յտ ում, և Ոչինչ չպ ա - տ ա ս խ ա ն ե ց է

— Սեդա, քեզ հարցնում Է թագուհին, ինչո՛ւ ես լռում։— Ուտիքի մասին, սիրելի թագուհի, ես շատ բան գիտեմ, ես

ամեն բան գիտեմ...— Այո , հիշում եմ. մի երկու ժամ առաջ հովանոցումն Էլ նույնը

ասացիր... Ասացիր, թե վաղուց հայտնի Է քեզ, թե ի՛նչ վիշտ Է

կրծում իմ սիրտը, բայց թե չես համարձակվել այդ մասին խոսել ինձ հետ, որովհետև հավատացած ես եղել, որ դրանով միայն իմ վերքերը պիտի նորոգես, առանց ինձ մի օգուտ տալ կարողանա­լո ւ... Այդպես չասացի՚ր, Սեդա'։

— Այո' , իմ սիրելի թագուհի, այդպես ասացի։— Է’Հ> խոսի'ր այժմ համարձակ. քո խոսքերով գոլ այլևս չես

նորոգիլ իմ ցավերը, այլ գուցե և մեղմես նրանց։— Իսկ ե թ ե ...

- 2 6 -

. ^ - Ո ՚ի ասում եմ քեզ* ա յժմ եո կարոտում եմ մի Հավատա- թիմ բարեկամի, մի ընկերուհու, ռբին օիբաո բանալ կարողանամ, դո՛ւ եղիբ այգ բարեկամը, մայր Սեդա. ես արդեն հոգնել, թուլա­ցել եմ իմ վշտերս միայնակ տանելուց։

— Բա1$ լէ* "Р ամեն է ֊արգեն- ինչո՛ւ ին­ձանից ես կամենում քո ցավերի պատմությունը լսել։

_ Ինչո՛ւ, այգ մի' հաբցնիբ, մայր Սեգա. կամենում եմ լսելնորից այն բոլորը, ինչ որ ինքս գիտեմ. այլև այն' ինչ որ մինչևայժմ ծածկված է մնացել ինձանից։

— Բայց... չգիտեմ թե ո՛րտեղից սկսեմ։— Սկզբից, բոլորովին սկզբիցէ Դիշնրը երկար Է. ես չպիտի

կարողանամ քնել։— Բայց... ի՛նչ ասեմ... այդ բոլոր պատմությունը կաբելի Է

ամփոփել մի քանի բառերի մեջ։ <гԹագավորը սիրում Է Տլիկ-Ամ-բամի կնոջը..л . այս չէ" բոլորը։

Թագուհին բօպեապե» ցնցվեցավւ Մի գաղտնի հուզմունք ան­ցավ նրա սրտից ինչպես մի կայծակ, և նրա հոգին խռովվեցավ նման ծովափյա ջրին, որի մեջ հանկարծ գլորվում է լեռան կող­մերից պոկված մի քարաժայռ։ Մի թեթև վարդագույն նրա այտե­րը ծածկեց և ճակատը տամկացավ աննշմարելի ցողով։ Ըստ երե­վույթին նա չէր սպասում դայակի այս կարճ և ամեն ինչ մերկաց­նող պաաասֆ/անին։ Նա կամենում էր, այո՛, լսել նրանից բոլո­րը. բայց այսքան շո՛ւտ, այսքան մերկապարանո ց ... Չէ որ յուր ականջները դեռ սովոր չէին այդ բանին... Հանկարծ մի դայակ համարձակվի յուր ներկայությամբ անպատշաճ խոս՛քեր ասել յուր թագավոր ամուսնու մասին, մի՛թե այդ հնարավոր էր. մի թե թա­գուհին այդ կարող էր լսել..-

— Լռի՛ր, Սեգա, ոչինչ մի՛ խոսիր, — հանկարծ հրամայեց նա, ինքն էլ չիմանալով, թե ի ն չ»'ւ համար է լռեցնում խեղճ կնոջը։

Դայակը մնաց ապշած։ Նա ևրկյոսլագին ու անթարթ աչքե­րով նայում էր թագուհուն, առանց նրա բարկության պատճառը գուշակել կարողանալու։

Բայց թագուհին լուռ էր։ Նա գլխակոր և աչքերը խոժոոած նա­յում էր Հատակին։

. Անցան մի քանի- վայրկյաններ։ .Հուզմունքը տեղի տվավ առողջ դատողությանе Թագուհին բարձրացրեց աչքերը և նայեց ՚Սեդային,

որի երկչոտ հայացքը և այլայլված դեմքը ճնշեցին յուր քնքոլշ. սիրտը ւ

«Արժե միթե նրա պատճառով վիրավորել այս խեղճին։ Ին­չո՛ւ կեղծության քողը այսքան համառությամբ սեղմել իմ երե­սին...», մտածեց ինքն իրան թագուհին և ձեռքը պարզելով դեպի դայակը, գորովալից ձայնով ասաց,

— Սեգա, մոտեցի՛ր, տո՛ւր ինձ քո ձեռքը։Սեդան մոտեցավ բռնազբոսիկ քայլերով, բայց ձեռքը թ ա գ ո ւ ֊

հուն տալ չհամարձակվեց ա վ։

— Մ ոտ եցի’11, ա սում ե մ , և տ ո 'ւբ ինձ քո ձ ե ռ քը ։

Սեդան մոտեցավ և յուր փափուկ ու սպիտակ աջը պարզեց դեպի թագուհին։

Վերջինս բռնեց այն քնքշությամբ և սիրալիր հայացքով նա­յելով դայակի ա չքերին, ասաց.

— Մայր Սեգա, ես քեզ վշտացրի, ների՛ր ինձ, — և այս ասելով ջերմությամբ համբուրեց նրա ձեռքը, բայց այնպես արագ, որ դա­յակն արգելել չկարողացավ։

— Իմ թագուհի, իմ մեծափառ տիկին, ի՛նչ ես ա նում,__ա յլ­այլված բացականչեց Սեդան և խոնարհելով թագուհու առաջ, փարեց նրա ծնկներով և սաստիկ հուզմունքից սկսեց արտասվել։

— Մայր Սեդա, մի՛ հուզվիր, մի' վրդովվիր. ես համբուրեցի այն ձեռքը, որ շատ անգամ համբուրել եմ մանկությանս ժամանակ, որ այնքան շատ գգվել, գրկել ու պահպանել է ինձ. համբուրեցի այն կնոջ ձեռքը, որ ինձ կաթ է ջամբել, ինձ երկրորդ մայր է եղել... Վե ր կաց, Սեգա, գրկի'ր քո Սահանույշին. հիշո՛ւմ ես, որ ասում էիր, թե Սահականույչը խիստ երկար է. դու Սահանոլյշ պիտի ան­վանես,,, Ո հ, ինչպե и անդառնալի անցան մանկական ֊ա յդ քաղցր օրերը, և որքա՞ն փոքրիկ երջանկություններ կորան անհիշատակ.., ®յԴ Բի1ոՐՒյ ^Իայն դու մնացիր ինձ, իմ բարի Սեդա, վե՛ր կաց, գբր~ ՀԻ՜Բ և համբուրի՛ ր ինձ...

Սեդան բարձրացավ և բազուկները տարածելով, յուր գիրկն առավ թագուհու գեղեցիկ գլուխը և սկսավ համբույրներով ծ ա ծ ֊ կել նրա շուշան ճակատը և մարմարիոնի պես սպիտակ ուսերը, որոնք կիսով չափ սքողվում էին յուր հարուստ, ալեծածան մազերովէ

Ա խյ այսպես ուրեմն, քաղցր են մայրական համթույրնե-

րը..<-շշնջա ց թագուհին և ջերմությամբ փարելով դայակին' «իա մայր չունիմ, Սե՚դա, գու ինձ մա՛յր ե ղ ի ր — ասաց նա և հեկեկաք*

— Մի՛ լար, իմ անդին Սահանույշ, ես քո մայրն եմ, քո աղա­խինն եմ, քո ստրուկն եմ. մի' լար, իմ աննման թագուհի.,.

Երկար նրանք գրկախառնված մնացին և հորդ արտասուքնե­րով իրար կուրծքը թրջեցին։ Ապա դայակը առաջինը հեռանալով, մոտեցավ սեղանի վրա գրած օշարակին և ոսկե ըմպանակն ա ռնե ֊ լով, լցրավ ու բերավ թագուհուն։

— Խմի՛ր այս ջրից մի բաժակ, սա կհանգստացնե քո հուզ­մունքը, — խնդրեց նա թադուհուն։

Բայց նա, կարծես օշարակը չ տ ե ս ն ե լո վ և նույնիսկ Սեդա չին Ա ս ե լո վ , սկսավ խոսել նրա հետ մի տեսակ ինքնամոռացության մեջ.

— Լսի՛ր, Սեդա, մի՜թե ես ավելի բախտավոր չէի լինի, եթե մի հււվվի կին լինեի...

__ ի՜նչ ես ասում, թագուհի, — հարցրեց Սեդան տարակուսած։

— Այո՛, այն ժամանակ մեր իշխանները կծազրեին Ս ա հ ա կ

Սևագային. կասեին թե՝ Գարդմանա հզոր իշխանը յուր դուստրը տվել Է լեռներում ապրող մի հովվի, այնպես չէ ... Այո, և այն ժա­մանակ ես, հայոց թադուհին, Աշոտ֊Երկաթի ամուսինը չէի լինիլ. ինձ չէին շրջապատի այս հոյակապ զարդարանքները, այս Ո ս կ ե ­

ճամուկ դիպակները, այս արծաթե ու փղոսկրյա կարասին ե ր ը . . .

այո, և զորախմբերը չէին խոնարհիլ իմ առաք իրանց գրոշն ու նիզակները... Բայց հովվական խրճիթի մեջ իւք հոգին խաղաղ և սիրտս հանգիստ կլիներ... իմ հայրն ու սիրելի եղբայրը աչքերի լուսից չէին զրկվիլ, և ես շարունակ գաղտնի հառաչանքներով, թա ­քուն արտասուքներով չէի ողբալ մեկի ծերությունը և մյուսի ծա­ղիկ հասակը... Եվ այս բոլորը մի անզգամի, մի նվաստազգի կ ն ո ջ

համար... 0 'հ , խելքս թռչում է, երբ սկսում եմ մտածել...

— Թագուհի, դու դարձյալ վրդովվում ես. խմի՛ր այս բաժա­կը, աղաչում եմ, նա կհանգստացնե սիրտդ, — խնդրեց Սեդան, օշա­րակի բաժակը մոտեցնելով նրան։

Թագուհին բաժակը վերցրավ և խմեց միանվագ։ Զովարար ըմ- պելք՛բր մեղմացրեց նրա սրտում վառվող կրակը։ Նա լռեց մի վայր­կյան։ Սեղան հանգամփնքից օգտվելով, ընտրեց նաժիշտների բե­

րած մրգերի ծիրանեգույն խաղողի մի գեղեցիկ ողկույզ և բեոաՏէթագուհուն ■■.■՝■■■՝ . : >

~ Այս նո4 նՊես կհանգստացնե սիրտդ, ճաշակի'ր մի քանի հատ,— խնդրեց նա թագուհուն։

— Լա՛վ, բայց նստի՛ր դու այստեղ, իմ առաջ, և պատմի՛ր բ ո . լորը, ինչ որ գիտես, — հրամայեց թագուհին։

Սեղան հնազանդվեցավ. և մոտ ցնելով թագուհու մահճակալն մի եււոտանի աթոռ, նստեց նրա վրա։

Այդպես, այժմ սկսի՛ր։

— Դու հուզված ես, իմ սիրելի թագուհի, ավելի լավ կ,իներ,եթե մենք ցավերից չխոցեինք------հոգատար եղանակով աղաչեցՍեղան։

— Ես կամենում եմ անպատճառ իմանալ, թե որքա՛ն բան գիտեն ուրիշները իմ ցավերի մասին, այդ անհրաժեշտ է. այդ կա­րող է օգնել գործին, և հենց այդ պատճառով դու պիտի պատմես ինձ ոչ միայն քո գիտեցածները, այլև լսածներդ,

— Եթե այդ կարող է օգնել գործին...֊Ա յ ո ՛ , անպատճառ կօգնե, — ասաց թագուհին այնպիսի մի

եղանակով, որի մեջ նկատվում էր նրա անդառնալի հրամանը՝ չ ը ֊ կըրկնել տալ իրան այլևս միևնույն պատվերը։

Սեդան գլուխը խոնարհեց և սկսավ մտածել, Հստ երևույթին նա վերադառնում էր դեպի անցյալը և աշխատում էր զարթեցնել յուր մեջ հին հիշողությունները։ Դրա համար, իհարկե, ժամանակ չէր հարկավոր, այն, ինչ որ նա պիտի պատմեր, կատարվել էր ըն­դամենը չորս կամ հինգ տարվա ընթացքում, ուրեմն, հազիվ թե Սեղան մի որևէ դեպք մոռացած լիներ, Բայց նրան տանջում էր այն միտքը, թե արդյոք պատմե" թագուհուն այն ամենը, ինչ որ ինքը գիտե, թե՜ միայն այն, ինչ որ կարող է գոհացնել նրա հետաքրքրու­թյունը, առանց, սակայն, նրա սիրտը խռովելու,

Թագուհին գուշակեց Սեդայի տարակուսանքը և դիմելով նրան' տխուր ժպտալով ասաց.

— Գիտեմ, իմ բարի Սեդա, թե ինչո՛ւ համար ես դժվարանում խոսել, Այո՛, չես կամենում ինձ վրդովել, այնպես չէ՜, բայց ծածուկ վ բքն ավելի ցավ ու տանջանք է պատճառում, քան հայտնին, Խոսի՛ր ազատ և անկեղծորեն, Դրանով դու ավելի թեթևություն կբերես իմ սրտին, և ես խոստանում եմ լսել քեղ սառնասրտությամբ,

֊ 29 _

. . Ա յո , ի մ մեծա փ ա ռ թա գուհի, պ ^ է ՞ր Կ է М й “ ֊որ, թե գուցե իմ պատմածներով վրդովմունք պատճառեմ քո иը ր ֊ Գին, Այժմ' որովհետև դու այԴ գ ո ւժ ե ց ի ր ե խոստանում ես սառ- նԼրտ ությա մր լսել ինձ, ապա ուրեմն կպատմեմ քեզ դիտեյած- Ա րս, առանց որևէ մի րան թ ա կ ե լո ւ , մանավանդ որ ասում ես,

թ ե Ա ո վ ա * « .է զ ե կ ^ թ ւ - ձ Ա ր ը - V - Ч М ք ե Ր *ն * " ք ք ն '

Լ « 1 ^ .1 ։"■<■ ч Ь г я - ' լյ “ վԿ„ պԼ „ 4 կ ^ վ , րՒ I. - » * „ * , ‘ 4 վ- ա Հ ֊, ետւ ,թ ь- րՒյ Ն̂ նտ . ք “ 4 ’Լ ա Լ զ < - 1 4 * - ч н н -Վ՝ + - ւ ‘ < *" •“ •նա կել։

Գ

ԹԵ Ь 'Р Р ԹՐՕ&ՎԵՑ ՍԱձՏԼնՕԻՅՏԻ քՎԱօՏԸ

_ ЦД, ինչ որ պիտի պատմեմ, цД/ ւ ^ թագուհի, շատ տար. վա բաներ չեն. կա նցից շատերը գռւյե к Հիշում ես դ ո ւ,— ա յս ֊ պես շարունակեց Սեդան յուը զ ր ո ւ յց . - ^ պ ե տ ա նյյա լբ ն ո ր դևս, շահ չունի քեզ համար, բայց քո վշտեբի ա ր մ ա ս ^ կ ա մ ե ք է թաքնված, ուստի եթե կամենում ենք այդ վիշտը մեղմել, պետք է

որ մի փոքր անցյալով զբաղվենք։— Այո՛, Սեդա, անցյալից պիտի սկսես, ռրսվհեա ի V ֊

կան մեռել է այգ ա նցյա Հով- Գու„ե քս պատմածների մ կ ես դըտ- ն ե մ ա ՛ պ ա ց ո ւ յ ց ն ե ր , ո ր ո ն ք ա ր դ ա ր ա ց ն ե ն ЬгиЛ իմ ա սա ?.֊. ինչպես կկամենայի որ 6ա արդար լին՛եք-.

— Թագավորի համար է խոսքդ, այնպես չէ *

— Զ ր "՜4 0 Դ ւ * է " լնսՀ ի ք ՝ 4 * " * “ ’ աւ դ մաս* ն հե4" յ ՚' “______Ա ր ՛ , ա յն ժամանակ դ ո ւ դէա նարատի ադչիկ Ա Ր և աս1~

րում Էիր հորդ ապարանքում ուրախ ու անհոգ, ինչպես դարնա առավոտի նորաստեղծ մի թիթեռնիկ... Հանգուցյալ մայրգ ս ի ր "" էր քեզ կաթոդին, իսկ Գսգդմանա ի ի ա կ է » * ամենաքնքուշգ գ վ ա ն ք ն ե ր ը մ ի ա յ ն ք ե զ հ ա մ ա ր կ > * “ « ֊ < * * * « « < » *

հ ր ճ վ ա ն ք ի մ ք ա կ ա ռ ա ր կ ա ն ։ Ի ՜ ն չ զ վ ա ր ճ ո ւ թ յ ո ճ ւ Ա ե ր ո վ ա ս и չէի շ ր ջ ա պ ա տ ո ւ մ ն ք ա ն ք ? ե զ < Ս ա հ ա կ Ս և ա դ ա յ ի ա ս լ ս ^ ա ն ք ը մ ի Պ ա ր գ

— \Э0 —

ուներ միայն, այդ գեղանի Սահանոլյշն Էր. ամբողջ Աղվանքր մի աստղ ուներ, այգ Գաբդմանի օրիորդն Էր,

Հիշո՜ւմ ես ղու այն խնջույքներն ու հանդեսները, որ հաճախ արվում Էին քո հոր ապարանքում, այն ձիարշավներն ու զինա­խաղերը, որ կատարվում Էին մեծ բերդի առաջ... Դրանք բոլորը պատրաստվում Էին միայն քո պատճառով,

— Ինչո՜ւ իմ պատճառով, մայր Սեդա, հայրս զբոսասեր Էր ի րնե I

֊Ո ՛ չ , ի ՛մ սիրելի, այդպես համարում Էին նրան ուրիշները, Նույնիսկ դրացի իշխանները բամբասում Էին հորդ անտեղի զ բ „ . սասիրութլանց համար, Բայց Գարդմանա տերը ո՛չ վատնող Էր և Ո չ զբոսասեր, Ընդհակառակը, նա միակ իշխանն Էր հայ„ ց երկրի մեջ, որ խոհեմության, չափավորության և քաջության հետ միա­սին ուներ նաև ուսումնասեր ոգի, որ յ ՈԼր տան մեշ դպրոց հաԱտատեց, դպրապետներ կարգեց և Գարդմանա վանքերում ուսումը ծաղկեցուց. դրանք հո քաջ հայտնի են քեզ,

— Անշուշտ։

— Բայց միևնույն ժամանակ նա հյուրամեծար և շքադիր մարդ Էր> Հաճախ նրան այցելում էին Արցախու, Սյունյաց, Վասպոլ- րականի և ուրիշ շատ տեղերի ազնվատոհմ իշխաններ, նույնպես և Ոստանի արքայազունք, Գարդմանա տերը չէր կարող չընդունել նրանց յուր անվան ու հռչակին վայել շուքով, Մանավանդ որ դը- րանցից շատերը նրա գեղանի դսաեր փեսայության պարծանսր վաստակելու նպատակով էին հաճախում Գարգման, Ծնողներդ և ես այս մասին ոչինչ չէինք հայտնում քեզ. բայց աեղի ունեցող հան­դեսները, զինախաղերն ու ձիարշավները պատրաստվում էին նրա համար, որ դու միջոց ունենաս մրցող իշխանազունների միջեց քո սրտի սիրելին և քո սիրույն արժանի փեսացուն ընտրելու,

Հա 1ՐԴ չէր կա մ ենում խ ա իր դնել իրա ն ներկա յա ցող և քո ձե- ոը խ նդրող երիտա սա րդների մեջ, որովհետ և ձրա Հ,» էչբոլոր էլ գեղեցիկ, հարուստ և հա մբա վա ւիր, ի շխ ս Լ հ ձ ր Հ Ա » ,

կին ընդունելով և մ յուսին մ ե ր ժ ե լո վ հ ա կա րող էր հա խ ա նձիՀ Տ » շ _

ա ո ւթ յա ն գրգիռ հա րոլգա նել ա յդ քա ջերի մ եք , Հձս*Խ ո**հա և ձ ա ֊ «ա ն դ ի ենթ ա րկել թ ե ՛ յո ւր և թ ե ' նրանց երկրների

Խ Նա Էր, որ մեր աշխարհի ւ ^ ծ ա ն ի չ . խ ^ վ ^ թ ^ կմ եծա գույն մասը նմա նօրինա կ չնչին պ ա տ ճ ա ^ ե բ ^ Է ա ռ ա ^ ձ

— 41 —

, ֊յ ա ա ,մա ն էր դրել, և ա մենքին էլ պարզ ա սումԱյդ ի*կ պատճառով պ թյ ■ ի .խ ան թ , որին նա

^ к *■ * " - ь " * ՚ րւէ մի սեպուհի, Եա հպարս, էի

_ Հիշում եմ, այո . ձ 5 ա* թլսրձՐարուն կազ-այգ ժամանակ, ինչպես լեոան հ ' * Հ խներն ու քամին,

л ЬЯЯГХЖ '•_ /9-ագք».^, է !» * վրդովվում ես, ապ ր

" Ա Լ « ■ ' » * . . « .Աւդպես հարկավոր է, սիրկի т МА • ^ ^

^ ՜ Հ ' ” л ՞ * ^ լ կ: ր : հ : լ, м.« Г Аւ* ил ես եմ ոանկացաժներր դօո ք«հոևհ ռու կամենում ես, որ аи ր 9 ч * -

, , » հ « " " ’ * " ֊<■ ՝■'-“ ՛ '• • • " , ч ‘ “ ,ք՜ ՛ ’ '

’ ” ւէ \ ք Լ " ; ՞ « . ™ կ 4 ^ ս . . . ֊, 4 ^ - ւ - Վ

նեց Սեդան և նույնպես ժպտաց, հ ե ս ի ր ս , կին. ի ն չ.

_ միևնույն է, ես չպիտիպե՜ս շատ ես հոգու դու Ի „կտես, ես սպասում եմ։քնեմ այս դիւեր. ուրեմն պատմի ր ինչ որ դիտես. Щ

- Այդպես, սիրելի թագուհի, դու բոլոր Փ “ ա9 " . խ ա կժևցիր, և մենք մնացինք շվար ած, Մայրդ դ Հ է Րը ն տ ր ո ւ թ յ ա ն իրավունքը տվել է քեզ. Ես էլ, ի « ■Տ Г X ն էհ մեծ հյխանուհու հետ, Բայց հայրդ գլուի>Ը 2 Ր 9<1М “ 1Ъ Ն Լ , Լ . „ * , . « ( .ч .

Ա Յ * * • " • * * ' ա' կ

՝ ո 1 է ՝ ; < ՛ *•՝•• ^ ւ ւ լ ձ Հ ՝ : : ւЬ « * « յ » . - » - А г^“ М Н * » ' - # « ք

ա ւ̂յ փեսացուն ի՛նչ ձյուն պիտի բերեր յուր, խեղճ հորս գըլ- խին...

— Թողնենք, ուրեմն, թագուհի, այս պատմությունը է Ես տես-

նում եմ, որ որքան Էլ զգուշությամբ խոսեմ, դարձյալ պիտի վըր~ գովեմ քեզ. դու սառնասրտությամբ լսել չես կարողանում. ,. զե՜ս, ես պատմեմ Գնունի իշխանների, ողբացյալ Ղավթի ու Գոլր- գենի նահատակության պատմությունը... Ո՜հ, ինչպես սրտաշարժ և միևնույն ժամանակ ոգևորող Է նա ... Այդ կատարվեց Դվինում, ութ տարի սրանից առաջ... դժոխային գազան Յուսուփի ձեռքով...

— Սեդա', սկսածդ շարունակիր, նահատ ակությանց պատմու- թյուններ լսելու ցանկություն չունեմ, շարունակի՛ ր , ես այլևս չեմ վրդովվիր

— Լա՛վ, տեսնենք,— ասաց Սեդան ժպտալովև նորից սկսավ յուր զրույցը, — Եվ այդպես՝ մեծ իշխանի գուշակությունը կատար­վեց ավ։ Հիշում եմ, ինչպես այսօր... Ա յո', երջանիկ օրեր Էին... և անցան, Հայց ի՜նչը չէ անցնում այս աշխարհում... Ունայնություն ունայնութ(անց, ամենայն ինչ ընդունայն է, ասել է Սողոմոնը։

Թագուհին ժպտաց։ Սեդան կանգ առավ և նայեց նրան։ Նա կա­մեն ում էր իմանալ։ թե ինչո՞ւ Համար է թագուհին ժպտում։ Վեր* ջինս գուշակեց դայակի տարակուսանքը և ծիծաղելով ասաց,

— Ինչպե՞ս ծանր ես պատմում դու, Սեդա'։— Ւսկույն, իսկույն , ի մ սիրելի թ ա գո ւհ ի , ա յլևս չե մ ծ ա ն ր ա ց ֊

ն ի լ, — ասաց Սեդան ն ույն պ ես ժպ տ ա լով , — ԲաՏ9 ձա նձրա *■

նա ր, եթ ե մ ի ք ի չ հեռվից սկսեմ . . . Ւ*նչ шЪ4г№, չե մ կա րողա նում մո ռա ցո ւթ յա ն տալ հիշատ ակազ ւսրժսւնի պ ա տ մ ո ւթ յուն նե ր ը ։

— Аասի՛ր, չեմ ձանձրանում։— Հա . երբ Սմբատ թագավորին խաչեցին Դվինի առաջ... օ*,

ի նչ ծանր օրեր ենք անցրել, հիշել անգամ սարսափում եմ. այգ ժամանակ Աշոտ դյուց ազնը դեռ գտնվում էր Ո ւտիքում. .,

— Ղարձյա լ Ո ւտ ի ք ո ւմ .Ա ՞խ , Սե'գա, այգ անունը մ ի ՚ տար$ չեմ կարող լսել* .»

-«— Թա'գուհի։— Այո', կործանվի* Пւտիքը, որ ես նրա անունը այլևս չլսեմ*** —

նյարդային ցնցումից վրդովված բաց ականչեց թագուհին և ն ե բ ֊ քին հուզմունքից բոլորովին այ [ այլվեց* Ս՛ի երկու վայրկենի մեջ նա այնպես փոխվեցավ, որ Սեդան քաշվեցավ, ճնշվեցավ ինչպես

- 3 3 - ; #3 *МаПг<} 1քսւրզպեաօէն|ւ

մի հանցՕսիէր. նա լռեց և դիտում էր թագուհուն երկչոտ հայաց- քով։ Վերջինս, սակայն, է( չէր նայում դայակի վրա։ Յուր գեղանի, բայց թախիծով .չի աչքերը ուղղեք էր պատուհանին, որի նեղ ու երկար անցքի միֆից թափանցում էին լուսնի կաթնագույն շողե­րը։ Թվում էր, թե նա դիտում է լուսանցքի պատի վրա այդ շողերի նկարած կամարազարդի պատկերը կամ հեռվում ազոտ կերպով նշմարվող մթապատ լեռն երի արտևանունքը... Բայց նա իսկապես ոչինչ չէր տեսնում և մինչև անդամ ոչինչ չէր մտածում, նրա սիրտը հուզված, հոգին խռովված էր, ուստի և միտքը սլանում էր խավար ու անպարունակ դատարկության մեջ, ուր մերթ ընդ մերթ հանդիպում էին նրան լուսավոր շերտեր, որոնց վրա նկարված էին լինում յուր վշտերի զանազան պատկերները, բայց նա կանդ չէր առնում նրանց առաջ, և շարունակ թռչում էր հեռո՜ւ, հեռ ո ւ, դեպի խավար, ան- սահման տարածությունը, ուր հետզհետե նվազում էին անհաճո պատկերները, ուր թագավորում էր միայնություն, լռություն և մո- Iէացումն...

Երկար այս դրության մեջ մնաց թագուհին և ապա վերջապես խոր հոգոց հանեց։ Կարծես ծանր աշխատությունից վաստակա­բեկ նա յուր աչքերը դարձրեց դեպի Սեդան հոգնած ձևով, նայեց և գլուխը շարժեց։

Խեղճ դայակը դեռ լուռ, անշշունջ և ձեռքերը կրծքին խաչած' նայում Էր թագուհուն։ Մի փոքր առաջ նրան թվացել Էր, թե յուր սիրասուն Սահանույշը' չդիմանալով վշտերի ծանրության, խելա­գարվում Է արդեն,.ԼչԷ՜ որ նրան յուր հոր տանը պահել, մեծաց­րել էին այնպես փափուկ, այնպես քնքուշ, ինչպես արքայական բուրաստանի այդ գողտրիկ շուշան, որին միայն գարնան հովը կա­րող էր շարժել և այգածին ցողը ' կամ մեղմով ճնշել, բայց երբե՛ք գեղջուկի կոշտ, կոպիտ ձեռքերը... Սակայն այդ բուրաստանի ծա­ղիկը, այդ ձյունաթույր շուշանը կքում է այժմ յուր գլուխը դառ­նաշունչ հողմի, ծանր վշտերի հարվածների տակ. մի՜թե կարող էր նա դիմանալ,.^Այդպես էր մտածում Սեդան։

Բայց երբ տեսավ, որ թագուհին նայում է իրան խաղաղ և ան- վրգրվ Հայացքով, որովհետև նյարդերի գրգռումն անցել էր ար­դեն, նա հանգիստ շունչ քաշեց և ձեռքերի խաչը լուծեց։

—г- Աեդա՛, շարունակիր -• պատմությունդ, — ասաց ,թսպու մնղմ к հանգիստ ձայնով։ .

՝ ՝ Շարուննէկխ" մ ... բա յց ... չգիաեմ, չեմ՛ Դ շում, թե ո ՚րա էզմնացի« այնպե՜ս շփոթեց ինձ քո վրդովմունքը..,

— Պատմում Էիր Սմբատ• թագավորի մասին, թև'խաշեցին Դը- վինի առա՛ջ...

— Այո՛, հիշում եմ. բա յց ... ի՜նչ ա սեմ, ի ՛մ թագուհի, Ի՛մ հբեշտակյ դու նեղանում ես, վրդովվում ես ... քո Սեդան պառավել Է, չի կարողանում այնպես հարմարեցնել յուր զրույցները, որ հա­ճույք պատճառն ք ե զ ... ինչպե՜ս անեմ...

— ՉԷ, Սեդա՛, այդպես լավ Է. այժմ տեսնում եմ, որ զրույց­ներն օգնում են ինձ. ես կամաց-կամաց ընտելանում եմ իմ վըշ- տերը հիշեցնող ակնարկներին, այդ լավ Է, երևի ես ա յժմ կսովո­րեմ հաշտվել իմ դրության հետ.- դու շարունակի՛ ր ։

— Իհարկե, իհարկե, չպետք Է հո միշտ տանջվել, աստված ոչ ոքի առանց ցավերի չէ ստեղծել... Բայց դու, իմ հրեշտակ, խմի՛րդարձյալ մի բաժակ օշարակ, նա ավելի ևս կհանգստացնե ք ե զ ,__ասաց Սեդան, սիրտ առնելով թագուհու խոսքերից, և ապա վեր կենալով բերավ նրան օշարակ։

Թագուհին թեպետ ախորժանոք չվայելեց առաջարկված ըմպե- լիքը, բայց դայակի սիրտն ամոքելու համար տրտունջ չհայտնեց։ Բաժակը դարձնելով Սեդային' նա հենվեցավ թավշյա բարձերին և սկսավ լուռ նրա զրույց ր լսել։

— Այո', այդպես, անխոհեմ և ամբարիշտ իշխանների շնոր- Դ վ այդ զարհուրելի և անարգ հարվածը հասավ մեր գլխին, սուրբ և առաքինի թագավորին խաչեցին փայտի վրա, յուր իսկ մայբա- քաղաքի աոաշ

ԲաՏ9 ա!Դ գազանային վրեձխնդրությունը տեղի չէր ունենալ, եթե. հայ իշխանները միանային, թև ու թիկունք լինեին իրանց դյուցազնասիրտ թագավորին և ընդհանուր ուժով դեմ դնեին հ ա յ ֊ րենիքի թշնամուն... Այդ թշվառությունը չէր պատահիլ, եթե տի­րանենգ և դավաճան Գագիկ Ար ծրունին Վ ասպուր ական ում թագա­վորելու փառամոլությամբ կուրացած' չմիանար Յուսուփ ոստի­կանի, յուր հայրենիքի անհաշտ թշնամու հետ, չկրկն ապա տկեր նրա կործանիչ Ուժը, չբանար նրա առաք փակված ճանապարհնե­րը, որի արդյունքը, եղափ բազմաթիվ, հայ զորքերի կոտոքածը, բերդերի և ամիոցների աոումէ, ժողովրդյան ջաբդր,.. Ա յ ս . ամենը. »Խւավ առաքինի թագչսվր֊րր, որ ամրացած էր Կապույտ բերդի

մեջ, և որին, հարկավ, թշնամին վնասել չէր կարող, բայց շդիմա- ցավ. չկարողացավ սառնասրտությամբ նայել բյուրավոր զոհե- րին, անընդհատ Հոսող արյանը, և մտածեց * «Թշնամին իմ անձին է հետամուտ, ինչո՞ւ թույլ տամ, որ իմ պատճառով հայրենիքն ավերվի*** Ավելի լավ չէ՞, որ նրա փրկությունը գնեմ իմ արյամբ, քանի որ դավաճան իշխանները ջլատել են մեր ուժը, թուլացրել մեր բազուկը և մենք զենքի ուժով թշնամուն դիմադրել չենք կա- բ ո զ Ե վ ահա նա դուրս եկավ բերդից և հանձնեց իրան թըշնա- մուն. ճիշտ այնպես, ինչպես Հիսուս, սիրո և խաղաղության վարդա- \պետը, հանձնեց իրան հրեից գազանամիտ ամբոխին% Գողգոթայի \վրա անարգանաց խաչին բևեռելու. |

Այդտեղ էր այդ ժամանակ և Գագիկ Արծրունին, հայոց Հու- |դան**. ^աձց ոլ՝ նրան Հուդա անվանել չի կարելի* Հուդան խիղճ Iուներ, սիրտ ուներ. նա երբ տեսավ, որ յուր անմեղ ու բարի վար- լդապետին մ տ ն ե լ է երեսուն արծաթի համար, գարշեցավ յուր (անձից և գնաց կախվեցավ։ Բայց Գագիկ Արծրունին' երբ տեսավ, |թե յուր շնորհիվ հայրենիքի պաշտպան, անձնվեր և քաշ թագավո­րը մատնված է թշնամու ձեոքր, հոգաց յուր անձի անդորրության |մասին, ձի նստեց և շտապեց յուր երկիրը, որպեսզի Տուսուփից !ստացած և ազգից անիծված թագի փառքը ապահովության մեջ |վայելե... 0 , և այդ հրեշը դեռ ապրում է աշխարհում* ա րքա յա ֊ |կան շուքով զբոսանքներ է կատարում Վասպուրականի մեջ..* և քԱղթամարում, ասում են, հոյակապ եկեղեցի է կառուցանում*.* Են- 1չո՞ւ համար։ Արդյոք հավիտենականի ա՞չքն է ուզում խաբեի թե"՞ |ապագա սերունդների անեծքից է կամենում ազատվել. . . Ինչո՞ւ, *ո վ բարերար աստված, ինչո ւ այդ եկեղեցու կամարները չես փըի ^ցընում նրա գլխին, միթե դու պիտի ընդունե՞ս այն աղոթքն ու պա- Vտարագը, որ դավաճանի ձեռքով կառուցած եկեղեցում պիտի վեր- |առաքեն ք ե զ „ , ?

Սեղան այդ հիշատակներով այնպես հուզվեցավ, որ վերքին խոս~ |քերն արտասանելիս նրա շրթունքները դողում և աչքերը փայլում *էին անսովոր կրակով։ $՛

հուգվիր։ մայր Աեդա, — ասաց թագուհին, — Արծրունյաց տոհմը հարուստ է դավաճաններով. բարիք սպասել նրանցից ան- ‘կարելի է։ Մեհրուժան Արծրունին Շապուհի հետ միացավք որպեսզի քրիստոնեությունը Հայաստանից բառնա և Աբշակձւնյաց գահը

- 3 6 -

հափշտակն. բայց այդ ժամանակ ազգը ուժ ուներ և դավաճանին չարաչար պաաժեց, Վաչե Արծրունին յուր արբանյակներով Վռամա Հետ միացավ և հայոց թագավոր Արաաշիրը նրա ձեռքը մա անելով, Արշակունյաց տերությունը կործանեց, Գագիկ Արծրունին էլ հա­գարացիների հետ էր միացել' Բագրաաունյաց հարստ„ լթ ր ւ1 ը ջըն. էեէՈԼ հուսով, և այգ միայն նրա համար, որ Սմբատ թագավորը մեր- ժեչ Էր նրա ապօրինի խնդիրը, այսինքն' Նախիջևանը չ է ր տվել իրան, որ Սյունյաց Սմբատ իշխանի հայրենական կալվածքն էր Չպեաք է զարմանալ և վրդովվել, որովհետև ո՛չ փ շ ի ց խաղող կ ք ա ո ֊ վի, ո չ տատասկից' թուզ,

— Բա1ց ինչպե՛՜ս չվրդովվես, երբ տեսնում ես, թե նա այդ րո- լոր ոճիրները գործելուց հետո դեո ապագա սերունդը խաբելու հա­մար էլ հիշատակարաններ է կառուցանում...

֊Ա յ գ եկեղեցին հավիտյան չի ապրիյ, Աեդ ա ՚, ֊ը ն դ հ ա տ ե ց թ ա գ ո ւ հ ի ն , ֊ բ ա յ ց մատն չի անունը կմնա անմոռաց։

7 У Г Կ հ" Գա* ել է ԳաԳ ^ ' ԱսՈւմ են> "Г յ ՈԼՐ ազգիդ?ովմա Արծրունի անունով մի վարդապետ գրում է այժմ Արծրուն-յաց ցեղի պատմությունը, Հարկավ, այդ վարդապետը պաշտե,իդյոլցազանց կարգը կդասե յուր ազգակցին։

֊Ո ւր ի շ ն ե ր ն էլ կգրեն, Սեդա', ճշմարտությունը չի թա քչիլ...է այց դու մեր զրույցի նյութից հեռ ացար։

֊ Հա ,' այն Էի ասում, երբ դյուցազն ամուսինդ լսեց յուր հոր՝ բատ արքայի մարտիրոսական մահը, Երնջակի առումը և Սյուն­

յաց տիկնոջ, աղե ուրիշ ազատանի կանանց Յուսոլփից գերվիր,կ ա յ ձ ա կ ի գ թ ւ ա մ բ ք ։ջ ա վ ր ա գ ր և ա ն դ ։ Ն ա վ ա ո վ ա ձ >

Էր վրսժխնդրության բոցով։

Պեաք Է տեսնեիր դո, նրան այն ժամանակ, երբ յուր զորքերով անցնում Է Գարդմանից, Ա յ դ օրերը դոլ մեծ տիկնոջ հետ հ յ ո ւ ր է ի ր

Т й Ա !եՈնայԻՆ մՒ հեղեղ> իՆչպեՍ Գ -Ր ^նա ղ ա յր միէ ք հյ է ? !Սէ 1 ' ռ 4 ն ա մեՐ չէր յուր զորքի թ ի 'Վհ , ընդամենը վեց հարյուր հոգի, բայց նրանցից ամեն մինը կվանԼր հարյուր հագարաոխ բպորն կ հաղթանդամ> հաստարազոլկէ .

զգեստ երկաթակուռ վահաններով, հզոր նիզակներով, ծանր սրերով.ամենքի աչքերիցն կ կ ր ա կ ո, կայծակ Էին թափվոլմ նրանց տեսնո

ԴԸ Ь մ պիտի սարսափեր, կա՛մ ոգևորվեր, Իսկ ինքը արքայորդին... Կարո ո եմ մք,0ե.Հկաոագ։ ե լ , - կատար յա , հին դարերի մի դ յո լ.

ցադնյ Ьрр գաղսէրա փողերը յուր унфН-итр հայտնեցին և նա սքունե ֊ ցֆ նժույգի վրա նստած' հաոաջապահ գնդֆ հետ միաոին մոտեցավ բերդին, ԳպրքէՏանը .կարծես տեղից դղրդաց... Բոլոր ժողովուրդը շունչը բոն ած' նրան Էր հետևում, բոլորը մի աչք դարձած' նրան Էին նայում։ եվ թանի՜-քանի' բերաններ այդ րոպեին օրհնանք կարդա- 9 & և բ ա բ Լ մազթություններ արին նրա համար...

Երբ դղյակի առաք հասավ, իջավ ձիուց։ Այդ ժամ՛անակ ահա՛ երևան եկավ բուն դյուցազնը։ Բարձրահասակ, թիկնավետ, թխա­դեմ, բայց գեղեցիկ կենդանի աչքերով, որոնց մեջ շողում Էր բա - րություն՝ երբ խոսում Էր մեզ հետ և փայլում կրակ՝ երբ զորքին Էր հրամայում։ Հոր մահվան պատճառով նա սևազգեստ Էր տակա­վին։ Տկար վրան ո՛չ ոսկու և ո՛չ արծաթի զարդ։ Նույնիսկ սաղավար­տը սև պողպատից Էր. իսկ դեմքը համակված անուշ տխրությամբ։ Այսուամենայնիվ, այս բոլորը ոչինչ չէին պակսեցնում նրա առ­նական գեղեցկությունից ։

Սահ ակ իշխանի հետ գրկախառնվեց ավ նա դղյակի մուտքի մոտ. նրանք համբուրվեցան և արտասվեցին, հարկավ ապաբախտ արքա­յի մահը հիշելով...

Հազիվ մի քանի ժամ մնաց մեզ մոտ արքայորդին։ Իշխանի աշ­խատությունը՝ գոնե մի օր պահել նրան մեզ հևտ, ապարդյուն ան­ցավ։ — «Հյռւրասիրելու և հյուրասիրվելու ժամանակ չէ, իշխան, ասաց նա հորդ, երկիրը ոտնակոխ է լինում, պետք է փրկության հասնել»։ — Իմ քաջերից կտամ քեզ մի գունդ, եթե կխոստանաս արշավանքդ հաջողությամբ պսակելուց հետո' վերադառնալ Գարդ- ման' գեթ մի շաբաթ ինձ հյուր լինելու, — ասաց իշխանը արքա­յորդուն։

—«Խոստանում եմ վերադառնալ երկիրս ազատելուց. ետո, ասաց արքայորդին, իսկ քո օգնության համար'կմնամ շնորհա­

պարտ, որովհետև Գարդմանա զորաց քաջությանը կարող եմ վստահանալ»,

Եվ իշխանը արքայորդու ձեռքը տվավ հինգ հարյուր քաջերից կազմած այն բանակը, որ հսկում է Գարդմանա մուտքինյ

Երեկոյան դեմ հեռացավ ա րքա յորդին յո ւր և իշխ ա նի տ վա ծ

պթրքերով. Չ եմ կարող մոռանալ երբեք ա յն վա յրկյա նդյ որ նա Սա - հակ իշխ ա նի Հ ե տ հա մբուրվելով' յո ւր с գապարիկ ն ժ ո ւյգն ա շ տ ա ֊ նակեցՀ Գարգմանակի ■ ազքկերանց Հա րյուրա վոր ա չեր գեյքեց նա

- -

յւէւր հետ, երբ պրզպաայա. սուրը օդի մեջ շողացձկով բարձրագոչ որոտաց. «Հառա՜ջ, քա ջերս.,.»։ Գարդմանա ձորը արձագանք տվավ. կարծես հարյուր մարդ միասին դռռացին, այնքան ահեղ էր դյուցազ­նի ձայնը։

« Կեցցե՜ արքայորդին, կեց^ե՜ ընդ համայր ա մս...», ֊ո ր ո տ ­ընդոստ ձայնով պատասխանեց զորքը և առաջ խաղաց։

Իշխանը ճանապարհ գրավ արքայորդուն մինչև Գարդմանա կամուրջը, և երբ վերադարձավ, ասաց ինձ աոանձին, — Սեդա՛, գոհ եմ, որ Սահանոլյշն այստեղ չէր այսօր, սա աստծու տնօրինու­թյունն է։ — «Ինչո՜ւ», — հարցրի ես իշխանին։

— Արքայորդին գեղեցիկ է բոլոր այն իշխաններից, որոնք երբե- վիցե խնդրել են իմ դստեր ձեռր։ Եթե Սահանոլյշը այստեղ լիներ, անկարելի է, որ այս քաջը նրա սիրտը չգերեր։

— Ավելի չավ, ասացի ես իշխանին, մի՜թե դու կմձրժեիր քո դստեր ձեռը հայոց ապագա թագավորինէ

— Ոչ, Սեդա, չէի մերժիյ. բայց դեռ հարց է, թե կժաոանգե" նա հոր գահը։ Գիտե՜ս, թե որքա՜ն արգելքներ ունի բառնալու, Ար­տաքին թշնամիները պիտի վանե, ներքինները՝ նվաճե. իսկ դրա համար հսկայական ուժ, հզոր աշխատություն և մեծ փորձառու­թյուն է հարկավոր, Տեսնենք, թե երիտասարդ արքայորդին կունե­նա֊ այդ բո՛լորը։

— եթե չունենա’ , -- հարցրի ես։

— Այն ժամանակ կընկճվի և հոր գահր կկորցՈ ։ Այդ դեպքում, հարկավ, կդժբախտանար իմ դուստրը, եթե նա սիրում լիներ արքայորդուն, Իսկ այժմ նա ազատ է այդ երկյուղից, Եթե Աշոտըկհաջողի հոր գահը պայազատելու, այն ժամանակ ես դարձյալ կփեսայ ացնեմ նրան։

֊ Գուցե հաջողության ժամանակ Գարդմանա օրիորդը նրան չգրավեէ — ասացի ես իշխանին։

֊ Բայց Սահակ Սևադայի հզոր աջակցությունը կգրավե, ֊ պատասխանեց իշխանը վստահությամբ, - քաջերի այն գունդը, որ ես տվի նրան, մեր նշանտուքի գրավականն է, Նա ասաց, թե *այս օգնության համար կմնամ քեզ շնորհապարտ», Մենք իրար հասկացանք, և արքայորդին յուր խոստումը կկատարե. մանավանդ "ր ապագայում պիտի կարոտի իմ աչակցության,

- З Л -

֊Ո ւ ր ե մ ն հարցը վճռվա՜ծ է, իմ Սահանոլյշը ա պ ա գաթա գու-

Հի՜ն է, — հարցրի ես հորդ։— Այո՛, այդպես որոշեցի ես, հենց որ արքայորդին մտավ Գսւբդ-

ման, — ասաց իշխանը հաստատուն ձայնով։ Եվ, ահա , այդ օրը, իմ սիրելի Սահանույշ, քո ապագա բախտը որոշվեցավ։

, , Ь .

ԹԵ Ի ՆՁ ԱՐԳԵԼՔՆԵՐ ԷԻՆ ՍՊԱՈ-ՆՈԻՄ Ա ՅԳ ՌԱՍՏԻՆ

— Արքայորդու զորքը մինչև Գաբդման հասնելը,— շարունա­կեց Ս ե դ ա ն , — ընդհարում էբ ունեցել Բերդաձորում գտնվող հա­գարացի զորաց մի գնդի հետ, որին և ջարդել ու ցրել էր։ Այդ կովի մեջ, սակայն, ծանր վերք էր ստացել արքայորդու զինակիցներից մինը, որ ստիպված էր մի առ ժամանակ մնալ մեր ամրոցում, մին­չև յուր վերքը կբուժվեր։ — Դա Մարզպետունի իշխան Գևորգն էր։ Իշխան Սևադայի հրամանով, այլև իմ սրտագին ցանկությամբ, ինքս սկսա խնամ տանել մեր հիվանդ հյուրին, որին դարմանում էր բա ­նակի հմուտ վիրաբույժը։ Իշխանի վերքը աջ թևի վրա էր։ Նա թ ե ­պետ անվտանգ, բայց առողջանալու համար ժամանակի պետք ուներ։ Եվ ահա' այգ պատճառով, որպեսզի պարապությունը ձանձ- րույթ չպատճառե նրան, ես հաճախ մոտը նստում և ժամերով հե­տը խոսակցում էի։ Գևորգ իշխանը սիրելի և բար սիրտ անձն էր. շուտով նա մտերմացավ ինձ հետ։ Պատերազմական շատ մի անց­քերի ու դեպքերի պատմություններն անելուց ետ, նա շատ տեղե­կություններ հաղորդեց ինձ նաև արքայորդու մասին, տեղեկու­թյուններ, որոնք իմ համակրությունն ու հիացմունքը հետզհետե գրավում էին դեպի մեր ապագա թագավորը։

Մի օր, այսպիսի մի զրույցի ժամանակ, ասացի ես Գևորգ իշխա­նին.

— Կարծեմ Գարդմանա օրիորդը ապագա արքայի ամուսինըպի ի լինԿ,

— Ինչո՜ւ համար ես այդպես կարծում, — հարցրեք նա։— >40 —

— Իշխան VՍագան այդպիսի, մխցաձկոՀթյոլն հայտնեց, ֊ա ս ա ­ցի ե ս ,— իսկ մեր իշխանը մինչև որ հասս,ատ հույս չունենար, այդ զրույցը չէր անիր

—* Ա1Դ ցանկությունը չի ի ր ա գ ո ր ծվ ի ր - նկատեց Մ արզպեաոլ- նին խորհրդավոր- եղանակով։

— Ինչո ւ, — հարցրի ես զարմացած։. — Պատճառը մի գաղտնիք է, որ երևան հանել չեմ կարող,—

պասաւսխան-եց նա։

ճշմարիտն ասած, ես շատ տխրեցի, Գևորգ իշխանը արքայոր­դու մտերիմն էր. և որքան որ կարողացել էի ճանաչել՝ նա լուրջ և խոհեմ մարդ էր. ուրեմն թեթևամտությամբ չէր կարծիք հայտ­նում։ Այս հայտնությունն ինձ մտատանջության մեջ ձգեց, Ի՛նչ պատճառ կարող էր արդյոք արգելք լինել այս միությանը' մտա­ծում էի ինքս ինձ, և սակայն մի բան գուշակել չէի կարողանում, Շատ մտածելուց ու մտատանջվելուց հետո վերջապես որոշեցի, ի՛նչ կերպ ուզում է լինի, իմանալ իշխանից այդ գաղտնիքը,

Ս՛Ի օր, երբ վիրաբույժի կարգադրած դարմանը իշխանի վեր­քին դնելով թևը խնամքով փաթաթում էի, նա ժպտալով ասաց.

— Չգիտեմ, թե ինչո՛վ պիտի փոխարինեմ քո երախտիքը, ք ո ւյր Սեդա։

— Ոչ մի երախտիք չոլնիմ քեզ վրա, իշխան, — ասացի ե ս ,— եթե հայ զինվորը կռվի դաշտում վերք է ստանում, հայ կնոջ պար­տավորությունն է ' կապել ու գարմանեչ նրան, Այդ պարտքը մենք պիտի կատարենք մինչև անգամ կովի դաշտում, Իսկ մեր տան մեջ այդ անելը ոչ մի նեղություն չէ պատճառում մեզ։

— Չէ, քույր Սեդա, ես շնորհապարտ մնացի քեզ, և շատ գոհ կլինեի, եթե ինքդ ասեիր ինձ, թե ինչո՛վ փոխարինեմ այդ շնորհը,

Ես ժպտացի։

— Ուրեմն դու ինձ այդ կասես, այնպես չէ՜, քոէյր Աեգա, — հարցրեց կրկին իշխանը։

— Ես իմ արածների մեջ ուշադրության արժանի մի շնորհ չեմ տ ե ս ն ո ւ մ , ֊ ասացի ես, ֊բ ա յ ց եթե դու ցանկություն ունիս մի բարիք անելով շնորհապարտ կացոլցանել ինձ, ապա ես կասեմ թե ի նչ բարիք եմ սպասում քեզանից։

֊Ա ս ա ՛ , քույր Սեդա, ասա՛, աղաչում եմ, — թախանձեո իք- թ ա ՚է ր ։ к. ,

"՛■ ' ՚ ՛• * *■

— 41 -

— Հայտնի՛ր ինձ այն գաղտնիքը, որ արգելում է արքայորդուն ամուսնանաւ իշխան Սևադայի դստեր հևա,— խնդրեցի ես նրան։

Իշխանը ժպտաց և ոչինչ չպատասխանեց։__ Կարծեմ խնդրածս ծանր շնորհ չէ, այնպես չէ , — հարցրի եսէ— 0 ', ծանր, շատ ծանր խնդիր Է, քույր Սեդսս կրկնապատիկ

շնորհապարտ կմնայի, եթե ետ առնեիր խնդիրդ։— Ո՛չ, կա՛մ այդ խնդիրը, կա՛մ ոչինչ, — թախանձ անոք պ ը ն ֊

դեց՚է ես էԻշխանը դչէււխը շարժեք և ժպտալով ասաց.__ Այդ գաղան՚իքը ես չեմ հայտնել նույնիսկ իմ ամեւսնունք

Գոհար իշխանուհուն։ Ների՛ր ինձ, քույր Սեդա, դու պատվական կին ես, բայց ես կասեմ, որ առհասարակ վախենում եմ գա ղտ նիք ֊ ներ հայտնել կանանց։

--- Ա'խ, իշխան, այգ հին նախապաշարմունք Է, որ շարունակժառանգություն Է մնում Հորից որդուն, — ասացի ե ս ,— կանայք իսկապես ավելի գաղտնապահ են, քան տղամարդիկ։

Իշխանը ծիծաղեց։— Դո։ այդպես չե՞ս ընդունում, — հարցրի նրան։

— Մենք այնպես մտերմացել ենք, քույր Սեդա, որ ես ազատ կարող եմ իմ մի քանի կարծիքները հայտնել քեզ, — ասաց իշխա- նը ժպտալով, — կանայք պինդ պահում են միմիայն իրանց սիրա­յին գաղտնիքները, իսկ մնացյալի համար նրանց բերանը դուո չունի։

Ես ծիծաղեցի, որովհետև համաձայն Էի իշխանի հետ, բայց միև­նույն ժամանակ ավելացրի.

— Կապացուցանեմ քեզ, իշխան, որ մինչև այսօր ճանաչածդ ոչ մի կնոջ չեմ նմանում ես։

— Բոլոր ինձ պատահած կանայք այդպես են խոսել իրանց մասին, — նկատեց՛ իշխանը շարունակ ծիծաղելով, — նրանցից ոչ մինը չի կամեցել նմանվել յուր քրոջը, բայց ես իմ կյանքում դեո չեմ պատահել մի կնոջ, որ տարբեր ւինի մյուսից որևէ մի բանով։ Միակ տարբերությունը եղել է այն, որ ամենից լավագույնը Հենց ամենից թույլն է եղել։

— Գոլ այդպես խիստ ես խ ոսում ,, որպեսզի- ես վշտ ա նա մ և եա ա ոնեմ խ նդ ի ր ս ,-—ասացի ի շխ ա ն ի ն ,— բա յց ևս չե մ վշտ ա նում, ա յլն իրա վունք ե մ տալիս ք ե զ ճ շ մ ա ր ա ո լթ յո ւն ը խ ոսելու և միեձոպնէ

ժամանակ պնդում եմ՝ որ ես իմ օրինակովկապացոէՀյանեմ, թե ֊կա՛ն աշխարհում կանայք, որոնց վրա կարելի է վստահիր

— Ես սպասում էի քո այդ խոստման, քույր Սեդա, որ խնդիրդ կատարեմ և պարտքից ազատվեմ, — ասաց իշխանը լրջությամբ. — այժմ կհաղորդեմ քեզ այն գաղտնիքը, որ հայտնի է միայն ինձ, իբրև արքայորդու մտերմին ու նիզակակցին և, հուաոէ եմ, որ այդ գաղտ­նիքը քո սրտի մեջ էլ կմեռնի։

— Անշուշտ, — հարեցի ես։— Արքայորդին չի կարող ամուսնանալ իշխսէն Սևադայի դաոեր

հետ այն պարզ պատճառով, որ նա սիրում Է ուրիշին, որին և նվիր­ված Է հոգով ու սրտով, — ասաց իշխանը դրեթե շշնջալով։

Ո ւմ, մայր Սեդա, п ւմ. Տլիկ-Ամրամի կնոջը, այնպես .չէ՜.ասա՛ շուտ, այնպես չասա՞ց իշխանը----- ֊տ եղից վեր թռչելով Мկարծես շնչասպառ րացական չեց թագուհին։

Իսկույն, սիրելի, իսկույն, մի՛ շտապիր, մի' վրդովվիր, այդպիսով եղածից ոչինչ չես փոխիլ, այլ միայն քեզ կտանջես,

— Ա խ , Սե՚դա, համբերությունս սպառում ես, ասա', ի՞նչ ես ծանրացնում,

— Ասու՛մ եմ, էլի՜։Ոլրէմն Տլիկ-Ամրամի կնոջը, այնպես չէ՞։

֊Ո ՛ չ ,— Հապա՞ ։

— Ցլիկ-Ամրամն այն ժամանակ մինչև անգամ ամուսնացա*լհր<

— Ո ւմն էր սիրում ուրեմն։Սևորդիների նահապես, Գևորգ իշխանի դսաերը։՝

— Գևորգ իշխանի", ա յ՛ն, որ յուր Արվես եղբոր հետ միասին Կ ՛շինի ներքինապետից Փայտ տկարանում նահատակվեց ա՞վ։

— Այո՛ ւ թագուհի։֊ Էհ, այգ միևնույն անձն Է, Գևորգ նահապհաի դուստրը, որ

մի որ արքայորդու հարսնացուն Էր, այսօր արդեն Տլիկ-Ամրամի կինն Է...

— Այո՛, այդպես Է..,Եվ իմ թագավոր ամուսնու սիրուհին...

— Կամաց... սիրելի թագուհի, մեզ կարող են լսձչ, Նաժիշտնե- ՐԸ շատ անդամ լրսւեաում են,

Ա՛խ, Սևդա, այսուհետև այլևս ի՜նչ զդ ոկոլթ յոմ ւ... ի Հ վիշ­տը ուրեմն հայտնի է ամենքին...

— Դեո ոչ^ թագուհի',,, դեռ...— Լա՛վ) պատմի՛ր, հետո ի նչ ասաց իշխանը։— Այն ասաց, որ արքայորդին սիրում Էր այգ աղջկան։

Այգ իմացա։ Բայց հետո չհարցրի՞ր, թե ինչպե՞ս Է սկսվել այդ չարաբաստիկ սերը։

— Ինչպե՛ս չէ, հարցրի և նա Հետևյալն ասաց,— Գևորգ Նահապետի մահվանից առաջ. Աշոտ արքայորդին

դեռ պատանդ էր Ափշինի մոտ։ Նույն այն ներքինապետը, որ Սևոբդ- |յաց Նահապետիւն սպանեց, մտերիմ բարեկամ էր Սմբատ թա գա վո ֊ |րին։ Վերջինս երբ նահապետի մահվան, լուրը լսեց, մեղադրական |գրեց ներքինապետին՝ այնպիսի անմեղ մարդը սպանելուն համար։ 'Ներքինապետը որպեսզի թագավորի սիրտն ամոքե, Ատրպատական {վերադառնալուն պես, Ափշինից ծածուկ, ազատեց Աշոտ արքայոր- |ղուն և մի քանի իշխանազն հայ կանանց և ուղարկեց Սմբատին։ :Թագավորն իհարկե շնորհակալ եղավ ներքինապետին։ Իսկ Աշոտ |արքայորդուն անմիջապես ուղարկեց Ուտիք' Սևորգյաց սգավոր իշ~ ;խանուհուն մխիթարելու։ Այստեղ ահա երիտասարդ Աշոտը տեսնում ^Է Սևորդյաց գեղանի օրիորդին և վրան սիրահարվում։ |

— Եվ հաստատապե՞ и սիրահարվում։ ք— Այո՛, և իբրև ապացույց' Մարզպետունի իշխանը հիշում Է ք

մի դեպք, որ արժանի Է ուշադրության։ I— Այսի՞նքն։ ?— Երբ Ցուսուփի հրամանով բռնավոր Գագիկ Արծրունին յուր |

և հագարացի զորքերով ընկնում Է Սմբատ թագավորի ետևից նրան քբռնելու կամ սպանելու համար, Սմբատ թագավորը յուր զորքերը *տալիս Է Մուշեղ և Աշոտ որդիների ձեռքը և ուղարկում նրանց Գա- <գիկի դեմ։ Երկու եղբայրները հանդիպելով բռնավորին' սկզբում |զորավոր ջարդ են տալիս հագարացի զորքերին։ Բայց վերջը էՍևորդիների գունդը, որին զորավարում Էր Աշոտը, դավաճանում Է |յուր զորապետին և խույս տալիս կռվի ճակատից է Այդպիսով հայոց |՛բանակը թուլանում Է և հաղթվում Է, իսկ Մուշեղը, որ առյուծի պես (Էր կռվումդ գերի Է ընկնում թշնամու ձեռքը։ ՝

Մարզպետունի իշխանն ասում Էր, թե այդ դեպքը մինչև անդամ |չսառեցրեց Աշոտին դավաճան Սևորդիներից և նա նրանց հեփ. միա- ;

— 44 _

սին վերադարձավ Ուտիք, չնայելով որ եղբայրը գերի Էր տաովե,Դվին,

— Ուրեմն այդպես, վաղո՞ւց Է սկսվել իմ դժբախտությունը...— Հապա ես որ ասում Էի, թե անցյալի մեջ են ծածկված քո

ցավերի արմատները ։— Բայց հետո", հետո ինչպե՞ս եղավ, որ Աշոտը թողեց Սևոբդ-

յաց օրիորդին և ինձ, դժբախտիս հետ ամուսնացավ։— Պետական շահերը, սիրելիս, պետական շահերն այդպես

Էին պահանջում.,, Աշոտը միայնակ Էր զորավոր թշնամիների առաջ, Իսկ Սահակ Սևադան յուր գարդմանացի զորքերով կարող Էր արքա­յական բանակն ստվարացնել.,,

— Եվ ուրեմն Սևադայի աղջիկը զոհ պետք Է լիներ այգ պետա­կան հաշիվների՞ն.,,

— Աստուծո տնօրինությունն Էր այդ։— Ի՞նչ աստուծո տնօրինություն, մայր Սեդա, իսկապես դու

ես իմ դժբախտության պատճառը։— Ь’ и* Ի 'նւ ասացիր, թագուհի. Սե՛ղան յուր Սահանույշի գըժ-

բախտության պատճա՞ռը... 0 ՛ մի' ասիր.,, մի' ասիր... այդ մի անեծք Է . , .— հուզված բացականչեց Սեդան։

֊ Այո', մայր Սեդա, դու ես պատճառը, բայց մի' վշտանար։ Եթե դու Մարզպետունի իշխանից լսածդ իսկույն ևեթ հայտնեիր հորս, նա կզգուշանար և Աշոտ թագավորի պետական հաշիվներին չէր զոհիլ յուր աղջիկը։

Սեդան լուո և խորհրդավոր նայեց թագուհուն և ոչինչ չպատաս-խանեց ։

— Այնպես չէ՞, Սե՚դա։Դայակը լուո էր։— Ինչո՞ւ^ չես պատասխանում, — հարցրեց թագուհին։— Երանի' կլիներ, թագուհի, թե ա՛յդ լիներ իմ հանցանքը։— Հապա, ուրիշ ի՞նչ ես արել։— Դժբախտաբար ես խոստմնա զանց եղա. Մարզպետունի իշ­

խանին տվածս խոսքը չպահեցի, և նրա հաղորդած գաղտնիքը հայտ­նեցի հորդ, հենց այն օրը, որ Մարզպետունի իշխանը հեռացել էր մեր ամրոցից։ Ի նչ անեմ, խնդիրը քո ապագա բախտին էր վերաբե- րում, չկարողացա լռության տալ։

^ Ւ նչ ասաց հայրս։֊ 45 -

Ծիծաղեց, մանավանդ երթ ես երկյուղ Հայտնեցի, թե Սահա֊ կանույշը ապագայում կդժբախտանա, եթե այդ միությունը կայանա։

_ Ինչո՜ւ համար ծիծաղեց։__ Ասաց, թե բոլոր երիտասարդները մինչև ամուսնությունը

ունենում են հազար և մի այդ տեսակ կապեր, որոնք ոչնչացնում են օրինավոր ամուսնության սուրբ պսակի զորությամբ, թե ար. քայորդու այդ սերն անցողական տպավորության արդյունք Է և ան­շուշտ առաչացել Է նրանից, որ Սևորդյաց օրիորդը' տխրության օրե­րում, սգավոր հանդերձների մեչ, ներկայանալով արքայորդուն' շարժել Է նրա գութը, իսկ սերը շատ անգամ ծնվում Է, ասաց, ա յն ֊ տեղ, ուր ապրում Է կարեկցությունը։ Եվ թե վերջապես արքայոր­դին կզբաղվի շուտով յուր պետական գործերով և կմոռանա այդ օրիորդին։ Իսկ մինչև այն՝ ես կպատրաստեմ ճանապարհը այնպես, ինչպես հաճելի Է ինձ։

— Եվ հետո ի~նչ արավ նաг— Անմիջապես գնաց Ուտիք' Սևորդյաց գավառը և համոզեց

Գևորգ նահապետի կնոջը' ամուսնացնել յուր դուստրը մի քաջ իշ­խանի հետ, որպեսզի նա խնամի յուր կալվածները, որովհետև Գևորգ նահապետի միակ ժառանգը այդ աղջիկն Էր։

— Հետււ՜։— Սև որղյաց իշխանուհին ընդունեց այղ խորհուրդը շնորհա-

կալութ/ամբ։ Միևնույն ժամանակ նա խնդրեց մեր իշխանին, որ ; նա ինքը տնօրինե այդ գործը։ Իսկ Սևադա իշխանը ժամանակ չկորց­րեց. նա համոզեց Տաշրաց սեպուհ Տլիկ֊Ամրամին և ամուսնացրեց նրան այդ իշխանազնուհու հետ։

— Իսկ այդ աղջիկն ինքը ի՞նչ արարած Էր ուրեմն, որ արքայոր­դու նման դյուցազնի սերը փոխում Էր Ցլիկ֊Ամրամի հետ*.,է Ւմ թա ­գավոր ամուսինը նվաստանում Է իմ աչքում, Սեդա, երթ մտածում եմ, թե նա այդ կնոջն Է սիրում,,.

— Այդպես չպետք Է դատել, թագուհի։ Աոաջին' ամեն իշխանազն ] օրիորդ ւսյնպես ազատ չէ մեծանում, ինչպես մեծացել է Գարդմա-նա օրիորդը, որին մինչև անգամ տրված էր փեսա ընտրելու իրա­վունքը, երկրորդ' Ամրամ սեպուհը մի հասարակ մարգ չէ, թե քա ­ջությամբ, թ ե ' գեղեցկությ ամբ ե թն՛ հարստությամ՛բ նա кит չի մնալ մեր արդի ամենանշանավոր իշխաններից, երրորդ*՛ ե թե Աքլոր դ1֊ - յաց օրիորդը մինչև անգամ խելագարված սիրում լիներ արքայոր« •

գուն, այնուամենայնիվ, դժվար չէր նրա սերը ичиռեցնձլ, քանի որ մեջտեղ Սևադա իշխանը կար՝ յոպ, ճայ,տաբ ու համոզիչ լեզվով...

— Նրա սերը չէին կարող սառեցնել, կ ո տ ի ն մի անգամ սիրսպք չէր կարող այլևս դադարել սիրեյոլց, երեի այգ ազջկանը հուսահա- աեցրել են, անհնարին համարելով նրա ամուսնությունը արքայոր­դու հետ։

— Երևի։

— Այդ հաստատ է, և ապացույցն այն է, որ նույն «երբ շարու­նակվում է տակավին, չնայելով որ ամուսնացած են թ ե ՛ Աշոտը к թե Նահապետի աղջիկը։

— Ինձ էլ այդպես է թվում։

֊ Н ‘"յգպ ես, ուրեմն, Սահակ Սևադան ինքը յ ո ւ ր ձեռքով սե­փական տունը քանդեց, «զգուբն, զոր փոր յաց և պէզյաց' ի ն *լյնանկցի ի խորխորատ, զոր և գործյա ց».,. ահա' սրա համար է ասել մարգարեն4

— ԱՏՈ՚> դժբախտաբար, այսպես եղավ վախճանը... բայց ո՛վ կկարծեր...

— Ա՜խ, Սե՚դա, գոնե մի կերպով հասկացնեիր ինձ այդ գազս,, նիքը։

— Թագուհի՛ . . . հապա իմ տված խոստո՜ւմը... Կարո՜ղ էի մի. թե դրժել նրան։

Ա у կին, չէ որ հորս հայտնելով* դրժեչ ես արդեն։— Հո րդ ... Այդ ուրիշ է, թագուհի, նա տղամարդ էր. նա հեռա­

տեսություն ուներ։

— Н ա> * Հեռատեսությունը, ինքդ հո տեսնում ես վախճանը, ֊ Մենք կանայքս շատ մոռացկոտ ենք. ներկայի փոքրիկ դառ.

նոլթյունները հեշտությամբ մոռացնել են տալիս մեզ անցյալի ր յ „ լ . րավոր քաղցրությունները... Սևադա իշխանը մեծ փաոք պատրաս- աեՏ յ ՞ ւ բ Գ«աեր համար, այդ փառքը վայելեց իմ թագուհին.,..

— ԱՏՈ' ՚ և սակայն, ներկան մոռացնել տվավ ա ն ց յա լ,֊ Ինձ թվում է, թե առավել արդարացի կլիներ, եթե ներկայի

փ ո ք ր ի կ վ շ տ ե ր ը ա շ խ ա ւ ո ե ի ն ք մ ե ղ մ ա ց ն ե լ ա ն տ յ ա ժ ք ա ղ ց ր հ , .

սեքով։

~ են դրանք, Սեդա, ես շեմ հ՛իշում, ձս քաղցրությունչեմ տեսել իմ ամուսնական կյանքում։

Սևգան խորհ/պավոյ, եղանակով ժպտաց/՛■'•՛ ՝_47 _■՝■ '■՛" ՝ ՚ ՚ - - ’-Н

— Դու ծիծաղո՞ւմ ես, մայր Սեդա. հապա Հիշի՛ր, թվի'Ր այԴ քաղցրությունները, գուցե ես այնոնք մտաբերելով իմ այժմյան

ցավերը մոռանամ։_ 0 ', շատ երկար կտևն այղ, թագուհի, դու պետք է հանգըս-

տանաս։— Ոչ, ասա՛, պատմի՛ր, իմ հանգստությունը քո զրույցներ՛,

մեջ եմ գտնում, այս գիշեր քունը չի մոտենաէ աչքերիս, պատմի՛ր,

ես լսում եմէԱյս ասելով թագուհին նորից պառկեց' հոլանի թևը բարձերին

և ձեռքը ծնոտին հենելով։ Սեդան վեր կացավ և ծածկեց նրան մի նըր-բագործ շղարշով։

— Եվ այդպես, ուրեմն, մոռացել ես դու բոլորը, իմ սիրելի թա ­գուհի, այժմ կհիշեցնեմ,,է

— Հ ա պ ա ' ։

— Մտաբերո՞ւմ ես այն օրը, երբ դու և մեծ իշխանուհին վերա.դարձաք Խաչենից։

— Հիշում եմ, երկու օր Էր ինչ Մարզպետունի իշխանը հեռա­ցել Էր մեր ամրոցից։

— Եվ ես պատմեցի քեզ բոլորը, ինչ որ ձեզանից հետո անցել Էր Գարդմանում,

— Այո', և ես շատ վշտացա, որ արքայորդուն չէի տեսել։— Եվ ինչպե՜ս նրա մասին արած իմ նկարագրությունները

ոգևորում էին քեզ։— Հիշում եմ։__ Հենց այդ օրը սուրհանդակ հասավ Բագրևանդից, որ հայտ­

նում էր, թե Յուսուփը Աշոտի գալը լսելով խույս է տվել դեպի Ատըր- պատ ական, իսկ արքայորդին հասնելով Բագրևանդ՝ զորեղ կռիվ է ունեցել Յուսուփի թողած զորքերի հետ, որոնց և իսպառ ջարդել ու ցրել է. իսկ նրանց գլխավոր իշխաններին բռնելով՝ տիկ է հանել և ամրոցների աշտարակներից կախել։ Այս առաջին վրեժն էր, որ քաջ որդին լուծեց յուր հոր սպանիչներից ։ Այս լուրը սարսափ էր գցել հագարացիների վրա։

— Հիշում եմ, և ինչպե՛՛ս մեզ ամենքիս ոգևորում էր այդ։ Ես ինքս մեծագին նվեր տվի սուրհանդակին այդ անդրանիկ բարելու­րի համար,

— Այնուհետև հետզհետե գալիս էին լուրեր, թե արքայորդին- 48 -

մտավ Շիրակ, ա կ ա վ ֆբլգփ բք, ,թե ամեն տեղ զորավոր կռիվ է մղում հագարացիների դեմ, ջարդում, ոչնչացնում է նրանց, բեր. դերն ու քաղաքներն առնում, գերիներն ու բանտարկյալներն ազա­տում, ավերակ ամրոցները վերանորոգում, ամեն տեղ պահապան զորքեր կարգում և արշավանքը առաջ է տանում։

— Հիշում ե մ ... Ասում էին, որ Յուսուփը, լսելով :ւրքայորդւ., քաջագործությունները, սարսափել էր, վախենալով թհ գուցե նւս յուր սուրը դարձնե դեպի Ատրպատական, ուր որջանում էր ինքը:

Այդպես ասում էին, բայց արքայորդին դեռ սեփական եր կիբը պետք է մաքրեր հագարացի հրեշներից։ Այդ էր պատճառը. որ Գուգարքը նվաճելուց և Վասակ ու Աշոտ Գնթունի իշխաններին հանձնելուց հետո՝ նա անցավ Վրաստանի սահմանը, Տփխիսն պ զա ֊ տելու։ Այդտեղ էլ հագարացի,ք մեծ ուժ ունեին։ Վրացի ազգերր հեծում էին նրանց բարբարոսական լծի տակ։ Մեր դյուցազնը ինչ- պես մի կատաղի փոթորիկ հասավ Տփխիս, Նրա հուժկու բանակի առաջ, որ ստվարացել էր հետզհետե, հագարացռց զորոլթյունր չկարողացավ դիմանալ։

Հայերը ջարդեցին նրանց, ցրեցին, արաբացի իշխանները գե-րելով շղթայի զարկեցին, իսկ Տփխիսը ազատելով' վերադարձան Ուտիք,

Այստեղ էլ, ինչպես գիտես, ուտիացիք էին ապստամբել. Սա- կայն նրանց նվաճելու համար մեծ աշխատանք գործ չդրավ արքա­յորդին, Մի քանի սրիկայական գնղձր ցրելուց հետո ամենքը խաղա- ղեցան, մանավանդ որ վիթխարի Մովսեսր վերակացու կարղվեցավ նրանց վրա։

Փառավոր էր արքայորդու Հաղթությունը Աղստևի խորաձո­րում, ուր ընդհանուր բանակից վերցրած վեց հարյուր զինվորներով միայն սպառսպուռ ջնջեց այդտեղ թաքնված հագարացիների վեր­ջին զորաբանակը։ Ասում էին, որ նրանցից չէր ազատվել մինչև ան. գամ մի զորական, որ գույժ տաներ Յուսոլփին իրանց կրած պար- աության Համար ։

— Այդ բոլորը ես բերան գիտեմ, Սե՚դա, դու ինչո՞ւ համար ես կրկնում, — հարցրեց թագուհին։

— Ցույց տալու համար այն բնական ճանապարհը, որով առա­ջացել է Գարդմանա օրիորդի դժբախտությունը, ֊֊_ պատասխանեց Սեդան խորհրդավոր եղանակով,

— 4 0 _

4 *Ми1г<| Մւսրզսքեաունի

л

ՔԱ ՂՑՐ ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԹԱԴԱԴ-Ր0ՒԹ6ԱՆ ԵՎ ՆՇԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ

— Շարունակի՛ր, — ասաց ՛թագուհին։Սեդան առաք քաշեց աթոոակը, և յոլր դիրքը նորից ուղղելով'

շարունակեց ԳՐՈ4ՑԲ*— Արքայորդու Հաջողությունները ոգևորում էին ք ե զ ։ ՜Առանց

նրան տեսած լիներւ, դու հիանում էիր այգ դյուրափով։ Քան^՜* քանի անգամ կրկնել ավիր ինձ այն պատմությունները, որէի Մարզպետունի իշխանից է Երևում Էր, որ մի գաղտնի զորություն շարունակ քո սիրտը քաշոեմ Էր գեպի նրան։ Արքայորդու ձեռնաբ ֊ կությանց ամեն մի հաջողությունը լցնում Էր հոգիդ ցածությամբ։ Հիշո’ ւմ ես, Աղսաևի հաջողության լոհրը բերող գարգմանացի զո­րականին մի արտավար հող ընծայել տվիր։

Հարկավ, իշխան Սևւսդայի սրատես աչքերից չէին կարող ծա ծկ ֊ վիլ այս րորրր* եվ նա, որ յուր ուրախությունը քո իղձերը կա տ ա ֊ րելռւ մեջ էր տ՛եսնումանուշադիր չպիաի թողներ քո զգացում* ները, մանավանդ որ նրանք չէին հակաոակու մ յուր վէւ՚յռասիրական նպատակներին։

— Եվ երևի այդ պատճառով Էլ շտապեց նույն նպատակնեքԱէն հակաս ակ ող արդե լքր բառնա լու ..,

— Այո.' Սեորդյաց օրիորդը ամուսնացրեց Ցլիկ^Ամրամի հեէՈ4 Եվ ճշմարիտէ սա, մինչև անդամ, մի հայրենասիրական գործ Էր։ Արքայորդին միանդամ ընդմիշտ ա^դ աղջկա կապանքներից ազատ~ վելովճ ավելի եոանդով գբաղվեց քուր գործերով։ Աիրո շղթա­ները շատ անգամ ամենածանր կապանքներն են, որոնք արգելում են տղամարդուն փառքի ասպարեզում շահատակե-լու֊,**

— ^այք շատ անգամ Էլ նրանք թևեր են տալիս նրա ն,— ընդ­հատեց թագուհին։

— Այո*, միայն թույլ արարածներին. նրանց, որոնց մեջ մ ա ֊ րած Է բնական աշխուժի կրակր և որոնց դեպի գործունեություն մղում Է Հի այն արհեստական դրգիոր, ինչպես երկչոտ զորականին բս+ջությռԼն Է ւոալիս զինին ., Ագո՚-յ \իմ թագուՀի, պրքայորգունլվնասեց այգ՝ դեպքը, ն'ա շարունակեց ՀՈլր Դսսլթական ԱՀրյչավանք֊.. • ■■ _ 50_ ՚ -- ■ ՝•

ները, մինչև որ բոլոր թմրածներին ցնցեց, Նրա օրինակից խրախույս առան և ա յն իշխանները, որոնք հագարացոց որից ահաբեկ, իրանց փրկությունը միայն բերդերի մեղ Էին որոնում. _ Գագիկ բռնավորը, Սյունյաց տերերը դուրս եկան ամրություններից և սկսան նույնպես՛ հալածել թշնամուն, Հայոց երկրին տիրեց ընդհանուր ո գ ե ֊ վոբություն, խաղաղության արևը ծագեց, ժողովուրդը շունչ առավ...

— Երջանիկ օրեր Էին...— Այո՛, մանավանդ որ այդ փայլուն հաղթանակներից հետո

արքայորդին հոր գահն ու գավազանը ժառանգեց։Ա խ , ի ն չո ւ հիշեցրիր ինձ այդ բոլորը, Սեդա... Ինչո՜ւ հի.

շեցրիր երջանկության այն ժամերը, որ ես անցրել եմ այն- տեղ.,,

— Դվինում, այնպես չէ՜։— 9 ՜, և ինչպե՛ս բախտավոր էի ես ... Ինչո՞ւ, Մեգա, ինչու՛'

աոտված մարդուն տալիս է երջանկություն, և հետո խլՈլմ այն նրանից

— Աստուծո կամքն անքննելի և խորհուրգներն անհասանելի են,— Հիշում եմ, Երբ առաջին անգամ հայրս հայտնեց, թե հայոց

իշխանները վյրաց թագավորի և ափխազաց Գուրգենի հետ միասին պիտի ժողովվիք, Աշոտ արքայորդուն թագավոր պսակելու և թե մենք, իբրև Գարդմանա սոսն տյարք, ներկա պիտի լինինք այդ հանդի. »ին, ուրախությունից, քիչ մնաց, խելքս պիտի թռչեր... 0 ' , միայն այդ ժամերը... ո՛չ, նրանցից գոնե մի քանի վայրկյան վերադարձնեին այժմ ինձ... Ինչպիսի՚ ուրախությամբ, ի՛նչ աննման ոգևորությամբ էի պատրաստվում ես արքայի թագադրության ներկա լիներւ, երևակայել չես կարող։ Երբ բերին ինձ այն գոհարներն ու ոսկյա զար. դերը, որ հայրս պատրաստել էր տվել հատկապես ա՛յդ հանդեսի համար, հրճվեց-ա ինչպես մի մանուկ, որ հանկարծ գեղեցիկ խաղա, լիքներ է ստանում, և վազելով փարեցի հորս պարանոցով և համ­բույրներով նրա երեսը ծածկեցի, Ես, հո գիտես, կարոտ չէի այդ զարվերին և դրանք գին չունեին իմ աչքում իբրև քարեղեն, այլ ո ւրա ֊ խ ա ց* այն պատճառով, որ գիտեի, թե նրանց շնորհիվ ավելի շքեղ

աՎեԺ Վեհ պիտի երևամ այն հանդիսում, ուր ներկա պիտի լինի >Ш/" * է 2 Ւ *» պ *տ ո թ յո մ > ը ֊ և ուր շուքով ու պերճությամբ

պէ«փ փա-յլեն վրաց „ լ ափխազաց արքայազուն ընտանիք... 0 ՞, Բ չպ ե -< ցանկանում Էի, որ բոլորիշխանազն Աանանո մե, ամեն ես

բարձր հանդիսանայի ես, որ ամենքի աչքերն ինձ վրա նայեին, որ ամենքր ինձ մ ո վ զ բ ա ղ վ ե ի ն և որ այղ ամենր Ա շ ո տ ֊երկա թը տեսներ...

— Եվ հայրդ այդ րորւրր նկատում էր. ուստի և ինքն էլ աշխա-„ ք1Հ որ Գարդմանա տունը Հայոց մյուս իշխանական աներից ա վ ե ֊ ,ի գերազանց երևա Դվինում' թե' հարստության և թ ե ' զորության կողմից։ Այդ էր պատճառը, որ նա Գարդմանա հզոր բանակը յուր հետ միասին բերավ Ոստան, Գարդմանում միայն բերդապահ գնդերը

մն աբ *1 ։— Եվ իրավ, Սեդա, Դվինում արքայավայել ընդունելություն

արին մեզ։ Ծնողներս ոչինչ չէին Հայտնում, բայց ինձ թվում էր, թե արքայի մ ե ր ձ ա վ ո ր ն ե ր ի ն Հայտնի է անշուշտ մի խորհուրդ մեր ապագա միության մասին Աչքի էր ընկնում մանավանդ այն Հան- գամանքը, որ Հայոց իշխանական ընտանիքներից միայն մեզ հա­մար էին բնակության տեղ պատրաստել արքունական պալատում։ Նույնիսկ վրաց ԱտրներսեՀ թագավորին կաթողիկոսարանում ըն­դունեցին, իսկ ափխազաց Գուրգեն իշխանին' Աբաս արքաեդբոր ապարան о ո ւ մ,

— Երևի այդտեղից էլ սկսվեցավ կաթողիկոսի բարեկամությու­նը ԱտրներսեՀ թագավորի Հետ։

— Այո՛, ինչպես որ իմ տագր Աբասի բարեկամությունը ' ափ­խազաց Գուրգեն իշխանի Հետ։ Բայց առաքինի բարեկամությունը գոնե վնաս չբերավ մեզ, մինչղեո երկրորդր յուր ծանր Հետևանք­ներն ունեցավ։

— Միակ պատճառը դարձյալ մի աղջիկ։ Եթե Աբաս արքաեղբայ­րը չամուսնանար Գուրգեն իշխանի դստեր հետ, ծանր Հետևանքները տ1ղի չէին ունենալ։

— Հարկավ, Հայ աղջիկը գժտություն չէր գրգռիլ Հարազատ եղբարց մեջ։ Բայց մի ափխազոլՀու Համար ինչ արժեք ուներ մեր երկրի խաղաղությունը ։ Բայց թողնենք ա յդ,., ի նչ էի ասում։

— Պատմում էիր, թե ձեզ ընդունեցին արքայի պալատում...— Այո', այնտեղ ընդпւնեуին։ Չեմ կարող նկարագրել, թև ինչ­

պիսի" անձկությամբ էի փափագում տեսնել երիտասարդ թագավո­րին, ա՛յն դյուցազնին, որ այնքան կարճ ժամանակում ընկճեց, խոր­տակեց թշնամու զորությունը, մաքրեց երկիրը բռնավորներից, ազատեց ժողովուրդը ստրկությունից, գրավեց ու գերեց իշխանների սիրտը և նրանց բոլորին ոգևորեց, այնքան, որ միմյանց դեմ ունե­

ցած ամեն գժտություն մոռանալով՝ եկան ժողովվեցան յ ո գ շուրջը, արքայական թագով յուբ արժանավոր գլուխը պսակեչոլ, Առաջին անգամ, երբ պիտի ներկայանայինք իրան, սիրտս տրոփում էր ոլրա- խոլթյունից և երկյուղից։ Ուրախ էի, որ վերջապես պիտի տեսնեմ այսքան ժամանակներից ի վեր ցանկացածս դյուցազնին և ... վախե­նում էի, թե միգուցե նա անտարբե բութ յա մբ ընդունե ինձ... 0 ՛ ,

Աեդա, չգիտե ս, թե ո՛րքան հպարտ էի ես այն ժամանակ, ամոթից կարող էի մեռնել...

֊Ե վ ի ն չո ւ, թագուհի, միթե արքայորդին կզլանա՛ր յուր իշխանազն Հյուրերին պատշաճավոր Հարգանք նվիրելոլ,

— Բայց ես, Սեդա, չէի կամենում Հասարակ հյուրերի կարգը դասվիլ. ես ուրիշ ընդունելություն էի սպասում նրանից, ինչո՛ւ, չգիտեմ, ես այնպես էի Համոզված՝ թե անպատճառ նրա ապագա ամուսինը պիտի լինի մ ,.. Հպարտ, Հանդուգն միտք էր այս, այն­պես չէ բայց իմ երազներն իրականացան., . Արքայական դաՀլճի ավագ ղռան առաջ ընդունեց նա մեզ, Եվ հանկարծ, ի՛նչ պատա- հենց ինձ. գիտե ս ... այժմ եմ միայն կարողանում պատճառը բ ա ֊ցատրել------երր արքայորդուն տեսա, կանգ առա մուտքից մի քա-նի քայլ հեռու, նա հորս Հետ գրկախառնվեցավ, մորս ձեոքր Համ- բուրեց, բայց ես չմոտեցա նրան, սպասեցի, որ ի ն ք ը հառաջեր դե­պի ինձ... Ի՛նչ զգացում էր այս, Սեդա, կարո՛ղ ես բացատրել,

— Ինձ թվում է, թե Գարդմանա Տան տոհմական հպարտու­թյան զգացում և ուրիշ ոչինչ։

— Չէ, սխալվում ես. հոդիս երևի գուշակեց, որ նրա սիրտը, ուր կաւ)ենո,մ էի մուտ գործել, գրավված է ուրիշի սիրով... և այդ էր պաաճաոը, որ այդ պերճահասակ, վեհադեմ, դյուցազնոգի և քաջությամբ ու իմաստությամբ այնքան Հառաչադեմ արքայազնի

ան դիպումն ինձ չճնշեց, Սկզբում, ճշմարիտ է, իմ աչքերը գրավ.. վեցան նրանով, մի քանի վայրկյան ես Հափշտակված դիտեցի նրան, որովՀետև ավե չի գեղեցիկ և ավելի աննման էր, քան որքան նկաբա- ԳՐ ւ էիր դու. բայց Հենց որ յուր Հայացքն ուղղեց ինձ, ես նորեն իմ նախկին Հպարտ դիրքն ընդունեցի, Սակայն նա մոտեցավ ինձ սի. րաժպիա և քազցրաՀայաց. ողջունեց այնքան Հարգանոք և այնպես վայելչաբար, որ ես իսկույն զինաթափ եղա... Եվ մենք, մայր Սեդա, Համարձակվում ենք Հպարտությունից խ ոսել... Ի՛նչ, կի՛նը, մի՛թեկաբոզ է նա հպարտ լինել դ :թ ե կարող է նա արժանապատվո

֊ 53 ֊-

զգացումով դ յո ւ ց ա զ ն ի , Մք քաղցր ™ յա ցք , մի ~,նուշ ժպիտ ա',ն տղամարդու կողմից, որին յուր սրա ի խորքում «իրում է կինը, և, ահա՛, ամեն րան վերջացավ. նա կդաոնա այդ տղամարդու ևդերին, և ՚ ստրուկը... Այնպես չէ", Սեդա,

_ Դժբախտաբար այդպես է, սիրելի թագուհի,— սաաց Աե~

դան խոր հառաչելով։ ■ շԽեղճ կինը, երևի, հիշեց յուր անցյաչր և միաբերեց նմանօրի­

նակ դեպքեր յուր կյանքից,_ Արքայորդին առաջնորղկ մեզ դահլիճ, ուր նստած էր մայր-

թադուհին, ի՜նչ բարի, ի՜նչ հրաշալի կին էր նա։ Թեպետ թաղա­վոր ամուսնու նահատակությունը ժամանակից առաջ ընկճել էր խեղճին, սակայն նախկին գեղեցկության հետքերը նշմարվում էին տակավին յուր ազնվաշուք և վեհապանծ դեմքի վրա, «Ե՛կ, իմ հը- պարտ օրիորդ, վաղուց կամենում էի տեսնել քեզ, որ այնքան հ ա ֊ մառու՚թյամբ մեր բոլոր իշխաններին մ ե ր ժ ե ց ի լ ա ս ա ց նա ծի­ծաղադեմ և դրկելով ինձ՝ ջերմությամբ համբուրեց, Մինչև այսօր էլ իմ միակ սիրելի զարդը ա/ք' ոսԿԻ մանյակն է, որ նա տվավ ինձ, իբրև նշանտուքի առհավատչյա... Տո՛ւր ինձ այդ մանյակը, Սեդա, ես կամենում եմ նորից նայել նրան, — հրամայեց թագուհին,

Սեդան վեր կացավ և բերավ այն մանյակը, որ մի երկու ժամ առաջ հանել կին նաժիշտները թագուհու պարանոցից,

— Տե՛ս, փոքր է նա, բայց գողտրիկ, գեղեցիկ։ Երբե ք , եր­բեք չպիտի բաժանվեմ նրանից, և երբ մեռնեմ. Սեդա, անպատճառասա՛, որ դնեն այդ իմ դսպաղում

— Սիրելի թագուհի, ինչ տխուր բաների վրա ես մտածում.թոզ մեռնեն քո թշնամիները կամ նրանք, որոնք բեռն են աշխար­

հի համար։___ Բ ա յ ց չէ, ի՛նչ եմ ասում, նա ինձ չէ պատկանում։ Այո՛, այն

վայրկյանը, որ այս մանյակը իմ պարանոցը պատեց, կյանքիս մեջ ունեցած ամենաերջանիկ վայրկյանն էր, 0 ՜, երբե՛ք, երբեք չպիտիմոոանամ սրան։

— Ին՛չպե՞ս* մա յթ ֊ թագուհին Հենց առս^ին ատելության ժա* մահա՜կ նվիրեց այդ, — Հարցրեց Սեդան հետաքրքրությամբ։

— Ք՝չ. ես դեռ չպատմեցի։ Երկու օրից հետո կյււա։ւ.ր,Էեց ա ր ֊ ■֊ քայակսքն հանդեսը։ Աոտրբ Գրիգոր կաթողիկեն Լցված Էր ծայրե

ի *ծայր։ Այդւոեզ ԷիՏւ' Հովհաննես կաթողիկոսը, բոլոր նախաթոռ- М -

եպիսկո պո սննրը, արքայազուններ, նախարարներ, իշխաններ,ազատ տիկնայք, իշխանոլհիք և իշխանազն օրիորդներ, Բայց այդ բոլորի մեջ միակ ընտրյալը, միակ գեղանին կ ո տ դյուցազնն Էր։ Բդորի հայացքը նրան Էբ հաոած, բոլորի ժպիտը նրան էր ուղըղ. ված, բոլորի միտքը նրանով զբաղված, Եվ հանդեսի սկզբից մինչև վերջը գեղանի իշխանուհիների աչքերը չհեռացան նրանից, 0 ՜ ես դեռ չգիտեի, թե ի՜նչ իրավունք ունի մ նրա վերաբերմամբ, ' և այնպես նախանձում էի, ռր նա գեղեցիկ և հրապուրիչ էր ա քան շատ աչքերի համար... Օրհնության վսեմ աղոթքներր միայն մեղմեցին մի փոքր մեր հափշտակության խանդը և ստիպեցին մեզ սուրբ հայրերի հետ միասին աղոթել նորապսակ թագավորի կենաո և հաջողության համար, Օ՜հ, ի՜նչպես վսեմ, ի՜նչպես ջերմեռանդոլ. թյուն ներշնչող էին այդ աղոթքները։

— Երանի՜ քո աչքերին թագուհի, որ տեսեչ ես աքդ ^ .սը, և ականջներին' որոնք լսել են այդ օրհնությունները, չմեռնեի և արժանանայի մի օր... Բ ա յ ց ի 'նչ եմ ասոլմ. աստված թ . յ թագավորի կյանքը երկարե...

— Այո , Սե՚դա, վսեմ և սրտաշարժ մի հանդես է դա։ Զարմա­նում եմ, թե ինչպե՛ս այդ հանդեսով օծվող թագավորը կարողանում է խոտորիլ ուղղության ճանապարհից, և ինչպե՜ս այդ հանդեսին երդվող իշխանները դավաճանում են նրան։

Երբ կաթողիկոսը արքային յուր հարցերն անեչոլց հետո դար­ձավ և հարցրեց ժողովրդին' <гԽնդրե՜ք կալ ի ներքո սորին իշխանու­թյանն, ,.րպյԱ խոսաացավն պահել զձեզ. և ուղիղ հավատով կամի՜ ք

: ս: : : տեյ ղսոր Կ ^ ա Րիցե՜Ր զսորա հրա,մանն հ ն ա զա ն դ ո ւթ յա մ բ»,-բՈ լոր եկեղեցին միաբերան գոչեո. «Այո , այո , տեր մեր է և թագավոր մեր»։

Բայց այսօր քանի՜սն են նրան հնազանդ և ո՜ր իշխանը չէ ապրս- աամթէ ’լ

֊ Ախ, սիրելի թագուհի պատմի՛ր, աղաչում եմ, ինչպե՜ս թագով պսակում, իսկ աղոթքներից ոչ մեկը չե՜ս հիշում...

րանք շատ երկար են, Սեդա, պատմել անկարելի է. պետռ էԱ ա Խ „ „ гЬ „ Հ Հ ձ պ

—*■ է/#

. . . ք ր մ ա ա ա է է Խ ։:

— Իսկ ա ղոթքնե՜րըէ— Ամեն մեկի համար աոանձին են կարդում։

' - Օրինակ' Ի՜նչ են ասում սուրը Խված ժամանակ; այդ շպահետաքրքրական Է. իրավունք են տալիս նրան կ ո տ ո ր հ լէււ,ա յգ ֊

պես չէ՜։֊Ա ն շ ո ւ շ տ ։ Բայց... Ի՞նչ Էի Ո ւ զ ո ւ մ հիշել, մ » *ա ց ձ ... Սպա­

սի՛ր... Հա, Бгш հայացքր. այդ Էի ուզում հիշել, Սե դԱւ, 9Է հր նա ոչ ոքի չէր նայում, բոլորը կամենում էին նրա տռսյջինհայաց- քը Հափշտակել. բայց ո՜վ Էի այն' ընտրյալը, որին արքան յուր անդրանիկ հայացքը պիտի նվիրեր. Հայտնի չէր* Երբ եպիսկոպոս­ները սուրը մատուցին և կաթողիկոսը բարձր ու հնչեղ ձայնով կար­դաց «Ընկալզսուրս զայս ի ձեռանե առաքելական եպիսկոպոսացս, ե սովավ թագավորեսցես ի փրկություն եկեղեցվո և ժողովրդյանս, որ ընդ ձեոամր քո հովվին։ Ա՛ծ զսուր ընդ մեջ քո, հզհր, և թ ա գա ֊ վորյա՛ այսու ճշմարտությամբ, և բէսրձրասցիս սովավ ի վերա անի- րավաց և անհավատից և խնդրեսցես զվրնժ քո հայնցանե, որք զչարն զործեսցեն... և փրկեսցես սովավ զազգ քո և զեկեղեցի և օգնական քիցիս այրյաց և որբոց, և ազատարար գերելոց և մխիթարիչ վշտա- ոերւղ...» և այլն, թագավորը բարձրացրեց աչքերն աոաջին անգամ Լ յ ո ւ ր հայացքը սևեռեց ինձ վրա... Ինձ թվաց, թե նա ասում Էր ինձ*

« Այս բոլորը քեզ հետ միասին պիտի կատարեմ. . . я ։ Եվ ամենքն այդ տեսան, և շատերն ինձ նախանձեցին... Այո', նրա այդ միակ, ինձ բարձրացնող և հպարտացնող հայացքի համար արքայազուն իշխա­նուհիները իրանց կյանքը կտային, և սակայն նա միայն Գարդմանա օրիորդին ընծայեց այդ պարծանքը... Ի՛նչ Էի զգում ես այդ վայր­կյանին, չեմ կարող բառերով արտահայտել, երկինքր կարծես երկրի վրա իջավ կամ թե ես վերնային գավառները բարձրացա...

— Տեսնո՜ւմ ես, թագուհի, այդ բոլորը մոոացե լ Էիր դու...— Սպասի'ր, մի' ընդհատիր ինձ... Այնուհետև, Սեդա, ես ա յ­

լևս ոչինչ չէի լսում, բոլոր էությունս պատել էր մի երանական և հափշտակող զգացում։ Մայր-թագուհու շշունջը հանկարծ սթա­փեցրեց ինձ. ես նրա մոտ էի կանգնած. — Ծո՛ւնր իջիբ ինձ հետ և աղոթի՛ր աստծուն, որ նա երկարե իմ ե քո թագավորի կենաց օրե­րը, — ասաց նա ինձ մայրական սիրաշուն չ ձայնով... Եվ մենք միա­սին ՛ծունր իջանք. ես աղոթեցի ջերմեռանդությամբ.’ աղոթեցի այնպես, որպես չեմ՝ աղ՚հթել ''երբեք իմ կյանքում.- և արտասունը

հոսեց աչքերիցս ինչպես աղբյուր.., ուրախությա՜ն արցունք էր դա, թե՜ ապագա վշտերի նախազգացման, ՝ չկարողացա իմանար Երբ հանդեսն ու պատարագը վերջացավ և դպիրներն սկսան մեղե­դիները երգել, թագավորին մոտեցան համբուրելու նախ եպիսկո­պոսները, հետո մա յր ֊թա գոլհին, վրաց թագավորը, ապա իշխան- ներք և վերջը իշխանազուն տիկնայք և օրիորդները։ Օրիորդների մեջ առաջինը ես համբուրեցի թագավորի աջը և շրթունքներս դող- զողացին... Երբ հեռացա, զգում էի, որ երեսս վառվում է, շտապեցի մորս հետ միասին խույս տալ դեպի ժողովրդի հետին շարքերր, որոնք վայրկենաբար ճանապարհ էին բանում մեր առաջ և օրհնանքներ ուղղում իմ անվան։ Թագավորը դուրս եկավ եկեղեցուց' շրջապատ­ված եպիսկոպոսներով ու իշխաններով։ Հեծավ արքայական ոսկե­սար երիվայրը, որի վրա բարձրացրած պահում էին ծիրանեգույն ոսկեկար հովանին։ Թագավորին շրջապատեցին առաջից սպարապե­տը, աջ ու ձախ կողմից թագակիրն Ո1 նշանւսկալը և ապա թիկնա- պահների զրահազգեստ գունդը, Նրանց հետևեց արքայազուն և իշ­խանազուն ազատանին, Իսկ թե ի՛նչ էր կատարվում կաթողիկեից դուրս, քաղաք ' փողոցներում, աՆկար! լի է նկարագրել, ամբողջ Դ վի ֊ նը մի աչք, մի շունչ և մի հոգի դարձած՝ յուր թագավորի ելնելուն էր սպասում, Երբ սպարապետի դրոշը երևաց, մի որոտընդոստ դղրդյուն կարծես Դվինը շարժեց, որոտում էին փողոցները, որ„ ֊ տում էին հրապարակները, բուրգերը, աշտարակները և մինչև ան­գամ քաղաքից դուրս գտնվող մարտկոցները, և ամենքը միաբերան օրհնում և փառաբանում էին նրան, Երբ վերադարձանք պաչատ, գնացինք իսկույն թագավորին շնորհավորելու, Այդտեղ էին բոլոր նախագահ իշխաններր և արքայազոլ՛ տիկնայք։ Մեր շնորհավորան­քը մատոլցաներլց հետո մայր-թագուհին նստեցրեց ինձ յուր կող­քին. ոսկեկար օթոցի վրա և մտերմական զրույցով սկսավ ինձ զբա­ղեցնել, Ի՛նչ էր գտել նա իմ մեջ, չգիտեի, բայց տեսնում էի, „բ հոգվով ու սրտով կապված է ինձ հետ։ Ընդունված սովորության հա­կառակ երկար պահեց նա մեզ յուր մոտ։ Եվ երբ հեռանում էինք1 հանեց պարանոցից այս մանյակը և անցնելով իմ պարանոցը' ասաց. «Սա Վասիլ Արշակունի կայսեր ընծան է Աշոտ առաջնո թագուհուն, ես նվեր ստացա այս նրանից, և ինքս էչ հանձնում եմ քեզ ' իբրև պագս, թագուհուն, Քո հաջորդը թող քեզնից ժառանգն այն և Ա ր ֊ շակունյաց վերջին շառավղի նվերը թոդ անկորուստ մնա Բագրա-

- 5 7 —

տունիթագավտրաց էնտա&իքլուէ** ա սերվ ղրկեց ինձ ե ջերմա-գին համբուրեց. Արդեն ամեն բան որոշված Էր, Ես ուրեմն արքայի նշանածն էի. Այնուհետև, ինքդ կարող ես գուշակել, թև երջանկու­թ յ ա ն ի ՛ ն չ հ ո վ ե ր էին գուրգուրում ինձ Դվնո արքայական պ ^լյս-աում, Բայց, ավա՛ղ, վախենում եմ հավատալ, թե այղ բոլորից միայն մնալու են քաղցր հիշատակներ... և այս մանյակը, որ աոաջին ան­գամ գբկեց իմ պարանոցըկենացս ամենաերջանիկ վայրկյանն ելքում...

է

ԵՐԵՔ ՏԱՐՎԱ ԸՆԹԱՑՔՈՒՄ ՀԱ Յ ԱԶԴԻ ԿՐԱԾ ԵՎ ՀԱՐՍ ԹԱԳՈՒՀՈՒՆ Ա Ն ՀԱ ՅՏ ՄՆԱՑԱԾ

ԳԺՔԱ1սՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

թագուհին լռեց։ Անցյաչի քաղցր հիշատակները ոչ միայն չա­մոքեցին նրա վշտևրը, այլ, ընդհակառակը, նորոգեցին դրանց4 Գըլ- խակոր և ձեռքը ճակատին հձնած' նա մի քանի վայրկյան մնաց է լուո. ապա սրտի հուզման ггс հոգեկան խռովության գիմադրել չկա- , բոզանալով' սկսավ արաասվելյ |

Սեդան տեսավ այտերի ծորող արցունքները և մորմոքելով հար է

ցըրեց» . ք— Այգ ի՞նչ Լ, մեծափառ տիկին., մի թե արտասվում ես. ես ք

կարծում էի, թե անցյալից խոսելով պիտի ուրախանաս, ցնդհակա- ք ռակը' տխրո ւմ ես,.. ;

— Մտածում եմ, թե այս բոլորը կորել է անդարձ... թե այն ,Դյուցազնը, որի միայն մի հայացքը ՛ինձ հպարտացնում, մի ժպիտը | ինձ երջանկ:սցնում էր., այլևս իմը չէ• — և չպիտի լինի.... |

֊ Մ ի ՛ ասիր այղ, թ ա գ ո ւհ ի 'մ ի ' ասիր* եթե երջանկությունը | տևողական չէ, ապա վիշտերն էլ հավիտենական չեն* նրանք շա ր*;ւ ֊ Ц, նակ տեղի 1ն տալիս միմյանց*, որովհետև ամենի սկիզբն մի վախ* ճան ունի. տխրության հաջորդը ուրախությունն է • սիրածդ գ յու~ [' ցազնը քոնն է և կվերադառնա, դե՛պի.քեղ^փ ք

— Ա՞խ, Սեգա., ավելին մի՛ ասի՛ր... ք— Կամենամ էի ասքդ, թև- պետք է համբերեի, օրինակ սսւ.հենց ֆ

մեք թագավորից, և քո ամուսնուց. քանի'-քանի' ա հասկ՛ փոփո- ք

խութ յալն, է հանդիպել նրա բախտը, որպիսի' անհաջողություններ են շբջապատել նրան, I. սակայն ’ րպիսի' համբերությամբ ու տո­կունությամբ է նա հաղթել ամեն դժվարության»

— Ա՛խ, Սե՚գա, ինչպե՞ս քիչ ես զգում... բայց նա այսպ՛ սի վիշտ, այսպիսի, կորուստ չէ ունեցել, նա յուր երջանկությունն ու երկինքը չէ ամփոփել մի սրտի մեջ, որ խլած լինեին իրանից...

— Եվ դու, թագուհի, ինչպե՛ս քիչ ես զգում ... Ների՛ր համար- ձ ակության ,՛...

— նչ, Մեգա,— Այն վշտերի ծանրությունը, որ մի օր նրան էր ճնշում,— Այսի ն ք ն ։

— Դու ինքդ նկարագրեցիր այն երջանիկ օրը, երբ Դվինում թագավոր պսակեցին բազմահաղթ Աշուռին, այնպես չէ՞,

— Այո՛,

— Բայց հետո, ամիսներ չանցած, ի՛նչ ծանր վշտեր չպատա­րեցին նրան,

Գիտե ս, Սեդա, այդ ժամանակվա դեպքերից ես քիչ բան գիտե ք ։

— Այո՛, որովհետև շատ բան ծածկում էին քեզանից*

— Չեմ մոռացել միայն այն, որ երբ Դվինից վերադարձանք Գարդման, հայրս ասաց, թե մեր զորքերից մի քանի գռՕյգ շո ւ­տով պիտի հասցնենք թագավորին, որովհետև ներքին գավառնե­րում ապստամբություն է ծագել,

— Այո՛, միայն այդքան, և նրանից հետո է՛լ ուրիշ տեղեկու­թյուններ չհաղորդեցին քեզ։

֊ Երբեմն Հարցնում էի, թե ինչո՜ւ Աշոտը չէ գալիս մեր էր-հհրր, Կա>ք թ ե ...

— Ե՞րբ պիտի կատարվի մեր հարսանիքը, Այդ հարցը ինձ шр/,р մի օր և' ծիծաղելով, և՛ շաոագունելով,

— Այո՛, հիշում եմ։

— Եվ իշխան Աևադան երբեմն կցկտուր, երբեմն մանվածապատ պատասխաններ Էր տալիս, մերթ հուսադրում, մերթ վհատեցնում Էր քեզ, բայց ոչ տխրեցնելու չափ։

Ա ~ ԵՀ 1 ,Ր՝ա ,Լ’ այԴ ԲՈԼՈՐԻ մասին ինձ հետո բացատրություն. Ц Р Հ"վ ի է, ոյբովհետև ուրիշ կարևոր դեպքեր սկսան մեզ զբաղեցնել,

- 5 9 -

_ Այո՛, բայց եթե տված լինեին, այն ժամանակ կիմանայիր, թ ե խեղճ (3 ագավորը, երեք երկար տարիների ընթացքում,, Որպիսի ծանր էարիքների ու վտանգների դեմ է մաքառել, թե՛ մարդկանց և բռնության ձեռքով յուր երկրին հասած թշվառությանց աո աջն առնելու համար ի՞նչ հերոսական կռիվներ է մղեչ։

— Պատմի՛ր մ ի ք ա ն ի խոսքով, .ի՛նչ էր պատահել թագադրու-

թքունից հետո։_ Թագադրությունից հետո՛, օ’ , մեծ բաներ, Ասենք մի երկու

խռովությունների պատճառն Էլ իմ նորատի տիրուհին Էր։

— Ե՛ս։— Այո', իմ թագուհի, գո՛ս_ Ինչպե՛ս, Սեդա, պատմի՛ր, այդ հետաքրքրական Է։— Դու հո ինքդ ես տեսել, թե հայոց իշխաններր ինչպե՛ս մի

սիրտ ու հոգի եղած հավաքվել Էին Դվին Աշոտ ֊Երկաթը թ ա գ ա ֊

վորացնելու։— Այո՛, և ամենքը ուրախ Էին այգ համազգային տոնախմբու­

թյան ժամանակ։_Բայց շատ շուտով նրանցից մի քանիսի ուրախությունը փ ո խ ֊

վել Էր տխրության։ Այն իշխանները, որոնց ղու մերժեչ Էիր քո ձեոը, որքան որ ուրախ Էին կ ո տ ի թագավորելուն, այնքան Էլ հակառակ՝ որ նա ամուսնանար քեզ հետ։ Նրանք կցանկանային, որ Սահ ակ Սևադայի հպարտ աղջիկը, որ մի օր մերժել Էր իրանց յուր ձեոը, դառնար մի հասարակ ազնվականի կին և ոչ թե հայոց թագուհիէ Եմ սակայն արքայի մայրը Դվին եկած բազմաթիվ իշխ ա ֊ նազն օրիորդների մեջ միայն քեզ Էր հարսն ընտրել յուր համար։ Բացի մերժված իշխաններից, թագավորի դեմ գրդովել Էին նաև նրանք, որոնք հարսնացու օրիորդներ ունեին և գգվել Էին իրանց այն հու­սով, թե գուցե թագավորը կփեսայանա իրանց։ Եակայն այդ մանյա­կը, որ այժմ այդքան սիրելի Է քեզ, բորրի հույսը ի դերև Էր հաներ Եվ, ահա՛, երբ նրանք ցրվում են իրանց գավառները, սկսում են հետզհետե լարվել թագավորի դեմ. մայր-ի խանո հիները մանա­վանդ սկսում են ամուսինն!:րի պատվասիրությունը դրգոել և հնա­ցած բարկությունը վախել աս-ելության։ Այս ամենի հետևանքը եղավ այն, որ Հայաււտանի մի քանի անկյուններում միաժամանակ մ ի թանի խռովություններ փրթեցան։ Մի քանի իշի/աններ ուղղակի թագավորի դեմ գքյալ չհամարձակվելով, սկսան հավաէ/արաղաՀ

իշխանների հետ կովեր հաշվելով, թե միևնույն Է , այդպիսովէլ թա _ Գավորի հանգստությունը կվրդովեն, Այսպես՝ Արծբունյաց Գուրգեն արքաեղբայրը օգուտ քաղելով Սյունյաց Սմբատ իշխանի բացակա­յությունից, գրգռեց եղբորը' րոնավոր Գագիկին, պաշարել Նախի­ջևանը և առներ Վերջինս լսեց եղբորը, Սմբատ իշխանն այդ իմանա­լով մեծ պատրաստությամբ եկավ Արծրունիների վրա ' յո լր կ վածքն ազատելու հուսով, Երկու կողմից կ կատաղի ընդհարոլմ) մեծ վնասներ և կոտորածներ եղան։ Ուրիշ մի քանի իշխաններ, որոնք ըստ օրինի պարտավոր Էին միաբանել իրանց թագավորի հետ և հարկավոր ժամանակ զորք հասցնել նրան, հայտնի կերպով բաժանվեց ան թագավորից և մի քանիսն Էլ ապստամբոլթյան փ„ ձ արին, Թագավորն ստիպված եղավ շատ քաղաքներ ու բերդեր նո­րից պատերազմով նվաճելու, շատ տեղեր ավերելոլ և յուր ի սկ երկ_ րի մեջ կոտորածներ անելու, պետության խաղաղությունը վերա­կանգնելու համար, Նույնիսկ վրաց Աարներսեհ թագավորը հա. ի յ . խանների գրգռմամբ թշնամացավ Աշոտ արքայի հետ և մեր ^ .ո ւ ֊ սիսային գավառներից մի քանիսը փորձ արավ սեփականելոլ, Այս փորձը իսկ ես ուղղված Էր Սևադա իշխանի, իբր արքայի աներ„է> դեմ. Թագավորն ստիպված Էր Վրաց մի քանի գավառներն „ ,լով Ատրներսեհին խրատեր Վերջապես խռովությունները խոո. վություններ հարուցին, Շատ իշխաններ կլ թագավորի խաոնված դրությոլնի օգուտ քաղելով՝ սկսան իրար դ Ա զինվել щ

կա վրեժների ծարավը Հագեցնելու կամ միմյանցից երկրներ Հ ա ֊ փըշաակելոլ համար, Այսպիս„ վ բՈ[որ երկիրը տակնոՎ կ թագավորը մնաց համարյա միայնակ։ ԱյԱ /Աոովոլթւոլններղ *

ԲԸ .ասավ հագարացոց Ցուսոլփ „„ս,իկանին> որ Ա'կ ^ Ա ^

թագավորի քաջագործություններից զարհուրած, կծկված Էր Ատըր֊ Բավական ժամանակ Էր ինշ նա Տոլր ատաձ

կը տում էր Աշոտ թագավորի վրա, որովհետև չէր կարողանում յուր զորաց կոտորածը մոռանալ, բայց միևնույն ժամանակ վրեժ առ-

լ Լ Լ ա, ռ, Հ Րլ նեքԿԱ4 ան" ւմ- Թագավորը հաջողության մեջ էր^ ь , ո ։ է ր լ Ա ր Հ

ռա ե / / “ ՐԴեն Չ կ ա ց ա վ , թե հայ իշիաններից շատերը ձ -

են ի Լ և ! Գա, , և 2ատերՆ Կ մԻմյ անՅ Դեմ Կա ծ ջարդումռաժո 7 1 , 1 լու Ւ ։"& չունին> աո^ Համ^ ց թ " ֊Գ 4 Րի երկիրը արշավելու, Իսկ թե այնուհետև հագաջացիք ի ն .

— 6 1 —

, * У կա«,աԲե9 ին մեր գավառներով, ն կ ա ր ո ղ ի ն անկարելի է, Աստված չԱ!ա, որ. այդպիսի «արիներ նորից վերադառնան, ,

- Բայց ինչե՜ր կատարեցին, Սեդա'. քեզ ասացի, որ այգ ժ ա ֊ մանակվա դեպքերից շատ քիշ բան գիտեմ,

• _ V, « > մեկը պատմել, ո ր մեկը հիշել... Այդ տարիներիթշվառության պատմությունը գրքեր կլց նե- մի թ ե ես ЬшРп I բ„լ„րը պաամեէ... Ինչպես սովալլուկ գազաններ ներս խու ցք դրանք մեր երկիրը. դիմացները արգելք չգտնելովձակ տիրեցին ո՛ր տեղին որ կամեցան, դյուզերն ու ավանները ք ա ն ֊ դեցին, քաղաքներն ավերեցին, եկեղեցիները հրձիգ արին, ժոզ«* վըրդի մի մասը կոտորեցին, մի մասն ուրացության ստիպեցի , ընդդիմացողներին նահատակեցին, իսկ շատերին գերի տարահեռավոր երկրներ, Ոչ մի գեղեցիկ կին կամ աղջիկ չազատվեց ավ նրանց ձեռքից, պաշտպանող մայրերին սպանում Էին ազջկերանց առաջ, հայրերին՝ Որդիների առաջ, ստնտու կանանց գրկից հափը է- տակում Էին ծծկեր երեխաները և գետին խփելով ջախջախում... ամեն տեղ արյուն, ամեն տեղ կրակ և պղծություն, անկյուն չկար, որ ազատ լիներ այդ հրեշների արհավիրներից. . . Երբ անպաշտպան ավաններն ու քաղաքներն ավերեցին, այնուհետև դիմեցին բերդե­րի և ամրոցների վրա, Մի քանի տեղ, ճշմարիտ Է, պաշարյաՀեըը քաջությամբ դեմ գրին թշնամուն և մեծ կոտորած արին նրա զորքի մեջ, բայց շատ տեղ Էլ բռնությամբ կամ մատնությամբ գրավեցին նրանք ամրոցները և միջի բնակիչները անխնա կոտորեցին4

— Ի՞նչ Էր անում, ուրեմն, այդ ժամանակ թագավորը,— Ի՜նչ պիտի աներ, իշխանների մի մասը միացել Էր թշնամու ̂

հետ կամ անձնատուր Էր եղել նրան, մի մասը եղբայրասպան կռվով է֊ Էր զբաղված յուր դրացու կամ ազգականի հետ, այսինքն, այն միջո ցին, որ օտարը մի կողմից ավերում Էր իրանց երկիրը, իրանք Էլ յ մյուս կողմից Էին ավերում, Մեր անմիտ ազգի մեջ այսպիսի եղբայր » ր աս պան ընդհարումներ շատ են եղել և միշտ Էլ կլինին։ Ս՛ի քանի | ուժ ունեցող իշխաններ ամրացել Էին իրանց բերդերում և կդվի դաշ* . տը չէին իջնում, Մնացել էին թագավորի հետ հայրդ ,ուր գարդմա- . նացի գ ն դ ե ր ո վ , Սիս*սկյան. իշխանները սյունեցի վաշտերով և Մարզ ̂պեօՒՈէձի՛ իշխանը-՝ պեաականզորքերով, Իսկ այս միության ուժը .յ համեմաաեքով թշնամու զորությանհետ.,, մի պ նչսւթյուն Էր, Հ “*րց . ^ ն ո լմ ե ս ՝ ի՞նք՜Հր-: անում՝ թ՛ագավորը, համարյա թե ոչինչ՛ կամ ա յն, ^

_ « ւ - I

ինչ որ կարող Էր և պարտավոր Էր ШЩ ------^ Ա ա կ ա վ ա թ ի վ զ ո ր ^

մի մասը գինակից իշխ ա ններին հանձնած և մ յո ւս մասը հետը վ ե ր ս ,

ր ա ծ փ ն չպ ե ս մի վիրա վոր ա ռ յո ւծ ' ա րշա վում Էր երկրի ա յս կա մ ա յն

Г и Г?"Vм," ” *■*"'" ч»”*!"-»-», Л, ь,.„-էստի եբթեմն հանկարծական հարձակումներով շփոթում Է ր նրա զորքեյփ կարգը, երբեմն մենավոր դնդերի վրա ը նկնելով' ջարդում նրանց, երբեմն պպշարված բերդերին օգնության հասնելով' հա„ . վածում պաշարողներին, միով բանիվ' գործում Էր իբրև ասպատակ գնդերի հրամանատար, հուսալով, թե այսօր կամ վաղը կ ն .

խանները և յուր հետ միաբանելով' կանոնավոր ճակատամարտի կարտաքսեն հայրենիքից ընդհանուր թշնամուն, Բայց արքայի հա. մար ամենամեծ հարվածն եղավ այն, որ յուր հ ո ր ե լ դ Ա շ Լ սպարապետը յուր ձեռքն ունեցած պետական զորեր ո վ անձնատուր եղավ Յուսոլփին և նրա հետ միասին մտավ Գվին, իբրև „ ստիկա ֊

նի հյոլ հպատակը, Մյուս կողմից էլ մեր կաթողիկոսը փ „խանակ

սրան և նրան դիմեյոլ, իշխանները հաշտեցնե լոլ Լ դ ր ա կ ինմիացնելով թագավորին թև Ոլ թիկունք կանգնեցնելու, երկիբր թողեց տագնապի մեջ, ժողովուրդը' հուսահատության մեջ, „ոոռո' մահու և կյանքի հետ կ վեյիս և ինքը յուր ա նձիԼնգորրոՒթ ք Լ ^Գ ր ե լո վ հեռացավ Վրաստան, Ատրներսեհ թագավորի մոտ ապա- հովության մեջ ապրելու, Ի՞նչ աներ այդ ժամանսպ թ լ ^ ^ . ւ-կ կարող էր աԱ լ նա։ “ % IԸ г ս2

հ ՜ / 4 ՜ 1 ’ լ “ ո ո - ր ի ի ա գ ք 1 թ է „ .

? ձ Ւ , Ղ ' 7 եմն ’ч т ‘ ш" е ■ "<• հ՝ « - ձ Ա -ք մն; : յ ՛ * « - * " էՐ 4 . . 4 Հ ’ ,

’" ՝ ՝ ՝ * ' * ’ " * դ

- եվ < „ 1 , պատաէւխան.

Ա Լ 1 " 1 Գ " ր թ '“ ՝ աՀ"<’ն V " * - * է

1 ’ թ. Ի Ք0 ։ՈԼՐ Վատերով արքունական սահմանները շրօա. է գնում, և այլն, և այլն, " Ш

ЬГ այԴ Հ4ատաս1սաննեբն ինձ հանգստացնում Էին, Իշխանը հրամայել Էր մեզ ամենիս՝ ոչ մի էղխոլր ,հա ^

* * * ՝ մա}ա"էաԿ Պատերազմի արհավփրքնեքփց րձավ չխ „.֊ < » -

ս ե լ քեզ մոտ է Աղախինները մի անգամ սխալվեք չուրեր Էին բերել քեզ։ Մենք ամեն ջանք գործ դրինք սուտ հաներւ լսածներդ։

- ֊Հ ի շ ո ւ մ եմ. այդ' Դվինում նահատակված երիտասարդների - մասին Էր, Բայց ինչո՜ւ այղ բոլորը ծածկում Էիք ինձանից,

— Որովհետև վերին աստիճանի դյուրազգաց Էիր. ամեն տան. նշան կոտորածի լուրը լսելուց ժամերով լաց Էիր լինում և երբեմն հոգեպես այնպես ընկճվում, որ ստիպված Էիր լինում անկողին

մ տ ն ե լ ։

_ Եվ, իրավ, Սեդա, լավ Է, որ այդ բոլորն այն ժամանակ չեք հայտնել ինձ. ես սրտի կսկծից կարող Էի մեռնել...

— 0 ՛, և դեռ չգիտես, թե ուրիշ ի՞նչ զարհուրելի բան ենք

ծածկել քեզանից։— Ի՛նչ, Սեդա, — վախեցած հարցրեց թագուհին։— Սովը, սարսափելի սովը, հետո վայրենի գազանների, գա յ­

լերի ու բորենիների երևան գալը և քաղաքներում ու գյուղերում

մարդիկ հսւփշտակելը։— Սովի մասին ես լսել եմ։— Ի՜նչ ես ասում, թագուհի՛, ինչպե и կարելի Էր իսկությունը

քեզ հայտնել, սիրտդ կտոր֊կտոր կլիներ։ Դու ծանոթ Էիր մեր Գարդ­մանա սովի հետ. բայց դա սով չէր, այլ հացի թանկություն։ Տրտւււ գետը և Գարդմանա քաշերը թույլ կտայի՜ն, որ մեր երկրռւմ սով լի­ներ։ Սովը, սարսափելի սովը տիրում Էր Գարդմանից այս կողմը գտ նվող երկրներում ։

Ամբողջ երկու տարի բուն Հայաստանը կովի և արյան դաշտ էր դարձած, բոլոր այդ ժամանակ գյուղացիք վարել, ցանել ու հնձել չէին կարողացել։ Եվ ինչպե՜ս կարողանային, քանի որ դաշտ ու ձոր, լեռ ու անտառ հագարացի զորքերով ու հելուզակներով էին բռնված, իսկ ազատ անկյուններումն էլ հայ զորքերն էին միմյանց կոտորում, հայ իշխաններն իրար ջնջում։ Ս,յս պատճառով երկրա­գործները ցրվեցան, այգիներն ու դարաստաններն :՚.նխնամ մնա­ցին, ժողովրդի վերջին պաշարը վայրենի զորքերն սպառեցին և սո­վը լուր զարհուրելի հետևանքներով բռնացավ Հայաստանի մեջ։ Կարոտութ րւնն իբրև մի վարակիչ ժանտախտ աղքատների խրճի­թիդ հարուստների ապարանքը մտավ. ամեն, տեղ տիրեց քաղցը, թյվաոություններից դառնագույնը.,. 0 ' , երանի նրան, ով աչքե­րով չէր տեսել այդ աղետը... Մարդիկ քաղաքների ու գյուղերի մեջ

ունեցածնին սպառելով՝ ցրվեցան դաշտերը, ձորերն ու լեռները, որպեսզի գոնե կանաչ խոտ կամ բանջար ճարակելով քաղցերնիՆ ՜անցնեն, Չնայելով, որ շատերը այդ խոտաճարակներից մեռնում էին վնասակար խոտեր ուտելուց, այսուամենայնիվ քիչ ժամանա­կի մեջ դաշտերի ու լեռների կանաչն սպառեցին։ Այնուհետև սկսան անսուրբ կենդանիներն ուտել, այն է ' էշ, ձի, կատու, շուն, մինչև անգամ որդեր, ճիճուներ.,.

Ա խ , Սեդա, ինչն ր ես ասհւմ, դադարի՛ ր, լսել չեմ կարող...Այո ։ իմ տիրուհի, ուտում էին,,, բայց ավելի սարսափելին,

ավելի զարհուրելին կա ... 0 , կին արարածի ականջը լսել չէ կարող...— Ի նչ, Սեդա։— Կսարսափես, չեմ կարող ասել։— Ասա', Սեդա, պատմի՛ր, դու արդեն այդ տեսակ բաներ լսելն

ինձ սովորեցրիր։

Ասում էին, թագուհի՛, որ հրապարակները լցվել էին մերկ կամ հազիվ ցնցոտիներով ծածկված սովատանջ մարդկանցով, որոնք շրջում էին իբրև ուրվականներ և միմյանց դիպչելուց՝ անշնչացած ընկնում փողոցի մեջ... Փոքր ի շատե ուժ ունեցողները հարձակվում էին այդ դիակների վրա և նրանց միսը ատամներով հոշոտելով լա ­փում, Ամեն մի ընկած դիակի վրա հավաքվում էին բազմաթիվ գի . շատիչներ, ինչպես դժոխային չարատանջ ոգիներ.,,

— 0 ՛ , զա՜րհուրելի է ...

— Իսկ ի ՛նչ կասեիր կաթնկեր երեխաների համար, որոնք եր­կարատև լալուց նվաղած ձայնով հրում էին մայրերի չորացած ստինքները, փոքրիկ մանուկների համար, որոնք արտասուքը դալ­կացած ծնոտներից ծորելով և չորացած շրթունքներով հա՛ց գոչե- լով օդը լցնում էին աղեխարշ աղաղակներով, իսկ շատերը նվաղած' գետին գլորվում և անշնչանում,**

^ է սէրտս մաշվեցավէ Սեգաք բավական Է։

— Եվ հետո... բուն զարհուրելին դեռ չասացի... Գտնվեց ան «Հայրեր, ո ՛չ, գազան արարածներ, որոնք իբրև թե իրանց մանուկ.ների տանջանքը չտեսնելու համար, մորթեցին նրանց և կերան...

~~ ԼՈԻ ՚Ր» Սեդա, այլևս ոչ մի խ ոսք,,.Եվ թագուհին սաստիկ հուզումից այլագռւնելով ընկավ բարձե- ՚

ը ի վ ր ա ,

5 Наг<| |քւու>փզ1ւտու1փ֊ 6 5 -

> ռ ր աւ ՀԻ€ՈՂ/1ԻԹՅՈԻՆՆԵՐՆ ՈԻ ՌԳԵՎ.ՈՐ11ԻԹ6ՈԻՆԸ ՚ ՓԵՍԱՅԻ ԳԱԼՍՏՅԱՆ ԱՕՓԹՈՎ

Գիշերից բավական անցել էր. հավերը խոսել էին վաղուց. Ս ե ֊ գան սպասում էր, որ թագուհին յուր պատմություններից հոգնած' կպառկե վերջապես հանգստանալու և իրան էլկհրամայե հեռանալ։

Բայց նրա հույսը չարդարացավ։ Վերջին պատմությունները, ճշմարիտ Է, գրգոել Էին թագուհու ջզերը և այդ պատճառով մի ա ո ֊ ժամանակ լռությունը նրանց զրույցն ընդհատեց, բայց երբ Սեդան բարձրացավ ճրագարանի պատրույգներն ուղղելու և նորեն դեպի յուր աթոռակը դարձավ, թագուհին հարցրեց.

— Այդ ժամանակ չէ՜ր, Սեդա, որ թագավորը Կոստանգնոլպո-

լիս գնաց։— Այո, թագուհի, հենց ա յ դ թշվառությունների ժամանակ, —

պատասխանեց Սեդան և ապա նորեն նստելով' շարունակեց.— Ես որ ասում էի, թե վշտերը հավիտենական չեն, թե խավար

գիշերին հաջորդում է լուսավոր օրը և բուքին ու փոթորկին' պայ­ծառ արևը... Դու քո վշտերից, քո տանջանքներից ես խոսում, բայց դրանց կարելի՞ է համեմատել այն շատերի հետ, որոնց տանում էր թագավորը... Անցյալ պատերազմների և սովի արհավիրների լոկ պատմությունը ճնշում է քո սիրտը, հապա ի՜նչ աներ նա, որ այդ ցավերի դառնությունը կրում էր անձամբ, իբրև թագավոր, իբրև ժողովրդյան հայր, դեպի որը դիմում էին բոլոր տառապյալները, դեպի որը բյուրավոր թշվառներ կարկառում էին իրանց ձեռքերը. . . Բայց և այնպես նա այդ նեղությունները տարավ հերոսաբար, և որովհետև յուր հույսը դրել էր աստծու վրա, ուստի նա չթողեց ար­քային։ Այն միջոցին, որ յուր իշխանները հեռացած էին իրանից, և երկիրը հեծում էր թշնամու և սովի արհավիրների երեսից, հունաց կայսրը և պատրիարքը կարեկցական և մխիթարական նամակ դրե­ց՜ին ՛թագավորին, նույնպես և կաթողիկոսին, հորդորելով սրան աշխատել, միացնել հայոց իշխանները թագավորի հես։,՝և հորդորել նրանց ընդհանուր ուժով դեմ գնել հասարակաց թշնամուն* Կա թոդի ֊ կ"*Ր այդ նպատակով շատ աշխատեց, բայց իշխաններն անոասաե֊ , ցին նրա խրատներին և մերժեցին Վեհի խնդիրները։ Վերջինս մինչև ■

աԽգամ իջավ ձարոն և աշխատեց այգս, ձգի մի չա նի կ ո ր իշխանն և ֊ թին հաշտեցնել իրար կամ թագավորի հետ, սակայն այդ աշխ աս, ահ- քըն էլ անցավ ապարդյուն, Վերջն ստիպված եղավ յուր իշխանների* ազգի համար անպատվաբեր հակառակության մասին զեկոլցանել կայսրին և պատրիարքին, և նրանց օգնությունը խնգրեյ թագավորի համար ներքին թշնամիների դեմ, Օտարները արգահատեցին մեր թշվառության վրա և կայսրը հրավիրեց թե՛ թագավորին և թե՛ կաթողիկոսին գ նա լ՜ յուր մոտ, որպեսզի անձամբ խորհրդակցեն իրանց անելիք օգնության համար, Կաթողիկոսը չուզեց գնալ, որովհետև վախեցավ, թե հայոց եկեղեցին հունաց եկեղեցու հետ միացնելու առաջարկություն կանեին իրան։ Ուստի հրավերը չը ն ֊ գունեց, Բայց թաղավորն այդպիսի բանից քաշվելիք չուներ, ուստի և յուր իշխաններով ու շքադիր խմբով ելավ գնաց Կոստանդնոլպո- լիս, Այնուհետև արդեն հայտնի է քեզ, թե ի՛նչ փառավոր րնդունե ֊ լություն արին նրան Բյուղանդիոնում, թե ի՛նչ տոնախմբություն- ներ կատարեցին հայոց թագավորի պատվին, թե ինչպե՛ս արքա­յական թագով ու ծիրանիով պսակեցին նրան, թե ի՜նչ մեծագին ըն­ծաներով մեծարեցին թ ե ' իրան և թ ե ' յուր իշխաններին։

Այո՛, այդ ամենի մասին պատմել է Գևորգ իշխանը, — հա­րեց թագուհին։

— Այս հաջողությունների լուրն արդեն բավական եղավ սթա­փեցնելու հայոց իշխաններին իրանց թմրությունից, ֊ շարունա­կեց Սեդան* — Բոլորը կարծես միաժամանակ ոգևորվեցան։ Գագիկ Արծրունին Վասպուրականից սկսավ վռնդել հագարացիներին։ Ան- ձեվացյաց և Ծոկաց իշխանները' իրանց երկ բներից հալածեցին Յ ո ւ ֊ սոլփա զորքերը, Հյուսիսային նահանգներից էչ մեր ասպատակները քշեցին նրանց։ Այնպես որ Յուսոլփր հանկարծակիի եկածի նման մնացել էր շվարած, Երբ իմացավ, որ Աշոտ թագավորն էլ հունաց օգնական զորքերովն է վերադառնում Հայաստան, էլ սարսափը պատեց նրան, առանց ժամանակ կորցնելու ելավ և յուր մնացած զորքերով փախավ Դվինից դեպի Ատրպաաական։ Թագավորը վե- րադարձավ՝ հաջողություններով պսակված։ Առանց Աշխատության

Կ ւ ՚Կ Ի Հա գա րա ցիների գրա վա ծ երկրներին, Մի քա նի տ եղ,

յ ք " ,րՒտ ‘ք"'ՔՐՒԿ ը*>ԴդիմոԼթ յո ւն ն ե բ եղա ն, բ ա յց հունա ց և հա յոց

ա րգելներ հարթվհցան, Մեր աշխարհը կրկին խաղաղվեց, ժողովուրդը շունչ առավ, արածին «է այգինԱրք

կանաչեցին, երէլիրը բերքերով լցվեց ավ և մարդիկ սկսան ոչ միայն առօրյա հանգստություն վայելել, այլև ուրախության տոներ կա­տարել։

— Կարծեմ ամենից առաք իմ տագր Աբասն սկսավ։

— Արքաեղբա՞յրր... Ա յո'։ Թագավորը ղեո չէր վերադարձել՝ որ նա գնաց և ափխազաց Գուրգեն մեծ իշխանի գււտեր հետ ամուս­նացավ։ Չէ՛ որ վաղուց սիրում էին նրանք իրար։

— Գիտեմ, թագավորի թագադրության օրերից։ Իմ աչքի առաք սկսվեց ավ նրանց բարեկամությունը,,.

— Այո՛, Դվինում, մի փոքր առաջ պատմում էիր։ Բայց ժողո­վուրդը բամբասում էր նրան, որ մեծ և թագավոր եղբորից առաջ պսակվեց ավ։

— Իզուր։ Երևի Ափխազիայի օրիորդը առավեք գրավիչ և զո­րեղ էր, քան Սահակ Սևադայի աղջիկը, ի՞նչ կա այդտեղ բամբասելու։

— Ե թագուհի, անակնկա/ դեպքերն ուշացրին ձեր հար­սանիքը։ $է՞ որ Յուսուփ ոստիկանը թագավորի՝ հունաց հետ միա­բանելը լսելով՝ շտապել էր մի ընտանի և զորեղ թշնամի պատրաս­տելու նրա դեմ։ Սատանայական խորամանկությամբ նա թագ գրավ Աշոտ սպարապետի գլուխը և ուղարկեց Հայաստան։

— Այո', որպեսզի հարազատը հարազատի գեմ կանգնեցնելով՝ երկուսին էլ ուժասպառ անե։

— Եվ եղբայրասպան կռվով հայոց զորքերը տկարացնելով' անաշխատ տիրե մեր երկրին։

— Հասկանալի է։ Այդպես էլ նա արավ Գագիկ Արծրունու հետ, որպեսզի Սմբատ թագավորի ուժը ջլատե, Բայց վերջում, որովհետև Գագիկը հեռացել էր իրանից, սպարապետին առաջ քաշեց։ Դա մի հին խազ է, որով մեր թշնամիներն աշխատել են միշտ մեզ տկարաց­նել։ Չէ որ ավելի ձեռնտու է նրանց, որ հայերը միմյանց ջարդելով ոչնչանան, քան թե իրանք սեփական զորքեր բերեն այստեղ հայերի հետ կռվելու։ Ի՜նչ է պակասում թշնամուն. մեկին թագ կընծայե, մյուսին իշխանություն կտա, այդ տիտղոսներով նրանց փառամո- լությունը կգրգռե և միմյանց դեմ կզինե։ Իսկ երբ նպատակին կհաս- նե, թագն էլ կխլե, իշխանություն ն էլ։ Այդս/ես անում են բոլոր խար­դախ տիրապետնեբը. իսկ փառքի և անձնական շահ ու համար ազդ վաճառողներ ամեն երկրում կան։

— Куя, թագուհի, սպարապետը գիտեր Յուսոլփի խորամանկ նպատակը, բայց և այնպես չխղճահարվեցավ հայրենիքի շահը յուր փառամոլության զոհելու։ Իբր հակառակաթոռ թագավոր' սկսավ եղբայրասպան կռիվ մղել յուր հորեղրոր որդու և ազգի օրինավոր թագավորի դեմ, Կոտորածներ արավ, գյուղեր ու ավաններ քանդեց, քաղաքներ առավ, մինչև որ վերջապես Վաղաբշապատի մոտ թագա­վորական զորքերից չարաչար հաղթվելով փախավ Դվին, Ահա' Աշոտ բռնավորի այս չարիքներն էին պատճառ, որ արքայական հարսանիքն ուշացավ, Թագսվորը կամենում էր երկիրն ամեն կերպ խաղաղաց­նել ե ապա թե տոնական հանդեսներով զբաղվիլ։

Եվ դու, Սեդա, հիշում ես բոլորը, այնպես չէ ՜,,,— 0 , այնպես, որպես թե երեկ կատարվեցավ։— Եվ, իրավ, որքա՜ն քիչ ժամանակ է անցել, ընդամենը երկու

տարի... աստված ի մ ... Եվ այս կարճ ժամանակում այսքան երկա՜ր ա պ ր ե լ...

— նչ, երկա՞ր ապրել ասացիր...— Այո՛, Սեդա, շատ երկար տանջվեցի... Ինձ թվում է, թե տասն­

յակ տարիներ են անցել։ Քսանհինգամյակս դեռ չէ բոլորել, և սա- կայն վաղուց պառավել եմ ես...

— Դու դեռ այնպես գեղեցիկ ես, ինչպես մի հրեշտակ,— Հա ՜, հա՜, հա ՜... խեղճ Սեդա... գեղեցիկ եմ, բայց ո՜ւմ հա­

մար, ո ւմն է պետք քո թագուհու գեղեցկությունը։— Դու դարձյալ տխրում ես,.,— Հիշում եմ ինչպես այսօր. Ես կանգնած էի դղյակի վերին

դստիկոնում, ինձ հետ էին մանկահասակ նաժիշտներս... Ներքև, ամրոցի բակում, հայրս պատվերներ էր տալիս մի խումբ գարդմա- նացի հեծյաչների, որոնք նույն գիշեր ևեթ պիտի ճանապարհվեին դեպի Աղստև, որպեսզի այնտեղ գտնվող մեր մի զորագունդը աոաջ- նորդեին դեպի Վաղարշապատ, թագավորին օգնություն հասցնե­լո ւ» Հանկարծ հեռվում, Գարդմանա կամուրջից այն կողմը, մի կար­միր դրոշակ նշմարեցի, որ կարծես թռչում էր օդի մեջ, «Աղջիկներ, ի նչ բան է այն», հարցրի նաժիշտներիս, Բոլորը միասին այն կողմը նայեցին. Եվ մինը, որ ամենից սրատեսն էր, հանկարծ աղաղակեց,<гԱվեաաբերն է», ֊ Ավետաբե՜ր... ֊ հարցրի մեքենայաբար ե սիր. արս սկսավ տրոփել... Սա ուրեմն թագավորի կողմիցն է, _ մտա- *եցի ես, և ուրախությունից շունչս բռնվեց ավ... Եթե հիշում ե ս ,

քիչ ժամանակ առաք ապստամբեցան Գուգաբաց վերակացու Գնթու- նի իշխանները։ Թագավորը Աբաս տաղերս հետ միասին գնաց և նվաճեց նրանէ Ապա երկուսը միասին հյսւր գնացին ափխագաց Գ ո ւ ր գ ե ն մ ե ծ իշխանին։ Ահա', թագավորի այգ բացակայությունից օգավեքով՝ բռնավոր կ ոտը եկավ և Վաղաբշապատը գրավեց, Թա­գավորը և Արաս եղբայրն անմիջապես վերադարձան Ափխազիայից և դ ի մ ե ց ի ն Վազարչապատ։ Գարդմանից նրանք անցել էին գիշեր ժամանակ։ Հորս հետ տեսնվել էր թագավորը միայն մի քանի վայրկ­յան, իսկ ինձ թույլ չէր տվել, որ արթնացնեին։ Նույնիսկ ձեզանից ոչ ո ք չէր իմացել թագավորի գալն ու Գարդմանից անցնելը*

__ Այո՛, որօվհետև նա նպատակ էր ունեցել հանկարծ հարձակ­վելու կ ո տ բռնավորի վրա։ Ոչ ոք չպետք է այդ իմանար»

__ Այդպես է. բայց ճանապարհվելուց հայտնել էր հորս, թե аեթեսուրը կաթողիկեն օդնե ինձ այս անգամ բռնավորը յուր պարիսպնե­րից վսւնելու, ավետաբեբ կուղարկեմ քեզ կարմիր գրոշով, և ապա կվերադառնամ Գարդման մեր հարսանիքը տոնելու», Եվ այդ դիտեի ես, Սեդա. հայրս հայտնել էր ինձ արդեն, ուրեմն կարող ես երևա- կայել, թե ի՛նչ հրճվանք, ի՛նչ ուրախություն տիրեց իմ հոգուն, երբ կարմիր գրոշը նշմարեցի...

— Երևակայում եմ։__ Եվ այս բանը հորս հայտնել չկարողացա. լեզուս կարկամել

էր ուրախությունից։ Վերջը, երբ նաժիշտներից մինը ճչաց վերևից «Իշխան, ավետաբեր է գալիս», և հայրս կարծես չհավատալով նրան հարցական հայացքով նայեց դեպի ինձ, ես ուրախությունից կիսա- հագած' «Այո՛, այո՛, կարմիր գրոշով», ճչացի նույնպես և վազեցի ներքև։ Երեսս հրճվանքից վառվում էր։ Հիշո՞ւմ ես դու այղ օրը, Սե՚դաւ

— Եվ կարելի՞ ՛է մոռանալ այն։ Բոլոր ամրոցը ցնծում էր ո ւր ա ֊ խոլ թ յ ունից ։ Իշխանը մի ընտիր սուր, մի նժույգ և շատ ոսկիներ պարգևեց ավետաբեր զորականին։ Նա մեր այժմյան բերդակալը Մուշեղն էր, այնպես չէ՞։

— Այո՛, նա ինքն էր։ Ես կամենում էի, որ ավելի մեծագին ըն­ծաներով պարգևատրեին նրան, բա յց հորս »չինչ չասացի. խնդիրն .ին՛ձ' էր վերաբերում, ամաչում էի։

, - —> ծվ եիկու օրվա մեջ, — Հարակցեց У եգան, — ամբողջ Գարգ- ՝ մահը տոնական կերպարանք ■ աոավւ ԱղստԱ գնալու ■ նշանակված

- М -

հեծյալները ղրկվեց ան Գոլդարք, Սյունիք, Ա րցա խ ՛ս ուրիշ հեռա­վոր տեղեր1 հայոց իշխաններին հարսանիքի հրավիրելու, Թագա ֊ վորը դիտմամբ ուշացավ Վաղարշապատում։ Եվ երբ նա եկավ, ար­դեն բոլոր իշխանները, սեպուհները, նախարարական տանուտե­րերը և բոլոր իշխանական ընտանիքները գտնվում էին Գարդմանում. Ափխազիայի իշխանը միայն մի օր առաջ հասավ, իսկ վրաց թագա- վորը դիտմամբ ուշացել էր Գանձակում, որպեսզի մեր թագավորի հետ միասին մանն Գարդման, չնայելով, որ ինքը նրա երկրորդն էր, Բայց Արծրունյաց Գուրգեն իշխանը, չնայելով քեզանից մերժված լինելուն, այսուամենայնիվ, յուր բարյացակամությունը թագավո- րին ցույց տալու համար' ոչ միայն շքադիր խմբով եկավ հարսանի­քին, ա յլև Գանձակ գնալով' հնարներ գործ գրավ, որ վրաց Ատ բներ- սեհին թագավորից գոնե կես օր առաջ բերե Գարդման, Եվ հաջողեց է լ։ Ատրներսեհը երեկոյան եկավ, իսկ թագավորին հետևյալ առա- վոտլւ ընդունեցինք,

— Ընդունեցիք... Այո՛, դուք ընդունում էիք թագավորին, 9 արդ- մանը երիտասարդացել էր. լեռներն ու բլուրները հրճվում էին. ժո- ղովոլրդը շլանում էր հայոց իշխանապետության փառահեղ պեր­ճությամբ, իսկ իշխաններին շլացնում էր Սահակ Սևադան յուր հարուստ և մեծավայելուչ հանդերձանքներով... Իսկ և՞ս, Սեդա, ես ընդունում էի ո՛չ միա յնհայոց թագավորին, հայոց իշխանապե­տության պարծանք կ ո տ ի ն , ա յչև... և ա յժմ ես կարողա­նում եմ այս բառերն արտասանել... Այո՛, Սեդա, ես ընդունում էի նրան, որ բերում էր յուր Հետ իմ վարդածին հույսերի պսակը, իմ անսահման երջանկությունը, իմ երանության երկինքը... Ընդու֊ նում էի նրան, որ կրում էր յուր մեջ իմ սիրապատար սիրտը, իմ սիրաշունչ հոդին... որի հայացքը հափշտակում էր իմ էությունը, սրի ձայնը հնչում էր իմ ականջին ինչպես քերոբեների մեղեդին... և այդ դյուցազնը, այդ գերբնական արարածը, Սե՚գա , իմ փեսան իմ ամուսինն էր ... Օ՞հ, մի՞թե կարելի էր այդքան երջանկության դիմանալ.,.

Եվ ա յն բ ո լո ր փ ա ռա հեղ պ ա տ ր ա ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ի շ խ ա ն ն ե ր ի

9 " 4 Ք " վ ա ծ հ ա ր գ ա ն ք ը , գ ա ր դ մ ա ն ш дпд ո ւ հ ա յ ղ ո ր ա ց ո գ ե ո ր ո ւ.

թ ք Ո Հ Ր г փ» ք ր բ ա ն ե ր էին. ե ր և ո ւ մ ի մ Եո կ ա մ ե ն ո ւմ է ի

" ր կ ո տ ֊Ե ր կ ա թ ի Հա մար ա յգ ա մենը ֊կ ր կ ն ա ^ տ ^ Խ բ , եռապ ա աէ,!* որ * * բ ո լո ր ր % « ի բ հ ա յէ բ ի ց ը ն ա ր կ ո ^ յ ն հ Էր, Հա մ * յ ն

հ պ իշխաններից բարձր ու գերազանցն էր. . . Ա 'ի , Սեդա. եթե գի- աենային տղամարդիկ, թե ինչպե՛ս մենք հպարտանում ենք նրանցով, թե ինչպես կնոջ փխրուն սիրտը դառնում է ադամանդ երբ կապվում է նա ճշմարիտ արժանյաց տեր հերոսի հետ... 0 'հ , այն ժամանակ կ ա ն ք երբեք չէին իջնիլ սեղանի այն բարձրությունից, որի վրա մեր բարեպաշտ սիրտը երկրպագում է նրանց...

— Խեղճ կին... — շշնշաց ինքն իրան Սեդան։— Հայրս պահանորդ գնդով թագավորին դիմավորելուց առաջ՝

պատվիրել էր, որ ես, իբրև արքայի հարսնացու և Գարդմանա հզոր իշխանի աղջիկ, չելնեմ իմ դստիկոնից և չերևամ ժողովրդին, մինչև „ր ինքն արքան դղյակը գալուց հետո չպատրաստվեր ինձ րնդունե- լ „ ւ , ֊Պ ա տ շա ճ ից օրենքը այս է պահանջում, — ասում էր նա։ Բայց ես... Ո՜վ երջանկության անդարձ վայրկյաններ... չկարողացա դի­մանալ և պատշաճից օրենքներին չանսաստել։ Բոլոր Գարդմանը իմ արքայի ու փեսայի ընդունելության փաոքը պիտի տեսներ, ինչպե՞ս կարող էի ես զուրկ մնալ այդ հաճույքից։ Եվ ահա փակել տվի ես իմ դստիկոնի մուտքը, նաժիշտներին հրամայեցի ոչ ոքի չընդունել к ես նրանցից մինին վերցնելով, դղյակի գաղտուկ նրբանցքով բարձ­րացա մեծ աշտարակի գլուխը։ Այնտեղ բարձրացե՛լ ես դու, Սե'դա։

__ Ո ՛չ. կինն ինչպե՛ս կարող է բարձրանալ։ Բերդապահ նետա­ձիգները հազիվ են սողում այդ անցքերից*

— Բայց մենք բարձրացանք՝ ինչպես ա յծյամ։ Գարդմանա շըր՝ ջակաները երևում են այնտեղից' ասես թե ափի մեջ։ Գաշտը, գե­տակը, լեռները, բոլորը մեր առջևն էին< ժողովուրդը խռնված էր ամեն տեղ։ Երբ առաջին անգամ դեպի կամուրջը նայեցի, հաոաջա֊ պահ հեծյալների գունդը տեսա, որոնք սպիտակ դրոշը ծածանելով թռչում էին հողմի պես։ Նրանց հետևում էր արքան, շրջապատված յուր գեղահասակ թիկնապահներով, որոնց փայլուն զրահները շող- շողում էին արևի առաջ և կարծես իրանց շուրջը կայծակներ թոթա ­փում։ Թագավորը նստած էր սպիտակ և ոսկեսար նժույգի վրա, հա­գած ոսկեփայլ զրահներ և ծածկած նույնպիսի սաղավարտ, որի վրա ծածանում էր' արծվաձև գարգմանակը հովանավորող ձյունա թույր ցցունքը։ Արքային հետևում էր հայրս' յուր գարդմանացի ասպետնե­րով. ապա Սիսական իշխանները, ոստանիկների խումբը, Աղվա­նից սեպուհը, Գուգարաց բդեշխը, Արծրոլնյաց ու Մոկաց իշխաննե­րըյ Արց ախ ու к Խաչենի տանուտերերը, և այլն, և ա յլն։ Այնուհետև

- 7 2 -

գալիս էին պետական ու տանուտիրական զորքերը,, սեպուհ, դրա_ նիկ և ոստանիկ գնդերը, և վերջապես շրջականերից հավաքված Հա ֊ զովրդի ստվարախումբ ամբոխը։ Երբ հառաջապահ հեծյալների խում- րը մոտեցավ բերդին և փողերը արքայի գալուստն ավետեցին, Գարդ­մանը հեղեղող իշխանների, զորքի և ժողովրդյան բազմությունն անհետացավ իմ ա չքից։ Իմ աշխույժ ու անհագ հայացքը հառեցի միայն իմ փեսայի և սիրարժան թագավորի վրա, Թիկնապահների խումբը բերդի դռանը հասնելով' կանգ առավ երկու կարգի վրա։ Թա­գավորն առաջ անցավ։ Նրա ահիպարանոց նժույգը' զգալով կարծես թե ի նչ դյուցազն է կրում յուր վրա, մոտենում էր դարբասին ավեչի սիգապանծ և որոտաձայն խրխնջյունով, Եղբայրներս իրենց հե­տևորդներով ընդառաջեցին թագավորին' բերդի հանդիպակաց դըռ- ներում. իսկ, մայրս ընդունեց նրան դղյակի մուտքի առաջ, շրջա­պատված Գարգմանի ավագանիներով և նրանց տիկիններով, Եթե համոզված չլինեի, որ այս շլացուցիչ փառքին հաղորդ պիտի լինիմ ես, եթե չգիտենայի, որ ինձ է պատկանում այն անձը, որին ամենքն աշխատում են մոտենայ, որի հայացքը այնպես ճգնում են հափշտա- կեչ, և ես միևնույն ժամանակ տեսնեի ինձ այնքան նրանից հեռու, աշտարակի մեջ բանտարկյալ, օ, գուցե այդ բարձրությունից իսկ գլորեի ինձ ներքև... բայց երբ մտածում էի, թե նա իմն է, թե այգ բազմամբոխ զորքի ու ժողովրդյան հրամայողը իմ ապագա ամու­սինն է, երբ տեսնում էի, որ երբեմն ի մ ձեռքը խնդրող իշխաններն ա յժմ անհուն մեծարանքով ու ակնածությամբ գլուխ են խոնարհում նրա առաջ, և այդ բոլորը ես տեսնում եմ, ներքին հրճվանքից սիրտս կամենում է դռլրս թ ռչեչ... և այդ միևնույն սիրտը, եթե գտնվեր այդ րոպեին իմ ձեռքում, հավատացիր, իմ բարի Սեդա, ես կգլորեի նրան, այդ դյուցազնի ոտքերի առաշ,,%

Թ

ԱՆՀԱՎԱՏԱՐՄՈՒԹՅԱՆ ՀԱ ՅՏՆ Ո ԻԹ ՅՈ ԻՆ Ը

Թագուհին ընդհատեց խոսքը մի քանի վայրկյան, կամենայով,

ն Հ ե յՈ Ր ա2,“ ՈԼյԺը ^ աՎոԻնւ և * “ 4 ա *"ր են եռանդով չարու*

֊7 3 -

_ Այո՛, Սե'դա, դու իրավունք սւնիս։ Արդարև, կարելի է անցյաչ քաղցրությՈւններըԴշել^վ՝ Л ш Лщ Ч մԻ + П* Г ЬМ г*“/А * " « * » * - թյսւնները... Եվ ինչպե՜ս «իրեչի Է ինձ այժմ ա ն ց յա լ... Մտաբե­րում եմ այն երջանիկ վայրկյանը, երթ աոաջին անգամ ներկայացա թագավորին։ Նա նստած Էր այդ ժամանակ դղյակի մեծ դահլիճո մ, ղՈապաաված յուր ավագանիներով և իշխաններով, Բոլորն Էլ ինձ Էին иպասում, Հենց որ հորս հետ գահլիճի դոներում երևացի, թ ա ֊ գավորն իսկույն բարձրացավ աթոռից և դիմավորելով մեզ վ ա յե լ ֊ չարար ողջունեց. Անշուշտ ես շառագունեցի, որովհետև երեսս սկսավ այրվել... Ինչպե՜ս լավ հիշում եմ այդ վայրկյանը.. . Հայրս հանձնեց նրան իմ ձեոը' ասելով. «Ահա՛, արքա, իմ դուստրը և քո հարսնա ֊ ցուն»։ Թագավորն ուրախ և ժպտադեմ առավ իմ աջը, ջերմությամբ համբուրեց և աոաջնորդելով ինձ' տարավ մինչև յուր գահույքը, " է հ ՔՒ1 հեռու պատրաստված Էր ինձ համար ծիրանիով ծածկած ա թ ա ւ> - «Ներկայացնում եմ ձեզ, իշխաններ, ձեր ապագա թ ա գ ո ւ ֊ հուն», — հանդիսավոր եղանակով ասաց թագավորը, և ամենքը միաբերան գոչեցին. «Կեցցե՛ թագավորը, կեցցե՛ թագուհին»... Հետո բոլոր իշխանները մոտեցան և ողջունեցին ինձ ավագության կարգով։ Այդտեղ Էին, Սեդա, ինձանից մերժված բոլոր իշխանները... 9 ՜, ինչպես կամենում Էի, որ այդ րոպեին լինեի ես աշխարհի միակ գեղեցկուհին, որ ամենքը հիանային ինձնով և ասեին, թե հայոց թ ա ֊ գավորը ընտրել Է, արդարև, յուր անվան արժանի հարսնացու։

— Դու գեղեցիկ Էիր ինչպես ավետաբեր քերոբեն...— Եվ ո՛ւրախ Էի, սր չէի ամաչեցնում իմ փեսային։— Այս՛, նա Հայտնել էր Մաթգպետսւձի իշխանին, թե երջանիկ

| Համարում իրան, սր դսւ գեղեցկությամբ գերազանցում ես Աբա­սի ամուսնուն, Ափխազիայի մեծ իշխանը, ասել էր թագավորը, այլևս չի պարծենալ, թե յուր դուստրն է միայն հայոց արքունիքի զարդը,

— Երբ պսակի ժամանակ եպիսկոպոսը առնելով իմ ձեռը' տվավ արքային, ես բարձրացրի աչքերս և նայեցի նրան... 0 հ, ինչպե и վեհաշուք երևաց նա ինձ այդ րոպեին, և ես որքա՜ն նրանով բարձրա­ցա ծ . . . — «Ահա վերջապես մարմին ա ռ ա ն իմ հույսերը ես երջանիկ եմ», — մտածում էի ինքս ինձ և ապա հանդուգն մտքեր հղանում. *#ա , այս Աշոտը, այս երկաթի թԽգավսրը իմն է. ոչ սք այլևս չի

'Հայող խ[ել նրան ի)Վո&ից. մենք արդեն պզակվսւմ ենք, մեր միու­թյան դաշնագիրը վա վեր անում է ա՛ստվածային կնիքով... «Զ"թ * * ■ *

վ ա ծ զ ո պ յգ զ , մարգ մի՛ մԼկնեսցե», ֊ ֊ ասում է եպիսկոպոսը, այսօր, Սեգա, ես զրկված եմ նրանից, նա այլևյ, իմը չէ. ինչպե'и դառն է հավատալ այգ ճշմարտությանը... Բայց չէ՜ որ «աստված մեզ զուգեց», ո՛վ եղավ բաժանողը, ինչպե՛ս պատահեց այդ, ասա՛, Ս ե ՚. դա, ասա , չ ք որ դու էլ այդ գիտես, չէ՜ որ խոստացար պատմել.,,

— Ես շատ բաներ պատմեցի, սիրելի թագուհի,— Ո՛չ. դու ինձ չպատմեցիր, թե ինչպե՛ս սկսվեցավ մեր դժբախ­

տությունը. չէ* որ նախկին կայծերի հրդեհը մի հայտնի պատճառից բորբոքվեց ավ։

— պատճառը դարձյալ մեր թշնամին եղավ,.,— Ո՜վ։—- Ցուսոլփը։— Ինչպե՞ս։

— Հիշո՜ւմ ես, որ ձեր հարսանյաց օրերը նա մեծագին ընծա- ներ ուղարկեց թագավորին։

— Այո’ , արքայական թագ, ականակուռ սուր, Արաբիայի կեսար նժույգներ և ուրիշ շատ թանկագին զարդեր։

— Այլև մի մեծ գունդ հագարացի հեծելազոր, իբրև արքունական բանակի սատար։

— К /л ', հիշում եմ։— Ի՛նչ էր ա յգ բարեկամության նպատակը։— Ասում էին, որ Յուսուփը Պարսկաստանին ինքնագլուխ տ ի ֊

րեչոլ համար կամենում է ամիրապետից ապստամբել, Եվ ո ր ո վ ֊ հետև այդ ժամանակ հայոց թագավորը հաջողության մեջ էր, հոլ- նաց կայսրը դաշնակից էր նրան, հայոց իշխանները միաբան էին հետը, հաշտվել էր նա, մինչև անգամ, Գագիկ Արծրունոլ հետ, իսկ նրա միակ թշնամին, կ ո տ բռնավորը չարաչար հաղթվելով' փ ա ֊ խել էր Դվին, ահա՛ այգ պատճառով կամենում էր նա թագավորի բարեկամությունը վաստակել, Եվ մեր հարսանիքը հարմար առիթ եղավ նրա համար, Յուր այգ հարուստ ընծաներով, արդարև, Յո ւս ո ւ ֊ փը թագավորի սիրտը շահեց,

— Բայց տես, թե այգ ընծայաբերության մեջ ուրիշ ի՛նչ գաղտ. ԻՔ ԷՐ թաքնված, Հագարացոց ոստիկանը, հարկավ, հայոց թ ա գ ա ֊

վորի հաջողության ցանկացող չէր, սակայն խնդրում էր նրա բ ա ֊ բ կամությունը, որովհետև այդ միջոցին հաջողության մեջ էր Աշոտ թագավորը։ Բայց այն հեծելազորը, որ Յուսուփը ուղարկել էր թ ա . .

գավորին, իբր նրա բանակին օգնություն, պատճառ դարձավ մեծ դժբախտության, թագավորը չէր կարողանում համբերել կ ո տ րըռ- նավորի ա պ ս տ ա մ բ ա կ ա ն շարժումներին, Ուստի, երբ հարսանյաց տոները վերջացան, նա որոշեց գնալ Դ վ ի ն և հայածել նրան մայրա- քաղաքից. Եթե հիշում ես, այգ մտքին հակառակ չէր Սահ ակ իշ խա- նը, Ուստի նրանք միասին բանակ կազմեցին, արքայական զորքին միացրին գարգմանացի գնգերը և Յուսուփի հեծելազորը և այդ միա­ցած ուժերով դիմեցին Դ վ ի ն , Կաթողիկոսը, սակայն, ընդդեմ էր այդ կ ռ վ ի ն , ուստի շտապեց պատերազմն արգելելու. Չէ որ երկու կող- մից Է լ հայ զորքերը պիտի ջ ա ր դ վ ե ի ն , Վեհի բոլոր ջանքը, հաշտեց­նելու հ ա կ ա ռ ա կ ո ր դ ն ե ր ի ն , անցավ ապարդյուն, Թագավորը մի կոզ- յից յ ո ւ ր ուժի վրա վստահացած և մյուս կողմից, ասում են, քո ե զ ֊ բորից' Գրիգոր իշխանից' գրգովելով, սկսում է պատերազմը, Բայց որովհետև Յուսուփը դեռ գաղտնի բարեկամ էր կ ո տ բռնավորին, ուստի նրա զորքերը, համաձայն իրանց զորավարի թաքուն հր ա ֊

հանգի, դ ա վ ա ճ ա ն ե ց ի ն թագավորին, Կռվի ամենատաք ժամանակը նրանք թողեցին ճակատը և թիկունք դարձնելով' փախան, կ դ հան­կարծական դիմադարձությունը շփոթել էր թագավորական զորքերին, որով նրանք բռնավորից չարաչար հաղթվեցան. Ահա՛, Յուսուփի խարդախության շնորհիվ ստեղծված այդ անհաջողությունը եղավ պատճառ, որ թագավորը նոր պատերազմ սկսելու պատրաստու­թյուններ տեսավ։ Ն ա օգնական զորք բերել տվավ ափխազաց իշ­խանից, ապա մեծ բանակ կազմեց սեփական զորքերից։ Մտադիր էր ահավոր կռիվ սկսել հակառակորդի հետ։ Բարեբախտաբար, այս ան­գամ կաթողիկոսը կարողացավ յուր աղերսախառն թախանձանքնե­րով համոզել նրան և հաշտեցնել բռնավոր հակառակորդի հետ...

— Սե՚դա, բոլոր այդ պատմածներդ հայտնի են ինձ, բայց դրանք կապ չունեն իմ դժբախտության հետ։

— Ը\,դհակաոակը, թագուհի՛, շատ մոտիկ կապ ունինւ— Ւ՚նչպե ս։— Հապա՜, Թագավորի այս անհաջող ընդհարումը եզավ պատ­

ճառ, որ Ուտիքում վերակացու կարգված Մովսես իշխանը ապստամ­բեց ավ թագավորից, '՜.

— Եվ հետո"է— Թագավորը և Սահ ակ իշխանը գնացին միասին նրան նվաճե­

լո ւ...֊ 79 ֊

— Եվ նվաճեցին։ Թագավորը կովի մեջ արդեն սրով կիսել Էբ նրա գլուխը և վերջը աչքերը հանել։

— К /я ', բայց Մովսես ապստամբի փոխարեն նա Ուտիքում վերակացու կարգեց Ցլիկ֊Ամրամինւ։

Ցլիկ֊Ամրամի ն ... Այո՛, հիշում եմ, ուրեմն այդտեղից սկըս- վեցավ, հա ",,,.

Թագուհին մի անհանգիստ շարժումով մի կողմ հրեց բարձերը և

մահճի մեջ ուղիղ նստելով, հառեց աչքերը դայակի վրա։Սեղան ոչինչ չէր խոսում, ըստ երևույթին նա աշխատում էր

փախուստ տալ նոր մերկացումներից, որովհետև վախենում էր* չլինի թե թագուհին նորից վրդովվի։

Ինչո ւ լռեցիր, Սե՚դա , — հարցրեց թագուհին։Չգիտեմ, թե ուրիշ ի՛նչ խոսեմ, — պատասխանեց դայակը

ախուր ժպտալով։

— Ասացիր, որ թագավորը Ուտիքում վերակացու կարգես Ց,իկ- Ամրամին, այնպես չէ%

— Ա յո՛։

— Ինչո՛ւ անպատճառ նրան և ո՛չ մի ուրիշին։ Ի՛նչ գիտես դու այդ մասին։

— Ասում էին, որ Ամրամի մասին բոլորն էլ գովեստով էին խո- սել թագավորի հետ,

— Այո՛, նա հուժկու և զորավոր մարդ է, և հենց յուր զորության համար էլ նրան Ցլիկ են անվանում։ Բայց մի՛թե միայն այդ էրպատճառը է

Սեղան լոլո Էր։

֊ — Պատմի՛ր ինչ որ գիտես, առանց մի կետ թաքցնելու, ֊ հրա-մայեց թագուհին այնպիսի խիստ եղանակով, որ Սեդան այլևս հա­պաղել չհամարձակվեցավ և պատմեց նրան հետևյալը.

֊ Մովսեսի ապստամբությունը Ուտիքում ճնշելուց հետո եղ­բայրդ Գրիգոր իշխանը՝ վերադարձավ Գարգման միայնակ, առանց մեծ իշխանի։ Մորդ հարցին' թե ո՛ւր մնաց Սևադա իշխանը, նա պա­տասխանեց, թե թագավորի հետ միասին պիտի գնա Երազգավորս'

-*■ 1*աԳ "Հ "ւն տեսնելու։ Բայց որքա՜ն մեծ եղավ մեր զարմանքը, իր իշխանը երկու օրից հետո վերադարձավ նույնպես Գարգ­

ման, վերին աստիճանի տխուր և հուսահատ։ Իշխանուհին շատ ան­հանգստացավ, կարծելով թե որևէ մի տխուր լ ո ւ ր է առել նա քեզա .

֊ 7 7 -

Щ , Բայց իրան, իշխանին սիրտ չարավ րան հարցնել, որովհետև, ինչպես գիտես, հայրդ սովորություն չա ն կ , յուր տխրության մ ա ֊ սին բացատրություններ տայ մարդկանց և չաա զայրանում Հր, եթե մեկը համարձակվում էր հարցեր անել նրան դրա համար։ երկու »ր շ.»ք ո,նակ իշխանը դղյակից դոցա չեկավ։ Երրորդ օրը գազանի խ որ. հուրդ ուներ մորդ և եղրարցդ հետ։ Այնուհետև, համարյա, բոլոր տոլ- նո տխրեց։ Այդ հանդամանքր անհանգստացնելու չափ ինձ հետա- քրքրեց։ Սակայն իչխա նուդն, որ ինձանից ծածուկ ոչինչ չուներ, հայտնեց շուտով իրանց տխրության պատճաոր. «Իմ Սահականույ- շր, Աե՚գա, դժբախտացավ արդեն...», — ասաց նա ինձ մի »ր ։

_ Ինչո՜ւ, — հարցրի ես զարմանալով։_ Ամուսնուս գործ դրած նախազգուշություններն ապարդյուն

անցան, — ասաց նա տխրությամբ։ — Իշխանը կարծել էր, թե Ս ևորգ ֊ յաց օրիորդին Ցլիկ֊Ամրամի հետ ամուսնացնելով, կչնջե արքայի սրտից նրա սիրո հիշատակը, բայց սխալվել է չարաչար, նախկին սիրո կայծերն սկսել են արդեն երևան գալ և, գուցե, հրգեհ ա ոաջաց֊ նեն..,

— Ինչպե՞ս,— վախենալով Հաւթցրի ես։__ Մովսես ապստամբին նվաճելուց Հետո թագավորն իջել է

Սևորգյաց ձորը' զորքին հանգստություն տալու։ Այդտեղ գիմա վո ֊ րել է նրան Յլիկ֊Ամրամը' Սևորդյաց իշխաններով' և հրավիրել թագավորին յուր ամրոցը' Տավուշ։ Սևադան աշխատել էր, պւ նա այդ հրավերը չընդոէձե, որովհետև դուշակեչ է գալիք դժբախտու- թյունը, բայց յուր ջանքն ապարդյուն է անցել։ Ասում է, թե թա ­գավորը, որ մինչև այն շտապում էր թագուհուն տված յուր խ ո ս ֊ տումը կասոորելոՆ, այն է' նշանակած ժամանակին Եբազգավորս վերադառնալու, սիրով ընդունեց Ամրամի հրավերը և. գնաց Տավուշ!

— Հետո", — հարցրի ես։— Իշխանն ընկերացել է նրան, — շարունակեց մայրդ, — և ահա՛

թե ի՛նչ է պատմում, — այնտեղ է ր , — ա տ ում է, — արքայի նախկին սիրելին' Տլիկ֊Ամր ամի կինրէ Սա ինքը դիմավորեց թ ա գ ա վ ո ր ի ն

էսմրացի դռների մոտ։ Այնպես գեղեցկացել և հրապուրիչ էր դարձել, օր անկարելի Հր տեսնել նրան ե չհիանաք։ Երր աոաջին անգամ հանդիպեց թ ա դ ա վ ռ ր ի ն , ես տեսա, թե ի ն չպ ե ա նա ա յլա յլվ ե ց ավ և

շասագունեցւ Նա յս գ ն ե ր ը կկարծեին,; թե ա մ ա չե լո ւց կամ թ ա գ ա վ ո ր ի

1/երկա յօ ւթ յ*մ փ ց ճ նշվե ցա վ, րայց ինձ Հ ա յտ ն ի կ , պ *ա ոճա սր է ՒՀ

փորձված աչքերից, ֊ ասաց հայրդ,---էթաքնվևց-ավ նույնիսկ թա­գավորի հուզմունթրէ Ամրամի կինն այդ վայրկյանին այնքան հրա ֊ Աք Ա՜լրի շ Է ր , որ ես չէի զարմանալ, Խքթե թագավռրր գրկախառնվեքնրա հեա։ Ես պարզ տեսա., օր նախկին սիրո կայծերր ցոլացին եր­կուսի աչքերռւմն էլ և նրանց խորհրդավոր հայացքները .հասարակ աչքերի համար աննշմարելի մտքեր հաղորդձց^ն միմյա նց... Բայց թագավորը կարողացավ զսպել իրան, նա այնուհետև այլևս իշ­խանուհուն չէր նայում, և երևի Յլիկ-Ամրամը նեղանում էր, որ

յուր տիկինը թագավորի ուշադրությունը չէր գրավում* Սակայն շուտով իմ կասկածները մարմին առան։ թագավորը, որ մտադիր էր Ուտիքի վերակացությունը հանձնել իմ «.բդուն՝ Գրիգորին, հանկարծ միտք հղացավ այգ իշխանությունը աալ Տլիկ-Ամրամինւ Ես չհա­կառակեցի նրա այդ դիտավորությանը, որովհետև պարզ տեսա, որ գեղեցիկ իշխանուհու մի լուռ հայացքն ավելի շատ բան պիտի ասեր և ավելի շուտ համոզեր նրան, քան իմ ճարտարախո սոլթյսլնը ։ Հե­ծ յ ա լ առավոտ թագավորն ստորագրեց «Ուտիքի իշխանությունը» Ամրամին հանձնող հրամանը։ Իշխանուհին անձամբ եկավ արքային յուր շնորհակալությունը հայտնելու' զրահավորված յուր բոլոր գե­ղով և կանացի գրավչությամբ։ Ինչ վերաբերում է Ցլիկ-ԱմրամինՀ ուրախությունից քիչ էր մնում թագավորի ձեռքերը համբուրերI Նույն ավուր երեկոյան ես հիշեցրի թագավորին թագուհուն արաձ յուր խոստումը ծրագգավոբա դաոնալու մասին և զարմացա, որ նա հայտնեց, թե ցանկություն ունի երկու օբ ևս Տավուշ մնալու, որ­պեսզի կարգադրություններ անձ Ուտիքի մասին և կարևոր հրա­հանգներ տա Տչիկ֊Ամրամին։ Ես այլևս չէի կարող մնալ այդտեղ,— ասում է ի շ խ ա կ , ֊և հանդիսատես լինել, թե նախկին սիրահար­ներն ինչպե՛ս են նորոգում իրանց բարեկամությունը, սւսաի վեր կացա և եկա այստեղ, որովհետև Երազգավորս գնալու այլևս սիրա չէր մնում. ի"նչ երեսով երևայի ես իմ աղջկան, Սահականույշին և ինչպե՜ս արդարացնեի թագավորի Տավուշ բերդում ուշանալը, Եր­կու էրից հետո մեծ իշխանը կան չեցինձ ևասաց. «Հե՛գա , իմ դուստրը և քո Սահանոլյշր միայնակ Է, այսյլլհեաև Սա ավելի կարոտ Է քո խնամքինՏ պատրաստվի՛ր վաղր ևեթ- ճանապարհվեք Շիրակ», Ես

*+ախ*ւթքամր համաձայնեցա, արովՀԽոև մի պավտոն չէր կարողինձ համար ավելի սիրեւի լինեք, քան իմ թագուհուն ծաաայկր։

' խ արք* ն Կ> "Ւ պ աա 4կ է, ինձ ամեն րան, Ուստի— 7 # _

ճանապարհվելուս ժամին կանչեց ինձ իշխանուհու մ ո տ և ասաց, մ ե ՛ռ ա , դու արդեն գիտես, թե ի՛նչ վաանդ է Ապառնում իմ դստերընտանեկան երջանկությանը, նա դեռ երիտասարդ է և կարող է յուրվարմունքով շտապեցնել վերահաս վաանդը, Գնա և հսկիր նրա ամեն միքա յլին* Դու Փորձված և կյանքը ճանաչող կին ես։ Աշխատի ր,Լ 'թագուհին զինված լինի միշտ կնոջ ա մ ե նա նո ր Ь - Ч ' Ч Г ֊ ներով, ՈՐ նրա ամեն մի քայլը, խոսքը, հայացքը սեր զարթեցնե յուր ամուսնու մեջ և մոռացնել աա նրան Ամրամի կնոջ հրապույրները, նրա դյութող ու կախարդող աչքերը. . . ճշմարիտ է, արհեստական միջոցներով դժվար է սեր զարթեցնել, բայց նույն այդ միջոցներով կարելի է հանգցնել հին սիրո կայծերը կամ արգելեի նրա բոցա . վառվիլը նորից, Պսակը չի ապահովում ամուսնու սերը և ամուս- նացյալները չպետք է երբեք բարձի թոզի անեն.ենելու և շարունակ միմյանց հրապուրելու' միջոցները, Ամուսնա- կան կյանքի ընթացքում հարկավոր է շարունակել նույն մրցությու­նը, որով որ մարդ ձեռք է բերել յուր սիրած անձին, և պետք է շ» - րունակել այդ ավելի եռանդով, որովհետև բնությունը մարդուն ստեղծել է այնպես, որ ցանկալի նպատակին հասնելուց հետո դա­դարում է այլևս նույն նպատակով գրավելուց և ոգևորելուց, Օվ ահա' հենց այս ժամանակն է, որ փորձությունը վրա է հասնում, Քո թագուհին այս բաները չգիտե և երանի թե երբեք էլ չփորձե... Նա, արդարև, սիրում է անկեղծությամբ, և հենց այդ պատճառով էլ մեծ հավատ ունի թագավորի վրա։ Բայց ով որ անկեղծությամբ է սիրում, նա ԷԼ հեշտությամբ այնպիսի սխալ քայլեր է անում, ոյռնք հեռացնում են իրանից յուր սիրած անձին, մանավանդ եթե վերջինի մեջ բուռն չէ փոխադարձ սերը կամ պատրաստ կա ի Հակառակորդ, որ կարող է հրապուրեԼ նրան, Շատ անգամ մի ան­զ գ ո ւ յ շ խոսք, մի անվայե1 ծիծաղ, մի կոպիտ շարժում, նույնիսկ հագուստի մի տգեղություն բավական է լինում, որ քեզ սիրող սրտի մեջ կաթե զզվանքի թույնը, առաջին կաթիլին հետևում է երկրորդը, երրորդը, և այնուհետև այլևս հեռացող սիրտն անհնար է լինում գրավեր Այս բոլորը գիտես դու, Աեդա, գնա և պատսպարի՛ր քո Սահանույշը վերահաս վտանգներից։ Թագավորի սիրտը սասանած է՝ արդեն, այդ ես հաստատ տեսա, աշխատիր, որ իմ դուսսէթը վեր- ջէֆ֊Հաքվածը ղտա... Իսկ ես իմ կողմից հն, բներ կմաԽծեմ սպ ա ռ նացող վտանգի առաջն առնելու. .» ։ Щи խրատներով ճանապարհ

գրավ ինձ մեծ իշխանը։ Այնուհետև, ինչպես գիտես, ես եկա Շիրակ։ Թագավորն արդեն քեզ մոտ Երազգավորսումն էր։ Բայց նա դուր- դուրում էր քեզ ջերմ սիրով, Դու գոհ էիր բախտից, Իշխանի հայտ- նած կասկածները֊ չէին արդարանում, գոնե ես ոչ մի փոփոխություն չէի նշմարում թագավորի մեջ, որովհետև նրան միշտ քաղցր և սի- րալիր էի տեսնում քեզ հետ, Բայց երբ նա նույն ամռանը զբոսանք­ներ պատրաստեց քեզ համար Սյունյաց և Գուգարաց լեոներում և ընկերուհիներ կարգեց քեզ Սյունյաց իշխանուհիներին, . ի կ փձփբ գնաց Սևորդյաց կողմերը, իբր թե Ուտիքի մեջ կարևոր կարգէսդբ^յ- թյուններ անելու, այն ժամանակ արդեն կասկածը պաշաբեց ինձ ։ Իհարկե ես քեզ ոչինչ չհայտնեցի, դու այնպես ուրախ և երջանիկ էիր... որ ոչ մի ապառաժ սիրտ չէր հանդգնիլ կասկյօձի անվ^քալր շնչով քո անարատ հոգին թունավորելու, քո հաստատուն հավատը սասանելու... Բայց թե թագավորի սիրտը գրավված էր Ամրամի կնոջմով, այդ բանին ես հավատում էի արդեն... Այնուհետև թագա- վորի այցեէությունները Ուտիքին կրկնվում էին հաճախ, դու ոչինչ չէիր կասկածում, բայց մենք, այսինքն' ծնողներդ Գարդմանում, իսկ ես' արքունիքում, գրեթե հալումաշ էինք լինում, Վերջերում թագավորի այդ այցելություններն այնքան հաճախ կրկնվեցան, որ արքունիքի կանայք և նույնիսկ արքայի թիկնապահներն ասում էին, թե (Гթագավորը սիրահարվել է Սևորդյաց աշխարհի վրա ...» ,

— Եվ իհարկե դրանք բոլորը գիտեին, թե ինչո՛ւ թագավորը հաճախում է Ուտիք, այնպես չէ՜, — հարցրեց թագուհին, գր ե թ ե հուզմունքից դողալով։

֊Ո ՛ չ . . . կարծեմ միայն երկու հոգի յուր թիկնապահներից...Ա խ , Սեդա, էլ ինչո՜ւ համար ես ծածկում, երկու հոդին էլ

բավական են երկու հարյուրին իմացնելու համար։ Իսկ արքունիքի կանանցից որի՜ն էր հայտնի ի մ դժբախտությունը,

— Այն ժամանակ կարծեմ ոչ ոքի, Բայց երբ Աբաս ա ր ք ա կ . բայրը յուր աներոջ' ափխազաց Գոլրգեն իշխանի հետ միանալով' դավադիր եղավ արքային և կամենում էր բռնել նրան կամ սպանել, թագավորը խույս տվավ նրանցից, Դավադիրները պարեցին նրան, նախ Շիրակում և ապա զորքերով դիմեցին Երազգավորս, Անշուշտ հիշում ես, որ մինչև նրանց գալը թագավորը մեզ^բո լորիս վերցրավ և շտապով հպսցրկց Ուտիք. Սևորդյաց ձորը, Այդտեղ մենք ամրանանք

ավուշ բերդում, Ցլիկ֊Ամրամի մոտ, Ահա՛ այդ ժամանակ մեր տ ի.— .81 -

в 1Г ш г < р ||н а в 1С||

կիններից երկուսը նկատել էին թագավորի և իշխանուհի ԱապրաՀի մտերմական հարաբերությունը և բամբասում էին, որ նա այգ տ ա գ ֊ նապի ժամանակ մեզ յուր սիրուհու տանն է պատսպարել և ոչ թ *Սյունյաց բերդերից մ թ ո ւմ ։

֊- Ովքե՜ր էին այդ տիկինները, Սեդա, ասա՛, ես կամենում եմանպատճառ իմանալ, — հարցրեց թագուհին։

— Մինը մեր Շահանդուխտի մայրը, մյուսը' Գոհար իշխանու­

հին։__Եվ նրանք քեզ հետ խոսեցի՜ն այդ մասին»_ Այո՛, բայց գաղտնի։ Մեզանից զատ ոչ ոք չգիտեր այդ բանըք

Սակայն ես իմ կողմից աշխատեցի ցրել նրանց կասկածները։__ Իզո՛ւր, դու նրանց աչքերը փակել չէիր կարող... Բայց դու,

Սե՚դա, ինչո՞ւ նույնիսկ այդ ժամին չհայտնեցիր ինձ այդ գաղտնի- թը, Եթե ես գիտենայի, թե ինձանից զատ ուրիշներն էլ են նկատել այգ բանը, այն ժամանակ ես դաշույն կցցեի նախ այդ անզգամի և ապա իմ սիրտը, այն ժամանակ Աշոտ-Երկաթի իշխանությունը չէր ,'տանգվիլ, Սահ ակ Սսադան և յուր որդին չէին կուրանալ...

— Ինչպե՞ս, թագուհի՛, մի՞թե դու էլ այդ բանը Տավուշ բերդում ի մ ա ց ա ր ։

— Ա յո ՛, Սեդա . նույնիսկ ա յն ա նզգա մի ա պ ա րա նքում , մեր

այնտեղ հա սնելուց մի քա նի օր հետ ո։

— Ենչպե и։— Այն օրը, որ մենք հյուր էինք Ամրամի մոտ, և այդ իշխանը

գինով ոգևորված մոռացել էր յուր կոչումը և հաճոյական զրույցներ էր անում ինձ հետ եղող իշխանուհիների հետ, հիշո ւմ ես, հեռա­ցա ես նրա դահլիճից։ Մի ինչ-որ տխրություն պաշարել էր հանկարծ իմ սիրտը, չգիտեի ինչո՛վ փարատել այն, իշխանուհիներից ոչ մեկին չէի կամենում ընկերացնել ինձ։ Ուստի միայնակ ելա և սկսա Ամրա­մի ապարանքը շրքել։ Հույս ունեի պատահել մի տեղ թագավորին, որովհետև նա առանձնացել էր' Ոստանից հասած նամակները կար՝ գալու համար։ Մի նրբանցքից անցնելու ժամանակ հանկարծ ի՛մ ականջին հասավ թագավորի ձայնը, ես ուրախությամբ դիմեցի դեպի հանդիպակաց դուռը, որ Ասպրամ տիկնոջ դստիկոնն էր հա­նում։ Այգսէեղ լսեցի նրա ձայնը։ Ասպրամին յուր տանաիկնու թյան հոգսերով զբաղված Էի կարծում, թա1ց զարմացա, ոբ նա այսաւեզ խ՛ո սԽկցՈւմ Է թագավորի հետ ։ Մի տխուրնախազգացում պա շարեց

- 8 2 -

ի մ սիրտը, շունչս կարծեմ բռնվում Էր, ա*աջ անցա * էրկյոլ-զի մեջ. բացի այն գուռը, որտեղից զրույցի ձայնն Էր գալիս. և ի՜նչ տեսա, Ս ե ՚գա ... 9 ինչպե՞ս այգ ժամին շնչասպառ չեղա ես, ինչպե и չմեռա... Ասպրամ իշխանուհին, Սեդա... թագավորի գ„ „ . կում...

— Աստվա՞ծ ի մ ...

— Այո՛, իմ Աշոտը, ի մ անսահման սիրո և երջանկության թ ա ­գավորը գրկախառն Ցլիկ ֊Ամրամի կնոջ հձտ... Ա՛խ, Սեգա, զգո՞ւմ ես արդյոք, թե ի՛նչ հարված Էր սա ինձ համար... Ո՞ր շանթը,կայծակը կարող Էր մարդկային սիրտն ավեչի անողորմ կերպով 'հար­վա ծնլ. .. 1

— Եվ հետո ի նչ արիր։

֊ Ոչինչ, Նրանք երկուսն Էլ մեռելի գույն առան, իսկ ես համ ու անխոս դուրս եկա այդտեղից և ապաստանեցի մոտիկ սենյակնե. Րից մինին։ 7

— Այդ երևի այն ժամանակն Էր, որ գոլ հիվանդացար,— Այո՛, հիվանդացա հենց այղ չարագուշակ դեպքի պատճա-

ռած ցա վից... երկու ամիս շարունակ աանջվեցա իմ այդ ծանր վշտի գաղտնի վերքերից... 1

֊ Զարմանալի Է, և մեզանից ոչ ոքի չհայտնեցիր,

ՆԱ ՈՐ' Ոլ վհետՀ ձ ամե9"> Հ * յո ց թագավորի ընտա­նիքըկործանել չկամեցա Սահակ Սևագայի գստեր ձեռքով հայպ>թագին ու գահին անարգանք դրոշմել և . . . ա՞խ, ինչո՞ւ թ աքցնեմյՍե դա, չհայտնեցի, որպեսզի իմ հակառակորդոլհիները չոլրախա-

Ոեն և ? մ 1 Հ , 7 աԱԱ1տ ԻչխանՈւՀԻնե™ 9նծոլթյան աոն չկաաա- Ր ն և իմ նախկին փեսացուները իմ հպարտությունը չծա զրեն,„

֊Ի մ խեղճ տիրուհի... ֊շ շկա ց Սեգան ինքն իրան։

վ սակայն իմ հպարտությունն ինձ չարաչար պատժձց...

7 Г ող" ր Է՛ и ^ У ՝ * " • ֊> «ո ա յդպե* < ե ?

Հ 1 ' “Հ Հ Ը * " 1* ' • " ւ ո - 4 - . թ ^ Կ

» » մե Խե I * Ւ նչքա ' ձ բա ^ ես V " - " Բս4 9 մ ի ՞թ ե լս ա ծ կա ս,■ Հ Լ - Л У հ ա րո ւթ յուն ա ռ ն ե ն ... վ ե ՛ր մա

Ա եգան, որ վաղուց սպասում Էր այդ հրամանին, մոտեցավ թա- դուհուն, հանեց նրա մնացորդ շորերը, ուղղեց մահճի անհարթու­թյունները և դա րի գիշեր» մաղթելով նրան' քաշվեցավ քնարանի

մոտ գտնվողԹագուհին նույնպես պառկեց քնելու։ Բայց տխուր մտածմունք­

ները երկար տանջեցին նրան։ Լույսը բացվելու մոտ էր, որ նրա աչքերը ծանրացան, մինչդեռ Սեդան վաղուց վայելում էր խաղաղու­

թյան հրեշտակի բարիքը*

ժ

ԿՈԻՅՐ ՎՐԻԺԱՌՈՒՆ

Արևը մայր մտնելու վրա էր։ Երկու հեծյալներ արշավասույր անցնում էին Գանձակոլ դաշտից։ նրանցից մինը տարիքավոր և ազնվական' դեմքով տղամարդ էր, ծածկած պղնձե թեթև սաղա­վարտ և զինված արծաթապատ սրով ու փոքրիկ, փայլուն վահանա­կով. մյուսը՝ զրահազգեստ, պողպատե գլխանոցով, ծանր ասպարով, վաղակավորն ազդրին և երկար նիզակը ձեոին հաղթանդամ մի երի­տասարդ։ Տարիքավոր տղամարդը, որ ըստ երևույթին իշխան էր, ընթանում էր առաջից, իսկ երիտասարդը, որ նրա թիկնապահն էր, հետևում էր նրան։ Երկուսի ձիաներն էլ սաստիկ քրտնած էին և փրփուրով ծածկված։ Երևում էր, որ նրանք երկար ճանապարհ էին կտրել։

Երբ հեծյալներն ընդարձակ դաշտն անցնելով Գարդմանա ձորը մտան, իշխանը թիկնապահին դառնալով ասաց.

— Ե՛զնիկ, արևն արդեն մայր մտավ, պետք է շտապել հասնել ամրոց դեռ մութը չկոխած. ես չեմ կամենում, որ բերդապահներն աղմուկ հանեն դռները բանալու պատճառով։

֊Ի ն չ ի ՛ ց ես քաշվում՛, տ եր,— հարցրեց թիկնապահը։— Չեմ կամենում, որ մեր այստեղ դալը Ս ահ ակ իշխանն իմա­

նա. մտադիր եմ ներկայանալ նրան իբրև մի անծանոթ։— Բայց մի՛թե նրա դղյակում ոչ ոք չի ճանաչում քեզ։

. — Կարծեմ' ոչ ոք։ Ութ տարուց ավելի է ինչ ես բ՜արդման չեմ մտել։ Նույնիսկ թագավորի հարսանիքին չկարողացա նեքկա էի-

- 8 4 -

նել։ Ո՛վ կարող է ուրեմն ինձ հիշել։ Իշխանի տան հին ծառայողնե­րից մեկը Սեղան է, որ մեզ մոտ Գառնիումն է ։ Ինձ կճանաչեր իշխա­նուհին, բայց նա էլ կենդանի չէ, Իշխանի Գավիթ որդին Ամրամի բանակումն է. մնում է ինքը իշխանը և յուր Գրիգոր որդին, Իսկ նրանք երկուսն էլ կույր են. հետևապես չեն կարող ճանաչել ինձ, եթե ես ո՛վ լինելս ծածկեմ նրանցից.

Եթե այդպես է, ուրեմն ես չպետք է բերդը բարձրանամ, այլ պետք է գիշերեմ ավանում։

— Ինչո ւ, — հարցրեց իշխանը,. — Որովհետև ինձ ճանաչում են ոչ միայն Սևադա իշխանի ծա-

ոաները, այլև բերդապահ զինվորները։— Ի նչ վնաս։— Նրանք գիտեն, որ ես ծառայում եմ իշխան Մարզպետունուն,

ուրեմն և իմ պատճառով կճանաչեն նաև քեզ։• — Եթե այդպես է, մնա՛ ավանում։

— Ծաոա եմ հրամանիդ։

— կ դ լաՎ է» գուցե քեզ հաջողվի նաև տեղեկություններ հա­վաքել Սևադա իշխանի մասին, թե ի՛նչ չափով նա մասնակից է այս ապստամբության գործին։

Անշուշտ, Եզնիկը չի հանգստանալ, մինչև որ ամեն բան տե- ղըն ու տեղը չիմանա։ Այստեղի քահանան շատախոսի մեկն է, ես նրա մոտ կիջնեմ։

— Р“4 9 քի ՛չ խոսիր և շա՛տ լսիր։Կարող եմ բոլորովին չխոսել, սակայն առատ աջհամբույր

կտամ։

— ԱյԴ Կ լ աՎ է. պատրաստ արծաթ ունի ՚ս ,— Գեղջուկ քահանային պղնձե դրամներով էլ կգոհացնեմ։Հեծյալները խոսակցելով հասան Գարդմանա վտակին,— դե'հ, է՛լ մի՛ ուշանար, անցի՛ր գետ ակը, ֊ հրամայես ի յ.

խանբէ

Թիկնապահը ոզջունեց տիրոջը և մտրակելով ձին՝ անցավ վտակը և ուղղվեց ավ դեպի ձախ, Գարգման ավանը գնա չու համար, իսկ ք*Հք*անը բռնեց ամրոցի ճանապարհը։

Երբ հասավ բերդասարի ստորոտին, երևաց Գարդմանը յուր սպիտակ պարիսպներով և հզոր աշտարակներով, որոնք ամբաոնում Էին բերդի արևմտյան կողմից ե աք ու ձախ ձգվեչով' միանում հյոլ-

ս ի ս ա յ ի ն մասի անմատչելի չ հ ո ն ա լ ա ն ք ի ն և հարա վցին ու ա ր ե ֊ վէլյան կողմերի վիմահերձ ժայռերի բնական պատնեշներին,

Հեռան գագաթին թառած այդ անառիկ ամրոցը, որ մււթ ը կո- խելու վրա, մանավանդ, ահարկու տպավորություն էր անում ամեն մի անցորդի վրա, մոտեցող իշխանի սիրտը տխրությամբ համակեց, Նա հիշեց ութ տարի առաք յուր և արքայորդի կ ո տ ի մուտքն այս ամրոցը, կ դ ժամանակ, արդարև, նույնպես ուրախ չէր յուր սիրտը, հայոց թագավորը նահատակված, իշխաններն անմիաբան, ա րքա ֊ յորդին անօգնական, ինքը վիրավոր... հարկավ, ուրախ լինել չէր կարող. Բայց Գարգմանն այդ ժամանակ հույս ու հոգի էր ներշնչում մոտեցողին. 11 ահ ակ Սևադան հսկում էր այդտեղ ինչպես մի հզոր առյուծ, նրա համբավը ահաբեկում էր թշնամիներին և խրախուսում լքվածների սիրտը. Իսկ ա ՜յժմ.., այժմ կարծես թե ամրոցը սուգ էր մտել և նրա արտաքին պատկերը ոչ թե զորություն, այլ լքումն ու հուսահատություն էր արտահայտում.

Օրը տարաժամել էր։ Չնայելով որ իշխանի նժույգը հոգնած, և ճանապարհը զառիվայր էր, այսուամենայնիվ նա շտապեցնում էր խեղճ կենդանուն, որպեսզի ամրոց հասնե մի քանի վայրկյան աո աչ։

Չնայելով իշխանի այգ ջանքերին, բայց դեռ ամրոցի ստորոտին չհասած, նա լսեց, որ միջնաբերդից փողը փչեցին* Այդ արդեն ամրոցի դռները փակելու նշանն էր, Ուրեմն էլ շտ ա պ եի հարկ չէր մնում։ — «Անիծյալնե՛ր, ի՜նչ դռնփակի ժամանակ — ք ը ր թ 'մնչաց ինքն իրան իշխանը, և ձիու սանձը ձգեց։ Կենդանին կարծես զգաց, որ տիրոշ եռանդը մարեց, ուստի ինքն էլ իր ծանր քայլափոխն սկսավ։

Դղյակում ա բդեն ճրագները վառեղ էին, երբ իշխանը հաոս՚վ ամրոցի դռանը, որ գտնվում էր արևմտյան կողմից բարձրացող երկու աշտարակների մեջտեղը։

. Իջնելով ձիուց, նա մոտեցավ աշտարակի դրսի պահարանին ե վերցնեչով այդտեղ պահվող փայտե մեծ մուրճը, երեք անգամ ամո։ր զարկեց պատի վրա ամրացրած տախտակե կոչնակին։

— Ո՜վ է, — խռպոտ ձայնով հարցրեց մի պահապանէ

Իշխանը վարանեց պատասխանելու, որովհետև չէր մտածել, թե ի՛նչ անուն պիտի տա իրան։

— Ո՜վ է կոչ անողը, — հարցրեց կքկին պահապանը փոքր ինչ

զայրացած և այս անգամ աշտարակի նեղ պատուհանից դուրս հձ,. Ա յ իր ահագին գլուխը։

— Արքայի ր անբերը------- պատասխանեց իշխանը, առանց մտա.ծ ե լո ւ ։

— Արքայի բանբերը չի կարող մտնել մեր ամրհցը, — զայրա­ցած պատասխանեց պահապանը. — մի’ թե թագավորը չդիտե, որ Գարդմանն արդեն իր հին տիրոջն է պատկանում, — Ա յ ս ասելով նա իր գլուխը ներս տարավ դեպի աշտարակը և լռեց.

Իշխանը մնաց չվարած, Նա չէր սպասում, որ դարդմանացիք միաբանած լինեին ուտիացիների հետ։ Թեպետ հաստատ գիտեր, որ Ցլիկ ֊Ամրամի ապստամբության գործում խառն է նաև Սահակ Սևադան, մանավանդ որ նրա Դավիթ որդին հայտնի կերպով միա- ցած էր Ամրամի հետ, այսուամենայնիվ հույս ուներ, որ Գարդմանա ամրոցի բերդակալը, որ կարգված էր թագավորից, չի դավաճանիլ յուր տիրոջը, որովհետև նրա բազմամյա հավատարիմներից մինն էր. Բայց երբ պահապանի պատասխանը լսեց, համոզվեցավ, որ բոլոր երկիրն ուրեմն Ամրամի հետ է։

«Ի՜նչ անել ա յժմ», ֊ մտածեց ինքն իրան իշխանը և ապա ո ր ո ֊ շեց խորամանկության դիմել, Նա կրկին մուրճը առավ և առաջվա ֊ նից ավելի ամուր զարկեց կոչնակին,

— Բարեկամ, երևի քո թագավորի սպաոավորները սիրում են աշտարակներից կախվել, ֊ հանդգնությամբ գոչեց վերևից պ ահա ֊ պանղ և գլուխը կրկին պատուհանից հանեչով' ավելացրեց, ֊ցա ն­կանո՞ւմ ես որ մի փքին ուղղեմ կրծքիդ,

— Հիմա՛ր, քեզ փորձում էի. քեզ նման անասունը միայն կ ա ֊ րսղ է անօրեն թագավորին սպասավորել,

֊ 4 վ ես դու ո ւ ր ե մ ն , ֊ հարցրեց պահապանը ձայնը մեղմա ցր ֊ նելով,

' — Ամրամ իշխանի համհարզը: Սևադա իշխանին կարևոր լուրեմ թեբեչ։

հսկ եթե աք էյ/г լինի այդէ

֊ Տխմար, ձեր բերդն ուրեմն մի զորակաԴ Էլ կարող Է ասնե,.■ ՚էէ Վ ա խ ենում ։

— Սպասի՛ր, պեաք Է բ ե ր գ ա կ ա ^ հրաման. օա ն ե ն ք , ֊ աքսт т ^рЫ: պաՀապան^ Հևոացավէ.

Մի քառորդ Ժամից ետ աշտարակի պատուհանից կախեցին մի վառած ղամբար, տեսնելու համար, թե արդյոք ուրիշ մարդիկ չկա՞ն ղոան առաջ, և երբ ստուգեցին, որ սպասողը միայն մի հեծյալ է,

եկւէն և ամրոցի դ ա ս ը բացին։Պահապանները տեսնելով, որ ներս մտնողը իշխան է և ոչ հ ա -

ասրակ զինվոր, պատշաճ հարգանք մատուցին նրան, բայց միևնույն ժամանակ խնդրեցին, որ րարեհաճե նախ բերդակալին ներկայանալ, ո ր ո վ հ ե տ և իրանց այդպես էր հրամայված։

Իշխանի նպատակն էլ այդ էր* Նա կամենում էր ստուգել, թե̂ արդյոք բերդակալն իսկապես միացա՞ծ է ապստամբների հետ, թ ե ' ստիպված և առերես է հպատակում նրանց ճնշումներին։

Պ ա հ ա պ ա ն ն ե ր ն աոաջնորդեցին իշխանին դեպի մոտիկ դիտա­նոցներից մինը, որի վերն ահա բկում սպասում էր նրան բերդակա ֊ ,բ , Փոքրիկ և ցածր դոնից ներս մտնելով' նա սկսավ բարձրանալ քարյա նեղ և օձապտույտ սանդուղքներով։ Առաջնորդ պահապանը կանգ առավ վերնահարկի մուտքի առաջ և խնդրեց իշխանին, որ բարեհաճե նախ հանձնել իրան յուր սուրը և ապա մտնե ներս։

Իշխանր հնա անգվեցավ զգուշության համար ընդունված այգ սովորությանը և հանձնեչով զինվորին յուր սուրն ու վահանակը, մտավ բերդակալի մոտ։ Վերջինս մի բարձրահասակ, խոշորադեմ, խելոք աչքերով և ըստ երևույթին բարեսիրտ տղամարդ էր, որ փոքրիկ, կամարակապ սենյակի մեջտեղը կանգնած սպասում էր յուր խորհրդավոր հյուրին։

Հենց որ իշխանը ներս մտավ, բերդակալը գրկաբաց վազեց դեպի նրան և բացս կանչեց.

— Գևորգ իշխան, այս դո՞ւ ես, ի նչ հողմ, ի նչ դիպված։ Այս ասելով, նա գրկախառնվեցավ իշխան Մարզպետունուն և համբուր*

վեց ավ նրա հետ։Իշխանն այս սիրալիր ընդունելությունից արդեն գուշակեց, որ

բերդակալն ապստամբների,հետ չէ, ուստի նշանացի հայտնեց նրան, որ պահապանը կանգնած է գռան առաջ, և խնդրեց, որ հեռացնե նրան։

— Ռ՞վ կա այդտեղ, — Գոչեց բերդակալը դեպի դուռը գնալով»— Ես եմ, տեր, — պատասխանեց պահապանը և ներս մտավէ— Գի՛ր այստեղ իշխանի սուրն ու վահանակը և իջի՛ր ներքև,

- 88 -

հրա մա յեց բերդա կա լը ե պահապանը կա տ ա րելով նրա հրա մա նը '

հեռա ցա վ։

Երբ նրանք միայնակ մնացին, բերդակալն աոաջինն սկսավ խ ո.“Իի

կասկածում, որ այստեղ եկողը արքայի մարդկանցից Է, պահապաններն ասացին, որ դու քեզ նախ արքայական և ապա Տւիկ֊Ամրամի համհարզն ես անվանել։ Սկզբում շփոթվեցի, կար- ծելով, թե եկողը Ամրամի մարդկանցից Է. բայց հետո իմացա, որ մեր պահապանի' արքայի հասցեին ուղղած անզգույշ խոսքերից հետո ես խոսքդ փոխել, իսկույն գոլշակեցի, որ մեր հավատարիմ֊ ներից մինն Է եկողը։

Այժմ ասա', որտեղի՞ց և ինչպե՞ս հասար այստեղ, ինչո՞ւ միայ- նակ ես. ո՞ւր են թիկնապահներդ. ինչ չուր ունիս արքայից. ար_ դյոք եգերացիներից հույս կա՞, թե" Ոստանում պետք Է զորաժողով անել------շտապով և իրար ետևից հարցեր արավ բերդակալը։

Մարզպետունի իշխանը, ըստ երևույթին, հեղինակավոր անձն Էր բերդակալի համար։ Վերջինի հարցերին նա չշտապեց պատասխա­նել, այլ նստելով տախտակե աթոռակի վրա, որ այդտեղի միակ կա­րասին Էր, աոաջարկեց խոսակցին նույնպես նստել յուր հանդեպ' դիտանոցի պատուհանին։

— Դու դեռ երիտասարդ ես, Վահրամ, իսկ ես տարիքս անցրած։ ճանապարհի երկարությունն ինձ հոգնեցրել Է, թող որ մի փոքր հանգստանամ և ապա խոսեմ, ֊ն կ ա տ ե ց Մարզպետունին։

— Ա՛խ, ների՛ր ինձ, իշխան, քո ներս մտնելով ես այնպես ուրա­խացա, որ մինչև անգամ շփոթվեցա և տանուտիրական պարտավո­րությունս մոռացա... նույնիսկ նստել չաոաջարկեցի քե զ ... Ների՛ր ինձ, աղաչում եմ։ ԲայՏ մենք ինչո՞ւ այստեղ ուշանանք, շնորհ արա ինձ, ե՛կ իմ տուն, այնտեղ հոգնությունդ կառնես և ավելի հանգիստ կխոսակցես։

Այս ա սելով բերդա կա լը վեր կա ցա վ և կ ա մ են ո ւմ Էր ա ռա ջնորդելիշխ ա նին, Բա յց նա տեղից չշա րժվելով , նրան Էլ աոաջարկեց ն ըս- ա ել:

Վահրամ, ես քո տՈլնը գալ չեմ կարող> _ պսաց իշխ անը>_

ի ձ չպետք Է տեսնեն քո տանը, Մի քանի տեղեկություններ ունիմ քհզա ից առնելու ե փոխարենը քեզ հաղորդելոլ. այդ վերջացնենք, և ա յնուհետ և ես պիտի գ ն ա մ Աևադա իշխանի մոտ, Մենք ա յժ մ

- 8 9 -

այնպիսի տագնապի մեջ ենք, որ հյուրասիրական իրավանց ու պար- տավորությանց ուշադիր լինել չենք կարող։

_ Շատ լավ, ւ -րա', ինչ որ հաճելի է ք ե զ , - պատասխանեց

բերդակալը և տեղը նստեց,Մարզպետունի իշխանը հաոեց աչքերը բերդակալի վրա և մի

խորհրդավոր հայացքով նայելով նրան ոտքից մինչև գլուխ, լուրջ

ձայնով հարցրեց._ Վահրամ իշխա՛ն, կարելի" է ա յժմ վստահանալ քեզ վրա

այնպես, ինչպես վստահանում էինք տարիներ առաջ Վահրամ սե-

պուհի վրա,_ Իշխան, շնորհակալ եմ այդ անկեղծ հարցի համար։ Այժմ

այնպիսի ժամանակում ենք ապրում, որ Մարզպետոմփ իշխանն իրավունք ունի կարծելու, թե նախկին Վահրամ սեպուհը դարձել է արդեն մատնիչ, մի տիրադրուժ. մանավանդ որ այժմ ծառայում է ապստամբների դրոշակի տակ, Բայց ես կարող եմ հավատացնել քեզ, որ ո՛չ տարիները և ո՛չ հանգամանքները չեն փոխել իմ մեջ ոչինչ, Արքայի նախկին հավատարիմը այսօր էլ նրա հավատար֊ մագույն ծաոան է։ Թե ինչո՛ւ ապստամբների հետ եմ ա յժմ, դրա պատճաոր ոչ թե իմ, այլ արքայի շահն է, որ ես չկարողացա ան­

տեսել։— Ինչպե՜ս. բացատրի' ր ինձ,— Երբ լուր հասավ այստեղ, թե Ցլիկ֊Ամրամը ապստամբու­

թյան դրոշ է պարզել, Սևագա իշխանը հարմար աոիթ համարեց օգուտ քաղել այդ դեպքից* յուր վաղուց գուրգուրած նպատակն իրագործելու համար, Անմիջապես նա հրավիրեց յուր մոտ Գարդ­մանա ազնվականները և ժողովրդի գլխավորները։ Հրավիրվածների մեջ էի և ես. Իշխանն այնպիսի Հաո խոսեց մեր առաջ, որ գարդմանա- ցի հայրենասերներլ։ բոլորովին խելագարվեցան...

— Ի՜նչ էր ասում,— Չեմ կարող բոլորը հիշել, բայց ինչ որ չեմ մոռացել, այն

կհաղորդեմ, Ազնվականները խմբված էին իշխանի պատշգամում, իսկ ժողովրդի գլխավորները՝ ապարանքի բակում, Երկու ծառաներ թևերից բռնած դուրս բերին Սևագա իշխանին, երկու ուրիշ ծառաներ է ։% Գրիգոր իշխանին, Ծանր, սարսափելի ծանր ահավորություն՜ արավ մեզ վրա կույր հոր ու որդու երևալը։ ՛հեռ Սևագա իշխանը բֆ"''՛ բանը շբսւցած, բակում խռնված ժողովրդի մեջ՛ թագավորի անվանն

ուղղված անեծքներ լսվեցան։ Սևագա իշխանը դեպի պատշգամբի Ь*Ь р *е <ա«աէանալ»վ, հենվեցավ գավազանի վրա և մոտավորապես հետևյալը խբաեց.

. _ Իշխաննե՛ր և ժողովուրդ. ձեր աչքերով ահա' տեսնում եք, որ հզոր Սևադան, ղարդմանացոց պարծանքը և թշնամիների ս ա ր ֊ սափը, ապիրատ փեսայից կուրացած՝ յուր ծաոաների շնորհիվն է միայն ձեր աչքին երևում։ Չէի կամենալ, որ իմ ժողովրդի ամե­նից սինլքոր անդամը հանդիպեր այսպիսի դժբախտության, որ ծե- րունի հոր և երիտասարդ որդու համար ստեղծեց հարազատի ձեռքը։ Ծանրատար մի վիշտ է այս։ Դուք տեսնում եք Գարդմանը. նրա երկինքն ու արևը, լեռներն ու դաշտերը, նրա ծաւլիկն ու գարունը... Ես զրկված եմ այդ բոլորից. բա յց այղ չէ միայն ի մ ցա վը, Ես չեմ կարողանում իմ ժողովուրդն անձամբ խնամել, նրա վշտերն ամոքել, իմ հիվանդներին այցելել, իմ որբերին պատսպարել, իմ այրիների արտասուքը սրբել, իմ գերյալներին վերադարձնել... Սևադան կա­րոս, է ա յժմ յուր ծաոաների շնորհին, եթե նրանք չկամենան, ո՛վ գարդմանացիք, ես չեմ կարող մինչև անգամ արևի ճառագայթնե­րով իմ սառած մարմինը ջերմացնել... Իմ տունը, որ մի օր կենդանու­թյան հնոց էր, այժմ կույր բվիճակների կացարան է դարձել, Այս ամե­նը տանում ե մ ես, որովհետև զրկված եմ աստուծո լույսը տեսնելու կարողությունից։ Բայց դուք, գարդմանացի քաջեր, դուք, որ առողջ աչքեր, զորեղ բազուկներ, աննկուն կորով ունեիք և ունիք, ինչպե՜ս եք կարողանում տանել այն անարգանքը, որ Աշոտ-երկաթը գրոշ- մեց ձեր ճակատին, ձեր հայրն ու առաջնորդը կուրացնելով, ձեր ազատությունր շղթա յելով*,*

«Ժողովո՛ւրդ Գ ա ր դ մ ա ն ա բ ա ց ական չեց իշխանը, — ես բա ր ձ ֊ րացբի քո անունը իմ հաղթություններով, դու ստորացրիր նրան քո անմռունչ հպատակությամբ... Եթե քաջություն չունիս դեն ձգել այգ անարգանաց լուծը, քաջություն ունեցիր գոնե մի սուր ցցել իմ կբծքին, որպեսզի Սահ ակ Սևագա յի վշաեբը գոնե նրա մահվամր անհետանան աշխարհից, որպեսզի քո որդիները Սևադայի բողոքի չլսեն և քեղ չանիծեն.,.»,

Իշխանը դեռ չէր վերջացրել խոսքը, որ բո չոր ավագանին և նրա кщ էլ Ժողովուրդը միա բերա ն ա ղա ղա կեց\

' «Կորչի բոնավոբը, Գաբգմւսնն ազսա, է այս վայրկյանիս և մեր իշխանն ՛է Սահ ակ Ս1այգան...»է

- 9 1 -

Մի քանի րոպեից հետո ամբողջ ամրոցը խռովյալ ծովի կեր­պարանք առավ, ժողովուրդը դուրս եկավ զենքերը ձեռին, կարծես թե թագավորի բանակը պաշարել էր նրան։ Պատնեշներից դուրս վռնդեցին վանանդացի պահապաններին, սպառնալով կոտորել բ ո , լորին, եթե չէին հնազանդիլ Սևադայի հրամանին։ Իսկ կատաղած ամբոխը դղյակի բարձունքից Հափշտակելով արքայական գրոշը, նրա տեղ Գարդմանա վիշապանիշը պա բզեց...

_ 0 ', այդ արդեն չափազանց է, — բացականչեց Մարզպե­

տունին։— Այո' , և ուրիշ մեծամեծ ավերումներ կանեին, եթե ես իսկույն

իմ պահնորդների խումբը հավաքելով՝ հպատակության երդում

չերդվեի ՍԼադային։_ Ավելի լավ չէ՛ր լինիլ, եթե քո խմբով հեռանայիր ամրոցից,

քան հպատակություն երգվեիր։— Ոչ, այն ժամանակ արքայի օգտին գործելու կամ ոսոիացոց

շարժումները դիտելու հնարավորությունից կզրկվեի* М աՏժմ ապստամբների մեջ գտնվելով՝ կարողանում եմ շատ բան աեսնե1

և իմանալ։Բերդակալի պատմածները ծանր տպավորություն արին Մարզ­

պետունու վրա. նա գլուխը կախեց և ընկավ մտածության մեջ,— Մի՛թե դու ինձ մեղադրում ես, — հարցրեց բերդակալը փոքր

լռությունից հետո։— Այո՛, մեղադրում եմ, — պատասխանեց իշխանը գլուխը վեր

բարձրացնելով։— Рш}д 1է՞ " Ր ես ա^գՒ եմ տՎեԼ ստիպողական հանգամանք­

ներին։— Միշտ և ամեն տեղ լինում են այդպիււի հանգամանքներ։

Եթե ամեն մի բերդակալ տեղի տա ստիպ։ զական անգամանքնե­րին, այն ժամանակ բոլոր պետական ամրոցները թշնամու ձեոը կանցնեն։

— Ես տեղի եմ տվել ոչ թե արտաքին, այլ ներքին թշնամինե­րին։ Ես չէի կարող իմ փոքրիկ գնդով դեմ գնել բազմաթիվ ամրոցա­կաններին. չէի կարող նաև եղբայրասպան կռիվ մղել իմ հարազատ­ների դեմ. բավս/կան է, որքան միմյանց արյուն թափեցինք•«.*

Բերդակալը վերջին խոսքերի արտասանեց ջերմությամբ։- Ո -

Մարղպետունին նայեց կ ա ն մի խորհրգավո այացքով և գ խը շարժեց։

— Մի թե ինձ վրա բարկանում ես դու, կամ, գուցե, անկեղծ չե ՛ս դանում ՝իմ պատասխանը։

— Ընդհակառակը, շատ անկեղծ եմ գտնում, ինքս լավ ըմբըո- նում եմ մեր դրության ծանրությունը։ Թշնամին աչքերը հա ոած սպասում է հարմար առիթի' մեր երկիրն արշավելու, մենք էլ մեր ձեռքով պատրաստում ենք այդ առիթը։ Դու, բարեկա՛մ, չես կամենում եղբայրասպան կռիվ մղել հարազատիդ դեմ, մի՛թե ես կարող եմ այդ արդար իրավանց հակառակիր չէ՛ որ եղբայրասպա- ն ո ւթ յո ւն ը նույնիսկ ա նձնա սպ ա նություն

— Շնորհակալ եմ, որ հասկանում ես ինձ, Ես իրավունք կտամ, քեզ սուր ցցել իմ կրծքի մեջ, եթե այդպիսի թ ո ւլո լթ յՈլն արտաքին թշնամու դեմ անեի. բայց ի՛նչ մեղքս թաքցնեմ, հարազատի վրա &եո.ք բարձրացնել չեմ կարող,

ք Г Ե, Վ է՛Րբեք Էլ բարձրացնես... բայց գուցե կարողա-նա1ՐՐ խոհեմության ճանապարհով այս պառակտման աո աջն առ­նել, Պետության ամբողջությունը պահպանեչոլ համար, այո, չպետք է երբեք հարազատի արյուն թափել, բայց ապստամբ հարազատին զի աթափ անելու նպատակով կարելի է խորամանկեր Ամբոխն ամեն Հ ղ էլ նման է այն ոչխարներին, որոնք գայլի խոսքերից խաբվե_ լով նրա ձեռքն են մատնել պահապան շներին, որպեսզի այդպիսռվ

7 / ձ լ Կ թյՈ Լկ ՎաԱտաԿեն- Ի-Կ Վերջինս, պահապանշները խեղդելուց ետ, սկսել է հիմար ոչխարները կոտորեր Կա­խելու արժանի են այն իշխանները, որոնք հարստահարում են ամ­բոխի այգ անմտությունը։ Մեզանից ամեն մինը յո լր բ „ լոր

զՒ ՎՒ ԴաՎաճաննեՐԻ Դեմ, Ով ռր հայրենականԳահի թշնամին է, նրան ամեն մի հայ յուր իսկ յ դ բթշնյ ին *

ս> ար , րովհետև այնքան ծանր զոհաբերություններով ձեռք բե-

Г 1 Т ^ ^ թ Հ ւ նե ստրկություն են սպասում, ™

֊ ֊ Ա յ դ ամենը գիտեմ. բայց ես խորամանկելու էչ ճանապարհ 1 "ձ ե ի , սիրելի' իշխան ։

հ ' ն 7 ձ է Ւ ո ե\ ւ / մեղադ? ՈԼմ՝ ШЬаШАЪ ան9ել է> Այժմ ինչպե՛ս,մհ А ի տ ձ ե ն ք մեր ա՜յս պառակտումները, մտածե՛լ ես երթս.

9 «Բա ասին, չէ ' „ր շարունակ դեպի կործանումն ենք գնում՝,

_ Մաաձեչ եմ, այն կ երկար ժամանակ, Մինչև անգամ որոշ ծոագիրներ եմ կազմել, թե ի՛նչ դեպքում ի՛նչ ձևով պիտի գործենք,, քաէ9 զու, իշխան, ամենից առաջ պատմիր ինձ, թե ի՛նչ դրության մեջ Է այժմ Ոստանը, ովքե՛ր են թագավարի հետ միաբան, որքա ՚ն զորք կարելի Է անջատել բերդերից, և հետո, թե ինչո՛ւ դու միայնակ դանվում ես այժմ այստեղ, միով րանիվ, ծանոթացրու ինձ մանրա­

մասնորեն մեր արդի դրության հետ, որովհետև այս հեռավոր ան. կյունում ես շատ քիչ տեղեկություն եմ առնում ձեր կողմերից, և այնուհետև ես իմ խորհուըդները կհայտնեմ քեզ. եթե րանավոր կզըտ. նես նրանց, կգործադրենք միասին, եթե ոչ, կանեմ այն, ինչ որ դու

կհրամայես։Բերդակալի հետաքրքրությունն ու արած հարցերը կարծես տա.

րակուսանքի մեջ ձգեցին Մարզպետունի իշխանին, նա կասկածում Է ր , թե չլինի" յուր ծրագիըները խանգարնրւ նպատակով Է րերդա- կալն այդ հարցերն ուղղում իրան։

Այս մտքերն ստիպեցին իշխանին րւել մի քանի վայրկյան,Բերդակալր գուշակեց նրա լռության պատճառը և ժպտալով

նկատեց ._ Թող կասկածները սիրտդ չպղտորեն, սիրելի իշխան, իմ հա.

վատարմու թյունը մի' շափիր այն դրությունից, որի մեջ գտնում ես ինձ, այլ չափիր ա՛յն անցյալից, որ ծանոթ Է քեզ և արքային։ Ասացի, որ խոնարհել եմ Ս Լադային՝ իմ թագավորի շահն ունենա- ր վ ի նկատի, և այս կ միակ ճշմարտությունը, որ հայտնեցի քեզ,

ուրիշ դիտումներ մի՛ որոնիր վարմունքիս մեջ։ Եթե ամբողջ Գարգ* մանն ինձ ն,[իրելու լթ ե ի ն , դարձյաչ այդ նվերը իմ աչքում չէր գե- րակշոիլ այն անարգանքին, որին ես արժանի կհամարեի ինձ, եթե իսկապես դավաճանած էինեի իմ արքային**,

Այս խոսքերն արտասանվեցան այնքան անկեղծորեն, որ Մարզ- պետունի իշխանի կասկածներր փարատեցան։

— Ա յո', Վահրամ, չեմ ծածկում թեզանից իմ կասկածը, վախե­նում եմ ամեն թան հայանեվ։ ժամանէսկը և մարդիկ կործանել են իմ հավատը։ Բայց քեզ վրա, այս վայրկյանից սկսած, աւածաւմ եմ ար­դեն մեծ վ4սոահ*ւթք1հմէ<։ Աքսռւամեն այնխվ, շատ րան չպիաի խոսեմքեզ Հեա, էպթովհԽոև ժամանակը կարճ Է - պեսւք Է շաապել Սևադայի մռայ Կսէքիէսա՚եմ ԼքԱէն վերադառնալ այստեղ,-իаф եքև աքզ չհ*>՝

էռղի, այսուամենայնիվ պիաի հավ„ա ա մ, *ր Գա„ մապ ֊ մե թան յուր հավատարիմն ունի։

Ամննաա նձնվձր հավա տարի մը է- Շնորհակալ եմ. շս ի ՚ր , II սաանն ա յժմ խաղաղ Է , Ինչպես գի

«ե ս , թագավորը վազոլց հաշտվաձ Է Աբաս եղբոր հետՀ Սյունյաց Վասակ իշխանի, Միակ չ ա ր ի ք ը Ա շ „ տ սպարապետի . տությունն էր, այգ էչ մեջտեղից վերացավ, Ես և կաթողիկոսը ամեն հնար գործ դրինք, մինչև որ հաշտեցրինք նրան թագավորի հես,, Երկուսը միասին մինչև անգամ Դվինը պաշարելով' գրավեցին և հագարացիներին դուրս քշեցին նրա սահմաններից, Սպասում էինք, որ երկար ժամանակ այլևս ոչ մի խռովություն չի ծագի, մեր

Г Ր մ ' ՄիՆչև աՆգամ т п ^ш Ի* մթություններ սարքեցինքԳվինրմ և քանի օր էր, որ դրանով էինք զքւազված։ կ ահա, հանկարծ Ցլիկ֊Ամրամի ապստամբության րւրն առանք, Թագավորը չ հավատում, թե ապստամբությանն այդքան մեծ ծավալ կլիներ ստա ցա ծ ուստի միայն յուր թիկնապահների խմբով դ „ լ ր ս եկավ Ц

կից, Նա այն կարծիքին էր, թե Ուտիք հասնելով' տեղական ^ Լ կ Ա

11"! Լ Р Ւ ' ԳՈԼցե ШПШЪд ^ - ^ ա հ ե ղ ո ւ թ յա ն , ապսաամբը կնվաճեր, Բայց գնալով այդտեղ, գտնում է ամբողջ նահանգն ապրս. տամբած, Երթ նա լուր տվավ ինձ այդ մասին, ես արդեն թագա^կան ընտանիքը բերած էի Գառնի) որովհետև Երազգավորսի ամր„ լ . թ։անն այլևս վստահանալ չի կարելի, Աբասն " Հ Հ

դենը բավական անխղճորեն ավերեչ են նրան, Այդտեղ, սակայն, ես թ գոլհուն չհայտնեցի ապստամբության վտանգավոր կերպարանք առնելՈլ լուրը որպեսզի չանհանգստացնեմ նրան, բայց բանն այն- պես ^ Ր ՔեցԻ որ նա ինքն աոաջարկեց ինձ գնաչ Ուտիք ' թագավորի

րշավանքի մասին տեղեկություն առնելու և, եթե հարկավոր էրօգնական հ կ ո լ կ ա ն ։ Եվ ձս եկա ։ թա յց ի Հ ձ չ Հ

իայ ա րողջ ւտիքը, այլև Արցախոլ և Գուգարաց մեծ մասը ա պ րս ֊

հ ա ! 7 ծ \ Г ^ ШННЬЯ1, ^ մ , Նա հ ո ւ Լատված էր և կամենում էր վերադառնալ Ոստան, Բայց այս մի </.

ԷՐ' Եթե աՈակ Ց№ ֊* Դ ա մ ը նվա ճե ֊ ւ * Т թ' , հ ա կ ' ՀաՎ“" " ա9 » * եմ, ապստամբությունն ա վ ե ֊

1 ^ : ^ Г шЬшр։ Ւ պԻ լթյա ն ա ն դ Լ .Ի՜նչ անեինք, զորք շկար. 4 ՞

Բ թ4եք,Ն փակած էին թագավորի աո1 ,— 35 —

ՀաՀաաաբֆմ ճանաչվածներն անգամ միաբանել էին Ամրսվի հետ, Այսուամենայնիվ, հարկավոր էր ցույց տալ, թե թագավորն անօգ­նական չէ Ուտիքում, և ապստամբին պետք էր տեղն ու տեղր նվա­ճել, Ահա այո նպատակին հասնելու համար խորհուրդ արինք, որ թագավորը շարունակն յուր ճանապարհը դեպի եգերացոց աշխար-

կ , д пчд տաւՈԼ Р ь ‘»ւցեւո լթ !ան * Գնոլմ ն? ան9 Р шчш~վորին և թե Ուտիքում կանգ առն! լու ' պատակ բնավ չէ ունեցել, Ի'սկ եգերացոց թաղավորը, հավատացած էինք, օգնական զորք կտար արքային, որովհետև նա շնորհապարտ էր նրան այն բարության համար, որ նա արավ իրան, ափխազաց 9 ուրդեն իշխանը եգերացոց սահմաններից հալածելով և նրա ասպատակները ցրելով,

Թագավորը յ ու , թիկնապահներով ճանապարհ ընկավ. Իսկ ես

ակսա Ուտիքը շրջել Ւմ մԻ <^ՎատաԲմԻ հետ մԻասԻն։ ԲոԼ"Ր 1ե~ներն ու ավաններն անցա, բերդերը դիտեցի, ապստամբության սահ­մանները քննեցի և եկա այն եզրակացության, որ չկա այս կողմե­

րում մի կետ, որին ապաստանել կարողանայինք, գործը խաղաղու­թյան միջոցներով ավարտելու համար. Մնում էր ուրեմն հայտնի պատերազմ մղել ապստամբի դեմ։ Այս միջոցում ահա եգերացոց

աշխարհից արքայի սուրհանդակը հասավ, որ ավետում էր ինձ, թե եգերացոց թագավորը մեծ զորք է հանձնել նրան, և թե ինքը շուտովկճանապարհվի աձս կողմերը։

— Ուրեմն թագավորը գալիս է եգերացոց զորքերով, ուրա-իտացած հարց րեց բերդակալը։

— Այո, Եվ ես հենց մի քանի օր առաջ սուրհանդակ ուղարկեցի թագուհուն, հայտնելով նրան, թե շուտով Ամրամի ապստամբու­թյունը պիտի ճնշենք, բայց չհայտնեցի նրան, թե դիմել ենք եգե­րացոց օգնության է

_ Կարիք Էլ չկար, Բայց շո՜ւտ կհասնե այստեղ թագավորըI

— Անշուշտ մի քանի օրից, բայց ինձ հարկավոր Էր մինչև նրա հասնելը' մի վերջին գաղտնիք ևս բանալ, այն Է թե ի նչը դրդեց Ցլիկ ֊Ամրա մին ապստամբել արքայի' յուր բարերարի դեմ, Չէ որ Աշոտ-Երկաթի աննախանձ բարության շնորհիվ է, ^որ նա այսօր Ուտյաց աշխարհի կուսակալը և հյուսիսային բանակի հրամանա­տարն է. Ինչո՞ւ -Ьт. ‘ չարությամբ է փոխարինում բարությունը»

. — Այո՚դ Ամրամի այդ վարմունքը զէՕրմէս^րև^՚կձաե^փքէձ,— 98 —

Դու ոչ մի պատճառ չգիտե и, — հարցրեց Մարզպետունի իշխանը մի տեսակ կեղծ պարզությամբ,

֊ Ո ՛ չ ,— Ինձ թվում է, թե նա ապստամբել է Սևադայի խորհրդով*— Իսկ ես ընդհակառակը' կարծում եմ, որ Սևադան ապստամ-

րեցրեց գարդմանացիներին' միմիայն Ամրամի համարձա ությունից խրախուսվելով,

— Եվ չե՞ս սխալվում— Ինձ թվում է թ ե ' չեմ սխալվում, Սևադան նրան գրգոել չէր

կարող։— Բայց ես հենց այդ հանելուկը լուծելու համար եկա այստեղ»

Ես կասկածում էի Սևադայի վրա. և մի քանի տեղեկություններ էլ, որ քաղեցի իմ ճանապարհորդության ժամանակ, հաստատեցին իմ կասկածները։ Ես տակավին չգիտեի, թե նա Գարդմանն էլ է արքայից Օւպստամբեցրել, որովհետև, ի՛նչ մեղքս ծածկեմ, չէի կարող հա վա ֊ Աէալ, թե Վահրամ բերդակալը թույլ կտար նրան այդ քայլն ա նել...

— Ես բացատրեցի քեզ, թե ի ՛նչ Հանգամանքներ ստիպեցին ինձ վարվել այդպե ...

— Ա՚է՛ ընդհատիր, ես քեզ չեմ մեղադրում, արդեն ծանոթացա այգ հանգամանքներին և տեսնում եմ, որ Դարդմանն էլ ապստամբ­ների հետ է . և որ մեզ մնում է բարեկամ միայն Վահրամ բերդակալը»

— ПՐՒ 1ԼՐա կարող է թագավորը վստահանալ ամեն դեպքում»— Անշո ւշտ։ Այժմ ուրեմն դու մնա այստեղ և հրամայիր, որ

պահապաններիցդ մինն առաջնորդն ինձ դեպի Սևադայի ապարանքը։ Ես նրան պիտի ներկայանամ իբրև մի անծանոթ կամ օտարական, և ամեն հնար գործ պիտի դնեմ ինձ համար այդ անհայտ գաղտնիքը պարզն լու,

— Բա1ց ԴՐանից ի՜նչ օգուտ. Միևնույն չէ՞ քեզ համար, թե ո՛վ ո ւմն է գրգռել. ապստամբությունն ակներև է. դրա դեմ պետք է գոր­ծել։

— Դրա դեմ, ա յո՛, պետք է գործել եռանդով, բայց կարևոր է նաև այս գաղտնիքը լուծել, որպեսզի չարիքը կարողանանք ա ր ֊ մատից խ լել<

— ^"Լեւին հարցնելու իրավունք չունի մ. արա', ինչ որ հաճե-1ի է քեզ։ Հարկավ, քո փորձառությունը չի կարոտում իմ խ որհըր ֊ № > պատասխանեց բերդակայր, և պահապաններից մինին կան-

- 97 -

7 г Մա г ւքսյե ւո и ւն|ւ

չեչով' հրամայեց առաջնորդել իշխանին մինչև Սևադա իշխանի ապա.

րանքըէՄութը ոխե Էր և ամրոցի նեղ ու մանվածապատ ուղիներն

անտեսանելի դարձրել։ Բնակիչները քաշվել Էին տուն, լռությունը տիրում Էր ամեն տեղ և մենավոր անցքերում լսվում Էր միայն իշ­խանի ձիու քայլատրոփը, որ մի-մի տեղ ստիպում Էր պահապան շներին հարձակվել անցորդների վրա և իրանց աղմկարար Հա չյու- նով խանգարել ամրոցականների խաղաղությունը։

Սահակ Սևադայի ապարանքին հասնելով, իշխանը հրամայեց ր լր առաջնորդին վերադառնալ և ինքր միայնակ առաջ անցավ։

Իշխանի ապարանքը, որ միևնույն ժամանակ զորավոր մի գըղ- յակ Էր, գիշերվա այդ ժամին փակած չէր ոչ մի կողմից։ Ըստ երևույ­թին նրա կույր տերերը չէին սպասում ոչ մի հարձակման և չէին իսկ երազում, թե կգտնվի մի տմարդ թշնամի, որ սիրտ կանե գիշերվա այդ ժամին երկու դժբախտների գիշերվա խաղաղությու­նը վրդովելու։

Իշխանը մտավ ապարանքի բակը դղյակի մեծ դռնով։ Երկհարկ­յան այդ ընդարձակ շինությունը յուր մեձամեծ դահլիճներովդ բազ­մաթիվ սենյակներով և աչ ու ձախ թևերին գրկած հզոր աշտարակ­ներով թաղված էր համարյա խավարի մեջ։ Չնայելով որ Սևադան այդ միջոցին արդեն յուր երկրի ու ամրոցի տերն էր, այսուամենայ- նիվ նրա ապարանքում կենդանություն չէր երևում, ձայն ու շշուկ չ՛ր լ,վում. Ապարանքի մի կողմի վրա գտնվող մի քանի նեղ պա­տուհանների մեջ միայն երևում էր նվազ լույս, իսկ ստորին հարկի խցերում խլրտում էին ծառանհրը։

Իշխանը նայեց այդ հսկայական շինության վրա և նրան շրշա ֊ պատող տխուր լռությունը ճնշեց յուր սիրտը։ Նա հիշեց այն երջա­նիկ օրը, երբ ինքն աոաջին անգամ ոտք դբավ այդ տան դռանր։ Ի նչ կյանք, ի՛նչ աշխույժ, ի՛նչ ոգևորություն էր թագավորում այն ժա­մանակ այդ տան շուրջը, իսկ ա՛յժմ, որպիսի մեռելություն. Կարծես թե իրոք մահվան ավերիչ ձեոքը ծանրացել էր այգ իշխանա­կան դղյակի վրա։

аԵվ այ и բոլորի պատճառը մի ապօրինի քա յլ, ողջախոհության դեմ մի հանցանք...3),— շշնջաց ինքն իրան իշխանը և խոր հոգոց Հանեց։ Ապա մոտենալով ներքին հարկի խցերից մինին, մտրակի կոթով դուռը բախեց։

- 9 8 -

Գուրս եկողն իշխանի Հին ձա ռահերից մինն էր. Մարզպետունին իսկույն ճանաչեց նրան, որովՀետև ճրագը րա ձեոքումն էր, Ա յ գ

անՀաջող Հանդիպումը տխուր տպավորություն արավ իշխանի վրա, որովհետև եթե իրան ճանաչեին, այլևս յուր ծրագիրներն առաջ տանել չպիտի կարենար։ Մի նվազ Հույս էր միայն մնում, այն է՝ թե գուցե այդ ծառան մոռացած լինի իրան։

Վերջինս, որ իշխանի արտաքինից արդեն տեսավ, թե հասարակ մարդ չէ իրանց այցելողը, իսկույն դուրս կանչեց ընկերներին, որոնք այս ու այն կողմերից Հավաքվելով՝ վառեցին բակի մեջ պատրաստ եղող կպրաձյութի ղամբարը, և սկսան իրենց ծառայությունը մ ա ֊ աուցանել իշխանին։

Լուր Հասցրին իսկույն ևեթ իրանց տիրոջը, որ մի նշանավոր հյուր է եկել իրանց։

Իշխան Սևադան Հրամայեց Հայտնել Հյուրին, որ «սիրով սպա. սում է յուր Հին բարեկամ և ամենաազնիվ իշխան Գևորգ Մարզպե. տունունտ։

Իշխանր շեմքի վրա մնաց զարմանքից սառած։— Որտեղի՞ց իմացավ իշխանը, թե Մարզպետունին է յուր Հյոլ.

րը, — Հարցրեց նա լուր բերող ծառային, փ ո քր ֊ի նչ այլայլվածւ֊ 0 ' , ե՛ս տվի նրան այգ ավետիքը, կամեցա ուրախացնել իձ

իշխանին, — ինքնագոՀ ժպիտով պատասխանեց ծառան։■ Իսկ դո ւ, տղա ՚ , ճանաչո՜ւմ ես ինձ։

Սա իմ որդին է, տե՛ր, — մոտենալով իշխանին՝ ժպտալով խոսեց Հինավուրց ծառան. — ես Հայտնեցի նրան, թե մեզ Հյուր եկողը փառավոր Մարզպետունին է ... Տեսնո՛ւմ ես, իշխան, որդիս մեծացեչ է. այն ժամանակ, որ դու Հիվանդ պառկած էիր մեզ մոտ, սա դեռ փոքր էր. խելոք, պատվական տղա է ...

Իշխանր տեսավ, որ էլ ծածկելու տեղ չմնաց։Այո , երևում է, աստված պահե, — արագ֊արագ պատաս­

խանեց նա շատախոս ծառային և ներքին դժգոՀոլթյամր բարձրա­ցավ վերին դստիկոնը։

«Ապարդյուն ա յցելություն... գուցե և ի մ ձեռնարկությանց Հա­մար խափանարար Հ ա ն դ ի պ ո ւմ ն ...» , ֊ մտածեց ինքն իրան ի շխ ա ֊ եք և նևրս մտավ Սևադայի առանձնարանը։

Գարդմանա Հինավուրց իշխանը նստած էր այդտեղ աո անձն ա*. 1ա նի անկյունում դրված և թավիշներով զարգար ած մի „ա խ տ ի վրա

ծալապատիկ, համակ սևազգեստ, համարիչը ձեռքին։ Նա գլուխը բարձր բռնած և ուշադրոլթյունր լարած, ինչպես առհասարակ անում են բոլոր կույրերր, ուղղել Էր դեմքր դեպի առանձնարանի դուռը։ Հենց որ ներս մտնող քայլերի ձայնն առավ, ժպտալով հարցրեց.

— Իշխա՜նն Է եկողը։— Այո՛, քո խոնարհ ծառան, — պատասխանեց Մարզպետունին

և արագ քայլերով սկսավ մոտենալէ

— Ե՛կ, իմ սիրարժան հյուր, ե՛կ, մոտեցի՛ր ինձ, ես չեմ կարող քեզ ընդառաջել. աստված զրկել Է ինձ այդ ուրախությունից, ե՛կ և գրկիր ինձ...

Այս խոսքերի հետ նա բացավ յուր գիրկը և Մարզպետունի իշ­խանը, որ արդեն մոտեցել Էր' ջերմագին գրկախառնվեցավ նրան։

Սևադան սեղմեց նրան յուր կրծքին, համբուրեց մի քանի անգամ և հեկեկալով ասաց.

— Կերպարանքդ չեմ տեսնում, իմ ազնիվ բարեկամ, բայց հոգիս միացած Է հոգուդ և նա ինձ շշնջում Է, թե սիրտդ խռոված Է Սևադայի դժբախտությամբ և թե աչքերդ արտասվում են արդեն..

Եվ իրավ, Մարզպետունի իշխանը չկարողացավ զսպել իրան, Սևադայի գրկում արդեն նա փղձկեցավ և լուռ, անմռունչ արտաս­վում Էր։

Այդ մարդը, որ արտաքուստ այնքան զորեղ և աննկուն Էր երևում, մի նորատի կնոջ չափ փափուկ սիրտ ուներ։ ՚

— Նստի ր այստեղ, ինձ մոտ. քա՛ջ եղիր, արհամարհի'ր ճա­կատագրի հարվածները, միայն թ ե ... նստի՛ր, սիրելիս (այս ասե­լով նա իշխանին նստեցրեց յուր կողքին) , միայն թե՝ մի' արհա- մարհիր երբեք առաքինությունը... Աշխարհում ոչ մի հանցանք անպատիժ չէ մնում... Անշուշտ, Սևադան էլ գործել է այս պատժին արժանի մի հանցանք...

֊ Չ է ի սպասում, թե այդքան դառը խոսքերով ինձ կընդու­նես, — նկատեց Մարզպետունին դիտմամբ, որպեսզի ստիպեր յուր դժբախտ հյուրընկալին փոխել զրույցի տխուր եղանակը։

֊ Չէ՛, բարեկամ, դառնություն չի կարող լինել իմ խոսքերում, քանի որ քո գալուստը չցրել է իմ սիրտը ուրախությամբ... Եվ այդ­պես, Գևորգ իշխան, դու ուրեմն ինձ մոտ, իմ տանն ես, մենք գար- ձյալ միասին ենք... Ինչպե՛ս ուրախ եմ ... Տո՞ւնդ, ընտանի՞քդ, որ-

գի՞դ, առողջ են բոլորր, այնպես չէ՞։ Գոռը անշուշտ մեծացել է, սուր ու վահան է կրում. . .

֊ Ա ր ՛, տեր, քո բարի օրհնությամբ։— Աստուծո օրհնությամբ... Եվ բոլորն ա յժմ գտնվում են Երազ-

գավորսո՞ւմ...— Ո'չ, Գառնիռւմ, թագուհու մոտ։— Թագոլհո ւ ... իմ Սահականույշի՞...Այդ րոպեին Սևադա իշխանի դեմքը վայրկենապես այլա յլվեց .

կարծես, թե հանկարծ մի սուր ցցեցին նրա թոքերի մեջ, բայց իս­կույն էլ իրան զսպելով նախկին հանգիստ կերպարանքն առավ և շարունակեց.

— Իմ Սահականույշն էլ առողջ է, այնպես չէ *...Ա յ" '> իշխան, ես նրան շատ առողջ թողեցի Գառնիում։

— Շատ առո՞ղջ... այդ լավ է, շատ Լավ է ... ես չէի կարծում____ընդհատելով պատասխանեց Սևադան, կարծես թե չկամենալով, որ Մարզպետունին այդպիսի լուր հաղորդեր իրան։ Որովհետև ծանր էր գալիս նրան լսել, թե յուր Սահականույշը աոողջ է այնպիսի մի ժամանակ, երբ նրա հայրն ու եղբայրը կուրացած, նստած են Գարդ- մանում... Չէ՞ որ այղ դժբախտության հանդիպել էին նրանք նույ­նիսկ այդ Սահականոլյշի երջանկության արգելքները բառնալու պատճառով...

Հազվագյուտ են աշխարհում ̂ այնպիսի մարդիկ, որոնք իրանց կոչման վերաբերյալ մի որևէ պարտավորություն բարեխղճաբար կատարելուց ետ, եթե մանավանդ այդ պարտավորությունը լինում է բոլորանվեր մի անձնազոհություն, չպահանջեին, որ մարդիկ ան­մոռաց պահեն հիշողության մեջ իրանց արածը կամ հավիտյան երախտագետ լինին իրանց, Մեծամասնությունը, ընդհակառակը, անում է այդ պահանջը նույնիսկ յուր հասարակ պարտավորություն- ները բարեխղճաբար կատարած ժամանակ։ Եվ կարծես հենց մարդ- կանց այդ բնական ցանկությունը խեղդելու համար է, որ աշխար­հում, ընդհանրապես, ոչ միայն երախտագետ չեն լինում անձնվեր մարդկանց, այլև նրանց ծառայությունը փոխարինում են միշտ սև ապերախտությամբ։

Սևադա իշխանի համար ծանր էր, արդարև, հավատալ, թե Ս ա ֊ հ ա կ ա ն ո լ յ շ ը կարող էր մի վայրկյան անգամ հոգվո խաղաղություն ունենալ այն օրից ետ, որ յուր հայրն ռլ եղբայրը կուրացել էին յուր

֊ 101 -

պատճառով, թ ե նա կարող էր ժպտալ, ծիծաղել, ուրախանալ. . . թե ամեն առավոտ ծագող ոսկեշող արևի ճառագայթները չէին հա- մակիլ նրա սիրտը տխրությամբ, հիշեցնելով նրան, որ յուր հայրն ու եղբայրը զրկված են այդ ճառագայթներից հավիտյան...

Ահա՛, այդ պատճառով նրա վրա անախորժ տպավորություն արավ Մարզպետունու այն պատասխանը, թե «Սահականույշին շատ

առողջ թողեցի Գառնիումտ։Բայց Գևորգ իշխանը ոչ մի հուզման նշան չնկատեց Սևադայի

վ ր ս ՚Հ Նրան զբաղեցնողն այդ րոպեին Սևադայի հոգեկան աշխարհը չէր) ա յ լ այն միտքը, թե ի՜նչ պիտի պատասխանն իշխանին, եթե նա յուր այստեղ գալու մասին հարցնե։ Արդյոք սուտ պատճառնե՛ր հորինե, թե" անկեղծությամբ խոստովանն ամեն բան։

Եվ ահա նա դեռ այդ վարանման մեջ էր, որ Սահակ իշխանն ասաց.— Մի լավ սովորություն կա մեր ժողովրդի մեջ, իշխա՛ն, երբ

հեռու երկրից մի հյուր է գալիս դրանց մոտ, չեն հարցնում ո՛չ անու­նը> ո՛չ գյուղն ու քաղաքը' որտեղից գալիս է նա, ո՛չ գործը' որի համար նկել է, մինչև որ մի հարուստ ճաշով կամ ընթրիքով չեն հյուրասիրում նրան։ Այդ սովորությունը յուր շահավոր պատճառ­ներն ունի, որոնք հայտնի են քեզ։ Բայց ես այժմ հյուրասիրական այդ պարտավորության պատկառ մնալ չեմ կարող, աոաջին ււր մենք օտարներ չենք, և շատ տարօրինակ կլիներ, եթե մի վայրկյան առաջ չկամենայինք տեղեկություն առնել միմյանցից այն խնդիր­ների մասին, որոնք հետաքրքրում են մեզ. և երկրորդ' այն օրից ի վեր, որ այս դժբախտությունն ինձ պատահեց, ես դյուրագրգիռ և անհամբեր եմ դարձել... Անհամբեր, չե՜ս զարմանում, կույրն իրա­վունք ունի՜ անհամբեր լ ի ն ե լ ո ւ , Բայ ց ես այդպես եմ, և ինձ թվում է, թե դրա պատճառն ա'յն է, որ իմ հոպին աշխույժ և. աննկուն է դեո, ուստի իմ անգորձունեությունն ավելի ևս գրգռում է իմ մեջ գործելու եռանդը... Այո՛, այդ օրից ի վեր, ասում եմ, ես անհամբեր եմ դարձել, ուրեմն ա ս ա ՛, սիրելի իշխան, ի՜նչ դիպված, ի նչ պա­տահար բերավ քեզ իմ ամրոցը, ե. այն այս տարաժամին. . . Անշուշա ք ե ղ առաջնորդնլ է դեպի իմ տունը մի բարի նպատակ։ Մարզպե­տունի իշխանին, գիտեմ, չեն զբաղեցնում անձնական գործերըէ Հայրենիքն ո ւ նրա ց ա վ ե ր ն ե ն , а р ո ւ ժ կամ հուսահատություն են բ ե ր ո ւմ նրա վ ր ա . ա յժ մ ա սա ՛ + ի՜նչ ց ա վ դար մա նն լո ւ համար ես

յնա րհ բ ե ր ե լ մ ե զ մ ո տ ։

Գևորգ իշխանի տխրամած դեմքը պայծառացավ, կարծես թե Սևադան յուր ձեռքը պարզելով դուրս հանեց նրան մի խավարչտին անդունդից, իշխանի խոսքերը բացին նրա առաջ փակված ճանապար­հը և նա որոշեց ազատորեն խոսելէ

— Շնորհակալ եմ, տեր իշխան, որ այդքան լավ կարծիք ունի» իմ մասին, դու արդեն գուշակեցիր իմ գալստյան պատճառը և լավ ասացիր, թե անձնական գործերն ինձ չեն զբաղեցնում։ Այո՛, անձ­նական գործի համար չեմ այժմ Գարդմանում Երկիրը, իշխան, դար­ձյալ տագնապի մեջ Է . թշնամիների հարձակման համար դարձյայ մեր հարազատները ճանապարհներ են պատրաստում, եկել եմ քո օգնությունը խնդրելու առաջիկա ընդհարումների առաջն առնելու համար։

— Իմ օգնությո՜ւնը... իշխա՛ն;— Այո՛ > քո օգնությունը։— Գոլ առողջ աչքեր ունիս, Ոեր ՄարզպեաՈւնի, անկարելի Է ,

որ ճանապարհից մոլորված լինիս, — ժպտալով պատասխանեց Սևադան։

Իշխանի այդ հեգնությունը խոցեց Մարզպետունու սիրտը, բայց նա չվր գովվեց ավ։

ЬР Ь մԻնէև անգամ զուրկ ւինեի այդ պիտանի զգայարանքից, այնուամենայնիվ կտրող Է ի դարձյալ իմ հոգվո աչքերով գտնե, այն ճանապարհը, որ հանում Է դեպի Գարդմանա իմաստուն և հա րե­նասեր իշխանի դղյակը, Ես, գուցե, շատ անգամ մոլորվել եմ ճա­նապարհից, բայց այս անգամ ճիշտ հասել եմ այնտեղ, ուր որ ի մ

ցանկությունն ու սրբազան պարտքը առաջնորդում Է ի ն ք

֊ Գարդմանա իշխանը խելազուրկ մարդ չէ, ա յո՛, և գոլ չէիր հավատալ, եթե ես այդ անունը տայի ինձ. բայց նա, իշխան, այլևս հայրեն ասեր չէ. մի' պատվիր նրան այդ անունով։

Նա չի կամենալ, որ հայոց արքայական դահը վտանգվի, ես այդ հաստատ գիտեմ, և եթե ինքդ իսկ հակառակը պնդես, ես չեմ կարող հավատալ։

— Սևադան մի չարագործ է այժմ, իշխան, հավատա՛ ինձ,֊ Ոչ. նա միայն վրդովփսծ է, նա րտմտած է հա ա ատի ա ի-

րավոլթյան դեմ .. . բայց նա այգ ժամանակավոր զայրույթի պատ­ճառով չի պատժիլ հայրենիքը, զլանալով նրա ծառաներին յուր իմաս­տուն խոբհուրդները։

֊ 103 _

— հորհուրգնե՞ր, դու ինձ մոտ խորհրդի ես եկեք, իշխ ա ն,— կարծես զարմանալով հարցրեց Սևադան։

— Այո՛, տեր իշխան. Ցլիկ֊Ամրամը, Ուտիքի վերակացուն, ապստամբել է արքայից։ Բոլոր Ուտիքը, Արցախու և Գուգարաց մեծ մասը զենք են բարձրացրել իրանց թագավորի դեմ։ Եկա խորհուրդ հարցնելու հինավուրց զորավարից, թե ի՜նչ միջոցներ գործ դնենք, որպեսզի կարողանանք ճնշել այս ապստամբությունը առանց եղ­բայրասպան կռիվ մղելու։

— Դու ծաղրո՜ւմ ես ինձ, իշխան, — լրջությամբ հարցրեց Սևա­

դան ։__ Ինչպե՜ս կհամարձակիմ։__ Լսիր, տեր Մարզպետունի, ես իրավունք չուն ի մ ստիպել

քեզ' բանալ քո սիրտն իմ աոաջ։ Դու հայրենիքիդ նվիրված մարդ ես, քո թագավորի հավատարիմ պաշտոնյան ես, Սևադան պարտավոր է քեզ հարգեր Ես չեմ նեղանում, մինչև անգամ, որ դու ազատորեն չես կշտամբում ինձ, թե ինչո՜ւ միացել եմ ես Ցլիկ֊Ամրամի հետ... քաղաքավարությունը, գիտեմ, օտար ունակություն չէ Մարզպե֊ տունյաց նախարարական տան ժառանգի համար։ @այց Սահակ Սևադան իրավունք չունի ծածկել յուր գործերը. Գարդմանա տերը չի կարող յուր թշնամությունը բարեկամությամբ վարագուրել, . . Ես, այո՛, Ցլիկ-Ամրամի հետ եմ, դու այժմ թեպետ քո անձնական բարեկամի, բայց քո թագավորի թշնամու տանն ես, խոսի՛ր ինձ հետ ինչպես արքայի հակառակորդի հետ. դրա համար ես միայն կարող եմ շնորհակալ լինել քեզ։

Մարզպետունի իշխանը հանգիստ շունչ քաշեց, նա կարծես թեթևացավ յուր սիրտը ճնշող ամենավերջին ծանրությունից էլ։

— Եվ այդպես, ուրեմն, Գարդմանա տերը ապստամբների հե տ է, — հարցրեց իշխանը խաղաղ ձայնով։

— Ո՛չ թե միայն ապււտամբների հետ է, այլև նա ինքն է այդ ապստամբությունը վառել, բորբոքեր

— Այդ անկարելի է։ Չարիքը գուցե յուր ետևից տարել է սրտ- մըտությամբ վառված Սևաղային, բայց Սևադան ինքը այդ չարիքը չէր ստեղծիր

— Այո՛, ես ինքս ստեղծեցի։— Դու ի՜նքդ»—- Այո՛։

- 104 -

— Պատճա՞ռ։— Որպեսզի իմ վրեժխնգր ութ յան ծարավը հագեցնեմ։— Բայց...— ի’ նւ էր մտածում Աշոտ֊Երկաթը, որ կուրացնում էր Ս ևա ֊

գային։ Մի՜թե կարծոկմ էր, թե մարմնո կուրությունը կարող է ար­գելել նրա հոգուն տեսնել ամեն օր յուր առաջ չարագործի արյու- նաշաղախ ձեռքերը և վրեժխնդրոլթյան բոցով չբորբոքվել... Ի՜նչ չարիք էի հասցրել ես նրան, ինչո՜ւ նա իմ տեսությունը խավարեց­րեց. ինչո՜ւ ինձ դա տա պարտեց կենդանի մարմնով հավիտյան գե­րեզմանի մեջ խարխափելու.,..

— !*աՏՕ Դո լ> իշխան, չէ՜ որ ապստամբեցիր նրանից և քեզ հետ էլ միասին բոլոր հյուսիսային գավառներն ապստամբեցրիր, դու սպառնում էիր պետության ամբողջությունը քա յքա յել, դու արքունական գահի պատվանդանն էիր փորում, մի՜թե թագավորը պարտավոր չէր պաշտպանել աշխարհը քո փառասիրական ո տ ն ֊ ձըգությանց դեմ... Ների՛ր, որ ես այս խոսքն արտասանում եմ. բայց դու սիրում ես անկեղծությունը։

Йул , այո , անկե ղծ եղիր, իշխանազն մարդուն անվայել է

կեղծավորության գրգլյակներով ծածկվիր բայց աշխատիր, որ ան­կեղծության անժույժ եռանդը մինչև զրպարտության սահմանները չաանե քե զ .,,

— Զրպարտությո՜ւն, աստված մի’ արասցե։Այո , դու ինձ զրպարտեցիր, հենց այս վայրկյանին։

— Ինչպե՜ս, ասա՛, ես ներողություն կխնդրեմ։— Ասացիր, որ քո թագավորը պաշտպանում էր աշխարհը իմ

փառասիրական ոտնձգությանց դեմ։— Այո՛, ասացի, դու անարգեցիր նախկին հաշտության ժա ­

մանակ տված քո երդման գիրը և երկրորդ անգամ ապստամբեցար, Մի՜թե փառասիրությունը չէր մղում քեզ դեպի այդօրինակ ուխտա­դրժություն։

— Ուրախ եմ, որ կարողանում ես այդպես անկեղծորեն խոսեր երկչոտ մարդկանց տանել չեմ կարող, բայց միևնույն ժամանակ, տխրում եմ, որ այդքան անծանոթ ես դու ճշմարտությանը։ Ան­դարմանելի մի վիշտ է այդ ինձ համար... Ես չեմ վշտանում, որ հա­յոց աշխարհն այդ կարծիքն ունի իմ մասին, բայց վշտանում եմ, որ արքունիքի ամենամոտ անձը, կ ո տ թագավորի մտերիմը, Մարզ-

- 1 0 5 -

պետունյաց Գևորգ իշխանը նույն կարծիքն է պաշտպանում... Եվ ուրեմն №եադան ապստամբել էր այն ժամանակ թագավորի դեմ յուր փառասիրական ձգտումների՞ն հետևելով... մի՞թե պիտի զարմանամ, եթե հայոց ազգի պատմությունը գրող վարդապետներն էլ անար- գանաց այդ դրոշմը դնեն իմ հիշատակի վրա .,, в , ծանր, շատ ծանր զրպարտություն է այդ, իշխան։

_ Ի՞նչն Էր ուրեմն քո ա֊յն ժաման ակ վա առաջին к երկրորդապստամբությանդ պատճառը։

— Ի՞նչը... Այո՛, այդ պիտի հարցնես, այդ դու պարտավոր ևս իմանալ, եթե դեռ չգիտես։ Բայց ամենից առաջ ասա' ինձ. կկամե­նայի՞ ես դժբախտացնել իմ հարազատ դուստրը, որ հայոց թաղու- Հին Էր և որին սիրում Էի ես՛ ավելի, քան իմ զույգ աչքերի լույաը։

- Ո ՛ չ ,__ Կկամենայի՞ խռովել նրա հանգստությունը, նրա արքունի­

քը, և, վերջապես, վտանգել իմ թագավոր փեսայի գահը։ Մի’ թե անձնա սպան ո֊ւթյան հավասար մի հանցանք չէր լինիլ գա ինձ հա­մարէ

— Անշուշտ՛} Մենք Էլ հենց դրա համար Էինք զարմանում, որ Սևադա իշխանը ապասէամրւաթյան դրոշ Էր պարզում յուր ղէէաեբ և փեռա յի դեմ ։

— Եվ դրա պատճառն Էլ իմ փառասիրական ձգաումն-ե րն Էիք

համարում ։— ՛Ուրիշ բան մտածել չէինք կարողէ— Լավ. ուրիշ ի՞նչ փա-ոք Էր ինձ հարկավոր... Աղջիկս' թագու­

հի, փեսաս'՛ թագավոր, ինքս Գարդմանում աղսոա, հաթաւստ և զո­րեղ իշխան։ Մի՞թե իրավունք »ւնեի այս բոլորից հետո մի ուրիղ պահ անջ ռւնեշ իմ րախէոից ։

— Հարկավ ոչ՛։— Եվ վերջապես, մի՞ թե Սահ ակ Սևադան մի հասարակ զինվորի

չափ Էլ հայրենասիրություն չուներ, մի՞թե ես անծանոթ Էի իմ. ազ- 4Ւ պատմության ե չդիաեի, թե որպիսի' թանկ զոհաբերության գնով ձեռք բերվեցավ Рագրատ ունի թագավորության գահն ու թագը, որ ես թռւյւլ տայի ինձ փառասիրության ձգառւմներռվ այգ գահի հաստատությունը խախտելու։

— Բայց ի՜նչն Էր, վերջապես, այն ժամանակվա քո ապստամ- բս էթյան պատճառը։

- Ж ~

— Իմ ապստամբության պատճա՜ռը, այո՛, այդ կարող ես հարց- Կեր այժմ այլևս ծածկելու կարիք չկա... Բայց, կարծեմ, այդ մասին դու շատ բան գիտես։

— ոչինչ չգիտեմ։

— Ոչինչ չգիտես, ուրեմն լսի՛ ր ։ Ես քո արքայից առաջին անգամ ապստամբեցա՝ նրան չար ճանապարհից զգուշացնելու համար, երկրորդ անգամ ապստամբեցա՝ հայոց արքայական գահի պատիվը փրկելու համար, իսկ ա յժմ' ապստամբել և Տլիկ֊Ամրամին Էլ ապս­տամբեցրել եմ իմ և իմ որդվո անձնական անարգանաց վրեժը լո լ- ձ ե լ ո ւ հ ա մ ա ր ։

Ի ն ձ դ ե ռ ա ռ ա ջ բ ա ց ա տ ր ի ր ն ա խ կ ի ն ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յ ա ն դ պ ա տ ֊

ճա ռը։ Ի՞նչ կնշա նա կե, թ ե կա մ են ո ւմ Էիր ա րքա յին չա ր ճ ա ն ա պ ա ր ֊ ^ՒՏ զ գո ւշա ցն ել, ի նչ չար ճանապարհ Էր ա յդ ։

— Ինչ չար ճանապա՞րհ...— Այո՛։

— Քե։1 հռ հայտնի Էր, որ նա մի ժամանակ սիրում Էր Սևորդյաց Գևորգ նահապետէւ աղջկան։

Այո > մի ժամանակ, բայց այդ շատ առաջ Էր։— Ամուսնությունից առաջ, այնպես չէ ՞։— Ա յո'г

— Երբ մարդ ամուսնանում է, պետք է որ պատկառ մնա յ**.թ ամուսնական պարաավորոթյանց, ոատուծո և աշխարհք, արած երդման, յուր կնքած ուխտին, այնպես չէ՞*

— Անշուշտ։

— Եթե այդպես անում է հասարակ մարդր, ռամիկը, գեղջու. կը, Որքա՞ն ավելի պարտավոր է անել թագավորը, ժողովրդյան հայ­րը և առաջնորդը, նա՛, որին թագադրության ժամանակ եպիսկո- սրսն արքայական մատանին հագցնելով' ասում է.

«Ա՛ռ զմատանի՝ առհավատչյա արդարության թագավորության քո, քանզի այսօր օրհնյալ ես իշխան և թագավոր ժողովրդյան*? Հաստատ լնր ե օգնւօկաՏ քրիստոս եությաէ ե քրիստո&1փց 6սո|աաո, զի փառավորեսցիս ընդ թագավորին թագավռրաց.. .» ։ Արդ, նա, որ կոչված է ո՛չ միայն քրիստոնեական հավա աո մեջ հաստատ Л и . չու, այլև այդ հավատո պահպանության հակելու ե յուր ժողովրդի համար արդարության ու առաքինության օրինակ հ ա ն դ ի ս ա նա լ,

կարո՜ղ է և իրավունք ունի’ արդյոք անարգել ա յ դ հավաար ևգա յթա - կղության քար դաոնալ ժողովրդի համար։

— Հարկավ ո 'չ ։— Բայց թաղավորն այդպես էր անում, Նա ամուսնացավ իմ

դսաեր հետ, բայց Աևորդյաց նախկին օրիորդին չմոռացավ, Այն օրից, որ նա Ցլիկ֊Ամրամին կարգեց Ուտիքի վերակացու, ոտի տակ ավավ աստուծո և աշխարհի առաք արած յուր երդումը, նա մոռա­ցավ յուր օրինավոր ամուսնուն, անարգեց նրա մաքուր, անարատ և խանդակաթ սերը, նա դարձավ Ցլիկ֊Ամրամի կնոջ սիրահարը... Հայտնի չե՜ն միթե քեզ այս պ ա տ մություններ,

— Հայտնի են. բա յց.,.__ Բայց դատապարտելի չեն քո աչքում, այնպես չէ I— Աստված մի' արասցե, որ ես ամբարշտության գործերը

դրվատ եմ... բայց կամենում էի ասել, թե մարդկանց չպետք է խըս- տությամբ դատել, առանց նրանց հանցանքի պատճառները խղճի

մտոք քննելու,__ Երբ ես կխնդրեմ քեզ պաշտպանել քո թագավորին, այն

ժամանակ կպաշտպանես. այժմ դեռ ինձ լսիր։ Հա յ լինելուց առաջ, բարեկամ, ես մարդ եմ և միևնույն ժամանակ՝ սիրող հայր, Չեմ ծածկում իմ փառասիրական փափագը, ես կամենում էի, որ հայոց թագավորը փեսայանար ինձ, մանավանդ որ տեսնում էի, թե իմ գեղանի դուստրը հիացած է նրանով, իսկ իմ աղջկան սիրում էի ես կաթոգին և իմ ուրախությունը գտնում էի նրա ուրախության մեջ. այդ պատճառով էլ աշխատեցի, որ Աշոտ-Երկաթը ամուսնանար նրա հետ, Աշոտը կարող էր բացեիբաց մերժել այդ միությունը, ոչ ոք իրավունք չէր ունենալ շղթայել նրա սիրտը յուր կամքի հակառակ։ Բայց երբ մի անդամ կապվեցավ նա իմ դստեր հետ սուրբ ամուս­նության կապով, ապա պարտավոր էր պատկառ մնալ աստուծո և մարդկանց բերանով օրհնված այդ միությանը։ Բայց նա անարգեց այդ միությունը։ Կներե՜ նրան աստված թե ոչ, այդ ես չդիտեմ, դուք էլ, մարդիկդ, տեսնում եմ, չեք կամենում խստությամբ դա­տել նրան. բայց ե՜ս,,. Ես հայր եմ, սիրտ և զգացմունք ոլնիմ. հայ­րական գութ ու գորով ունի մ, և դրա հետ միասին էլ Գարդմանա Տան հպարտ իշխանն եմ ,.. Ես չէի կարող անտարբերությամբ նայել իմ դստեր դժբախտության վրա և, միևնույն ժամանակ, երբե ք և ո չ մի պայմանով թույլ չէի տա, որ երկրիս ամենազորեղ մարգն ան­

գա մ անպատվության դրոշմ դներ ի մ ճակատին։ Ես մի հարվածով կջախջախեի այն ձեռքը, որ կմոտենար իմ տոհմական անարատ անունը արատավորելու։ Ես այդ կարող էի անել. Բայց ամենից առաջ լսեցի խոհեմության ձայնին, «Ոչ ոքին դեռ հայտնի չէ իմ դստեր դըժ- բախտությունը, — մտածեցի ես, — նա ինքը, նույնպես, ոչինչ չ գ ի ֊ տե այղ մասին, ինչո՜ւ ուրեմն հրապարակ հանենք ժսէ ՜՜ահոտ վերքը. նրան կարելի Է բուժել նաև մի ծածկարանում, ի ալ հանգիստ մնա իմ դստեր սիրտը և անարատ՝ արքայական գահի պատիվը» ։ Այսպես մտածեցի ես և դիմեցի արքային։ Խոսեցի նրա հետ հայրաբար. հոլ7- դորեցի նրան չափավորել յուր խանդն ու ավյունը, սանձահարել կրքերը, հեռանալ անպատվության ճանապարհից, աղաչեցի, թ ա ֊ խանձեցի, որ նա խնայեր իմ դստեր քնքուշ, դյուրաբեկ և վշտերի անսովոր սիրտը, որ նա խնայեր, վերջապես, հայոց արքայական թագի պատիվը... Նա առաջ չկամեցավ խոստովանել յուր հանցան­քը.,ծիծա ղեց դառը փորձերից խրատված հոր կասկածների վրա և կամեցավ յուր ճարտար լեզվով նկարել իմ առաջ կասկածի ճիվաղա­յին կերպարանքը' նրանից ինձ հեռու փախցնելու հա մա ր.,,։ Այն ժամանակ ես ապացույցներ դրի յուր առաջ։ Նա չկարողացավ հեր- քել դրանք և շառագունեց ։ 0 , չկա ավելի ծանր պատիժ աո աքինիմարդու համար, քան հանցապարտ ու ամոթահար տեսնել յուր առաջ այն տզամ արդին, որի մեջ հարգում Էր նա երբեմն առաքինությունը, ազնվությունը, հավատարմությունը, որի մեջ ամփոփում Էր նա յուր լավագույն հույսերը, որին նա յուր հերոսը, յուր դյուցազն Էր համարում,.. Ես այդ ծանր վիշտը կրեցի իբրև հայ մարդ, իսկ հետո տանջվեց ա իբրև ծնող երբ իմ դստեր տկար սրտին հասնելիք հար­վածի ծանրությունը կշռեցի։ Վերջապես թագավորը խոստովանեց ինձ յուր թուլությունը և խոստացավ խզել Ցլիկ-Ամրամի տան հետ ունեցած բոլոր կապերը։ Ես ուրախացա և վերադարձա ԳարդմանՏ Բայց ահա գալիս Է ամառը և նա թագուհուն ուղարկում Է Սյունյաց ամառանոցները, իսկ ինքը գնում Ո ւտիք, շաբաթներով նստում Սևորդյաց լեռներում Ցլիկ-Ամրամի վրանների տակ, Ասպրամ իշ~ խանոլհու զբոսավայրերում.. Ես այնուհետև համբերել չկարողացաք Նախատական մի գիր գրեցի նրան և սպառնացի, որ եթե անմիջապես չի հեռանալ Սևորդյաց աշխարհից, ես ինքս իմ գարդմանացի գնդե­րով կերթամ և կհալածեմ նրան յուր սիրած հովիտներից։ Քո թագա­վորը ո չ միայն անուշադիր Էր թողել իմ նամակը, այլև ծիծաղել Էր

- 109 -

իմ սպառնալիքի վրա, — Այդ ի՞նչ է. միթե գարգմանացիք սիրահար­ների դե՞մ էլ են պատերազմում, — հեգնելով ասել էր նա իմ հավա­տարիմին։ Բայց ես, որ ի բնե կատակ անել չէի սիրում, որոշեցի խրատել իմ ստահակ փեսայինէ Միայն թե իսկույն ևեթ չգործադրե- ցի այդ որոշումը, որովհետև դես պետք Է խեղճ աղջկանս սիրտը պատրաստեի յուր դժբախտությունը լսելուէ Եվ այս մի ծանր պար­տավորություն Էր սիրող հոր համար' գուժել ինքն իրեն բախտավոր համարող զավակին յուր դժբախտությունը։ Մինչ այս, մինչ այն, Արաս արքաեղբոր և նրա աներոջ դավադրությունը երևան եկավ, ո- րից ստիպված, ինչպես գիտես, թագավորը քաշվեցավ Ուտիք։ եվ, ահա՛, մի դժբախտ օր նամակ եմ ստանում իմ դստեր դայակից, թե թագուհին մերձիմահ հիվանդ Է Տավուշ բերդում և կամենում Է ինձ տեսնել։ Իսկույն ևեթ շտապում եմ Տավուշ։ Տեսնում եմ աղջիկս հոգեկան ծանր տագնապի մեշ։ Հարցնում եմ հիվանդության պատ­ճառը. և նա տանջվելով դառնապես արտասվելով պատմում Է ինձ յուր դ ժ բ ա խ տ ո ւ թ յ ո ւ ն ը Ի ՞ ն չ անեի ես. չէ՞ որ է՛լ համբերելու տե­ղը չէր։ Հասկացրի ազքկանս, որ չվրդովվի, եթե իմ և արքայի մեշ բռնկող մի պատերազմի լուրն իմանա։ аԱյս միջոցը, ասացի, գործ եմ դնում ամուսինդ ուղղության բերելու համար, բայց արյունա­հեղություն չպիտի անեմ»։ Եվ այդ նպատակով էլ հենց Տավուշի մեջ կշաամբեցի թագավորին ամենածանր, նախատական խոսքե- բով և յուր երկիրն ավերելոլ սպառնալիք կարդալով նրան' հեռացա։ Ահա , այդ էր պատճառը, որ Պ՜աբգման հասնելով զորքերս ժողովեցի և եկա Ուտիքի մի քանի գավառները գրավելու։ Բայց որպեսզի հա­մոզվես, թե ես այդ ցույցն անում էի միմիայն թագավորին ոլղղոլ- թյան բերելու նպատակով, կասեմ, որ թագավորը դեռ նոր էր յուր բանակը Շիրակից հանել, որ ես ծածուկ ոովորեցրի Սյունյաց Սմբատ և Բաբգեն իշխաններին գալ և իրանց կողմից հաշտության միջնորդ հանդիսանալ մեր մեջ։ Նրանց հետ միացել էիր և դու, այլև մի քանի ուրիշ իշխաններ։ Եթե մինչև ձեր հասնելը ինքս հնարներ գործ չդնեի ընդհարումը դիտմամբ ուշացնելու, Ախայան գյուղի առաջ երկու կողմից էլ մեծ կոտորած պիտի լիներ։ Բայց դուք հասաք և գործն ուրիշ կերպարանք առավ։ Սյունյաց իշխանները ոչինչ չէին հայտնել ձեզ իմ գազանի նպատակի մասին, ուստի ձեզանից շատերն ա՛յն կարծիքին էին, թե Սահ ակ Սևադան փառասիրական ձգտումներից մղվելով է ապստամբել թագավորի դեմ։ Ես հա/ւկավոր չհամարեցի

- 1 1 0 -

հերքել այգ կարծիքր, որովհետև ավելի գերադասու ՞ էի այն, որ իմ դստեր դժբախտությունն անծանոթ մնար հայ իշխանական տներին և արքայի անունը չարատավորվի, քան թե ազատ լին ի մ այն մեղա- դըրանքից, թե փառասիրական ձգտումներ ունիմ։ Եվ ես հրապարա­կով մշտական հաշտության երդումն արի և դաշնագիր ստորադրեցիւ Այդ դուք բոլորդ տեսաք։ Բայց դուք Ասեցիք այն խոստովանությու­նը, որ Աշոտ թագավորն արավ իմ և Սյունյաց եպիսկոպոսի առաջ, և այն երդռւմր, որ նա երդվեց' թողնել հավիտյան Ասպրամ իշխանու­հու հետ ունեցած մտերմական հարաբերությունները և ուղիղ սրտով ու մաքուր սիրով վերադառնալ յուր օրինավոր ամուսնու գիրկը։ Այո*Հ ինչպես որ իմ այս ապստամբության իսկական պատճառը ոչ թե փա* ոասիրությունս, այլ թագավորն ուղղության բերելու ցանկությունս էր, այնպես էլ մեր հաշտության իսկական պայմանը, և ավելի սըր- րազան երդումը ո՛չ թե այն էր, որ դուք իշխաններդ վավերացրիք, այւ այն, որ կնքվեցավ արքայի, Սյունյաց եպիսկոպոսի և իմ մեջ։

— Այժմ կատարելապես ծանոթացա քո առաջին պատմության շարժառիթների Հետ• երկրո րգն ի 'նչ պատճառներից Հառաշացավ, — Հարցրեց Մարզպետունի իշխանը։

— երկրորդը՛֊ Այո՛,— Նրա պատճառներն ավելի ծանրակշիռ են։— Պատմի' ր համառոտ, թե չես ձանձրանում։— Ձանձրանա լ, ոչ, Մարզպետունի իշխանի հետ խոսակցելր

ձանձրույթ չի պատճառի ինձ, — պատասխանեց Սևադան և սկսավ յուր երկրորդ զրույցը։

— Ես կարծում եմ, — ասաց Սևադան,— կարելի է միշտ նե- րել այն հանցավորին, որ կա՛մ հանգամանաց բերմամբ, կա՛մ սե­փական թուլությունից գործում է մի հանցանք, բայց ունի կենդանի խիղճ, դյուրազգաց սիրտ, ճանաչում է յուր հանցանքը և զղջում է սրաանց, Բայց ներել այն հանցավորին, որ ոչ միայն չէ խոստո­վանում հանցանքր, այլև դրվատում է նրան իբր մի առաքինսւթյոէձ, գայթակղեցնում Է անփորձ սրտերը՝ յուր օրինակին հետևելու կամ յուր հանցանքի մեծությունը ծածկելու համար զրպարտում Է յուր 2Րյա պատողն երին՝ մեղադրելով նրանց ծանրագույն հանցանքների մեջ, այդպիսի հանցավորին, ասում եմ, ոչ միայն չպեաք Է ներեի տյլ1լ անհրաժեշտ Է պատժեչ ամենածանր պատիժներով. հակառակ

- 111 —

դեպքում մի հատ չարիքը հարյուր նոր չարիքներ կծնե ..., Ւմ և քո թագավորը, բարեկամ, այս վերջին տեսակի հանցավորների թվին Էր պատկանում։ Ես պարտավոր Էի նրան պատմել, այդ պահանջում Էր իմ արժանապատվությունը, իմ ծնողական և մարդկային պար. տավորությունը։ Ես պետք Է միանգամայն վերցնեի նրան աշխարհի երեսից, այդպիսով գայթակղության քարը վերցված կլիներ մեջ- տ եղից..֊ Եվ այդ դժվար գործ չէր ինձ համար։ Եվ մի՛՛թե կարծում ես, թե մեծ կորուստ կունենայինք, բնա՛վ, հայոց արքայական գահը, միամիտ եղիր, թափուր չէր մնալ։ Թագավորը, միևնույն է, ժառանգ չունի, նրա աթոռը վաղ թե ուշ պիտի յուր եղբայր Աբասը պա յա զա- տե. ուրեմն որքան շուտ, այնքան լավ։ Գուցե այդպիսով շատ բան դեպի լավը փոխվեր։ Բայց ես հիմարացա, — «Պ աշտպանե՚նք դեռ գահը վտանգից, մտածում էի ինքս ինձ. վատ գործը ամեն վայրկյան կարող ենք անել, պատիժը ամեն րոպե կարող ենք չափել, աշխատենք դեռ գահի փրկության համար...»։ Եվ ես հետաձգեցի պատիժը։ Կար­ծում էի, թե դժվարին չէ «ընծու փոխել զխայտուց և եթովպացվո' զսևություն»... Կարծում էի, թե իմ ներողամտությամբ, իմ անհի. շաչարությամբ կարող եմ կակղեցնել ապառաժ սիրտը կամ հարու- թյուն տալ մեռած ու դիակնացած խղճին։ Եվ ահա՛, երբ ես այս մըտ- քերով էի զբաղված, Աշոտ ֊Երկաթը կալանավորեց Սյունյաց Վասակ իշխանին, իմ բարեկամին, և դրավ նրան յուր Կայյան բերդում։ Ի՞նչն էր նրան կալանավորելու պատճառը, ասա՛, տե՛ր Մարզպե­տունի. անշուշտ քեզ, իբրև արքայի մտերմին, հայտնի է այդ խոր- հըրդավոր պատճառը։

— Իսկ քեզ մի՞թե անհայտ է։— Ես կամենում եմ, որ ինքդ ասես։— Սյունյաց Վասակ իշխանը խառն էր արքայի կյանքի դեմ լար­

ված դավադրության մեջ։— Ո'ր դավադրության։— Այն, որ Աշոտ բռնավորը, արքաեղբայր Աբասը և նրա աներ

ափխազաց Գուրգենը կազմել էին միասին։— Բարեկամ, խիղճը մի կողմը թողնենք և խելքով դատենք։

Աբասը և Գուրգենը վաղուց միացած էին թագավորի դեմ. այդ հայտ­նի է, ինչպես և հայտնի է դրա պատճառը. — Գուրգեն Ափխազի դուստրը, Աբաս արքաեզրոր կինը, կամենում էր թագուհի դառնալ դեռ իմ դստեր կենդանության ժամանակ։ Հպարտ ափխսւզուհին

- 1 1 2 -

չՀր կարողանում հաշտվել այն մտքի հետ, թե հայոց թագուհին հայ իշխանական տան աղջիկ պիաի լինի և թ ե ինքն արգեն գոհ պիտիչինի նրանով, որ թագավորի հարսը և նրա եղբոր ամուսինն է ։ Չէ,

ինչպե՛ս կարելի է. նա կամենում էր անպատճառ թագուհի լինել, Իսկ տղամարդիկ, հո գիտես, կանանց ստրուկներն են. ա յ դ ստրկու­թյան պայմանն արդեն նախահայր Ադամն է ստորագրել, Եվ ահա երիտասարդ Աբասը միանում է յուր աներոջ հետ' հարազատ եղբորը գահրնկեց անելՈլ կամ նրան սպանելու համար, Արքայազնը, ան­

շուշտ, շատ էր սիրում կնոջը, չէր կարող անկատար թողնել նրա խըն- գիրը։ Դրա հետ էլ֊միա ցրոլ այդ երիտասարդի բնական փառասիրու­թյունը, և այնուհետև կպարզվի դավադրության պատճառը։ Փեսա ու աներ, ինչպես գիտես, իրենց զորքերով դիմեցին Երազդավորս1 թագավորին բռնելու կամ սպանելու, Ա յ դ չհաջողվեց նրանց, Աշոտը

օր առաջ տեղեկացել էր դավադրության մասին և յուր ընտանիքով խույս տվել Ուտիք։ Դավադիրներն եկան և իրանց « խ ո փ ը քարին առած» տեսնելով' Երազգավորսը ավարի առան և հեռացան։ Այդ­պե՜ս է թե ոչ։

— Այո՛, այդպես է։

— է . Աշոտ֊Երկաթը հո չէր կարող այդ անարգանքը տանել. նա էլ գնաց ափխազաց իշխանի երկրներն ավերեց, Երկու կողմից կռիվն անընդհատ շարունակվում էր, ճշմարիտ է, ամեն ճակատա֊ մարտումն էլ Աշոտ թագավորը հաղթող էր հանդիսանում, բայց ա յ դ

միևնույն է. չէ" որ հայոց զորքերից էլ շարունակ ջարդվում էին. մա­

նավանդ որ Աբաս արքաեղբայրն էլ աներոջ հետ էր և յուր զորքերն էԼ հայ կտրիճներից էին, Ահա' այս ավերմանց ու կոտորածի առաջն առնելու համար իմ բարեկամ Վասակ իշխանը միջնորդ դարձավ եր­կու պատերազմող կողմերի համար և ամեն ջանք գործ գնելով՝ հաշ­տեցրեց թագավորը յուր եղբոր և նրա աներոջ հետ, Այսպե՞ս է թե ոչ,

— Այո՛, այդպես է,

— Արդ, նույն Վասակ Իշխանը, որ ամեն նեղություն կրել, տասն Ш գամ մի բանակից մյուսն անցեր հորդորեր համոզեր կրքերը խաղաղացրել ու հաշտություն էր կայացրել, միթե նույն մարդը ինքը մի „ լրիշ նոր դավադրության կընկերանա՞ր, այսինքն՝ այն Դավադրության, որ Աբասն ու Գուրգենը կամենում էին կազմել ՎԱոտ բռնավորի ընկերակցությամբ...

- 113 -8 Ս՜աւ-(|պԼւոուէփ

֊ Ո չ , ւպեաք է ընկերանար, չէր կարող ընկերանալ. այդպես Է, մենք ամենքս Էինք մտածում, Բայց փաստը հակառակն ապացու­ցես, Վասակ իշխանի մոտ գտան Աշոտ բռնավորի նամակը, որով նա շնորհակալություն Էր անում իշխանին այն բանի համար, որ նա աշխատել Էր կայացնել այգ հաշտությունը ա՛յն նպատակով, օր միջոց տա Ափխազիո իշխանին և իրան ու Աբասին հզորապ ս պատրաստվելու և միանգամայն Աշոտ թագավորին հաղթահարելու, որովհետև մինչև այն' իբրև թե թագավորի զորքերը հակառակորդ- ն ե ր ի ա ն պ ա տ ր ա ս տ ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց Էին օգտվում և հաղթություն տանում,

— Դե՛հ, այժմ քեզ եմ հարցնում, իշխան, կարելի’ Էր հավատալ այգ նամակի իսկությանը} Աշոտ բռնավորը պատերազմում Էր թագավորի դեմ, որովհետև ինքն Էր կամենում երկրին տիրեր Աբասն ու Գուրգենը պատերազմում Էին, պատճառը բացատրեցի թե ին­չո՛ւ, Վասակ իշխանն ի՞նչ թշնամություն ուներ յուր թագավորի և քեռու հետ, Միևնույն չէ՞ր նրա համար, թե քեռիներից ո՞րն Է թագա- վորում, կո ՜տ ը թե Աբասը* Չէ' որ նա ավելի անդրանիկ եղբոր և օրինավոր թագավորի կողմը կլիներ։

— Այդ այդպես է. բայց նամակն ինքս կարդացի, Նա Աշոտ բըռ- նավորի գրածն էր և խուզարկության ժամանակ Վասակ իշխանի

գրպանակից հանեցին։__ Դու բոլորն ասացի՛ ր. դե՛հ, այժմ ինձ լսիր1 զրպար­

տություն էր, սև, չարահնար զրպարտություն։ Թագավորը կամե­նում էր առակել թագուհուն' իմ աղջկան, կամենում էր արատավո­րել Գարդմանա Տան անբիծ անունը, և, ահա՛, նա այգ նպատակին հասնելու համար ազարտեց և հայրենասեր Վասակ իշխանի համ­

բավը։__ Ինչպե՜ս, այս խնդրում թագուհու անունը խառը չէ եղել

բնավ)__ Ձեզ համար, այո՛, միայն Վասակի դավադրության խնդիրը

կաթ. բայց ինձ համար պատրաստված էր և մի ուրիշ խնդիր,— Ի ՜ ն չ ,

— Թագավորը հայտնում էր ինձ, որ իբրև թե Վասակը մտեր­մական հարաբերություններ ունի թագուհու հետ... ■ •

— Ւ*նչ հա րա բերութ յուններ*— Սիրային... տե՛ր Մարզպետունի, սիրային հա րա բերո^յո ̂

— Ш -

ներ. Իմ աղջիկը, իմ սուրբ, աք ^ բատ »աՀակաձո4 շը .է. լս„ ՜ ւմ ես, իշխան։ Լ

— Այդ անկարելի է։

՜ “ Ч ШСЬ1У ** այնպես չ է ՜ „ Բայց մի՞թե միայն անկարւ .

ՈԳԻ2 խՈԱՔո չե “ աԱռւմ- & "Г Դ“> Դ սոսկալի, մի զարհուրելի զր պ ա րտ ութ յուն է . . .

Այո > լսողի սարսափման արժանի,— Եվ նա այդ զր պ ա ր տ ո ւթ յո ւն ը հ ն տ րե ց , հասկանո՞ւմ ես. կ ա ֊

րոզացավ հնարեր խիղճբ յուր սիր1„ր չկեզեքեց... Եվ այդ խորհոլր-դը վաղուց էր հղացել, Հ ի շ „՜ւմ ես, հենց հիշածս հաշտությունը կ ա ֊

Г Г ' ՞ , ? ետ Վասակ ԻշխանԸ ԴաԴ^րեց արքունիք հաճախելուց, Կ ա թ ո ղ ի կ ե հար4րել էր նրան> թե թ չ ո . լ թագԱՎորի մոտ չէ

Հասակը պաաասխանել կ ,, թ ե «Թագաէէորր կասկածում է իմ հա- ղատարմոլթյան վրա„ Եվ այդ այդպես էր, Մի օր իշխանը թագուհու ^ ե* ած * Ч Ь * շուրջը զբոսանքի, Ի դարձին թ ա .գավսրը դիպողություն է անում նրան, թե Մարիամ իշխանուհին գանգատվում է միշտ, թե դու զբոսասեր չես և թե երբեք չես ընկե- ր.սնում իրան զբոսանքների ժամանակ, Հայտնի՛ր իմ կողմից իշ­խանուհուն, որ դրա պատճառը ոչ թե քռ անզբոսասիրռլթ նն էայէ այն, որ ինքն ավելի գեղեցիկ չէ թագուհուց...

֊ Ե վ ա յ դ խ օ ս ք ե ր ը կ ա ր ո ղ ա ց ե ՞ լ է թ ա գ ա վ ո ր ն ա ս ե լ ,

ա վ , Ы * Ш ЬЬ ^ պ ա ա մ ե 9 ^ « * / * Բ ” Կ Վ շ ա ա հ ա ր ս ր ր .

֊ Ա ՞յդ էր ուրեմն պատճառը, որ կաթողիկոսը վստահ,։ լ թ .ան գիր առավ թագավորից Վասակ իշխանի համար։

֊ Այո՛ իՓ ա ն ն ասել էր վեհափառին> թե ((ՄինչԱ որ թ

աի է < .Վա . . ^ , վրա, 4. м Փ Է բ ։ *

ձ ? \ * рЬ " ՞ ա< я ." . 7 ? ՛ 7 !ք թ ~ ՝ ավ- « մ— * - » • -

! լ::ղ ; ե“ ^ վ վ կ - ы - ф ^ 4 , .

Լ о - „ ь Г ‘ ' : е̂ Ъ ւի նձ , ա1"Ա*Ք իշխանի հա նցա նք, Եվ նա ահա թե ի՛նչ Է գրում

Այս ասելով իշխանը ծափ պարկձց.

Ներս մտավ իսկույն մի ծաոա։— Կանչի՛ր այստեղ գրագրին,— հրամայեր իշխանը։Մի երկու վայրկյանից ներս եկավ գրագիրը։— Գնա՛, հանի՛ր իմ գրապանակից թագավորի այն նամակը,

որ կապած է սև երիզով և կնքած մոմով, և բեր ինձ։Գրագիրը գնաց և քիչ ժամանակից ետ բերավ պատվիրած նա-

մ ակը և տվավ Սևադա իշխանին։— Այժմ դու գնա, — հրամայեց իշխանը գրագրին, և նա հե­

ռ ա ց ա վ ։— Ա՛ո, բա՛ց արա այս նամակը և կարդա՛* Ես չեմ կամե­նում, որ քո սրտում կասկածի նշույլ անգամ մնա, — ասաց իշխանը, նամակը Մարզպետունուն տալով։

— Քո խոսքն ինձ համար ճշմարտություն է. ի ՛նչ կարիք կա հին գաղտնիքները քրքրելու, — պատասխանեց Մարզպետունին, չկա­

մենալով նամակը բանալ։__ Չ է', իշխան, ղու թագավորի մտերիմն ես, իմ էլ, անշուշտ,

անկեղ* բարեկամը, կվայելե, որ դու իսկությամբ ծանոթանաս մեր թշնամության պատճառներին, որպեսզի չարիքների առաջն առնե­լու համար' ավելի հիմնավոր միջոցների դիմես և ստիպված չլինիս հեռավոր ճանապարհ գալ՝ Սահակ Սևադայից խորհուրդ հարցնելու։

— Կկարդամ, եթե այդպես հաճելի է քեզ, — ասաց իշխանը, և նամակի երիզն ու կնիքը լուծելով' բացավ մագաղաթը։

— Բարձր կարդա, ես մի անգամ էլ եմ ուզում այդ խոսքերը լսել{Իշխանը կարդաց հետևյալը.

<էԱշոտ շահնշահ հայոց թագավորիցԳարդմանա տեր և իշխան Սահակ Սևադային ողջույն։

Ստացա քո սիրալիրության գիրը, որով խնդրում ես ինձ տեղե­կացնել քեզ իմ ազգական և քո բարեկամ Սիսական Վասակ իշխա­նին կալանավորելու և Կայյան բերդը ղրկելու պւստճաոը։ Այդ պատ­ճառը որքան որ ծանր է և բարյացապարտ մի հոր սրտի խաղաղու­թյունը վրդովող, դարձյալ ես ստիպված եմ հայտնելու, որովհետև այդ խնդրում է ինձնից իմ թագուհու հայրը։ Վասակ իշխանին կա­լանավորեցի և մահվան պիտի դատապարտեմ յուր այն անարժան վարուց համար, որով նա իմ արքայական տան պատիվն արատա­վորեց, վաղուց ի վեր անպատշաճ հարաբերության մեջ լինելսվ քո դստեր և իմ ամուսնու հետւ Նրա հանցանքը ինքս ստուգեցի

- П6 -

անձամբ, ուստի և կալանավորեք^ հրամայեցի' չարին չարով կործա- նելու համար։ Բայց որպեսզի արքայական ընտանիքի պատիվը և Գարդմանա հզոր իշխանի անունը չարատավորվի աշխարհի առաջ, ես այդ իշխանին հրատարակեցի իբրև մասնակից Աբասյան դավակ­ցության և պատրաստն չ տվի դրա համար օրինական ապացույց։ Շնորհակալ պիտի լինես, որ այսքան հոգատար եմ քո տոհմական անունն անաղարտ պահելու մասին։ Իսկ Վասակ իշխանի մեղսակցին և քո դստերը պատժելոլ իրավունքը հանձնում եմ քեզ, իբրև մի ար­դարադատ հոր։

Աշոտ р. թագավոր հ ա յո ց»:

Մարզպետունի իշխանի վրա արքայի այս նամակը ամենածանր տպավորություն արավ։ Այն թագավորը, „ր մինչև այդ այնքան բարձր և վեհ Էր երևում յուր աչքում, կարծես մի ակնթարթում գլոր- վեցավ, ընկավ այդ բարձրությունից, նրա վեհությունը ոչնչացավ, նա երևաց ա յժմ իրան իբրև մի հասարակ, սինչքոր արարած, որին կրքերը շրջում, տարուբերում են ամեն կողմ, որ գերի և ստրուկ Է

դարձած մարդկային արժանիքը անասնական բնազդին ստորադրող զգացմունքներին...

Մինչև այդ, Մարզպետունի իշխանը, արդարև, ներողամիտ Էր լինում երբեմն դեպի թագավորը' Նրա թուլությունը յուր բնական խառնվածքին վերագրելով։ Նա շատ ընտիր մարդիկ Էր ճանաչում, որոնք ազատ չէին այդ արատից, Բայց նա երբեք չէր կարող հավատալ, թե թագավորը յուր այդ հանցավոր թ ո լլո ւթ յ„ լնը վարա գռրելոլ համար կդիմեր ոճրագործության, կզրպարտեր անարատ և առաքի­նի թագուհուն, որին ինքը, Մարզպետունի իշխանը, շատ լավ էր

անաչում. թե նա Վասակ իշխանի նման հայրենասեր մարդուն զո,ր աեգԸ կկալանավորեր' զրպարտերվ նրան չգործած հանցանքների

— Ի նչ բանի վրա ես մտածում այժմ, իշխան, — հարցրեց Սևա­դան Մարզպետունուն, տեսնեչով, որ վերջինս լռել է արդեն նամա- կը կարդալուց ետ։

ՌԼ մի բանի վրա։ԱյԴ զարմանալի է։

֊ Ա ր , երբ ԱՈԼրը խ „ց „ լմ է սիրտը, Ш յԼ ժամանակ ՈԼղեոՈԴադարում է մտածելուց... Դո, սուր ցցեցիր իմ սիրտը> իշխ ա՚ ն։

- 1 1 7 -

_ Վշտացար, այնպես չէ’ ■ կարեվեր խւցվեցար... 0 ՞, այդ գհո դու ես, ղու, որ միայն թագավորի զինակիցը և հայրենիքի մի զին­վորն ես. ղու վշտացար այնքան, որ ուզեզգ դադարեց մտածելուց։ Հապա եթե Փ ա կ ի ց ՈԼ զինվոր ինելուց զատ լինեիր նաև սիրող հայր... Եթե հանկարծ տեսնեիր, որ տարինե։ ի ընթացքում մեծամեծ աշխատությանց ու գոհարե րությանց գնով սիրածդ ստեր համար ստեղծած փաոքն ու երջանկությունը ջախջախված ընկած են քո առաջ... թե դրա հետ միասին փշրված են նաև քո լավագույն հույ­սերը, անդարձ կորած' սրտիդ անդորրությունը, հոգվույդ ուրախու­թյունը, արատավորված' տոհմիդ պատիվը... ի՜նչ կանեիր դու այն

Ժ ա մ ա ն ա կ . . .— Մի՜թե ընդհանուր հայրենիքի համար զգացած վիշտը դ ա ռ

նագույն չէ, քան թե այղ բոլորը։— Բայց եթե ընդհանուր հայրենիքի համար զգացած վշտի վրա

ավելանային և ա՜յս վշտերը...__ Հարկավ անտանելի կլինեին նրանք.,,__ Այո', իշխան, ես պակաս հայրենասեր չէի. և հենց այդ էր

պատճառը, որ այդ անխիղճ ու զրախոս նամակն ստանալուց ետ՝ ձի չնստա իսկույն, չթռա դեպի Շիրակ և սրի մի հարվածով չջախջախե­ցի մեղապարտի գլուխը. այլ երկրորդ անգամ ապստամբության դրոշ պտրզեցի, հեռատեսությամբ որոշելով, թե այս անգամ մի փ ո ֊ քըր ավելի խստությամբ կվարվեմ արքունական կալվածների և ժողովրդի հետ, գուցե դրանով կարողանամ ազդել թագավորի քա ­րացած սրտի վրա, ճանապարհ բերեմ մոլորյալին և ազատեմ գահը վերահաս վտանգից։ Եվ ահա’ այդ նպատակով, ինչպես գիտես, վերցրի Գարդմանոմ պատրաստ ունեցած զորքս, որոնց թիվը ութ հազարի էր հասնում, և դիմեցի ուղղակի Տորափոր, Առաջին գործս եղավ Կայյան բերդը պաշարելն ու առնելը։ Այդտեղ Վասակ իշխանի հետ միասին պահեստի մեջ գտնվում էին նաև մի քանի ապստամբ նախարարաց կանայք։ Վասակ իշխանի հետ միասին նրանց էլ ազա­տեցի. և մտադիր էի շատանալ միայն այդքան ով, մինչև թագավորը Ափխազիայից կվերադառնար յուր զորքերով։ Բայց Կայյան բերդից հեռացած զինվորները միացան մոտակա գյուղերի բնակիչների հետ 1ւ իմ հանդեպ գտնվող լեոան մեջ ամրանալով սկսան իրանց ասպա­տակներով անհանգիստ անել իմ զորքերին։ Ստիպված հարձակվեցի դրանց վրա, և որովհետև դրանք տեղի չտվին, ուստի մի քանի

֊ 118 -

Հարյուր հոգի ջարդեցի, իսկ գյուղացիներին խրատելոլ համար, որ մյուս անգամ չհամարձակվին իշխանների կռվին խառնվելու, հնձել ավի նրանց արտերը, կրակի մատնեցի և ապա հեռացա Գոլգարաց [եոնեբը։ Ահա' այս գործի համար էր, որ մեր իշխանները սկսան ինձ մեղադրել, թեպետև իրանք այդպիսի դեպքում տասնապատիկ ավելի չարիքներ են հասցրել։

— Ո՛չ» Ք Կ ավելի մեղադրում էինք նրա համար, որ ապստամ­բության գրոշ էիր պարզել այնպիսի մի ժամանակ, որ թագավորը Ափխազիայում զրագված էր Գուրգենի դեմ կռիվ մղելով, Մենք ար- դեն հաղթել էինք նրան։ Վրաց Աարներոեհր միջնորդում էր խաղա- ղության համար, և արդեն դաշնագիրն ստորագրելու վրա էին, երբ գուժկան հասավ և հայտնեց, թե Սահակ իշխանը կրկին ապստամ­բելով՝ պետության գավառներն ավերում է, Թագավորը և մենք, առ­հասարակ, մնացինք շվարած, ոչ ոք չէր կարող հավատալ, թե դոլկդըր. *եիր քո երդման և բոլորիս ներկայությամբ կնքած ուխտին, բայց իրողությունն անհերքելի էր, Ատրներսեհ թագավորն ինքր խոր­հուրդ ավավ արքային կիսատ թողնեք Գուրգենի հետ կապելիք դ ա շ ­

նադրության գործը և շտապել Գոլդարք, քո ավերումների առաջն աաւնելու։

— Ես սպասողական գիրք էի առել և ոչ մի ավերմունք չպիտի անեի, իզուր էր ձեր չտապելը, Բայց թե ինչո՜ւ արքայի բացակայու­թ յա ն ժա մ ա ն ա կ ապստամբության դրոշ պարզեցի, դրա պատճառն ">յն էր, որ չէի կամենում որևէ ընդհարում ունենալ արքայական զոր­քերի հետ. չէի կամենում կոտորածի պատճառ դառնալ, Ես մինչև անգամ հույս ունեի, թե Ատրներսեհ թագավորը կամ դուք իշխան­ներդ կհամոզեք թագավորին րանակ չշարժել իմ դեմ, այլ խորհուրդ կտաք իրան միայնակ տեսնվե, ինձ հետ և հաշտվեք իբրև որդի՝ յ „ լր հոր հետ, Այն ժամանակ իհարկե ես նրա հետ կխոսեի ինչ որ պետք էբ, և, գուցե, շահավոր ընթացք առներ գործը, Բ ա յ ց թ ագավորը զայրացած հեղեղի նման հասավ Գոլդարք, նրան այլևս քաղցրու­թյա մբ դիմավորել անկարելի էր,

— Այգ կետում դու անարդար ե ս , իշխա՛ն, Աոաջին' մենք ամ­բողջ բանակը չշարժեցինք քո դեմ, այլ մ ի ա յն մի քանի գնդերով ե կ ա ն ք ...

֊ Այդ խնձ հայտնի չէր. ինձ թվում էր, թե դուք զորքի մեծ մասո դարանում եք գրել,

- 119 -

_ Ասում եմ այդպես ք. եկանք միայն մի քանի գնդերով։ Եվ երկ, „ „ թագավորը բանակի եպիսկոպոսին ուղարկեց քեզ մոտ պատ* գամավոր, հաշտություն խնդրեց, ինչո՜ւ չկամեցար հաշտվել, այլ ասել էիր եպիսկոպոսին, թե «Դու կա՛ց այստեղ իմ վրանում, ես կեր,թամ և նրան իմ սրով կտամ պատասխանЛ» ^

- _ Այգ ճիշտ է. այդպես ասացի եպիսկոպոսին, Բայց ինչո ւ.իմացի՛ր, այժմ այո, զղջում եմ, բայց ես էլ մի մարդ էի, չկարողացա վայրկենական զայրույթս զսպել - եպիսկոպոսն ինձ մատնացույց արավ իմ երդման գիրը, որ թագավորը կապել էր տվել բլրի վրա յուր զորքի առջև կանգնեցրած խաչի պատվանդանին, «Տե՛ս , — ասում էր ինձ եպիսկոպ ոսը,-դու դրժում ես այն երդմնագիրն, և եթե չհա շտ ֊ վես, աշխարհը քեզ պիտի դատապարտն իբրև ուխտադրուժ.,.», Ես զայրույթից կատաղեցի, քո թագավորր յուր ձեռքում ուներ իմ երդման հետկարը և նրան տարածում էր խաչի վրա. դրանով կամե­նում էր աշխարհի առաջ գատապարտել ինձ իբրև ոճրագործի, ես ի՜նչ անեի, ասա' որտեղի՜ց գտնեի Սյունյաց եպիսկոպոսին և նրա ներկայությամբ թագավորի արած երդումները գրի անցնելով՝ տա­րածեի իմ խաչի վրա, որպեսզի աշխարհը տեսներ, թե ո՛վ է ո,խտա­գր ուժը, ո՛վ է ոճրագործը, ի՜նչ անեի, կարո՜ղ էի նույնիսկ այս նամակը բանալ և կարդալ նրա զորքի և իշխանների առաջ... Թագավորը շո­շափելի և տեսանելի ապացույցներ ուներ ձեռքին, ես ոչինչ չունեի, ինձ մնում էր գալ և սրով պատառել նրա սիրտը, որպ եսի այնտեղից դուրս հանեի յուր ինձ տված երդման հետկարը և ցույց տայի աշխար­հին. ուրիշ բան չէի կարող անել, Միթե արդեն անխոհեմ զայրույթի ապացույց չէր այն, որ ես փոխանակ իմ բազմաթիվ զորքն առաջ մղելու և ձեր մի քանի հարյուրից կազմած գունդն սպառսպուռ ջ ը ն ֊ ջելու, սուսերամերկ զորքի առաջն ընկա և միայնակ դեպի բլուրը բարձրացա, Վերևից հարձակվող զորագունդն ինձ շրջապատեցէ Որ­դիս թողեց ճակատը և վազեց դեպի ինձ. նա տեսնում Էր, որ ես զա յ­րույթից խելագարված՝ մահվան դեմ Էի գնում, եկավ ինձ ազա­տելու, բայց ձեր սեպուհ գունդն ավելի քաջ գտնվեցավ. նա մեզ երկուսիս Էլ մեջ առնելով գերի բռնեց, իսկ վանանդացի հրոսակ­ները խառնեցին գաբդմանացիների ճակատըէ Աստված, ա յո՛, աստ­ված ինքը մատնեց ինձ իմ թշնամու ձեռքը, նա կամեցավ պատմել ինձ իմ գործած հանցանքների համար... Այո՛, աստված և ոչ թե Աշոտ թագավորն ընկճեց Սևադային, Ինքդ ասում ես, որ ձեր րանա-

— 120 —

կը թողել Էիք Ափ խազի այո ւմ և միայն մի քանի հարյուր հոգվով եկել Գուգարք. ուրեմն այդ մի քանի հարյուր հոգին չէին կարող դարդ- մանացոց ութ հազար հոգուց կազմված բանակը ջախջախել, Բայց աստված ինձ և իմ որդուն մատնեց ձեր ձեռքը, և զորքն անառաջ- նորդ մնալով ցրվեց ա վ, Այդպե՜ս է թե ոչ։

— Այդպես է։Լա վ, այժմ ինձ ասա , եթե թագավորը կամենում էր հաշ­

տվել ինձ հետ, եթե նա փախուստ էր տալիս արյունհեղությունից, ինչո՜ւ ուրեմն շաղախեց լուր ձեռքերը արյունով հենց այն ժամա­նակ, երբ այլևս ոչ մի տեղից վտանգ չէր սպառնում նրան։ Նա ար­դեն գերի էր վերցրել ինձ և որդուս. Գարդմանա զորքերը ցրվել էին անհովիվ ոչխարների պես. ի՜նչն ուրեմն ստիպեց նրան կոլրացնել ինձ և Գրիգորին' յուր հոր և եղբորը... Մարդո՜ւ թե գազանի սիրւո է ապրում նրա կրծքի տակ

— Վախենում էր ապագա ապստամբությունից, ապագա վրեժ ֊ խնդրությունից։

Ինչո ւ էր վախենում։ Փառք աստուծո, հայոց թագավորը շատ ամրոցներ ուներ, կարող էր մեզ դնել նրանցից մեկի մեջ և պահապաններ կարգել մեզ վրա. ինչո՜ւ անպատճառ կուրացնել, ին­չո ւ երկու մարդու, յուր իսկ հարազատների արևը հավիտյան խա­վարեցնել... Ինչպե՜ս կարողացավ նա դահճին այդ անագորույն հրամանը տալ. . . Ես դեռ ոչինչ, հասակս առած մարդ եմ, շատ բախ­տավոր օրեր եմ տեսել, երջանիկ ժամեր եմ անցրել և վերջապես հանցանքներ եմ գործել, որոնց համար գուցե արժանի էի պատժի, բայց իմ խեղճ զավակը, երիտասարդ, ծաղիկ հասակում, դեռ նորա­պսակ, դեռ սիրտը հույսերով լի, դեռ փառքի հետամուտ, ինչո՜ւ, ինչո՜ւ նրան էլ կոլրացրավ. չէ’ որ նա ո՛չ մի հանցանք, ո՛չ մի մաս­նակցություն չուներ այն դժոխային խռովությունների մեջ, որոնք ալեկոծում էին իմ թշվառ և յուր դաժան սիրտը, և որոնք մեզ միմ­յանց դեմ զինեցին։ Մի՜թե, վերջապես, նա ամենափոքր գութ ան­գամ չուներ յուր թագուհու և ամուսնու, իմ ապաբախտ դստեր վրա, նրա, որ այնքան ջերմագին սիրում էր իրան... Ասում ես, որ կաս­կածում էր ապագա ապստամբությունի՜ց... Լավ, միթե կույրը չէ՜ր կարող վրեժխնդիր լինել։

֊ Չէր սպասում։֊ Չէ՜ր սպասում, չա՛վ, ա յժմ թող տեսնե, թե ի՛նչ կարող է

- 1 2 1 -

անել կույր վրիժասուն, Գնա՛ և հայտնի՛ր թագավորիդ, որ ես տանք վում էի յուր հաշողությունները լսելով, Երբ իմացա, որ յուր Արաս եղբոր և Աշոտ բռնավորի հետ հաշտվել է և նրանց հետ միասին նորեն Դվինը գրավելով' ուրախության տոնախմբություններ է կատարում, բորբոքվեցա չարախնդության կրակով, սիրտս «վրեժ» էր գոռում, և ես լսեցի նրա ձայնին, Հրավիրեցի ինձ մոտ Ցլիկ֊Ամրամին, հ ա յտ ֊ նեցի նրան յուր կնոչ ե թագավորի' միմյանց հետ ունեցած սիրա­հարական գաղտնիքները, վառեցի, բորբոքեցի նրա սրտում թ ո ւն ա ֊ վոր նախանձի, թշնամության ու վրեժխնդրության անշիջանելի Բ „ ց ը , ապստամբեցրի նրան անօրեն թագավորի դեմ. միացա նրա հետ և ես։ Իսկ մեզ հետ կմիանան շուտով ուրիշ շատերը։ Այն ժա մա ֊ նակ թող քո թագավորը պինդ բռնե յուր գահը և տեսնե, թե կույր վրիժաոուի բազուկները կսասանե՜ն նրան թե ո չ...

_ Այդպիսով դուք ձեր վրեժը կլուծեք միայն ազգից ե ոչ թե թագավորից,— վշտահար նկատեց Մարզպետունի իշխանը։

— Ո՛չ, մենք մեր վրեժը կլուծենք միմիայն թագավորից։— Թագավորը չի հաղթահարվիր Ահա՛ նա գաԱւս է եգերացոց

կատաղի զորքերով և անպատճառ կվանե Ցլիկ֊Ամրամին, կչարդե նրա բոլոր զորքերը, որոնք դժբախտաբար միմիայն հայեր են, Գուցե նաև կսպանե քո Գավիթ որդուն, որ այժմ Ամրամին զինակից

է դարձել։— Ո՛չ, արդարադատ աստված չի հաշողիլ նրան, ես գուշակում

եմ և դու կտեսնես, որ այս անգամ, գոնե, աստուծո բազուկը կպատմի

նրան,..

Ա

ԿՈԻՑՐ ԱՉՔԸ ԿՆԵՐԵ, ԿՈԻՅԲ Ш>Р8С ՅԻ ՆեՐԻԼ

Սևադա իշխանի խոսքերը ծանր տպավորություն արին Մարզ• պետո ւնու վրա։ Չնայելով՝ որ նա րոպեապես գրգռվելով սպաոնաց իշխանին, թե ®ահա՛ թագավորը կգա եգերացոց զորքերով, կվա­նե Ցլիկ֊Ամրամին կամ կսպանե Գավիթ որդուդ, ե այլն», ա յսու ֊ ամենայնիվ, Սևադայի վերշին գուշակությունը երկյուղ ազդեց նրա սրտին։ Նա որքան քաշ, նույնչափ ե բարեպաշտ ու երկյուղած

֊ 122 -

էր. նա հավատում էր, Որ աստված լսում է կույր ծերուհիներին և կատարում է, օրհնությամբ կամ անեծքով, նրանց հայցած խնդիր. ները, Այս պատճառով մի գաղտնի և, մինչև այն իրան անծանոթ, կասկած պաշարեց յուր սիրտը։ նախազգացմո՛ւնք էր այս թե նա­խապաշարման ազդեցություն, հարկավ, նա չէր կարող որոշեԼ, բայց նա դիտեր, որ թագավորը հանցավոր է, և որ աստված, թ ե ­

պետ երբեմն ուշ, բայց և այնպես, պատժում է հանցավորներին... նա մտածում էր, որ թագավորը կարող էր հաղթվել, որ ապստամբ֊ ները կարող էին ցրել եգերացիներին... Եվ այդ մի անպատվություն կլիներ հայոց արքայի համար, որ եկել էր յուրայինների հետ պ ա տ ե֊ բազմելու՝ օտար զորքերով... Իսկ այս անպատվության կհաջոր֊ գնին, անշուշտ, նոր կոտորածներ, նոր ավերումներ...

Այս մտքերը սարսափեցրին իշխանին, Բայց նա լուռ ՜՛նստած սպասում էր թե ուրիշ ի նչ պիտի ասե Սևադան։ նա որոշել էր չհ ա ֊ կաոակել այլևս նրան, չգրդռել վիրավոր հոգին, այլ խոնարհիչ և հետը խոսել ողոքանոք։ «Գուցե այդպիսով ամոքեմ կարծրացած սիրտը, կենդանացնեմ ընդարմացած խիղճը և նրա արդար ցասու­մից հայրենիքին սպառնացող վտանգը հ ե ռ ա ց ն ե մ .— մտածում էր նա։

Այգ միջոցին ներս մտավ ծ առան երից մինը և ջուր բերավ հյու­րին՝ լվացվելու համար, Մարզպետունին ակնարկեց նրան' նախ Սևա­դա իշխանին մատուցանելու կոնքը, որովհետև իրան, իբրև տարիքով նրանից փոքրի, վայել չէր ա ռա ք լվացվել,

Սևադան, որի ուշադրությունից ոչինչ չէր վրիպում, ժպտալով նկատեց,

Զարմանում եմ, որ թագավորը մանկությունից սկսած մե-ծացեչ է քեզ հետ, բայց պատշաճից օրենքները հարգելու մալին ոչինչ չէ սովորել քեզանից է

է*այց նա ունի և ուրիշ շատ առավելություններ, որոնց հա­մար կարժեր ներել յուր փոքրիկ թերությունները------մեղմու­թյամբ պատասխանեց Մարզպետունինէ

&րբ նրանք լվացվեցան, երկու ուրիշ ծաոաներ ներս բերին ը ն թ . Ր Խ > որ պատրաստված Էր երկու արծաթյա դրվագազարդ խ ա ֊

երի մ կ , որոնցից մինը գրին Մարզպետունու ե մյուսը Սևադայի

Մանկահասակ ծառաներից մինը չոքեց Սևադայի հանդեպ, որ- պեսզի օգնե նրան կերակուր առնելու. իսկ մյուսը կանգնած և ար- Հ ծաթե սրվակը ձեռին գինի էր մատռվակում ինչպես ,ուր տիրոջը,

նոււնպ եսև հյուրինէ , , .Բա,ո Մարզպետունին հուզվա ծ Էր և զ ր ե թ ե ո չին չ չէր ճաշակու

Սևադան այդ իմացավ մատռվակի մի պատասխանից և ժպտաչով

աԱԱԼ Տե՞սնում ես, իշխան՛, հասարակ ժողովուրդն ավելի խե- ,ոք է վարվում, Մի ժամ առաջ ասացի, թե նա յուր տանը մտնող հ Լ ո ի Գալստյան պատճառները չի քննում, մինչև որ Արան կուշտ ի կերակրում, Բայց ես չկամեցա նրանց նմանվիլ, Հ ե ն ք օտարներ

չենք ասացի, տարօրինակ կլիներ, եթե մի վայրկյան առաջ չցանԼ ն ա յի ն ք տ եղեկութ յուններ ա ռնել իրա րից' մեզ է * ֊

գիրների մ ա ս ի ն Ա յ ժ մ տեսնում եմ, որ սխալվել եմ, * / » * ■ * ' գալըստյան պատճառը հարցրած և քեզ պատասխաներ տված չլի­նեի, այժմ դու ախորժանոք կերակուր կվայելեիր իմ տանը,

- Այդպես է, ԻւՒան, կեղծել չեմ ՜ “^ 7 ГՄարզպետունին, - Լավ չէ, որ մենք առհասարակ չենք հետևում ր

փորձված պապերի խ րա տ ներին,1 Այո՛, համաձայն եմ քեզ հետ. այդ խրատները սուրբ ի ք ա ա ֊

ներ են. երբեք չպիտի մոռանանք նրանց, Բայց մենք մոռանու ք հենց ամենից կարևորները, Այդ խրատներից մինը այն է, որ ասում է. կուզութ յուն է մայր բարյաց, անզուգություն ծնո զչա ր յա ց ..,» ։

Սևադան մի վայրկյան լռեց և ապա ժպտալով դարձավ խոսակ-

9Ին'_ Դու ինձ կշտամբում ես, տեր Մարզպետունի, և իրավունք ունիս. Բայց ես խնդրում եմ, որ ընթրիքդ վայելես, այդ ինձ ավելի կուրախացնե, քան թե «զուգություններից» առաջացող բարիքները, որոնց շատ անգամ մենք չենք կարողանում բուն չարիքներից զա-

նազիշխանը հիշեց, որ որոշել էր չհակառակել, ուստի լոեց և սկսավ ուս,ել, Բայց նրա վրա, արդարև, ծանր ազդեցություն էր անու Օևադա իշխանի' ծառայի օգնությամբ կերակրվելը, Միայն այգ տե­սարանին ներկա չլինելու համար նա կցանկանար, որ երբ ք *ա ռ իներ Գարգման, Չէ՞ որ նա տեսել էր այդ իշխանին առողջ ժամանակ, երբ նա ճեմում էր յուր առաջ ինչպես մի հսկա, կրակոտ աչքերով,

հպարտ նայվածքով, դեմքի վես արտահայտությամբ... Իսկ ա ՛յժ մ ... Այժմ կծկված էր նա տախտի մի անկյունում, ինչպես զառամյալ ծերուկ, նիհարած, գալկագեմ, և միայն հոգին էր, որ չէր ճնշվում նրա մեջ մարմնո կրած զրկանքներից.

Երբ րնթրիքր վերջացավ, Մարզպետունին հարցրեց, թե ինչո՜ւ Գրիգոր իշխանր չի կամենում գալ իրանց մոտ։

— Գրիդորր նույնպես Ամրամի հետ է, — պատասխանեց Սևա­դ ա ն ։ ֊ Դավիթ որդիս առաջնորդում է աղվան գնդերին, իսկ Գրի. ԴՈՐԸ՝ գարդմանացիներին։

— Առաջնորդում է գարդմանացիների՜ն------զարմացած հարց­րեց Մարզպետունին,

— Այո՛, առաջնորդում է, Մի՜թե այդ խոսքը զարմացնում է քեզ, Դու անշուշտ մտածում ես, թե ինչպե՛ս կարող է կույրը աոաջնոր- գել. այնպես չէ՜։ Բայց իմ զորքերը պատերազմի համար ուրիշ առաջ­նորդներ ունին։ Գրիգորի ներկայությունն անհրաժեշտ է բանակում նրա համար, որ գարդմանացիք ամեն րոպե աչքի առաջ ունենան

իրանց կույր իշխանին և սրտների մեջ վառ պահեն վրեժխնդրոլթյան կրակը, Ոչ մի զորապետի խրախույսը այնքան չի գրգռիչ իմ զորքերի քաջությունը, որքան իմ որդվո կուրությունը... Նրանք տիրասեր են և չեն հանգստանալ, մինչև որ իմ և նրա վրեժը չառնեն թագավո-ր ի ց >

Մարզպետունին զարմանում էր, որ Սևադան բանում էր նրա առաջ յուր սիրտն անկեղծորեն, հայտնում էր նրան, մինչև անգամ, յուր նախահոգակ դիտավորությունները. և այդ անում էր առանց քաշվելու կամ նույնիսկ վախենալու, թե ինքը, Մարզպետունին, իբրև արքայի հավատարիմ ու զինակից, կարող է խոչընդոտ լինել իրան յուր նպատակներն իրագործելու։ Սևադայի այս վարմունքն ավելի ևս երկյուղ էր ազդում Մարզպետունու սրտին։

— Եվ այդպես, դու ուրեմն հոգացել ես, որ գարդմանացոց վ ր ե ժ ֊ խնդրոլթյունը լինի անշիջանելի, իսկ ապստամբությունը՝ համա­ճարակ և կործանի՜չ, — հարցրեց իշխանը հուսահատ ձայնով,

֊Ա յ ո ՛ , տեր Մարզպետունի, ուրիշ կերպ վարվեյ չէի կարող.“ Ի Դ ր ինձ, եթե կամենում ես, բայց գիտ ա ցի ՚ր, որ երբ բ ա ժ ա ֊ ЧС 1ցվում է, այն ժամանակ այլևս անկարելի է ավելացնե՛լ նրա վրա " ւրիշ մի քանի կաթիլ և պահանջել, որ նա չթա փ վի...

— 125 —

Մարզպետունին զգաց, որ հասել է արդեն Ամանակը գործա- դրել այն զենքերը, որոնցով միայն հնարավոր էր անողոք իշխանի

՛իրան ա մ ո ք ե լ.- ֊ ա յԴ զենքերը յուր խնդիրներն ու աղաչանքներն էին, Այդպիսի զենքերով, իհարկե, նա չէր հայցիլ օտարից, նույնիսկ հայրենիքի Փրկությունը, րայց մի ներքին խռովություն դադարեց, նելու համար նա չէր քաշվում աղաչել հարազատին, որովհետև դրա. նով նա չպիտի նվաստացներ իրան, այլ պիտի բարձրացներ նույ­նիսկ Սևադայի աչքում, Այդ պատճառով ասաց.

_ Եթե ես ծունր չոքեի քո առաջ, Սևադա իշխան, համբուրեի Քո ոտքերը և աղաչեի, որ խնայես դու եղբաըցդ ու որդկերանցդ արյունը... արգելես այն կոտորածը, որ մի օրվա մեջ անթիվ ընտա- նիքնեո պիտի կործանե, բյուրավոր մանուկներ պիտի որբացնե, կանայք ու հարսունք պիտի այրիացնե... Եթե հիշեցնեի քեզ նախ քրիստոնեի և ապա' հայ մարդու սրբազան պարտքը, որ է չարին չարյավ չհատուցանել և հայրենիքը կործանելու գնով անձնական վրեժխնդրությունը չհագեցնել... Ի՛նչ կանեիր դու, Սևադա իշխա , մի՜թե անողոք կմնայիր իմ աղաչանքների, իմ արտասուքների

առաջ•<« , ,— Ո՛չ մի խոսք այդ մասին, տեր Մարզպետունի, Բնությունն

ուրիշ կերպ է ստեղծել մարդուն, իսկ մենք այլ կերպ ենք հասկա­նում նրան, Ապստամբած սիրտը չի հնազանդիլ ուղեղի հրամանին, իղուր ենք մենք այդ մասին խրատներ կարդում մեզ և իզուր էլ քրիստոնյաներ անվանում, մենք մեր կրքերի հպատակներն ենք և ոչ թե Քրիստոսի աշակերտներ, Քրիստոնյա մարդ չկա աշխար­հում, Քրիստոսի պատվերը կատարում են, միայն նրանք, որոնք զրկանք չեն կրե ապերախտ ընկերից կամ եթե կրել են, չեն կարո զանում «ակն ընդ ական և ատամն ընդ ատաման» փոխարինել. Բայց նրանք, որոնք ուժ ունին փ ոխ ա րինեի' փոխարինում են զրկանքը, к այդ ավելի բնական է, քան քրիստոնեաբար ներելը,

_ Իսկ նրա՜նք, որոնք ուժ ունին վրեժխնդիր լինելու և ոակայ

հ ե ր ո ւ մ ե ն «.._ Եթե կան այդպիսի մարդիկ, ապա նրանք գերբնական արա­

րածներ, ճիշտ Քրիստոսի աշակերտներ են, րայց ես ա յ դ պ ի սին երին

,եմ ճանաչում,— Դու եդի ՚ր նրանցից մինը, Սևադա իշխան, մի՜թե քո «իրս*

ավեւի )ի հաա֊քտանայ ա ձ ժամանակ, երբ մտածես, թե կաբոպ էխ_ է է & _

վրեժխնդիր լինել և սակայն ներեցիր, քան այն ժամանակ, երթ վրեժխնդիր լինելով ' շուրջդ ավեր և սրածություն սփռես, Ով որ գի- տե, թե ո՛րն է բարին և լավագույնը և սակայն գործում է հակառակը, նա մի չարագործ է, Անշուշտ Գարդմանա տերը չի ցանկանալ, որ մեզանից մինը համարձակվի նրան այդ անունը տալ։

— Գարդմանա տերը, դժբախտաբար, մի հասարակ մարդ է , բնությունը նրա կրծքի տակ դրել է այնպիսի մի սիրտ, որպիսին ունին և ուրիշները, նա չի կարող զգալ այն, ինչ որ չեն զգում ,ուր նմանները։

— Ո՛չ, Գարդմանա տերը մի ս ի ն յո ր կամ գեղջուկ չէ, որ չճա- նաչե առաքինությունը, նա գիտե, թե որքան քաղցր է ներելն և պիտի ներե անշուշտ. Ես խնդրում եմ քեզանից այգ շնորհը այն մա յ­րերի և կանանց բերանից, որոնց որդիներն ու ամուսինները պիտի զոհվեն քո վրեժխնդրոլթյանը,

— Տե՛ր Մարզպետունի, ղու ինձ զինաթափ ես անում, քո խոս­քերը ճնշում են իմ սիրտը, որովհետև դու նստած ես ա յժմ իմ առաջ և ես լսում եմ քո կենդանի բարբառը։ Բայց երբ դու հեռանաս և ես մնամ միայնակ, երբ այս ահագին սրահի մեջ չղջիկները գան ինձ ընկերանալու, երբ առավոտյան արևը բերե ինձ նույն խավարը' ինչ որ բերել էր գիշերը, երբ երկու քայլ փոխելու համար կարոտեմ իմ ծառաների շնորհին, երբ տենչանոք տենչամ, բայց չկարողանամ լսել իմ լծակցի մխիթարական մի խոսքը և մտածեմ, որ քո թագա­վորի անողորմ հրամանը գերեզման տարավ նրան, այն ամուսնասեր կնոջը, այն որդեսեր ծնողին... երբ լսեմ իմ թշվառ հարսի տխուր երդերը կամ կույր ամուսնու սև բախտը լացող նրա ողբերը... Երբ Գրիգորի որդին' փոքրիկ Սևադան, գա հարյուրերորդ անգամ ինձ հարցնելու թ ե ' «Պապիկ, դու ծերացար, աստված քեզ կուրացրեց, իսկ իմ հայրը ինչո՜ւ համար է կ ո ւ յր , ա ս ա ՛ , տե՛ր Մարզպետունի, երբ այս բոլորը դան և աղմկեն ուղեղս, խռովեն հոդիս, երբ սիրտս Անընդհատ գո*ա ' վ ր ե 'ժ , վրեժ ա նզգա մին..^, ի՜նչ անեմ ես այն Ժամանակ,,,

նչ անես այն ժամանակ։Щ *՛> աստ՛, ես ինքս կամենում եմ ինձ հաղթահարել։Ի նչ արավ Սմբատ թագավորը, երթ յուր աշխարհի ավերու*-

մը տեսնելով՝ իջավ Կապույտ բերդից և յա ր անձը մաանեց թշնա- ЛмА* ի՜նչ արավ, երր դահիճները յուր թաշկինակն առնելով՝ վա-

— 117 —

րոոներով բերանը խրեցին, երբ կզակին գելարաններ գնելով չվա ­նով պարանոցը պրկեցին, երբ ծանր բեռներ գլխին թափելով տասն- յակ հոգի վրան նստեցրին, երբ վերջապես դյուցազնի շունչը հատցը- նել չկարողանալով' նրա անգամներն սկսան հոշոաել և վերջը խաչի

վրա տարածել***Սևադան լուռ էր*— Ոչինչ չարավ. նա ասաց. «Տե՛ր, ընդունի՛ր այս զոհը, որ

բերում եմ իմ ազգի համար, և փոխարեն' փրկի՛ր իմ ժողովուրդը պատուհասից...». Նա ասաց. վա վ է մեզ, զի այր մի մեռանիցի ի վերա ժողովրդյանս և մի՛ ամենայն ազգս կորիցե...», և հոժարու­թյամբ հանձն առավ նահատակությունը։ Դու էլ, իշխան, ընդունիր, թե չարագործ հագարացու մինն է քեզ կուրացրել և այն ժամանակ անտրտունջ կարող ես կրկնել նույն խոսքերը, երբ տխուր միայնու­

թյունը, ցերեկվա խավարը, սիրեցյալ ամուսնուդ հիշատակը, հար­սիդ ողբերը և փոքրիկ Սևադայի թոթովանքը կգան քո սիրտը և հոգին վրդովեԼու... Հագարացի գազաններին աղաչել, համոզել անկարելի էր, նրանց հոգվո ծարավը արյունն էր զովացնում, բայց հայ իշխա­նին աստված այդ հոգին չէ տվել, ուրեմն նա պիտի լսե յուր խղճի ձայնին, պիտի լսե իմ աղաչանքին և հավատա, որ նույնիսկ իմ բե­րանով խոսում է յուր հետ ազգի ամեն մի թշվառացող անդամ,

Սևադան լուռ էր մի քանի վայրկյան, հանկարծ նա գլուխը բարձ-

րացնե լով հարցրեց *— Ւ’ նչ է քո պահանջն ինձանից, Գևորգ իշխան։— Այն, որ հեռացնես Ամրամից քո զույգ որդիներին, և ետ կան­

չես Ուտիքից թե' Աղվանից և թե' Գարդմանա դնդերը։Սևադան կրկին գլուխը կախեց և սկսավ մտածել։ Սենյակում մի

աո Ժամանակ լռություն տիրեց։Բայց Գևորգ իշխանն զգում էր արդեն, որ յուր խոսքերը ցանկա­

լի տպավորություն արին Սևադայի վրա, ուստի սրտատրոփ սպա­սում էր նրա համաձայնության։

Եվ ահա'р վերջապես, Սևադան խոսեց«— Ղու ինձ համոզեցիր, տեր Մարզպետունիг իմ մեջ շարժեցիր

նախ-սնձավորության զգացում, ես չեմ կամենում, որ դու հայրե­նասիրությամբ գերազանցես ինձ։ & ո ՚ղ այդպես լինի, ես թողնում եմ վրեժխնդրությունը... Բայց բռնկած ապսէոամբութքէոձք խաղա-

- 128 _

ղելու համար կա և մի ուրիշ արգելք, որ ես բառնալ չեմ կարող, այդ աշխատությունը դու պիտի հանձն առնեսէ

— Ամենայն ուրախությամբ, աշխատությունից ես չեմ փախ­չում, միայն թե ասա', ո՛րն Է արգելքը։

— Ես իմ որդիներին կհամոզեմ և կվերադարձնեմ իրանց զորքե­րով, բայց Ցլիկ֊Ամրամին համոզել չեմ կարող, որովհետև ինքս եմ թշնամության կրակր վառել նրա սրտում, այժմ ինչպե՜ս հակառակ խորհուրդ տամ նրան։

— Այդ նեղությունը ես հանձն կառնեմ, — ասաց Մարզպետու­նին,

— Շատ գեղեցիկ, բայց իմացած եղիր, որ մինչև Ամրամը չհա­մոզվի ետ կանգնել յուր մտադրությունից, ես փմ զորքերը չեմ բա ­ժանի լ նրանից, Որովհետև խոսք եմ տվել աջակցել նրան ամեն դեպ­քում, ուրեմն և իմ խոսքը դրժել չեմ կարող։ Այժմ դու գնա Ամրամի մոտ, աշխատի ր Համոզել նրան, որ հնազանդե յուր թագավորին ։ Եթե կհաջողես ձեռնարկությանդ մեջ, սուրհանդակ ղրկիր ինձ և ես իսկույն հարկ եղած հրահանգները կտամ իմ որդվոց, որ հեռանան Ուտիքից իրանց զորքերով։ Իսկ եթե չես հաջողիլ, այն ժամանակ իմացիր, որ աստված չի կամենում անցնել փորձության բաժակը, և ուրեմն մեզանից մեկը պիտի դատարկե այն

Մարզպետունի իշխանը սաստիկ ուրախացավ և յուր շնորհա­կալությունը ՍԼադային հայտնելու համար առավ նրա աջը և համ• բուրեց։ Իշխանի կարծիքով ամենամեծ դժվարությունն արդեն բարձվել Էր։ Սևադան, որ ամենքից ճան ա չված Էր իբր անողոքելի մի քարաժայռ, ահա', համոզվել Էր. ի՞նչ դժվարություն կար, ուրե* մըն, Ցլիկ֊Ամրամին համոզելու, մի մարդու ̂ որ համառությռւն֊ՎՈԼ- ներ և որ ի բնե ստեղծված Էր բարի սրտով։

Այս մտածմունքով հեռացավ Սևադայից իշխանը և գնաց հ ա ն ֊ գըսաանալու դղյակի լավագույն քնարաններից մինում, ուր առաջ* նոբդեց նր ան իշխանի սենեկապետը ։

Փափուկ անկողինը և շրջապատ ող լռությունը շուտով թմրու* թյուն բերին իշխանի հոգնած անգամներին և անուշարար քունը նրա աչքերը փակեցէ

9 *М>аг<| |քաոլպնւօունի_ 1 М -

է ^ *™ յ « .« * А Р“ *г ‘ * — ՛■“ ( * ! « - г Л » “ « * *5 * Л . * * ■ * - * »■■<” '■<• լ М * < ч * “" ' ֊

1-..1-Ա. *•"«*” * — л' ^ ‘'՞'’-*'’ “ **"***» կ կ լ 9Р Իк ու0,ունես կծկված, դժվարանում էր շտապով " Վ ^ Ր ՚՞Կ Գ " Հ

Гр, * " Ր ” * " 8 աՎ> Վ » ւր կ ։*ննեո թանկ ԷՀЬрш Տ ա ր . «Այդպտ » ЬЬ դործ կատարում ա յստ եղ*,-կշտ ա մ բեց ձ ծաոային և նժույգն առաջ շ շ ե լո վ ' ամքա „ե ց

^ Ա յ Լ М ш к նորից բարկանալով վերին դստիկոնը' զարթեցրեց Սևառայի բարապանին, իմանալու համար, թե արդյոք կարո զ է տեսնել իշխանին, Նրանց խոսակցության ձայնն առավ սենեկապա­նը և դուրս եկավ միջանցքը, Նա զարմացավ Գևորդ իշխանին այդ­

պես վաղ այդտեղ տեսնելով։- Ի ՜ ն չ եք հրամայում, ի շ խ ա ն , ֊հ ա ր ց ր ե ց նա Մարզպետունունէ- Եթե կարող ես զարթեցնել իշխանին, հայտնի ր նրան, որ

Ьа կամենում եմ դնալ և կուզեի տեսնել իրան ֊.ա ա ա ց իշխանը* Սենեկապանը ներս մտավ ե մի քանի վայրկենից վերադառնա-

հայտնեց, որ իշխանն սպասում Է իրան,Մարզպետունին հետևելով սենեկապետին և մի երկու փոքրիկ

խուցեր անցնելով՝ մտավ Սևադայի ննէարանր և սաղավարտը հա-նելով մոտեցավ իշխանի մահճակալն.

Սենյակը լ ո ւ ս ա վ ո ր ո ւ մ Էր տակավին փոքրիկ արծաթյա կան թե-

щр. Ւ-Կ Ի ւխ "Կ նստաձ ^ մաՀ^ մ կ գիժրա յին լոդՒկով՛ ո, ,_ Ինչո՜ւ այսպես վաղ, սիրեէի՛ ի շ խ ա ն հ ա ր ց ր ե ց Սևադան, _ Կամենում եմ այսօր ևեթ հասնել Ամրամի բանակը. ժամա­

նակը թանկ Է, պետք Է շտապել,֊ Բայց դու դիտե՜ս, թե որտե՛ղ Է նա բանակած,- Երբ շրջում Էի Ուտիքում, ինձ ասացին, որ նա անցել Է Ազը*-

սէև ե գտնվում Է Տավուշ բերդի մոտ, Իսկ այժմ որտե՛ղ Լինե1Ը չդի­տեմ. եկա, որ այդ մասին տեղեկությոմ, առնեմ քեզանից,

- Երկու օր առաջ մեր դնդերը բանակած Էին Սազ ամի ափի . իսկ Ամրամը գտնվում Էր դեռ Տավուշի մոտ, Եթե թագավ ի գալըսա- յան մասին լուր առած ,ինեին, ուրե ՜ բանակները կմիացնեն...

Գնա' և այդ կողմերը կպատահես նրանց, ,_ 1Ж -

— Իսկ դու ջե"<ւ կարող հայտնել, թե որտե՛ղ պիտի միանան բա ­նակները, — հարցրեց իշխանը ժպտալով։

— Ոչ. 'ս իրավունք չունի մ հայտնելու։ Եվ դու, իշխան, այդ չպիտի պահանջես ինձանից, Դու ինձ համոզեցիր և ես տվի քեզ իմ համաձայնությունը՝ հաշտվեԼ թագավորի հետ։ Այգ ես կարող Էի անել, Գնա' այժմ համոզիր 8 լիկ-Ամրամին. եթե կհաջռղիս, լավ. եթե ո 'չ, պատերազմը նրա կողմից անխուսափելի Է. ուրեմն և բանակի գաղտ­նիքը քեզ բանալն ' անկարելի,

— Շատ լավ. Բ՛ո ղ այդպես լին՛.։ Շնորհակալ եմ արդեն քո հա­մաձայնության համար։ Այժմ տո՛ւր ինձ քո օրհնությունը և ես կեր- թամ։ Այղ օրհւությունը կհաջողե իմ ճանապարհը։

— Աստվա ծ թո րհնե այդ ճանապարհը, Դու խաղաղ։ լթյա ն և հաշտության միջնորդ ես, անկարելի Է, որ նախախնամությունը չհաջողԼ քե ։ Բայ եթե նա կանխավ որոշել Է պատժել հանցավորին...

— Ես կանեմ այն, ինչ որ հրամայում են ինձ իմ պարտքր և հայրենիքը. իսկ աստուծո կամքը... մենք միայն կարող ենք օրհնել։

Այս ասելով իշխանը մոտեցավ Սևաղային, դրկեց նրան և համ­բուրելով' հեռացավ։

Մի քառորդ ժամիւ, նա Վահրամ բերդակալի մոտ Էրէ

Թանձր ու երկար այծենակաճի մեջ փաթաթված և խոշոր գլու- խը պողպատե գլխանոցով ծածկած' անցուդարձ Էր անում բերդա- կալլւ յուր դիտանոցի առաջ, երբ մոտեցավ նրան Մարզպետունինէ

— Գիտեի, որ այդպես վազ պիտի բաժանվիս իշխանից, ո ւ ս ֊ "ի լուսածագին դուրս եկա տանից, որպեսզի հրամայեմ ամրոցի դոները բանալու, — ասաց բերդակալը իշխանին և մոտենալով նր­բան, հետաքրքրությամբ հարցրեց, թե արդյոք կարողացա՜վ ան­ծանոթ մնալ Սևադայից կամ թե տեղեկացա՜վ ցանկացած գաղտ­նիքներին։

Իշխանը պատմեց ! րան համառոտ ինչ որ պատահել Էր իրան ինչ ռր խոսել Էր Սևադայի հետ և լսել նրանից, ծածկելով, իհար­

կե, այն ամենը, ինչ որ ապստամբությունը գրգոող «ընտանեկան գժտություններին ու սիրային գաղտնիքներին» Էբ վերաբերում, 1Լյգ պաաւ&սոների հետ, իշխանի կարծիքով, անկարելի էր ծանոթաց­նել ա/սոէոբիձ պ ա յա ոնյաներին։ .

Բարեսիրտ Վահրամը զարմացավ' տեսնելով, որ ինքն, I I I .„,1.1, էո կար դասել նրա գաղտնիքները

Ж т я 3 5 ճ » * * - * ■ ՞ *

մ" Լթ̂ Լի 'Լ աեՎԱելԼ ր Վ"ում, ԿբաՐե կ ա մ , ֊ա ս ա ց նրան ծ ի ծա ղ ե լո վ ,- հթե Աևադան ճանաչած 1էիներ քեզ, մի՜թե թույլ կտար, որ դո. մ է ա ֊

1ՒՐ մի՜թե ն ա ^ տ ե , որ ես դեո հավատարիմ եմ թա գա վռ

Р1>Ь[_ Նա ամեն բան գիտե. բայց նա ճանաչում Է քեզ,_ Ինչպե՜ս թե ճանաչում Է ինձ։_ Նա գիտե, որ դու նրան վնասել չես ԿաՐ Հ .

_ » ձ : թ ւ ւм է- г ч - « V յե > у 4 " " 'И м ,«Л «У » ի 4 ա , կ . - է Կ ^ ք ^ <-«<■*»

մ , ^ Ղվաէ ( յ թ ագՀ Րիդ ч - г -

и м < » „ *_ Եվ նա այգ մասին խոսե ց քեզ հետ, <.ուզվ Ր9 1

Վահրամը։— П՛}, հայտնապես ոչինչ չասաց...- Հայտնապես ոչինչ չասա՜ց. հասկանում եմ. բայց ակ ար-

11 է» 1ա 'յ. ես կստիպեմ այդ մարդուն կությունից դու այդ դուշակեցիր... վհա րգելինձ...ԳԽ րԳիշխ ա ն,եսա յժմքեզհետ եմ դի ց նախ

պետունուն վճռական եղանակով։ — Գնա , աշխատի ր, հա ճությունը կայանա, իսկ եթե այգ չի հաջողի,, անմիջապես սուր հանգա Ս ի ր Ինձ, հետևյաք օրը ես քո մոտ կլինեմ, Ա յս ր Ր Ո նապարհ կբանա իմ թագավորի համար ինչպես Ուտիքը *

Գ ա րգԼնր նորից գրավելու։ - Այս « « * ! « ' Հ - Հ ^այծենակաճը և զորեղ ձեռքը գրավ վաղակավորի եր

Խաեաւհ Արաէ , / ,' Հ „ է . . ւ է » * ւ Րս .ի .* ,» Վ / " ‘ Р "<■ « “

ч - с , ^ 4 1> * . . « ֊» ~ “ ւհ հ - '* *

_ 182 -

ցությա ն։ Նա այն քաջերի թվին Էր պատկանում, որոնք սկզբում զգուշությամբ են մոտենում վտանգին, բայց միանգամ մոտենալուց ետ' այլևս չեն վախենում նրանից։

— Տո՛ւր ինձ քո ձեռքը և երդվի՛ր, որ ո՛ւր որ Էյ լին ի մ ' պիտի գաս իմ կոչին, թեկուզ մահվան դիմավորելու հ ա մ ա ր , ֊ ասաց Մարզպետունին, յուր թափանցող հայացքը սևեռելով բերդակալի աչքերին։

— Երդվում եմ Լուսավոր չի սուրբ աջովը. . . _ հարեց իսկույն Վահրամը և ձեռքը տվավ Մարզպետունուն,

Վերջինս սեղմեց այն ջերմությամբ և ասաց.֊ Շնորհակալ եմ, Վահրամ իշխան, մինչև ա յժմ ես իրավունք

ունեի միայն մի անձի վրա, որին կարող Էի զոհեչ գահի և հայրենի.քի սիրույն, Այս վայրկյանից ուրեմն իրավունք եմ ստանում երկու անձի վրա*,,

֊ Այո՛, Վահրամ սեպուհը նույնպես քեզ Է պատկանում, ղո- հի ր նրան, երբ հարկը կպահանջե, միայն թե հայրենիքի փրկության սեղանի վրա։

— Ես ուրիշ սեղան չեմ ճանաչում, և ահա՛ այս վայրկյանից քո ձեռքն եմ հանձնում իմ հույսը և հավատը...

Այս ասելով իշխանը գրկեց բերդակալին, համբուրեց նրան ջեր- մութ յամբ և մի քանի ուրիշ պատվերներ Էլ տալով, աշտանակեց յուր նժույգը և սրարշավ դուրս եկավ ամրոցից։

Իշխանի թիկնապահը, որ Գարդման ավանում անախորժ նո­րություններ Էր լսել, և այդ պատճառով գրեթե ամբողջ գիշերն անցրել Էր անհանգստության մեջ, վաղ առավոտվանից ելնելով՝ ուղղվեցավ դեպի ամրոցը։ Նա աշխատում Էր մի վայրկյան աոաջ հասնել այնտեղ, վախենալով' թե գուցե յուր տիրոջը մի վտանգ հասնի ապստամբ իշխանից։

Բայց որքա՛ն մեծ եզան նրա զարմանքն ու ուրախությունը, րբ դեռ Գարդմանա գետակը չանցած' տեսավ իշխանին, որ իջնում

Էր ամրոցի զառիվայրից ։

է է ւ ,7 Ո ^ և ԻնչՈԼ այԴպես եՂնԻ Կ . ֊ հարցրեց իշխանը յուրթիկնապահին, երբ նրանք մոտեցան միմյանց։

Տե ր ի մ , ե թ ե մ ո լթ ո վ կա րողա նա յի մտ նել ա մրոցը, ն ո ւ յն - Ւ-Կ այս գիշեր կգա յի ք ե զ մոտ , — պատասխանեց թ ի կ ն ա պ ա հ ը ,^ քայց Գիտեի, „ը Գարդմանը ա նմա տ չելի Է ծա կա մուտ ների հա մա ր,

- 133 _

_ Ի՞նչ կա, ինչո՛ւ էիր շտապում,_ Ն ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի մ ա ց ա , գ ա լ ի ս է ի ք ե զ մ ո տ . վ ա խ ե ն ո ւ մ է ի ,

թ ե գ ո ւ ց ե մ ի վ տ ա ն գ հ ա ս ն ի ք ե զ ի շ խ ա ն ի ց ,

_ Ь и , փ ա ռ ք ա ս տ ո ւ ծ ո , ա հ ա ո ղ շ - ա ռ ո ղ շ ն ս տ ա ծ ե մ Ս և ո ւ կ ի ս

վրա. րայց դու ի՜նչ նորություններ լսեցիր,_ Ա ն ա խ ո ր ժ ն ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր , Ի մ հ յ ո ւ ր ը ն կ ա լ ք ա հ ա ն ա ն ո չ ի ն չ

չ է ր կ ա մ ե ն ո ւ մ ա ս ե լ ,

— Հ ե տ ո " ,_ Բ ո լ ո ր փ ո ղ ե ր ս ն ր ա տ ա ն ը թ ո ղ ե ց ի , Մ ի մ ա ս ը ա շ հ ա մ ր ո ւ յ ր

տ վ ի ի ր ա ն , մ ի մ ա ս ը տ ի ր ո ւ հ ո ւ ն ը ն ծ ա յ ե ց ի , մ ն ա ց յ ա լ ն է է ա ղ շ կ ա ն

տ վ ի ի բ ր և ո տ ն ա լ վ ա յ ի ն վ ե ր ,

— Ի ս կ ա ղ ջ ի կ ը գ ե ղ ե ց ի ՜ կ է ր ՛ ,— Ո ՚հ , տ ե ր ի մ , ա ն շ ո ւ շ տ ո ւ ր ա խ է ս ի ր տ դ , ո ր Ե զ ն ի կ ի հ ե տ կ ա -

տ ա կ ե ս ա ն ո ւ մ , և ի ր ա վ շ ա տ գ ե ղ ե ց ի կ է ր . ս և ա չ յ ա , կ ա մ ր ա թ ո ւ շ ի կ ,

ե ր կ ա յ ն ա հ ե ր . . .

— Ի ն չ ո ՞ ւ չ ն չ ա ն վ ե ց ա ր ,

__ Հ ա ՛ , ք ա հ ա ն ա յ ի ն կ ա շ ա ռ ե լ ո ՞ ւ հ ա մ ա ր . . . Բ ա յ ց ե ս բ ա

ո ւ ր ի շ բ ա ն ո վ կ ա շ ա ո ե ց ի . խ ո ս տ ա ց ա , թ ե * կ խ ն դ ր ե մ ի շ խ ա ն ի ն , ո ր

ք ե զ տ ե ղ ա փ ո խ ե լ տ ա Դ վ ի ն » , Զ ա ր մ ա ն ա ք է . ա յ դ գ ե ղ ջ ո ւ կ ն է լ է մ ա յ ­

ր ա ք ա ղ ա ք ո ւ մ ք ա հ ա ն ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ա ն ե լ փ ա փ ա գ ո ւ մ ,

_ Դ ո ւ չէ՜իր ո ւ ր ա խ ա ն ա լ , ե թ ե ք ե զ հ ա ր յ ո ւ ր ա պ ե տ կ ա ր գ ե ի ն ք ,

֊ Ի ն չ ո ՜ ւ չէ, բ ա յ ց ե ս կ ա ր ո ղ էի ա ռ յ ո ւ ծ ի պ ե ս կ ռ վ ե լ ։

— է ՛ հ , ք ա հ ա ն ա ն է լ կ ա ր ո ղ է մ կ ր տ ե լ , պ ս ա կ ե լ , թ ա ղ ե լ . մ ա յ ր ա ­

ք ա ղ ա ք ո ւ մ է լ մ ա ր դ ի կ ա յ ն պ ե ս ե ն ծ ն վ ո ւ մ ո ւ մ ե ռ ն ո ւ մ , ի ն չ պ ե ս և

գ յ ո ւ ղ ե ր ո ւ մ ,

— Ա յ դ պ ե ս է , տ ե ՛ ր ,

— Բ ա յ ց դ ո ւ ի ՜ ն չ ի մ ա ց ա ր ք ա հ ա ն ա յ ի ց ,

— Ա ր ք ա յ ի ց ա պ ս տ ա մ բ ա ծ ե ն ն ա և ա ղ վ ա ն ց ի ք ո ւ գ ա ր դ մ ա ն ց ի ք .

և ա յ դ ա ր ե լ է Ս և ա դ ա ն , Տ ե ր - հ ա յ ր ը պ ա տ մ ե ց , թ ե « Մ ի օ ր մ ե ր գ յ ո ւ ­

ղ ա պ ե տ ն ե կ ա վ և ի շ խ ա ն ի հ ր ա մ ա ն ո վ հ ր ա վ ի ր ե ց բ ո լ ո ր գ յ ո ւ ղ ա ց ի

Ր թ ե կ ե ղ ե ց վ ո բ ա կ ը և ե ր դ վ ե ց ր ա վ ն ր ա ն ց զ ե ն ք ա ռ ն ե Լ թ ա գ ա վ ո ր ի դ ե ,

Բ ո լ ո ր ը ե ր դ վ ե ց ա ն , Մ յ ո ւ ս գ յ ո ւ ղ ե ր ո ւ մ ո ւ ա վ ա ն ն ե ր ո ւ մ է լ ն ո ւ յ

ա ր ե լ , Ե ր ե ք օ ր վ ա ն ը ն թ ա ց ք ո ւ մ , ա ս ո ւ մ է ր տ ե ր - հ ա յ ր ը , չ ո ր ս հ ա զ ա ր

մ ա ր գ է հ ա վ ա ք վ ե լ Դ ա վ ի թ ի շ խ ա ն ի դ ր ո շ ա կ ի տ ա կ , Ա յդ բ ա ն ա կ ո վ

ն ա գ ն ա ց ե լ է Ո ւ տ ի ք , Ի ս կ գ յ ո ւ ղ ո ւ մ մ ն ա ց ո ղ ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ը ե ր գ վ լ է

չ ո ր հ ա ց ա ն դ ա մ չ տ ա լ ա ր ք ա յ ա կ ա ն զ ո ր ք ի ն » ։

— Ա յ դ Բոլ"Ր Ը ե ս գ ի տ ե մ , փ ո ղ ե ր դ ի զ ո ւ ր ե ս վ ա տ ն ե լ . — ա ս ա ց

ի շ խ ա ն ր , Ա պ ա հ ա ղ ո ր դ ե լ ո վ ն ր ա ն մ ի ք ա ն ի կ ա ր և ո ր ն ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ,

հ ա ր ց ր ե ց ։ ֊ Ի ՞ ն չ ի մ ա ց ա ր դ ո ւ բ ա ն ա կ ի շ ա ր ժ մ ա ն մ ա ս ի ն , ա ր դ յ ո ք

ա պ ս տ ա մ բ ն ե ր ը մ ի ն չ և ո ՞ ւ ր պ ի տ ի դ ի մ ա վ ո ր ե ն թ ա գ ա վ ո ր ի ն կ ա մ գ ա բ դ ,

մ ա ն ա ց ի ք ո ր տ ե ՞ ղ պ ի տ ի մ ի ա ն ա ն ո ւ տ ի ա ց ի ն ե ր ի ն ,

Ս յ Դ մ ա ս ի ն ո չ ի ն չ չ ի մ ա ց ա , չ ն ա յ ե լ ո վ , ո ր հ ե ն ց ա յ դ ն պ ա տ ա ­

կ ո վ ե ր կ ո ւ ժ ա մ է լ գ ի ն ե տ ա ն ն ա ն ց ր ի ։ Մ ի ա յ ն թ ե ա յ դ տ ե ղ պ ա տ ա հ ե ց ի

մ ի դ ա ս ա լ ի ք զ ի ն վ ո ր ի , ո ր փ ա խ ե լ է ր Տ ա վ ո ւ շ ի ձ ո ր ի ց , Ն ա պ ա տ մ ո ւ մ

է ր , թ ե Ա մ ր ա մ ի մ ի ք ա ն ի խ մ բ ե ր շ ր ջ ո ւ մ ե ն Կ ո ւ ր ի ե ղ ե գ ն ո ւ տ ն ե ր ո կ մ և

ն պ ա տ ա կ ո ւ ն ի ն ն ե տ ա հ ա ր ա ն ե լ ա ր ք ա յ ի ն , հ ե ն ց գ ե տ ի վ ր ա յ ի ց ա ն ց ­

ն ե լ ո ւ ժ ա մ ա ն ա կ , ո ր ո վ հ ե տ և Ա մ ր ա մ ը վ ա խ ե ն ո ւ մ է ե գ ե ր ա ց ի ն ե ր ի ց և

չ ի կ ա մ ե ն ո ւ մ ա զ ա տ դ ա շ տ ի վ ր ա ճ ա կ ա տ ե լ ն ր ա ն ց դ ե մ ։

Ա յ Դ ն ր ա ն ց չ ի հ ա ջ ո ղ ի լ , — ն կ ա տ ե ց ի շ խ ա ն ը հ ա ն գ ս տ ո ւ ­

թ յ ա մ բ , ֊ թ ա գ ա վ ո ր ի թ ի կ ն ա պ ա հ ն ե ր ը վ ա ն ա ն դ ա ց ի ք ե ն , ն ր ա ն ց

' վ ա հ ա ն ա փ ա կ ը կ ա յ ծ ա կ ն ա ն գ ա մ չ ի թ ա փ ա ն ց ի լ , ո ՛ ւ ր մ ն ա ց ո ւ տ ի ա ֊

ցի ն ե ր ի ն ե տ ե ր ը ։

֊ Բ ա յ ց ե թ ե ա փ խ ա զ ա ց զ ո ր ք ե ր ը հ ա ս ն ե ն , ֊ ա ս ո ւ մ է ր դ ա ֊

ս ա լ ի ք ը , — ա յ ն ժ ա մ ա ն ա կ Ա մ ր ա մ ը հ ա մ ա ր ձ ա կ կ ճ ա կ ա տ ե թ ա գ ա ֊

վ ո ր ի դ մ ։

Ի ն չ , ա փ խ ա զ ա ց զ ո ր ք ե ր ը — կ ա ր ծ ե ս լ ս ա ծ ի ն չ հ ա վ ա տ ա լ ո վ

հ ա ր ց ր ե ց ի շ խ ա ն ը ։

Ա յ ո ' , ա փ խ ա զ ա ց զ ո ր ք ե ր ը ։ Տ լ ի կ ֊ Ա մ ր ա մ ը խ ո ս տ ա ց ե լ է Գ ո ւ ր ֊

դ ե ն ի ն Ո ւ տ ի ք ը հ ա ն ձ ն ե լ ն ր ա ն , ե թ ե վ ե ր ջ ի ն ս կ օ գ ն ե ի ր ա ն ա յ ս ա պ ը ս ֊

ա ա մ ր ո լթ ան գ ո ր ծ ո ւ մ ։

— Ո ր տ ղ ի ՞ ց գ ի տ ե ր դ ա ս ա լ ի ք ը Ա մ ր ա մ ի ա յ դ գ ա ղ տ ն ի ք ը ։

— Ն ա մ ի ք ա ն ի օ ր շ ա ր ո ւ ն ա կ Ա մ ր ա մ ի հ ե տ ա մ ո ւ տ ն ե ր ի հ ե տ մ ի ա ֊

ս ի ն շ ր ջ ե լ է ե ղ ե գ ն ո ւ տ ն ե ր ո ւ մ . Ն ր ա ն ո ւ տ ի ա ց ի ք խ ո ս տ ո ւ մ ն ե ր ե ն ա ր ե լ ,

թե ^ Ա մ ր ա մ ի շ խ ա ն ը ն ր ա ն է լ ի ր ե ն ց հ ե տ կ տ ա ն ե Ա փ խ ա զ ի ա , ո ւ ր ի ն ֊

ՔԸ Յ լ ի կ ը պ ի տ ի տ ե ղ ա փ ո խ վ ի ' Ո ւ տ ի ք ը Գ ո ւ ր ե ն ի ն հ ա ն ձ ն ե լ ո ւ ց և ն ր ա

փ ո խ ա ր ե ն Ա փ խ ա զ ի ա յ ո ւ մ ո ւ ր ի շ ե ր կ ի ր ս տ ա ն ա լ ո լ ց 1 տ , Հ ե ն ց ա յ դ

խ ո ս տ ո լ ն է լ պ ա տ ճ ա ռ է դ ա ր ձ ե լ , ո ր ա յ դ զ ո ր ա կ ա ն ը հ ե ռ ա ց ե լ է ն ր ա ֊

ն ի ց , Պ ա տ վ ա կ ա ն հ ա յ է ր ա յ գ դ ա ս ա լ ի ք ը , « Ե թ ե Ա մ ր ա մ ը պ ի տ ի հ ե ­

ռ ա ն ա Ա փ խ ա ղ ' ա , մ ե ն ք ի ն չ ո ՞ ւ ն ր ա պ ա տ ՞ ա ռ ո վ կ ռ վ ե ն ք մ ե ր թ ա գ ա ֊

վ ո ր ի դ ե մ » , — ա ո ւ մ է ր ն ա ի ն ձ ,

Ի շ խ ա ն ի դ ե մ ք ը մ ռ ա յ լ վ ե ց Թ կ ն ա պ ա հ { Կ հ ս է ղ ո ր գ ա ծ ր ե ր կ յ ո ւ ղ

Ա ւ ղ գ ե ց ն ր ա ս ր տ ի ն , Մ ի ն չ և ա ք դ ն ա պ ա ր ո ւ ր ո ւ մ է ր ի ր ա ն ա յ ն հ ո լ -

֊ա ֊

թ է ա թ , - ժ Я » է - ք ք վ " " ք " ' * Այր թ , .

Լ ( * , 4 / и - ♦ А ' Ч - * » ” 4 4 * “ ( 1 * • ” " * ! * 7 ? V ' " ՛

-+ք *» ' «Հւ«Հք • « “ (■А ա« *1™кв"̂ ։л *■ " < " * -Հ * ն ա լ ո վ կ ա ր ո ղ է ր մ ե ձ վ ն ա ս հ ա ս ց ն ե լ ե ր կ ր ի ն ,

Ի շ խ ա ն ի ն մ ն ո ւ մ է ր մ ի ն վ ա ղ հ ո ւ յ ս , ա յ է ' ա պ ա վ ի ն ե լ յ ո ւ ր կ ո -

ր ո վ ի ն և պ ե ր ճ ա խ ո ս ո ւ թ յ ա ն ը ' ա պ ս տ ա մ բ ի ս է ր ա ը կ ա կ ղ ա ց ն ե ի Հ ա ֊

մ ա ր , Դ ր ա ն ի ց ղ ա ս , ն ա չ գ ՛ տ ե ր ո ւ ր ի շ մ ի ե լ ք , ո ր ո վ կ ա ր ե լ ի լ ի ն ե ր

չ ա ր ի ք ի ա ռ ա ջ ն ա ո ն ե լ ։

֊ Տ ե ’ ր ի մ , ա փ խ ա զ ա ց ա յ դ հ ի ն գ ա յ լ ը մ ե զ շ ա տ վ ա ս ն հ ա ս -

ց ը ր ա վ , ե ՛ ր բ պ ի տ ի կ ա ր ո ղ ա ն ա ն ք պ ա տ մ ե լ ն ր ա ն , — հ ա ր ց ր ց զ -

ն ի կ ի շ խ ա ն ի ն ։_ Ե ր բ ո ր ա ս տ վ ա ծ կ ա մ ե ն ա , — ա ն ո ւ շ ա դ ի ր ե ղ ա ն ա կ ո վ պ ա .

„ ա ս խ ա ն ե ց ի շ խ ա ն ը ս կ ս ա վ ձ ի ո ւ ը ն թ ա ց ք ն ա ր ա գ ա ց ն ե լ , ^

֊ Բ ա յ ց մ ե ն ք ո ՛ ւ ր ե ն ք գ ն ո ւ մ , ֊ հ ա ր ց ր ե ց թ ի կ ն ա պ ա հ ը ՝ ի շ խ ա ­

ն ի ն հ ե տ և ե լ ո վ ։— Մ ե ն ք ա յ ս օ ր և ե թ պ ի տ ի ա շ խ ա տ ե ն ք հ ա ս ն ե լ Ա մ ր ա մ ի բ ա ն ա ­

կ ը , մ ե ր կ ո ր ց ր ա ծ ա մ ե ն մ ի ժ ա մ ը կ ա ր ո ղ է մ ի ն ո ր վ ա ա ն գ ծ ն ե լ մ ե զ

հ ա մ ա ր ,

֊ Կ է ր թ ա ն ք ա ռ ա ն ց հ ա ն գ ս տ ա ն ա լ ո ւ , Բ ա յ ց ձ ի ա ն ե ր ի ո ւ ժ ը չ ի

բ ա վ ի լ ա յ դ ք ա ն ճ ա ն ա պ ա ր հ ը մ ի օ ր ո ւ մ կ տ ր ե լ ո ւ ,

— Ի ն չ ո ՛ ւ , ք ա ն ի ՛ փ ա ր ս ա խ է ա յ ս տ ե ղ ի ց ի ն չ և Տ ա վ ո ւ շ ,

֊ Հ ա ր յ ո ւ ր ի ց ա վ ե լ ի , Մ ե ն ք հ ա զ ի վ կ ա ր ո ղ ե ն ք ե ր ե կ ո յ ա ն Ս ա -

գ ա մ ի ձ ո ր ն ա ն ց ն ե ր

— Ի ս կ ա ռ ա վ ո ՞ տ ը ։

— Ա յ ո ' , ո ւ ս ա ծ ա գ ի ն կ մ տ ն ե ն ք Տ ա վ ո ւ շ ,

֊ Խ է լ բ ա վ ա կ ա ն Է . շ տ ա պ ե ն ք , ֊ ա ս ա ց ի շ խ ա ն ը և մ տ ր ա կ ը

շ ա ր ժ ե ց , Ս և ո ւ կ ն ս կ ս ա վ ս ո ւ ր ա լ հ ո ղ մ ի պ ե ս . թ ի կ ն ա պ ա հ ը հ ե տ և ո ւ մ

Է յ ն ր ա ն :

Ե ր ե կ ո յ ա ն դ ե մ մ ե ր ճ ա ն ա պ ա ր հ ր գ ն ե ր ը գ տ ն վ ո ւ մ Է ի ն Ս ա գ ա մ ի

ձ ո ր ո ւ մ , Գ ե տ ա փ ի ն հ ա ն գ ս տ ա ց ո ղ մ ի ք ա ն ի գ յ ո ւ ղ ա ց ի ն ե ր տ ե ղ ե կ ո ւ ­

թ յ ո ւ ն ա վ ի ն ն ր ա ն ց , ո ր Դ ա վ ի թ ո ւ Գ ր ի գ ո ր ի շ խ ա ն ն ե ր ի բ ա ն ա կ ը չ վ /

Է ր ա յ դ տ ե ղ ի ց հ ե ն ց մ ի և ն ո ւ յ ն օ ր ը և թ ե Ա մ ր ա մ ի զ ո ր ք ե ր ը գ տ ն վ ո ւ մ

ե ն ա յ դ մ ի ջ ո ց ի ն Ա ղ ս տ և և Կ ո ւ ր գ ե տ ե ր ի խ ա ռ ն ո ւ ր դ ի մ ո տ ,

֊ Ց ա ն կ ա լ ի Է ր ի մ ա ն ա լ , թ ի ն չ ո ՛ ւ Ա մ ր ա մ ը հ ե ռ ա ց ե լ Է ա յ գ -

- 186 -

ք ա ն յ ո ւ ր ա մ ր ո ց ի ց , — հ ա ր ց բ ե ց Ե ղ ն ի կ ն ի շ խ ա ն ի ն , ե ր թ ն ր ա ն ք գ ե տ ն

ա ն ց ն ե լ ո վ դ ե մ դ ր ի ն դ ե պ ի դ ա շ տ ա վ ա յ ր ը ։

— Ա յ դ ն շ ա ն Է, ո ր ա փ խ ա զ ց ի ն ե ր ը մ ո տ ե ն ո ւ մ ե ն ն ր ա ն , Ա հ ա

դ ա ր դ մ ա ն ա ց ի ք Էլ ա յ ս տ ե ղ ի ց ե ն չ վ ե լ , Կ ն շ ա ն ա կ ե ն ր ա ն ք մ ի ա ց ն ո ւ մ

ե ն ա ն ա կ ն ք ր ր ։

֊ Ո ւ ր ե մ ն թ ա գ ա վ ո ր ի գ ա լ ս տ յ ա ն մ ա ս ի ն լ ո ՛ ւ ր ո ւ ն ի ն ա ռ ա ծ ,

— Ա ն շ ո ՛ ւ շ տ , ա պ ա թ ե ո չ , ի ն չ ո ՛ ւ ա յ դ ք ա ն զ ո ր ք ե ր մ ի ա ս ի ն կ ը ֊

խ ը մ բ ե ի ն . չ է ' ո ր մ ի ք ա ն ի օ ր վ ա մ ե ջ բ ո լ ո ր շ ր ջ ա կ ա ն ե ր ի պ ա շ ա ր ը

կ ա ր ո ղ է ի ն ն ր ա ն ք ս պ ա ռ ե լ ։

— Տ ե ր , ի ն ձ թ վ ո ւ մ է , թ ե մ ե ն ք պ ա տ ե ր ա զ մ ի ն պ ի տ ի մ ա ս ն ա կ ­

ց ե ն ք և ո չ թ ե հ ա շ տ ո ւ թ յ ա ն ը , ա յ ն պ ե ս չ է ' , — հ ա ր ց ր ե ց Ե ղ ն ի կ ը մ ի

ա ո ա ն ձ ի ն ա ն հ ա ն գ ս տ ո ւ թ յ ա մ բ ։

֊ Ա յ դ ա ս տ ծ ո ւ ն է հ ա յ տ ն ի , տ ե ս ն ե ն ք , թ ե ա ռ ա վ ո տ ը ի ՛ ն չ օ ր

կ ծ ա գ ե մ ե զ հ ա մ ա ր , — պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց ի շ խ ա ն ը , ը ս տ ե ր և ո ւ յ թ ի ն

ա ն փ ո ւ յ թ ե ղ ա ն ա կ ո վ , բ ա յ ց ն ա ի ս կ ա պ ե ս տ ա ն ջ վ ո ւ մ է ր տ խ ո ւ ր մ տ ա ծ ­

մ ո ւ ն ք ն ե ր ի ց , Մ ի ծ ա ն ր ն ա խ ա զ գ ա ց ո ւ մ ճ ն շ ո ւ մ է ր յ ո ւ ր ս ի ր տ ը , և

կ ա ր ծ ե ս ա յ դ ճ ն շ ո ւ մ ի ց ա զ ա տ վ ե լ ո ւ հ ա մ ա ր է ր , ո ր ն ա շ ա ր ո ւ ն ա կ

ա ր ա գ ա ց ն ո ւ մ է ր ձ ի ո ւ ը ն թ ա ց ք ը ,

Ի շ խ ա ն ն ո ւ թ ի կ ն ա պ ա հ ը ա ն ց ո ւ ց ի ն ա յ դ գ ի շ ե ր Ս և ո ր դ յ ա ց ձ ո ր ի

գ յ ո ւ ղ ե ր ի ց մ ի ն ո ւ մ , Ա յ դ տ ե ղ ի մ ա ց ա ն , ո ր Ց լ ի կ ֊Ա մ ր ա մ ը յ ռ լ ր և ի ր ա ն

հ ե տ ե ղ ո ղ ա պ ս տ ա մ բ ի շ խ ա ն ն ե ր ի ը ն տ ա ն ի ք ն ե ր ն ա մ ր ա ց ր ե յ է Տ ա վ ո ւ շ

բ ե ր դ ո ւ մ , ի ս կ ի ն ք ը ա ռ ա ջ ա ց ե լ է դ ե պ ի Ա ղ ս տ և , ո ր պ ե ս զ ի թ ա գ ա վ ո ­

ր ի ն հ ա ն դ ի պ ե ա մ ր ո ց ի ց հ ե ռ ո ւ , Ա յ դ ն ր ա հ ա մ ա ր է ր , ո ր ն ա խ ՝ պ ա տ ե ­

ր ա զ մ ի ա ր հ ա վ ի բ ն ե ր ո վ չ ա հ ա բ ե կ ե ա մ ր ո ց ա բ ն ա կ տ ի կ ն ա ն ց , և ե ր կ .

րորդ ո ր ի ն ք ն ա վ ե լ ի ա զ ա տ լ ի ն ի յ ո ւ ր գ ո ր ծ ա ռ ն ո լ թ յ ա ն ց մ ե ջ , ա յ ­

ս ի ն ք ն ' ե թ ե պ ա ր տ ո ւ թ յ ո ւ ն կ ր ե լ ո ւ լ ի ն ե ր , կ ա ր ո ղ է ր ք ա շ վ ե լ լ ե ո ն ե ր ը ,

մ ի ն չ և ո ր ն ո ր ի ց կ կ ա ր գ ա վ ո ր ե ր յ ո ւ ր բ ա ն ա կ ը , ի ս կ ե թ ե թ ա գ ա վ ո ր ը

» բ ո շ ե ր պ ա շ ա ր ե լ յ ո ւ ր բ ե ր դ ը , ա յ ն ժ ա մ ա ն ա կ ն ա կ հ ա ր ձ ա կ վ ե ր

ե տ և ի ց և ա յ դ պ ի ս ո վ կ ա զ ա տ ե բ ե ր դ ը պ ա շ ա ր ո մ ի : ,

Ա յ դ բ ո լ ո ր Գ ր ա գ ի ր ն ե ր ը հ ա յ տ ն ի դ ա ր ձ ա ն Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ո ւ ն , հ ե ն ց

ո ր ն ա Ա մ ր ա մ ի Տ ա վ ո ւ շ ի ց հ ե ռ ա ն ա լ ն ի մ ա ց ա վ ։

Ո ւ ր ե մ ն մ ե ն ք գ ո ր ծ չ ո ւ ն ի ն ք ն ր ա ա մ ր ո ց ո ւ մ , — ա ս ա ց ի շ խ ա -

Կ թ ի կ ն ա պ ա հ ի ն . ֊ ա ռ ա վ ո տ ն ա ր դ ե ն պ ի տ ի հ ա ս ն ի ն ք Ա ղ ս տ և ,

֊ Դ ե ռ ա ր և ը չ ծ ա գ ա ծ ա ո ղ ե ն ք Հ ա ս ա ն ի յ ո ւ ր ն ա ն ց ՛ ։ ե լ , — պ ա .

° » ա ս խ ա ն ե ց թ ի կ ն ա պ ա հ ը ,

Ն ր ա ն պ ա ռ կ ե ց ի ն մ ք ա ն ի ժ ա մ հ ա ՛ գ ի ս տ ա ռ ն ե լ ո ւ հ ա մ ա ր ։

֊ 137 -

ի շ խ ա ն ,\ւ . 4 . Ж » » . - * " < " " ‘ А < " ք ”/ / " " " ‘ ՚

» « , М / » - պ. . ա մ ^ Կ Ի Ь - ь и п (■” <""■> ^ ձ ՞ է յ ' " ՛ „ . 1 քա ձ ~ թ ,.> Կ ՝ - к - - » «< »» '■ /՛ , * » » Л ” ‘ А» Аь г‘Լ , 1 „ 1 * < " А ■'“ ‘ А * • ” . - М - * «А»

■* ' ՜ ? * ' ,մք " " Т О ՝ ш , “, „ 4 „,,ք (/,!. , ш „ մտնացիք « • » Г ( " Ь1" V ”1* * “ '

, » ы ГЧ ”- /« М , « » Ч " ‘ *А“ л. " Р ^ з / . ч ” » “ ‘ и-ч>А " » " * < Լ ձ Լ էք , » г » * - л А 4 - ք հ հ անհ < г “ Ч?՛ " - а <” ‘ “ *А ■'А

Й ъ Л * ' й » л “ « ‘ : " ь * " "՞ ' ' ' " ՚ Ь ч " " " 4«ււ&է/» երկար մնալու։

նոր Էին Հասել և դաշնակից ափխազցիներր, որոնք և խառն ու անկանոն կերպով խփեւ Էին իրանց վրանները դեպի ուրը գվող

դաշտավայրի վրաւԱպստամբների այս ահագին պատրաստությունը տեսնելով

Մարզպետունի իշխ նը գա ռնոթյա մբ բա ցա կա նչց._ Ինչս, 'ս լավ համախմբվում են՝ իրանք իրանց կործանելու

<ամ^ ։9է ր Ապասռւմ այսպիսի կազմության, տեր իմ, այնպես

չէ՛, ֊հ ա ր ց ր ե ց Եզնիկը ժպտա ով՛֊Բ ն ա ՛ վ , Թշվառականներ միայն հարազատի դեմ են լավ

զինվեմ... կամ երբ ակավո է լի ն ո ւմ սեփական ե ր կ ի ը ոտնա-

ն կ ա տ ե ս պիտի ման կ , այնպես չէ՞, ֊հ ա ր ց ր ե ց թիկ~

նապա ը։իշխանը չպատասխա եց, Նա ձիու սանձ քաշած և հաստ արու

մի ձառի ստվերում կանգնած՝ դիտ ւմ էր բանակը, նրա տարածու֊ թ յւ ն ո , նոր զարկվող վք անների շուրէԸ աիբող շարժումը, մի խու ր հեծելազորի վարժությու նե ը և հովտի մի կողմը հավաքված զոր-

թերի մկ1պախազը։Երկար գիտելուց ետ, նա դարձավ թիկնապահին.- Տեսնո՞ւմ ե * այն ընգարձա վրանափակը, որի մեջաեղը

զարկած Է իշխանական վրանը։— Ա՜յ > որՒ ՎՐա Օ ծա նվում Է երկգուձյան դրոշակ*

_ ւտտ -

— * Ա - մ բ ա մ ս ե պ ո ւ հ ի ն ն Է ա յ ն , գ ն ա , ա ն ց ի ր ո ւ ղ ղ ա կ ի բ ա ն ա ­

կ ի մ ի ք ո վ . . ,

— Ա վ ե լ ի լ ա վ չ է հ ո վ տ ի ե ղ ե ր ի ց մ ո տ ե ն ա լ ։

— Ո ՛ չ , ս և ո ր գ ի ն ե ր ը վ ա յ ր ե ն ի մ ա ր դ ի կ ե ն . կ ա ր ո ղ ե ն մ ի ն չ և ա ն ­

գ ա մ ն ե տ ա հ ա ր ե լ ։ Ա ն ց ի ր բ ա ն ա կ ի մ ի ջ ո վ , բ ա յ ց ս ր ա ր շ ա վ և ա ո ա \ ց

ա ջ ո ւ ձ ա խ ն ա յ ե լ ո ւ , մ ո տ ե ց ի ՛ ր ի շ խ ա ն ի վ ր ա ն ի ն , ն ե ր ս մ տ ի ր . . . | ք « . ն ա չ ո ւ մ ե ս դ ո ւ ի շ խ ա ն ի ն ։

— Ի ն չ պ ե ՞ ս չ է . շ ա տ ա ն գ ա մ ե մ տ ե ս ե լ ։

— Հ ա ՛ . ն ե ՛ ր ս մ տ ի ր և հ ա յ տ ն ի ր ի մ կ ո ղ մ ի ց , ո ր ե կ ե լ ե մ ն կ ա ­

մ ե ն ո ւ մ ե մ տ ե ս ն վ ե լ յ ո ւ ր հ ե տ ։ Ա ս ա ' , ո ր կ ա ր և ո ր գ ո ր ծ ի մ ա ս ի ն է

խ ո ս ե լ ի ք ս ։

— Կ հ ր ա մ ա յ ե и հ ա յ տ ն ե լ ի ր ա ն պ ա տ ճ ա ո ը , ե թ ե հ ա ր ց ն ե լ ո ւ 1 թ ի ։

— չ . պ ա տ ճ ա ռ ն ե ր ի մ ա ս ի ն խ ո ս ե լ ը ք ո գ ո ր ծ ը չ է , գ ն ա ' , մ ի '

ուշանար։— Ի ս կ ո ւ յ ն , տ ե ՛ ր ի մ ։ — Ա յ ս ա ս ե լ ո վ Ե ղ ն ի կ ը մ տ ր ա կ ե ց յ ա ւ ր

ձ ի ն և ս ր ա ր շ ա վ դ ե պ ի բ ա ն ա կ ն ո ւ ղ ղ վ ե ց ա վ ։

Ի շ խ ա ն ի ա կ ն ա ր կ ա ծ վ ր ա ն ա փ ա կ ը մ ի ը ն դ ա ր ձ ա կ ք ա ռ ա կ ո ւ ս ի

է ր , բ ա ղ կ ա ց ա ծ չ ո ր ս տ ա ս ն յ ա կ վ ր ա ն ն ե ր ի ց , ո ր ո ն ց ի ց յ ո ւ ր ա ք ա ն ­

չ յ ո ւ ր տ ա ս ն յ ա կ ը զ ա ր կ վ ա ծ է ր մ յ ո ւ ս ի հ ա ն դ ե պ ե ր կ շ ա ր ո ւ ղ ղ ո ւ թ յ ա մ բ ։

Դ ր ա ն ց մ ե ջ տ ե ղ ո ւ մ գ տ ն վ ո ւ մ է ր ս ե պ ո ւ հ ի ը ն դ ա ր ձ ա կ վ ր ա ն ը , ո ր ի

վ ր ա ծ ա ծ ա ն ո ւ մ է ր զ ո ր ա վ ա ր ա կ ա ն գ ր ո շ ը ։ Վ ր ա ն ի ճ ա կ ա տ ը զ ա ր ­

դ ա ր վ ա ծ է ր ի շ խ ա ն ա կ ա ն զ ի ն ա ն շ ա ն ո վ , ի ս կ ն ե ր ս յ է պ ա տ ա ծ կ ա ր մ ի ր

պ ա ս տ ա ռ ն ե ր ո վ ։ Վ ր ա ն ը վ ե ր ա մ բ ա ո ն ո զ ե ր ր յ ա կ ս յ ո ւ ն ե ր ի վ ր ա , ո ր ո ն ք

զ ա ր դ ա ր վ ա ծ է ի ն պ ղ ն ձ ե փ ա յ լ ո ւ ն օ ղ ա կ ն ե ր ո վ , կ ա խ վ ա ծ է ի ն գ ե ղ ե ­

ց ի կ զ ե ն ք ե ր , ա յ ն է ' ա ր ծ ա թ ա պ ա տ ս ր ե ր և վ ա ղ ա կ ա վ ո ր ն ե ր , դ ր վ ա ­

գ ա զ ա ր դ վ ա հ ա ն ն ե ր ո ւ ա ս պ ա ր ն ե ր 4 ն ե տ ա լ ի ց կ ա պ ա ր ճ ն ե ր , ա ր ծ ա թ ա ­

ղ ա ր դ ա ղ ե ղ ն ե ր , ի ս կ վ ր ա ն ի մ ի ա ն կ յ ո ւ ն ո ւ մ հ ե ն վ ա ծ է ի ն կ ա ր ճ ա բ ո ւ ն

մ կ ո ւ ն դ ն ե ր ո ւ գ ե ղ ա ր դ ն ե ր ։

Ի շ խ ա ն ա կ ա ն վ ր ա ն ի ա ռ ֊ւ ս ջ կ ա ն գ ն ա ծ է ի ն զ ր ա հ ա զ գ ե ս տ պ ա հ ա ­

պ ա ն ն ե ր , ե ր կ ա թ ե գ լ խ ա ն ո ց ն ե ր ո վ , ե ր կ ա ր ն ի զ ա կ ն ե ր ո ւ ա ս պ ա բ ն ե ր

ձ ե ո ք ն ե ր ի ն ։ Ի ս կ վ ր ա ն ի մ ե ջ ա ն ց ո ւ դ ա ր ձ է ր ա ն ո ւ մ Ց լ ի կ ֊ Ա մ ր ա մ ը ,

մ ի ա յ ն ա կ և մ ւ ո ա խ ո հ ։

Ս ա մ ի բ ա ր ձ ր ա հ ա ս ա կ և հ ա ղ թ ա ն դ ա մ տ ղ ա մ ա ր դ է ր , ա մ ո ւ ր կ ա զ մ ­

վ ա ծ ք ո վ և խ ո շ ո ր ո ւ ա զ դ ե ց ի կ դ ե մ ք ո վ ։ Ն ր ա լ ա յ ն ճ ա կ ա տ ը , ո ր ծ ա ծ կ -

վ * * ձ կ ։ կ ն ճ ի ո ն ե բ ո վ , ս ո ւ ր և թ ա փ ա ն ց ո ղ ա չ ք ե ր ը , ո ր ո ն ց հ ո վ ա ն ա վ ո -

р п и ք է ի կ թ ա վ ա մ ա զ և գ ր ե թ ե մ ի ա վ ո ր յ ա լ հ ո ն ք ե ր , մ ե ծ և ա ր ծ ո ո ւ ն դ ն

֊ 139 _

3 # С К 5 .! «շա մ բ ո ղ շ ա պ ե ս զ ր ա հ ա զ գ ե ս տ է ր Գ , բ ա զ պ ա ն ն ե ր , ո տ .

-— ^ - н շ ւ ^ նյ \ ք ; , ձպաաե ս ա ղ ա վ ա ր տ ը , Րի Վ թ ա վ ա մ ա զ ց ց ո ւ ն ք ո վ , դ ր վ ա ծ Է րմ ա ն ա կ և որը զ ա ր դ ա ր վ ա ծ Է ր ԱՍ, Р 4

փ ո ք ր ի կ ս ե ղ ա ն ի կ ի Ա ա ։ ն „ լ թ յ ա ն շ շ Ո ւ կ , ո ր տ ե ղ ի Էր

Հ ա ն կ ա ր ծ ս ե պ ո ւ հ ը լ ս ե ց մ/»

ո ւ ն ե ն ո ւ մ յ ո ւ ր վ ր ա ն ի ա ռ ա ջ , Հ օ ո „ ձ ա , ն ո վ ,

— Ո ՜ վ Է ա յ դ տ ե ղ , — դ ո չ ե ց ա Р и Ь д

ձ -~ -Կ Ւ 4Ч"Г. -г Կ-մէն"լյ ( ք \ . ք'պ ա հ ա պ ա ն ը , մ ո տ ե ն ա ք վ ր ա ն ք ’ հ մ ա յ ե ց ս ե պ ո ւ հ ը ,

— Ո ’ Ա Է ա , դ հ ա մ ա ռ ը , թ ո ղ ե ք ո ր դ ա , Ր

ц . , с Ь 1 Ч „ь ь . ъ . ^ “՚պ ա ն ի ն և ն ե ր ս մ տ ն ե լ ո վ վ ր ա ն ը , խ ո ր գ լ ո ւ խ ա վ ա վ ի շ խ ա Ի

Ո ՞ ւ ե ս ռ ո ւ - ֊ հ ա ր զ ր ե ց Ա մ ր ա մ ը խ ր ո խ ա ձ ա յ ն ո վ ,

- ձ ր զ պ ե տ ո ւ ն յ ա ց Գ և ո ր դ մ ե ծ ի շ խ ա ն ի թ ի կ ն ա պ ա հ ը պ ա ֊

տաէ է ! լ Գ1 տ ե Հ ՞ ր ի ր ա վ ^ ք լունիս »Ր»Վ ~

նհ վրանը մտնելոււ

_ երբե՛ք ՞ ' Н_ л * * л ( , р- կ է ք ի ч - г " " ь ' * ' « “ " 7 է I » *_ к ! , / л - ւ ^ - л « ‘ л * -

ի , . . , » . % < » * ■ * * ք « » ժ “պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց Ե զ ն ի կ ը փ ո ք ր ֊ ի ն շ ա յ լ ա լ վ ա ծ ,

Ս ե պ ո ւ հ ը ժ պ տ ա ց ,

- Ի ՛ ն չ ռ ւ ն ի ս ի ն ձ հ ա յ տ ն ե լ ո ւ , - հ ա ր ց ր ե ց ն ա ։

_ < , - * . > » А“ ՝ - * « * ♦ * ՛ (« „ л . , է Ի ^ , հ " ե' Հ Հ լ2 “ “

_ Այստեղ, բանակից դուրս սպասում Է ք 4 ._ Հ . - . / » м ^ М " ‘" ■ *

ւցաՀ/. է ապա կանչելով պահապանին՝ հրամայեց, որ հայտնե յուր թիկնապահներին' ընդառաջել իշխանին,

Իսկույն մի խումբ զրահավորներ պատրաստ ձիանը աշտանա- կելով՝ դիմավորեցին իշխան Մարզպետունուն բանակից դուրս և առաքնոր դեցին նրան սեպուհի վրանը։

— Ամեն մարդու կսպասեի տեսնել իմ վրանում, րայց Մարզ, պետունյաց իշխանին, թագավորի զինակցին ու հավատարմին, եր. թե՛ք... — ասաց սեպուհը ջերմագին ողշունելով իշխանին և հրամցը. նելով նրան մի փոքրիկ եռոտանի աթոռէ

Բարեբախտաբար ես միշտ այնտեղ եմ, ուր ինձ չեն սպա- սում, — ժպտալով պատասխանեց իշխանը,

Բարեբախտաբա ր . ի նչ կնշանակե այդ,Կնշանակե, թե երբեք չար գործի համար չեմ այցելում մեր

բարեկամներին,— Բարեկամներին, ա յո՛, բայց դու թշնամու վրանումն ես,— Ո՛չ, Մարզպետունին հայ թշնամի չունի, նա այդպիսի թշնա-

մ Ի Ժ ճ ա ն ա չ ո ւ մ ։

— Իսկ թագավորի թշնամիները քո թշնամիները չե՛՛ն,— Դու մի օր թագավորի բարեկամն Էիր և դարձյալ բարեկամ

կլինես,,,— Բարեկա՛մ,,, դժոխքը տանե նրան... իմ սատանային հաշ­

տության ձեռք կպարզեմ, բայց նրան' երբեք, — ուժգին բա ցա կա ն֊ չոլթյամբ ընդհատեց սեպուհն իշխանին,

Մարզպետունին լռեց և մի տեսակ տարակուսական հայացքով սկսավ դիտել սեպուհի դեմքը, որ այլայլվել Էր հանկարծական հուզ­մունքից.

Եթե գիտենայի, թե պիտի վրդովեմ քե զ ,., այսքան երկար ճանապարհ չէի կտրիլ... — մեղմ ու հանդարտ ձայնով նկատեց իշխանր։

Թագավորը հազիվ մի ավուր ճանապարհով հեռի է մեղա ֊ ^Ից>— խոսել սկսավ սեպուհը' նույնպես մեղմությամբ, — վաղը գուցե մենք ճակատենք միմյանց դեմ. եթե դու մեզ հաշտեցնելու համար ես եկել, ցավում եմ, որ ապարդյուն աշխատանք ես հանձնառել։

֊Ո ս տ ա ն ո ւմ ոչ ոք չէր հավատում, թե սեպուհ Ամրամը կա. ր ող է ապստամբել յուր թագավորից,,,

- 141 _

__ ծ . չեմ ա պ ա օ ^ ե լ իմ թ ա գա վորք,-ընդ<ա ա ե8 սեպուհն' « ,« - լ մ ես 0ե ինչպե՛ս անձնվիրաբար էի ծառայում

է ա Հ ֊- ^ 4 - « * .“ ■' /“ /■ и м - «1 Л . Л *«1А' վաանգավոր կ,.իվնկի - ' * « 1 ՚ ” Ր 4 " 2 » -

* - , № " 4ք 4 " "

էի ս 0 : Լ „ ւ ^ դ * - ■ * “ + - * *^ , ; < » * / . а„ Գոէ * ° 1г ,-ш ք ա,ւեԻր քո ձեոՔոլԱ

> ։" ձ յ > 1 , խ ռ , լ ք թ ւ ^ հ “ ч — г ” — ^ » " « ՛ * < * » լ

'ք ,' 1' - Կ „ է ' է И թա գա վ^Է, Դ ' ասիր Ш „, ШЦ թ անձնական

Բ ա ն ա կ ա ն թ ւս ա մ ի -...յի -թ ե թա գա վոր կա,,»ղ է ш Ш ш .

Լ .ն թէնամի ,/№*, /-֊Л , Ч - Ч - # . ֊Ч - ‘» ^ “‘ք ք"ո ւ ս ե ա ո ւ Հ ի Խ ո ս ք ե ր ը չ հ ա ս կ ա ն ա լ ո վ ։

_ Իշխա՛ն, եթե դու ոչինչ չգիտես այն ամենից, ի չ որ Ի Iթջնամություն Է գրգոել գեպի թագավորը ապս.շատացիր այնքա­

նով՝ ինչ որ ես քեզ ասացի. ավելին խոսել ^ 0ե_ Ես չեմ կամենում, որ շատ բաներ պատ ս ի * Ի >

առհասարակ ի՛նչ պատճառներ են գրգում մեր իշխաններին թշնա­մանա, թ ա գ ա վ ո ր ի ն կամ ապստամբիլ նրա դեմ...

_Чн‘”. * ՝ , - е Н * ш ш Ь , Հա նկա րծ,Ч«-% " ֊* “ •ամո.ու0,ուն շահասիրություն, ընչաքաղցություն, ի ն չ ես ւ ր

ա ա մ ո լ ո ւ թ յ ո ւ ն , շ ա Տ Ր Ր Р 1 թ ն ա մ ա ն ա լ ի մ թ ա գ ա վ ո -

ծ ո ւ մ , դ ր ա ն ց ի ց մ ե կ ը չ է , ո ր դ ր դ Ե լ Հ Ր Г 1

'̂ " 1 Ц ф . 4 . ս ա,ատՒ, թէ ^ էլ կ ա ^ ւ մ թ ա ն ա լ. ,ա ս կա-Ո նո,մ ւմ , որ ա պ ո ա ա մ ր ^ ա ն դրոշակն ամփոփե. և թագա-

վսբիդ դե մ հանած սուրը յուր պատյանը դարձնես,_ Այդ սպառնալի՞ք է քո կողմից, իշխա— П '), այլ լոկ խնդիր, աղաչանք...__ Զ1 ր մ ա Լ մ եմ. Մարզպետունյաց տերը խնդրում աղաչում

է սեպուհ Ամրամին... Այդպիսի խոնարհություն չեն ունեցել, կար- Ш , Մարզպետոէնի նախարարները... Արդրք Ի Ի "Բ Р* գաղտնիք չկա՞ թաքնված այգ խնդրարկության մեր

- 1 4 2 -

՜“ ^тЬ Р> Ամրամ" սեպուհ. Մարզպետ՜ունի նախարարները հպարա կին ավելի քան քո նախահայրերը, բայց նրանց ժառանգը գեր ադա- ՕՈւմէ հայրենասիրությունը, մի՞թե ա յգ մի արատ է նրա համարւ

— Բնա՛վ, երա՛նի նրան, ով կարող է անձնվիրաբար ծառայել Հայրենիքին,

— Եվ, ահա', հենց այդ հայրենիքի շահն է, որ իմ հպարտ ճա­կատը խոնարհկնում է քո ա ռ ա ք. Կարո՞ղ ես աբհամարհել այս խո­նարհությունը կամ անարգ գաղտնիքներ որոնել նրա մձջ։

— Ո ՛ չ ,

— Ուրեմն լսի՛ր ինձ. կակղացրու սրտիդ կարծրությունը և ար- գելիր այն կոտորածը, ոբ տեղի պիտի ունենա մի կամ երկու օ- րից հետո,

— Չեմ կարող։— Ուրեմն հայոց հազարավոր մայրերը որդիներ են ծնել ցավոք

ու հեծությամբ, մեծացրել են նրանց բազմամյա տանջանքներով, որ դուք իշխաններդ մի օրվա ընթացքում զոհեք այգ բոլորին ձեր անձնական կրքերի*ն։

Իսկ երբ նրանց տանում եք հագարացոց դեմ, երբ նրանց մա­ղում է մահմեդականի սուրը, ինչո՞ւ այն ժամանակ էլ չեք հիշում հայ մայրերի ցավն ու հեծությունը,

Հ։՛ յ -•ենիքի թշնամոլ դեմ կռվելը, նրա ազատության համար մեռնիլը սրբազան պարտք է, այդ պարտքից ոչ ոք չպիտի փախչի, բայց եղբայրասպանությունը մի ոճիր է, աստծուց և մարդկանցից անիծված։

Ամրամը, որ խոսելու ժամանակ բարձրացել էր տեղից, նստեց նորեն եռոտանու վրա և լուռ ու մտախոհ, սկսավ դիտել վրանի ան­կյունին հենած գեղարդները։ Ապա մի վայրկենից ետ ձեռքը դեպի ծնոտը տարավ և յուր հարուստ, նրբահեր մորուքը շոյելով՝ մեղմ ձայնով ասաց,

— Տե՛ր Մարզպետունի, շահավոր խոսելն ավելի հեշտ է, քան շահավոր գործելը։ Ես չէի ցանկանալ չարագործի անուն վաստակել, բայց հանգամանքները չարագործ շինեցին ինձ։ Այսուհետև ես չպիտի մտածեմ, թե ի՛նչ է ասում աշխարհն ինձ համար, ես միայն մի մար­դու պիտի հաշիվ տամ. գա իմ ներքին մարդը, իմ խիղճն է...

Այդ խ իդձր թ " 4 1 ժ տաւ քեզ , ո ր ե ղ բ ա ր ց դ կ յ ա ն ք ը վ տ ա ն գ ի

ենթէսրկհս։

_ Г у ։ նԳ<աաիր, Իմ 1°ՒռԿ - М1-* Ա Ь0Ь ես մինչև անգամ, իմ արդար ցասումը ճնշեմ, իմ խիզ

միայն ես չեմ, որ թագավորի դեմ եմ կանգ ա , ի

" г л * փ Հսյձ ՚ւ նե՛՝ ՞ լնին

թւ , յ Վ̂ « « < * « » » “ с - ^ “ այփ՞փէմ " ^ л 1 г т ,% Լ ւ , է Է, № ւ“ < *“ * հ ■ * ■ « * “ « ■ ՞ г , “ ' ”Г Гь» , * . * * ■ « 'г '■г/” " ’՛ !" " 'г " " " ' " ' " ' ' ՚

— Բե’ ր իշխանը... Նա' Էլ այստեղ Էէ_ Այո1, նա Էլ այստեղ... հայոց թագավորի տոհմակա թշ

մինէ ք— Որի հետ միացել ես դո ւ*_ Այո՛, և երդվել եմ, ինչպես նրան, նույնպես յուս Դ

կիցներին, կռվել հետերնին միասին, մինչև իմ վերջի 2«<- Л?»

ւ Հ ՚̂ յ ^ յ ՚ո г г * - Ч - * ^ " ' ь н “ ы а

* յ Լ % 1 ա ՐԻ ^ կ , ա̂ ժ № Ափխ“^ \ եք 7 կ կսաոռ իշխանն Է, որ դժգոհ կմնա հաշտությունից, որովհետև ա .կ լ է Ըտ որեչու և ա ն ե լ ո ւ նպատակով։ ԻնՔդ ասացիր, որ նա արքայի

1 л Л ' !. * я * - * " * «- - վե. Լ ; ;

եթե դու հաշտվես և արգելես առաջիկա կոտորա ը,__ КЛ Աևադա իշխա՞նը, նրա երկու ռրգինե րր, կատաղի գ

л л . , У „ - г - Կ *է*ւ *1 հ - Կ Н’ ч е № - “ *<* ‘ " м ‘ "

թագավորից..._ Սևադա իշխանը ներեց թագավորին,_ ի՛նչ, Սևադան ն ե ր ե ՞ց ,-տ ե ղ ի ց վեր թռչելով բացականչեց

ԱմՐ- Ա յ ո ՚, ես նրա մոտ էի. նա ներեց և ետ կկանչե յուր զորքերը, եթե դու էլ վեհանձնաբար վայր դնես քո սուրը։

թ ' ? * ձ Ա < ■ * ' » * ւ - » ր : 1 ղ լ 7 ֊այլվեցավ և շունչը կարծես թե բոնվեցավ; ինչպես հնոցի մեջ խ զդ

վոզ բոցի ծուխը։- 1 4 4 - ,

Նա մի քանի քա յլ ՜առաջ գնսւց, նորեն ետ դարձավ և ապա կանգ առնելով իշխանի առաջ, հարցրեց կրկին,

— Եվ այդպե՛ս, նա ուրեմն ներե՜ց.., և զորքերը ետ կկանչե, եթե ես հաշտվեմ,.,

— Այո՛, նա բոլորովին ներեց, նա հարգեց իմ խնդիրը, նա ապա­ցուցեց, որ սիրում է հայրենիքը,

Ամրամը ձգեց յուր ձեոը, բռնեց իշխանի թևից և կամացուկ ձայ­նով ասաց,

— Այստեղ մեզ կարող են լսել, արի իմ առանձնարանը։Այս ասելով նա առաջ անցավ և ներքին վարագույրը բանալով ՚

մտավ վրանի երկրորդ բաժանմունքը։ Իշխանը հետևեց նրան։— Այդ Սևադան, այդ հպարտ գարգմանացին, որ երգվեվ էր

պատմել յուր դահճին, ի նչ բարիքների հուսով է հաշտվում թագա• վորի հետ, — դարձավ Ամրամր Մարզպետունուն։

— Յուր անձի համար և ոչ մի։ Նա խնայում է յուր հայրենակից. ների արյունր։

— Ւսկ նա պատմե՞ց քեզ, թե ինչո՛ւ համար եմ սուր վերց- րել ե и ։

— Պատմեց, ե и բոլորը գիտեմ։— Պատմեց, և դու բոլորը գիտե՞ս... — զայրույթից կարծես

խեղդվե լ։ւվ հարցրեց Ամրամը։— Այ»՛ւ բայց մի' վրդովվիր,— Չվրդովվե՞մ, այդ ի՞մ ցանկությունից է կախված, կարո՞ղ ես

հրամայել առյուծին , որ նա շմռնչե, երբ դարանակալ սուրը ցցվում է յուր կողերի մեշ...

— Համբերությունը ամենազորավոր զենքն ( . . .— Ի՞ն՛չ համբերությունից խոսելու ժամանակ է, Մարզպետու-

նի' իշխ ած*.. Ասում ես, որ Սևադան ներել է նրան, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ ուրեմն այդ ծերուկը դժոխք վառեց իմ սրտում, ինչո՞ւ իմ հոգու խա.+ գաղութ յունը վրդովեց, ինչո՞ւ իմ կյանքը թունավորեց... եթե այսօր պիաի ներեր։

— Ե րբ մարդու հոդին կուրանում է վրեժխնդրության կրքերից ...— է լ ո՛չ մի խոսք, Մարզպետունի* իշխան։ Սևադան թող նե*

բե, նրա որդիքը թո*ղ ներեն։ բոլոր աշխարհը ներե, Ամրամէի* ներիլ.** հաշտությո՞ւնն. Աշոտ֊Ե րկաթի հե՞տ, երբձ-ք՝..*

Եթե կարողանամ՝ նույնիսկ դժոխքի հետ կմիանամ այդ անարժան- 145 —

10 Գնորդ (ք|Ա1*<|Ա|եաՕ|քւի

! 1 , Л .Ы , Н է . , 4 - » ա շխ ա րհը և . է . Ա „ թ ե տ ա կ ա ն ք ն ե ր ի ի կ

Հ „ „ ե հ է վ ա ռ վ ո ւ մ ա յ ն տ ե ղ , կ ս ո ս կ ա յ ի ր , կ ս ա ր ս ա փ ե ի ք . . .

_ Ե վ ա հ ա ' հ ե ն ց ա յ դ ժ ա մ ա ն ա կ ն է , ո ր հ ե ր ո ս ը ե մ ե ծ հ ա յ ր ե ն ա -

* ր ը կ ա ր ո ղ ա ն ո ւ մ է ա պ ա ց ո ւ ց ա ն ե լ , թ ե յ ո ւ ր մ ա յ ր ր հ ա ս ա ր ա կ * ո ւ ն դ

։ է պ ա ր գ և ե լ ա շ խ ա ր հ ի ն ։

- Ա մ ե ն ի ց հ ա ս ա ր ա կ և ա մ ե ն ի ց ս ի ն լ ք ո ր ը կ ա ր ո ղ է հ ա ն դ » ւ ր ժ ե լ

ՕԱս ա ն պ ա տ վ ո ւ թ յ ա ն ը , մ ե ծ հ ո դ ի ն , ը ն դ հ ա կ ա ռ ա կ ը , չ ի կ ա ր ո ղ տ ա ն ե լ

Ь р ш - Ս և ա դ ա ն փ ո ք ր ի կ մ ա ր դ չ է . Ա շ ո տ ը կ ո ւ ր ա ց ր ե լ է ն ր ա ե ր կ ո ւ

ա չ ք ե ր ր , կ ո ւ ր ա ց ր ե լ է և ն ր ա ո ր դ ո ւ ն , և ս ա կ ա յ ն ն ա մ ո ռ ա ն ո ւ մ է ա յ ս օ ր

ա յ դ ա ն փ ո խ ա ր ի ն ե լ ի զ ր կ ա ն ք ը և ն ե ր ո ւ մ է ա ն խ ի ղ ճ փ ե ս ա յ ի ն մ ի ա յ ն

հ ա յ ր ե ն ի ք ի ս ի ր ո ւ յ ն հ ա մ ա ր ։

_ կ ո տ ը ն ր ա ա չ ք ե ր ն է կ ո ւ ր ա ց ր ե լ , ր ա յ ց ի մ ՝ ս ի ր տ ը * Կ ո ւ յ ր

ա չ ք ը կ ա ր ո ղ է ն ե ր ե լ , ր ա յ ց կ ո ւ յ ր ս ի ր տ ը ժ ն ե ր ի լ . . . ժ Կ ^ Դ Ա ր ե լ ,

— Р“Ч 9*1 ՝֊ Տ ե ՛ ր Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի , ա յ ն մ ա ր դ ը , ո ր գ ի տ ե , թ ե թ ա գ ա վ ո ր ն

ի ՛ ն չ ա ն ա ր գ ա ն ք է հ ա ս ց ր ե լ ի մ ա ն վ ա ն ը և ս ա կ ա յ ն խ ո ր հ ո ւ ր դ է տ ա -

լ ի ս ի ն ձ հ ա շ տ վ ե լ ն ր ա հ ե տ , ն ա ի մ թ շ ն ա մ ի ն է ։ Ե թ ե դ ո ւ ի մ վ ր ա ն ո ւ մ

լ ի ն ե ի ր , ե ս կ մ ե ն ա մ ա ր տ ե ի ք ե զ հ ե տ . . .

֊ Ո ւ ր ե մ ն , ե ս ի մ գ ո ր ծ ը վ ե ր ջ ա ց ր ի . . . ֊ ա ս ա ց Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի

ի շ խ ա ն ը և տ ե ղ ի ց վ ե ր կ ե ն ա լ ո վ ' ո ղ ջ ո ւ ն ե ց Ա մ ր ա մ ի ն և վ ր դ ո վ վ ա ծ

դ ո ւ ր ս գ ն ա ց վ ր ա ն ի ց ։

Հ ա զ ի վ ի շ խ ա ն ը ն ե ր ք ի ն մ ո ւ տ ք ի ց հ ե ռ ա ց ե լ է ր մ ի ք ա ն ի ք ա յ լ ,

ս ե պ ո ւ հ ը բ ա ր ձ ր ա ց ր ե ց վ ա ր ա գ ո ւ յ ր ը և ձ ա յ ն տ վ ա վ ն ր ա ն .

__ Տ ե ՛ ր Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի ։

Ի շ խ ա ն ը ե տ դ ա ր ձ ա վ և հ ա ր ց ր ե ց .

__ Դ ո ւ ի ն ձ ո ւ ր ի շ ա ս ե լ ի ք ո ւ ն ի ս ։

_ Ե ս դ ե ռ ո չ ի ն չ չ ե մ ա ս ե լ թ ե զ , - պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց Ա մ ր ա մ ը ։

Ի շ խ ա ն ն ի ն ք ն ի ր ա ն ո ւ ր ա խ ա ց ա վ ։ Ն ր ա ս ր տ ո ւ մ ն ո ր հ ո ւ յ ս ծ ա ­

գ ե ց , է Մ ի գ ո ւ ց ե ն ա զ ղ ջ ա ց յ ո ւ ր ս ա ռ ն ը ն դ ո ւ ն ե լ ո ւ թ յ ա ն հ ա մ ա ր . ի -

գ ո ւ ց ե ն ա կ ա մ ե ն ո ւ մ է հ ա ր դ ե լ ի մ խ ն դ ի ր ը . . . » , վ ա յ ր կ ե ն ա պ ե ս ա ն -

ց ա ն ա յ ս մ տ ք ե ր ը Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ո ւ գ լ խ ո վ Л ն ա հ ո ժ ա ր ո ւ թ յ ա մ բ ե տ

դ ա ր ձ ա վ և ն ո ր ե ն ն ե ր ք ի ն վ ր ա ն ը մ տ ն ե լ ո վ ' հ ա ր ց ր ե ց .

— Ո ւ ր ի շ ի ’ ն չ ո ւ ն ի ս ի ն ձ ա ս ե լ ո ւ ։

- 146 -

— Նստի՛ր այստեղ մի վայրկյան, — ասաց սեպուհը ցույց տալով իշխանին յուր մահճակալը։

Ւշխանը նստեց։

— Տե՛ր Մարզպետունի, եթե դու եկել ես ինձ մոտ իբրև պատ- գամավոր, ապա ուրեմն պետք է լրիվ պատասխան տանես նրան, ով որ ուղարկել է թեզ, — шишу սեպուհը։

֊Ո չ ոք ինձ չի ուղարկել։ Թագավորը, ինչպես գիտես, նոր է վերադառնում եգերացոց աշխարհից, իսկ Ուտիքում եղած ժա մա ֊ նակ ես նրան չեմ տեսել...

— Ես կարծում էի, թե գուցե թագուհին...— Եվ ո՛չ թագուհին, և ո՛չ կաթողիկոսը... Ես ինքս տեսա,

թե ի՛նչ ավեր է Ապառնում մեր աշխարհին։ Ամեն կողմ անցա, ամեն ինչ դիտեցի, և վերջը որոշեցի գալ և խնդրել ձեզ երկուսիդ' քեզ և Ս Լադային խնայել և խղճալ ձեր բազմաչարչար հայրենիքին...։ Սևադա իշխանր, շնորհակալ եմ, լսեց ինձ, մոռացավ յուր վիշտը, յուր վրեժխն դրությունը... Դու էլ, ես հավատացած ե մ ..,

֊Ո ՛ չ , տեր Մարզպետունի, մի՛ հավատ ա ր, — ընդհատեց հան- կարծ սեպուհը, — մի' հավատար, թե ես կարող եմ քեզ լսել, թե քո խոսքերը կարող են իմ սիրտը շարժել, թե Ամրամ սեպուհը կարող է հայրենիքի համար մտածեր..

Ինչո ւ ուրեմն ետ դարձրիր ինձ. ես այդ համոզմունքով արդեն հեռանում էի թեզանից ։

— Ետ դարձրի, որ իմ սիրտր բանամ քո առաջ, ցույց տամ քեզ նրա ժահահոտ վերքերը, որպեսզի թագավորիդ հանդիպած ժամանակ պատմես նրան, թե Ամրամը ինչո՛ւ կործանման սուրը մերկացրեց։

— Նա քեզ չի արղարացնիլ։— Մի թե ես սպասում եմ, որ նա ինձ արղարացնե...— Ինչու ուրեմն հայտնեմ նրան, թե ի՛նչ պատճառով կործան.

ման սուրը մերկացրիր։— Որպեսզի, եթե աստված ինձ հաջողե և ես քո թագավորի զո-

րությունը ջախջախեմ, երկիրն ավերեմ, քաղաքները հ ր դ ե հ ե մ և նրա գահն ու թաղը ապականության մոխրով ծածկեմ, նա իմանա, թե Որ անարգանաց վրեժը լուծեց Ամրամը իրանից...

— Այղ նա կիմանա... Անշուշտ կիմանա, բայց ղու էլ իմացիր,"Р այգպիսի անխիղճ գործերի համար բոլոր աշխարհք պիտի քեզ•սնիծե,

- 147 -

_ Ա , ռ ա ն ե ծ ք ն ե ր ը չ ե ն տ ա ն ջ ի , ի մ հ ո գ ի ն ա վ ե լ ի , ք ա ն ո ր ք ա ն

տ ա ն ջ վ ո ւ մ է Ь ш ա յ ժ մ ա պ ի ր ա տ թ ա գ ա վ ո ր ի ի ն ձ հ ա ս ց ր ա ծ ա ն ա ր գ ա ն ­

ք ի պ ա տ ճ ա ռ ո վ . . . Ն ո ւ յ ն ի ս կ օ ր հ ն ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ն ա ն կ ա ր ո ղ ե ն բ ո ւ ժ ե լ

ա յ ն վ ե ր ք ե ր ը , ո ր ո ն ք չ ա փ ո ւ մ , ս պ ա ռ ո ւ մ Կ ն ա յ ժ մ ի մ գ ո յ ո ւ թ յ ո ւ ն ը

_ Բ ա յ ց ե թ ե կ ա ր ո ղ ա ն ա յ ի ր մ ի վ ա յ ր կ յ ա ն ս ա ռ ը ո ւ ղ ե ղ ո վ դ ա տ ե լ

ե թ ե ե ր ի տ ա ս ա ր դ ա կ ա ն ա ն փ ո ր ձ ե ռ ա ն դ ը տ ե ղ ի տ ա ր խ ո հ ե մ ո ւ թ յ ա ն

ի մ ա ս տ ո ւ թ յ ա ն . . . ե թ ե վ ր Ա խ ն գ ր ո ւ թ յ ա ն փ ո խ ա ր ե ն վ ա ռ վ ե ր ք ո ս ի ր ֊

տ ը հ ա յ ր ե ն ի ք ի ս ի ր ո վ . . . ա յ ն ժ ա մ ա ն ա կ հ ա վ ա տ ա ց ա ծ ե մ չ է ի ր կ ա ֊

մ ե ն ա լ մ ի կ ն ո ջ պ ա տ ճ ա ռ ո վ հ ա յ ր ե ն յ ա ց դ ա վ ա ճ ա ն ի ա ն ո ւ ն վ ա ս տ ա կ ե լ ։

Ա ե պ ո ւ հ ր մ ո տ ե ց ա վ ի շ խ ա ն ի ն , յ ո ւ ր հ ր ա վ ա ռ հ ա յ ա ց ք ն ո ւ ղ ղ ե ց

ն ր ա ա չ ք ե ր ի ն և ն ե ր ք ի ն հ ո ւ զ մ ո ւ ն ք ի ց գ ո ղ ա ց ո ղ ձ ա յ ն ո վ

— Մ ի կ ն ո ջ պ ա տ ճ ա ռ ո ՛ վ , ա ս ա ց ի ր . . . 0 հ , ի ն չ պ ե ս կ կ ա

. ի , ո ր մ ե ն ք ա ն ծ ա ն ո թ դ ա շ տ ի վ ր ա լ ի ն ե ի ն ք և ե ս ա յ դ խ ո ս ք ը լ ս ե ի

ք ե զ ա ն ի ց ա յ ն տ ե ղ և ո չ թ ե ի մ վ ր ա ն ո ւ մ . . . Հ ա վ ա տ ա ի ն ձ , Մ ա ր գ ս , ե -

տ ո ւ ն ի ի չ խ ա ն , ո ր ք ա ն է լ դ ո ւ հ զ ո ր , ո ր ք ա ն է լ ^ Հ ^ ծ ^ ծ

Ь и ի մ ս ր ո վ կ պ ա տ ա ռ ե ի ք ո կ ո ւ ր ծ ք ը , ե թ ե ն ա մ ի ն չ և ա ն գ ա մ ծ ա ծ կ վ ա ծ

, ի ն ե ր պ ո ղ պ ա տ ե լ ա ն ջ ա պ ա ն ո վ . . . Դ ո ւ կ ա ր ո ղ ա ն ո ւ մ ե ս ա ս ե , մ ի

կ ի ն ' ա յ ն ա ր ա ր ա ծ ի ն , ո ր ի մ տ ա ն թ ա գ ո ւ հ ի ն , ի մ ս ր տ ի ա ս տ վ ա ծ ո ւ -

հեն էր մ ի ն չ և ա յս օ ր ■. -- Ա ր ի ՛ ր ի ն ձ , ս ի ր ե , ի Ա մ ր ա մ , ե ս չ է ի կ ա մ ե ն ո ւ մ ք ե ղ վ ի ր ա վ ո -

Ր ե լ , ո չ է լ « մ ի կ ի ն » ա ս ե , ո վ ' ո ւ զ ո ւ մ է ի Ա ս պ ր ա մ ի շ խ ա ն ո ւ հ ո ւ ն ն վ ա ս -

տ ա 3 - ւԼ ո ի ' ր , ա ղ ա չ ո ւ մ ե մ ք ե զ . մ ի ' հ ի շ ի ր ն ր ա ա ն ո ւ ն ը , գ ո ն ե մ ի ՛

Հ ի շ ի ր ի մ ա ռ ա ջ , մ ի ' խ ո ս ի ր ն վ ա ս տ ո ւ թ յ ա ն մ ա ս ի ն , ե ս կ ա ր ո ղ ե մ

խ ե լ ա գ ա ր վ ե լ . . . ֊ ը ն դ հ ա տ ե ց ի շ խ ա ն ի ն Ա մ ր ա մ ը , ն ե ր ք ի ն հ ո ւ զ մ ո ւ -

թ ի ռ բ ո լ ո ր ո վ ի ն ա յ լ ա յ լ վ ե լ ո վ ։

_ Ե ս պ ե տ ք է կ ր կ ի ն և կ ր կ ի ն ա ն գ ա մ ն ե ր ո ղ ո ւ թ յ ո ւ ն խ ն դ ր ե մ ք ո

,է ր ա ն ը մ տ ն ե լ ո ւ ս հ ա մ ա ր , - մ ե ղ մ ձ ա յ ն ո վ ա ս ա ց Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի ն .

Ս ե պ ո ւ հ ը չ պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց , Ն ա վ ր դ ո վ վ ա ծ ս կ ս ա վ ա ն ց ո ւ դ ա ր ձ ա ն ե ,

վ ր ա ն ո ւ մ և ձեռքը մ ե ր թ ը ն դ մ ե ր թ դ ե պ ի ճ ա կ ա տ ը տ ա ն ե լ ո վ շ փ ե ,

ա յ ն , ա շ խ ա տ ե լ ո վ կ ա ր ծ ե ս յ ո , ը ո ւ ղ ե ղ ը ծ ա ն ր ս , բ ե ռ ն ո ղ մ տ ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ֊

^ Ա կ ա ն ' մ ի ք ա ն ի վ ա յ ր կ յ ա ն ն ե ր , Լ ո ւ ռ Է ի ն ե ր կ ո ւ ս ն Է , , Վ ր ա ն ի

մ ե ք ւ ս վ ո ւ մ Է ր մ ի ա յ ն ս ե պ ո ւ հ ի խ ո ւ լ ք ա յ լ ա տ ր ո փ ը ,

. Ի շ խ ա ն ն ա չ ք ե ր ը Ա մ ը ա մ ի վ ր ա հ ա ս ա ծ , հ ե տ և ո ւ մ Է ր ն ր ա ք ա յ լ -

ր ի ն և մ ի և ն ո ւ յ ն ժ ա մ ա ն ա կ մ տ ա ծ ո ւ մ , թ ե ի ն չ պ ե ՛ ս ա ն ե , ո ր յ ո ւ ր ա յ ֊

— 148 ֊

ցեԷությունն ապարդյուն չանցնեէ Նա պարզ տեսնում Էր, որ յուր խոսքերն ա զդեցություն չեն անում սեպուհի վրա. բա յց և ա յնպ ես* չէր հուսահատվի ւմ ։ Նր ան ծանր Էր գալիս մանավանդ այն։ որ Հա ֊ մաո Ս ևադային համոզելուց հետո, ձեռնունայն պիտի հեոանար Յլիկ֊Ամրամից։ Նա չէր կարողանում հաշտվել այն մտքի հետ, թե խելք ու սիրտ ունեցող տղամարդը կարող Է ընդհանուր հայրենիքի շահը ղոհել յուր անձնական չնչին հաճույքին, յուր վրեժխնգրությա ֊ նը։ Այս պատճառով Էլ նա սպասում Էր, որ Ամրամի զայրույթն

.իշնե և ինքր նորից սկսե խոսել նրա հետ։Վերջապես սեպուհը նստեց ,(ուՐ մահճակալի ծայրին և կարծես

վրդովմունքից հոգնած, չուռ և անթարթ աչքով սկսավ նայել վրանի մուտքին ։

— Ամրամ սեպուհ, ի՞նչ անուն կտայիր դու այն մարդուն, որ մի քանի վայրկյան տաքանալու համար' հրդեհեր յուր տունը, — հարցրեց հանկարծ իշխանը ։ չսպասելով սեպուհի խոսելուն է

— Խել ագար կանվանեի — պատասխանեց վերջինսճ առանց ա1քերը վրանի մուտքից հեռացնելու։

— Ես կարծում եմ՝ մեզանից ամեն մեկի իսկական տունր և հարազատ ապաստարանը ապահով հայրենիքն Է։ Եթե մենք մեր անձնական, մեր անցողական հա ձույքի համար վտանգում ենք նրա խաղաղությունըէ նմանո մ ենք այն մարդուն է որ յուր մարմինը տ ա ֊ քացնելու համար վառում Է յուր տունը, չմտածելով, թե երբ այդ կրակը հանգչի, երբ հարկի սյուները մոխիր դաոնան։ ինքը պիտի մնա անտուն, անպատսպարան, միշտ հ ա լածակա' ն դառնաշունչ Հււղմերից կամ թե արևի կիզիչ ճառագայթներից

— Այդ այդպես Է, — պատասխանեց սեպուհը իշխանին դաո­նալով. — բայց կա այնպիսի սառնամանիք, որ երբ պաշարում Է մարդուն, այն ժամանակ սեփական տունը հրդեհելն անհրաժեշտ Է դառնում։ Մենք ամեն բանից առաջ մարդ ենք, մսից և արյունից կազմված։ Բե՛ր խրեմ այս սուրը կողերիդ մեջ և տե՛ս թե մահվան աագնապը կպաշարե՞ բեզ թե ոչ,

— Կպաշարե, Рш/ց հենց այդ տագնապի մեջ հոգիս ուրախու­թյամբ կբաժանվի իմ մարմնից, երբ մտածեմ, թե մեռնում եմ հայրենիքի համար։

— Իսկ երբ դաշույնը ցցվի հոգվո ՚ւյդ մեջ. երբ հոգին ինքը տան­ջանքների մատնվի’ ...

֊ 14» —

_ ь р ь »Аг» ‘ " ա , , ւ մ . * է : О"մանան ш „ .Л ! է : . ւ է , - Ч - Г * |А < V О" ^ * 7 ” ՛! Л л Հ . * * . * . V / . - * • « • • ք>ե ^ ս " * ՞ վ ш ~ ? “ Ւ ՛ !ք էԱ .Ա > В ш ф М , է եղբարՅԴ ա ր 1 ".կ . վա ^պ վե, ( պ եա *Հ-ն

Т Х ^ Հ Հ ձ " < - < " < ք * * - * * ' " ՞է հ ա 1 Ր ե ն ի ե ր կ ի ր ը . :

_ Գ /,ա է*օ / . 'Ь ; կ ա , տ ե ր Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի ,

__ Ա ս ա ՛ , ւ ս ո ւ մ ե մ , . . . и ք

_ ■ > „ . < „ * » , » “ * " ք *■ * “ - * * • ,~ է ժ. \ Հ» . . թագավ„րի « - Բ,-պանԴի.ն գեա,ա» ^մ ա 1ա կ

‘ Т ։■ քա „ ՝ * ~ '- л *■ А ' ^ " " • А —

համար, Ш .Ч , <» կաբդա3 ե-, է . Ь Л г - Ч '_ , ! • V » < ա , ս „ » ւ թ ր ^ բ հ !" "< ■ ^ ,

- Й . . 1 Л ւ , * » * . . Р * ք6;- - « ւ » * » » - * Կ ՚^ ա ն վ կ ա վ , 1 V » պաբիպԱբի աաՀ բազմաթիվ Հ ^ վ ա ր Ա ր А г"%

օ ւ ո ւ ր ա մ ո ր զ ո ր ք ե ր ո վ ջ ա ր դ վ ե ց ա ն ։

_ Գ ի տ ե մ , մ ի կ ն ո ջ , մ ի Հ է ղ ի Ա ի ա ն հ ա վ ա տ ա ր մ ո ւ թ յ ա ն պ ա տ -

ճ ա ո ո ս է * ւ_ / / ' շ, է ս , Դ դ ա վ ա ճ ա ն Պ ա ր ի ս ի պ ա տ ճ ա ռ ո վ ,

_ &„ ա յ դ պ ե ս չ ե մ հ ա ս կ ա ն ո ւ մ Հ ո մ ե ր ո ս ը ,

_ / • „ * հ ի ն հ ո ւ յ ն ե ր ն ա յ դ պ ե ս Է ի ն հ ա ս կ ա ն ո ւ մ , , Հ ե ղ ի ն ի

կ ի ն Է , ա ս ո ւ մ Է ի ն ն ր ա ն ք , ի ս կ կ ի ն ը ո լ ա յ լ ի ն չ Է , ե թ ե ո չ ն ո ւ յ ն ի ն ք ն

Ы> ադամաբդի պաբաավ,բ՞է ֊թ 1-Л Ь Է 1 թ 1

բ Հ Լ Կ% „ ւ - я 1 ' " ‘ ‘ Г г " ч “ Լ ^ 4

, „ , ն , ւ « , - г т ы , - < . . А ‘ ; ^ 7 7 ‘ »Լ 1 4ն ք„ ՝ « * » , М кЬИшпЬ 4 ա , ^ օ ՀԱ Ա կա ն Տր ,վաՈա. Ա ,. 4 աաէա.„Վ ահա < . * ֊,- т /ւ կան4նե5 ան, բրւրավոր ղ ՞բ ք ե բ վ դիմեցի՛ "„ Հ , / : - рт. ^ « рА - '- 'А " “ " “ ‘•ք • .-/+». - « ‘ «ւ» '" ‘ " լ * • * * " ,է քЛ - ь . ,բ Դավասան Պաբ/..բ <ա,տբե, Էր թ ա ,ա վ .ՐԻ է 1—

— 150 —

նիքին ՝ հյոլրասիրոլթյան սուրբ օրենքը պղծելով. Մեզանից երկու հազար տարի աո աք մարդիկ ընտանիքի պատիվն անարղող հրեշնե ֊ րից այդ ձևով Էին իրանց վրեժը լուծում և երկու հազար տարուց հետո դարձյալ նույն ձևով պիտի լուծեն. Ի՜նչ կարծիք ունիս դու այս մասին,

— Ես մի Հեղինեի պատճառով նույնիսկ տասը հույնի արյուն չէի թափիլ, ո՛ւր մնաց թե բյուրավոր հույների, զորապետների, թաղավորների...

— Հա ... Ուրեմն ղու մեծ մարդ ես... Բայց Հունաստանր քեզ պես չմտածեց։ Նա ասաց. «Եթե այսօր Պարիսին թողնենք անպա- տիժ, վաղն էլ Հեկտորը կղա... ուրեմն լավ է, որ անդրանիկ հար­վածն իջեցնենք անդրանիկ հանցավորի գլխին...X)։

— ծւ/ դու ուրեմն արդարացնում ես բյուրավոր մարդկանց կո- տորածր մի մարդու պաաճաոո վ։

— Պատվի պատճառով...— Եվ դու նույնը կարող ես անե՜լ։

— Նույնը պիտի անեմ, պարտավոր եմ անել։— Եվ հանգիստ սրտով կնայես կռվի այն դաշտին, ար եղերացի

նիզակները կպատառոտեն հայ կտրիճների կուրծքը, ուր փայլուն սրերը կկիսեն նրանց գլուխները, ուր հայ զորքը յուր դրոշակի պա- ս՚իվը փրկելու համար կկռվե աննահանջ և կկոտորվի անընդհատ... Իսկ թափվող արյունը, թավալող դիակներր, մեռնողների անեծքը, վիրավորների հաոաչանքը չե՜ն կտրտել քո սիրտը, մանավանդ երբ մտածես, թե այդ բոլորը լինում է մի կնոջ համար...

— Լսի՛ր, տե՛ր Մարզպետունի։ Դու խոսում ես ինչպես մի աբե­ղա. բայց ես զինվորական եմ...

— Ամրամ սեպուհ, դու մոռանում ես քեզ, — հանկարծ տեղից վեր թռչելով բաց ական չեց իշխանը, — դու պարտավոր ես զանազա­նել հայրենասերն աբեղայից։

— Ներողություն, տեր Մարզպետունի, ես աբեղա բառը գործ դրի խաղաղասերի մտքով. Ամրամն անծանոթ չէ Մարզպետոլնյաց ժառանգի քաջարիության։

Իշխ նն ըստ երևույթին հանգստացավ և նորեն նստեց մւսՀճա֊ կալի վրա։

— Ասացիքւ, որ պատերազմի արհավիրները պիտի կեղեքեն իմ "իրտը, եթե մտածեմ, թե այդ բոլորը լինում է մի կնոջ պատճա-

- 151 -

п п , չ խ ո ս ե լ ս կ ս ա վ ն ո ր ե ն Ամրամը, ֊ ա յ դ պ ե ս Է, ի շ խ ա ն պ ի տ ի

կ ե ղ ե ք ե ն , ե թ ե հ ա յ ր ե ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն մ ի կ ա յ ծ ք է Ի մ “ Ր ” Ի

մ ե ջ . Բայց ե թ ե վ ե ր ջ ի ն կ ա յ ծ ն է լ մ ա ր ա ծ է ա ր դ ե ն , ե թ ե ի մ ս ի ր տ ը

թ ա բ ա խ ո ւ մ է մ ի ա յ ն վ ր ե ժ խ ն դ ր ո ւ թ յ ա ՜ ն հ ա մ ա ր . . .

_ Դ „ լ ո ւ ր ե մ ն ա ր ժ ա ն ի չ ե ս . ք ա ջ ի ե զ ի ն վ ո ր ի ա ն ո ւ ն կ ր ե լ ո ւ , -

վ ր դ ո վ վ ա ծ ն կ ա տ ե ց Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի ն ,

1 ե ս չ ե մ ն ե ղ ա ն ո ւ մ ա յ դ խ ո ս ք ի ց , Ե ս պ ա ր տ ա վ ո ր ե մ հ ա ր գ ե լ

տ ե ր Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ո ւ ա ս տ ի ճ ա ն ն ո ւ տ ա ր ի ք ը . . . Բ ա յ ց պ ի տ ի դ ա ո ն ա մ

ն , . Ր ե ն Հ ո մ ե ր ո ս ի ն , Ա ք ի Ա ե ս ը ո ՛ չ մ ի ա յ ն ք ա ջ , ա Ա և դ յ ո ւ ց ա զ ն է ր , ա յ ն .

պ ե ս չ է " , ի շ խ ա ՛ ն ,

_ Հ ո ւ ն ա ց հ ե ր ո ս ն ե ր ի մ ե ջ ո ՜ ր ն է ր ն ր ա ն հ ա վ ա ս ա ր ,

— Ո ՛ չ ո ք ,

_ Ն ա մ ի ա կ ն է ր , ա յ ն պ ե ս չ է ,

— Ա։ ո’ ’ < * է_ Ե վ ս ա կ ա յ ն ն ա ե ր կ ա ր ժ ա մ ա ն ա կ յ ո ւ ր ն ա վ ի մ ե ջ ա ն գ ո ր ծ ն ը ս .

տ ա ծ , հ ա ն գ ի ս տ ս ր տ ո վ ն ա յ ո ւ մ է ր Հ ե կ տ ո ր ի հ ա ղ թ ա ն ա կ ն ե ր ի ն , տ ե ս ֊

ն ո ւ մ է ր , թ ե ի ն չ պ ե ս տ ր ո յ ա ց ի ք ջ ա ր դ ո ւ մ է ի ն յ ո ւ ր հ ա յ ր ։ ա { ի ց -

ր ի ն , հ ր դ ե հ ո ւ մ է ի ն հ ո ւ ն ա ց Ն ա վ ե ր ը , ա ն պ ա տ վ ո ւ մ է ի ն ն ր ա ն ց դ ի ա կ ­

ն ե ր ը , տ ե ս ն ո ւ մ է ր , թ ե ի ն չ պ ե ՜ ս գ ո ո ո զ հ ե Ա ե ն ա ր ի ք կ ծ կ վ ե լ է ի ն ծ ո վ ե զ ր ի

վ ր ա և տ ր ո յ ա կ ա ն ս ո ւ ր ը հ ա ղ թ ա ն ա կ ո ւ մ է ր ա մ ե ն տ ե ղ , Ն ա գ ի տ ե ր ո ր

, ո կ , ,ո ւ ր ' դ ա շ տ ո ւ մ ե ր և ա լ ը ն ո ր շ ո ւ ն չ ո Լ հ ո գ ի կ տ ա ր հ ո ւ յ ն ե ր ի ն , վ ե ր ջ

կ դ ն ե ր ն ր ա ն ց կ ո տ ո ր ա ծ ի ն , բ ա յ ց ն ա տ ե ղ ի ց չ է ր շ ա ր ժ վ ո ւ մ , զ ո ր ա պ

ն ե ր ի ա ղ ա չ ա ն ք ը չ է ր լ ս ո ւ մ , կ ո վ ի դ ա շ տ ը չ է ր ի ջ ն ո ւ մ . . . Ի ն չ ն է ր պ ա տ

ճ ա ո ր . ի ն չ ո ՜ ւ յ ո ւ ր ե ղ բ ա ր ց կ ո տ ո ր ա ծ ր ք է ր հ ո ւ պ ո ւ մ ն ր ա ն ,

Ի շ խ ա ն ր լ ո ւ ո է ր , ր ւ_ Պ ա տ ճ ա ռ ը դ ա ր ձ յ ա լ ն ո ւ յ ն պ ի ս ի մ ի ն ա խ ա տ ի ն ք . . . ֊ ա ր ց

Ա մ ր ա մ ը , — Ա գ ա մ ե մ ն ո ն ա ր ք ա ն , հ ո ւ ն ա ց դ ա շ ն ա կ ց ո ւ թ յ ա ն գ լ խ ա -

պ ե տ ը , խ լ ե լ է ր Ա ք ի լ լ ե ս ի ց Բ ր ի ս ե ի ս ե Ս ի ր ո ւ հ ի ն , ո ր ն ր ա ն ի բ ր մ ր ց ա ֊

ն ա կ է ր տ ր վ ա ծ տ ր ո յ ա կ ա ն ա վ ա ր ի ց , Ա ք ի լ լ ե ս ը չ կ ա ր ո ղ ա ց ա վ տ ա ն ե լ

ա յ դ ն ա խ ա տ ի ն ք ը , ն ա յ ո ւ ր ս ո ւ ր ը պ ա տ յ ա ն ի մ ե ջ դ ր ա վ . . . ն ա ե տ կ

4 ա վ պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց , և մ ի Բ ր ի ս ե ի ս ե ի պ ա տ ճ ա ռ ո վ հ ա զ ա ր ա վ ո ր հ ո ւ յ ­

՜ներ կ ո տ ո ր վ ե ց ա ն , Ա յ ժ մ դ ո ւ կ ա մ ե ն ո ւ մ ե ս , ո ր Ա մ ր ա մ ս ե պ ո ւ հ ը ա վ ե ­

լ ի մ ե ծ և ա վ ե լ ի ք ա ջ լ ի ն ի , ք ա ն Թ ե տ ի ս ի ո ր դ ի ն , դ յ ո ւ ց ա զ ն Ա ք ի լ լ ե ս ր >

— Չ է ի ՜ ր կ ա մ ե ն ա լ ն ր ա ն ի ց ա վ ե լ ի մ ե ծ և ա վ ե , ի ք ա յ հ ո չ ա կ վ /*

— Կ կ ա մ ե ն ա յ ի . . .

- 152 -

— Ուրեմն մոռացի՛ր քեզ հասած նախատինքը ի սեր հայրենիքի և դու ավելի մեծ կլինես, քան Աքիչլեսը,

֊ Ինձ ընդհատում ես. կկամենայի, բ ա յ ց չեմ կարող, բ ն ո ւթ յո ւն ինքն է քարացնում մարդու սիրտն այսպիսի դեպքում.. . Ես հանցավոր չեմ,

— Ուրեմն ի՜նչ ես որոշել անելու,— Պատերազմել. ուրիշ միջոց ես չգիտեմ անարժան արքային

պատմելու համար, Աշռտ֊Ե րկաթը կենդանի չպիտի վերադառնա յուր Ոստանը, Ես որոշել եմ այդպես, և’ այդպես պիտի լինի,

Չե и վախենում, որ դու լինիս առաջին զոհը,— Այդ միևնույն է. կա՛մ ես, կա՛մ նա. մեզանից մինը պիտի մեռ­

նի. երկուսը միասին աստուծո լույսը չպիտի վայելեն,— Իսկ երբ դու միայնակ մնաս, կարծում ես, թե ուրախությա՛մբ

պիտի վայելես այդ լույսը,— Ոչ, ինձ համար այլևս ուրախություն չկա. իմ ո, րախությսւնը

գառնացավ, իմ շուրջն այժմ դժոխքն է թագավորում... Երբեք, տեր Մարզպետունի, երբեք չէի ցանկանալ, որ նույնիսկ' իմ թշնամին տանջվեր այն ցավերով, որով այժմ Ամրամ սեպուհն է տանջվում, Դա ցավերից ամենաանտանելին է. դա աստուծո անեծքը, դա հա­

վիտենականի պատիժն է ... Դու ինձ ճանաչում ես. ինձ ճանաչում են բոլոր հայերը, Ամենքն էչ ինձ Ցլիկ-Ամրամ են կոչում, բայց т ' չ իմ չարության կամ անգթության, այլ իմ ուժի և քաջության համար, Դու եղել ես ինձ հետ պատերազմներում, գիտես, թե որքան աներկ­յուղ էի ես, որքա՜ն ահարկու և կործանիչ իմ թշնամիների համարք Բայց հայ ժողովրդի, իմ եղբայրակիցների հետ կենակցե-իս, ո՜վ է եղել ավելի հեզ, ավելի բարի, ավելի սիրող և անձնվեր քան Ցլիկ-

մրամը, Տեսե լ ես իմ մեջ մի ամենափոքր չարություն դեպի իմ ազգակիցը, դեպի ամեն մի մարդ, որ հայ անունն էր կրում... Հարկավ "V Բայց այժմ ես դարձել եմ մի վայրագ գազան, սրտիս մեջ վառվում Է չարության դժոխքը... Էլ շեմ զանազանում, թե ո՛րն Է հայը և ո՛րն ք օտարը, իմ աչքերը պտրում են միայն մի մարդու, դա Աշոտ ֊Եր- կաթն Է . հոգիս ձգտում Է միայն մի գործի, դա վրեժխնդրո,թյունն Է . . .

անողոք, մահաշունչ վրեժխնդրությունը... Եվ ամեն մի պատճաո,«բ ուշացնում Է այդ վրեժխնդրութ յան ժամը, ես կամենում եմ սրով ու հրով վանել... Եվ այժմ դու ինձ հաշտությո՜ւն ես առաջարկում. ԴՈւ ինձ խնդրում ես ներե’ լ նրան... Ներել այնպես, ինչպես որ ներեց

֊ 153 _

Ա և ա դ ա ն . . . և զ ա ր մ ա ն ո ւ մ ե ս , ո ր յ ո ւ ր տ ե ս ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց յ » ւ Բ զ ո 4 Գ

հ հ ս ո ե մ ա ծ մ ա ր դ ը մ ո ո ա ն ո ւ մ է ա տ ե լ ո ւ թ յ ո ձ ր к Ա ր ո ւ մ լ ա -

“ " ձ ս Հ 1 \ . Ի - Կ № ' ■ <—Հ Հ ա рь - г , - ՝ - ‘ ^ ս ™ ձ և\" 7 ' է % Х\ 1 կ կ ւ и զ - ո " » * » . “ « * » Ւ ^ ե ի, յյ է է 1 ձ ՚ս к Կ - ւ * - » ք » ո ՛ Р-1-Р. . . рш,д վերադարձրեք ինձ ակն, ինչ .ր Աշ՚ա ր Ւ Ժ ,_ ինձանից.վերադարձրեք ինձ իմ պաաիվր, Н Ա-ԴրաՏր .. * - Ր " 1 ‘ք ֊»ա նել...Ո ’ Հ, որքա՜ն ծանր, որքա ն անտանելի է ա յս...

Ամրամը, որ խոսելու միջոցին բարձրացե, էր տեղից, նորեն ընկավ մահճս-կալի վրա, հուզմունքից դադրած և գլուխը ձեռք ,ի մեջ բռնելով՝ սկսավ ծանր շունչ քաշել։

Լ ռ ո ւ թ յ ո ւ ն ա ի ր ե ց վ ր ա ն ո ւ մ , Չէր խ ո ս ո ւ մ և Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի ն , ն ա

է . խ ո ր ա ս ո ւ զ վ ե լ է ր մ տ ա ծ մ ո ւ ն ք ն ե ր ի մ ե ջ ։

Հ ա ն Դ ,ա նի վա1Բկ,աններ։ Հանկարձ ձիաների ի,րի,նԱ..նլ 4 ե,ա Վ վրաններից ,».ք» ե Դ պահապան ներ. մանելով Հա,անեց, որ Բեր իշխանը զալիս է սեպուհին ա յց ե լե լս

Երկու խ ո ս ա կ ի ց ն ե ր ը մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ բ ա ր ձ ր ա ց ր ի ն գ լ ո ւ խ ն ե ր ը .

Երբ պ ա հ ա պ ա ն ը ղ ո ւ ր ս գ ն ա ց , Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի ն վ ե ր կ ա ց ա վ տեղից և ձեռքը դեպի Ամրամը պ ա ր զ ե լ ո վ ' հ ո ւ ս ա հ ա տ ձ ա յ ն ո վ ա ս ա ց .

_ Մնաս բարյավ, բարեկամ, երևի հաճելի չէր աստծուն' խ նա ֊ Л, այս անգամ մեր ժողովրդին, այդ պատճառով նա քո սիրտը կարծրացրեց, Բայց դեպի քեզ ունեցած իմ պարտքը ես կատար ցի, իմ խիղճն այլևս ժ տանջի, ինձ, Մնում է այժմ կատարեի դեպի ազդն „ լ թագավորն ունեցած իմ պարտքը և ես կերթամ այն կատարելու,

_ Երթաս բարյավ, Այս վայրկյանից մենք հակառակորդներ ենք, Ես չեմ նեղանալ, որ դու պաշտպանես քո թագավորի , այլ եհարգեմ քեզ մինչև անգամ ա՛յն վայրկյանին, երբ դու նրան պաշա- տանելու համար' քո սուրը կմխես իմ կրծքի մեջ... Բայց կցա կա նայի, որ Մարզպետոձյաց ազնվարյուն ժառանգը պաշտպան լիներ

ավելի ազնվասիրտ թագավորի..._ Ի՛նչ արած, Ա շ ո տ ֊ Ե ր կ ա թ ն է այժմ գահի վրա, իսկ ես գահի

խոնարհ ծառան եմ. Մնաս բարյավ,Այս ասելով Գևորգ իշխանը սեղմեց Ամրամի աղը և ախուր *րա*Վ

գ»լրս գնաց վրանից է֊ 154 -

Ամրամր ճանապարհ գրավ նրան մինչև մյուս վրանի մուտքը, Այդտեղ Մարզպետունին պատահեց ափխազաց արքայազն Բեր ի շ ֊ խանին, Սա մի նրբակազմ, բարձրահասակ և գեղեցիկ երիտասարդ Էր, և հենց նոր ձիուց իջնելով՝ պատրաստվում Էր մտնել վրանը,

Իշխանը հառեց յուր աչքերը երիտասարդի վրա. մի ծանր հ ա ֊ յացքով չափեց նրան ոտից մինչև գչոլխ և առանց ողջունեչոլ անցավ,

«Գեշի հոտ են առել թշվառականները և հավաքվել ինչպես անգըղ. ներ... Սպասեցեք, կտեսնվինք մի օր ձեզ հետ »... շշնջաց ինքն իրան Գևորգ իշխանը և դաոը ժպիտը բերանին' աշտանակեց յուր նժույգը և հեռացավ։

Եզնիկը հետևեց նրան։

Р

ԱՆԱԿՆԿԱԼ ՎԱ ԽՃԱ Ն

կ ո տ արքայի բանակը, որ գլխավորապես կազմված Էր ե գ ե ֊ րացոց թագավորի հեծելազորից, հետզհետե մոտենում Էր հայՈց սահմանին, Նրա հառաջապահ դնդերը հասե{ Էին արդեն այն հովտին, ուր վերջանում Էին Սևորդյաց անտառները և ուր կարկաչահոս Խրա­մը, յուր ծոցն աոնե,ով Ջորոգետի վտակը, թափվում Էր հանդարտա֊ հոս Կուրի մեջ։

Այստեղ, գետի ափին բանակած' նրանք զբաղված Էին մոտալուտ հարձակման պատրաստությամբ, Մի քանի օր Էր ինչ Ջորոգետի կուսական անտառները մերկանում Էին իրանց բազմամյա զար դ ե ֊ րից։ Հինավուրց մայրիներն ու կաղամախները սրաբերան տապար, ների հարվածներին չդիմանալով' ահագին ճարճատմամբ խ ոնա ր ֊ հում, ընկնում Էին, ինչպես մեռնող հսկաներ և իրանց ծանրամար. ՛էին բուների տակ ճնշում ու ջարդում մատաղ ծառերն ու ընձյուղները։ Մոտակա գյուղերից հավաքած եզանց լուծերով շարունակ դեպի Կ ու֊ Րի ափն Էին կրում հսկայական գերաններ։ Այդտեղ լաստապործ եգեբացիք ուռենու դալար ոստերից հյուսած լախտեր,,վ կապկպում, միացնում Էին այգ գեբաններբ ե նրանցից մեծամեծ լաստեր կա զմե ֊ 1ով դետն իջեցնում։

֊ ֊ 155 -

Երբ լասաերի թիվը մի քանի տասնյակների վի ն ե ր ն սկսան միացնել այղ բպորը պարաններով հետզհ

դ^պի հանդիպակաց ափը մ* Լ միասին գետափիԱապիսով չաստ լաստի միացնեչով и ը ք I V

V - 'հ հ ի ւ 4- ч ‘ Н ' " ք% .,1 'վ < ա էազ. Րհ ««,<*»*

Շուաով ;»» .»■ / * « 2 " « թագավորը եզերացո, վեըշապահ , , -

, „ յ , Ա ի . ր , ա - 1 : , ...........* ” Ь " ' “ ւ 1 ւ " ա ր ա վ ! " Հ : " ' Ч ;' Հե ^ա ի մ ր ե ը ը ք « » ^ ք * " ” ^

З Д ч , - г « ^ т т ^ Р Н г - и * " * ' " г - Կ հ։ ' ^ , , կ րւրՒ ւ ա„ա։ ն„րԴ„ յ է , » Ւ շ խ ա ^ ն զորավար,

Ա „ տ ե ղ (Я: ե , ե ր ա , ի „ խ ա ղ ա ի ա , ի է . ք ^ - Ա ի ք . - է կ ր կ տ հ ՛ -

,»Т ( Д ь » 1 5 ч » » ь - < - ь *А <“ < « « Н ^ г ՛ « / - ч М Р “ -՚վ ո Րն „ „ ^ Խ ր ^ մ (г «г* е - ^ ч ” ' ;

„ Լ ի Կ„ ր Ա ,~ յթ » М » , А - Ч - — ■ '/> « « ■ Հ “ նԼ Ր " Հ ձհումկու, Հաղթանդամ ե րաէամարաիկ զորականներ էի • “1, <ա1, աժ երկաթե ղրաՀներ և պաշտպանված երկաթագա լա տա­պաններով, թիկնապահ աաիաակներով, իոշոր 1 » < « | * » ‘ ■“ « ֊ •յարաներով ե երկաթե ,իմակա,ներով, Նրան,, զինված № « « _ “ ֊

թ ք ա;աենեՐ,.վ «ւ ովիններով, ո ր ՞ն , Ս ո վ ի , ձՀ Հ ք ն ք ր ՜ նամո. վրա, ե թե՛ երկար նիզակներով, ո ր ո ն ց ո վ կո վ ո ժ Էին ակա

ոակորղի « » ՝ Л™ * , * " > ^ ■ ' « ‘ 4 ՛ " ‘ Ь‘ ^ ‘

И р т< . ■>..,/№ ե ն եա ա դ , զնղեր. որոնր կ ո վ ..* էին լա,նա,իՏ աղեղ-նեռով և թունավոր նետերով։

Հանդես կազմելով զորքին ,ուր սահմանի վրա, թագավորը կա­մեցավ Հավաստիանալ թե արդյոք այղ հեծելազորը յուր արտաքին կԼ Լ թ , ա ն և ահարկու տեսքին համեմատ ունի նաև ռազմական հմաութլուն և կարո՞ղ Է ուտիացոց ու սևորդյաց զորությունն ը կը-

ճե' Տեղի ունեցող փորձերը համոզեցին թաղավորին՝ թե եգերացիք արժանի Էին իրանց հոլակին, Նա ուրախ Էր, որ ափխազաց այդտոՀ- մական թշնամիներով պիտի կարողանար կրկին մի խրատական դաս „ա լ Բեր իշխանին, որ Ափխազիայից եկել ԷրՈւտիր' Ր ւբ ապստա բ

իշխաններին օգնելու համար։֊ 156 -

Սակայն չնայելով այս բոլորին, չնայելով և այն հաջողությանը, որին հանդիպեց արքան եգերացոց երկրռւմ' ստանալով նրա թ ա գ ա ֊ վորից օգնական զորք այնպիսի մի ժամանակ, երբ ինքը մնացել էր մենակ և կարոտ զորավոր բարեկամի օգնության, այսուամենայնիվ, մի ներքին տխրություն ճնշում էր նրա սիրտը)

Այն միտքը, թե ինքը մտնում է յուր երկիրը օտար զորքերով, և մտնում է յուրայինների դեմ կռվելու համար, տանջում էր նրան սաստիկ։ Բացի հայ զորաց կոտորածը, որ տեղի պիտի ունենար անշուշտ թե հաղթության և թե՛ պարտության դեպքում և որի մա­սին մտածելն անգամ վիշտ էր պատճառում նրան, թագավորր ճընշ- վոլմ էր նաև ամոթից, այն մասին՝ որ ինքր մենակ էր, որ յուր մոտ չկային գեթ մի քանի հայ իշխաններ, որոնք յուր վանանղացի թիկ­նապահների հետ միասին արքայական շքախումբը կազմեին։ Նա ամաչում էր եգերացի իշխաններից և նույնիսկ նրանց զորքերից։ Բայց աշխատում էր միշտ ուրախ երևալ և դեմքի վրա ժպիտ ունենալ։

Թագավորին անհանգստացնում էր նաև այն միտքը, թե ինչո՞ւ մինչև այն Մարզպետունին չերևաց։ Ի՞նչ դրության մեջ էր արդյոք երկիրը. նոր խռովություն հո չէ՞ փրթել մի տեղ կամ որևէ հարձա­կում չէ՞ եղել յուր բերդերի վրա։

Զորահանդեսը վերջացնելուց և վրանը վերադառնալուց ետ՝ թա ­գավորն զբաղված էր այս մտքերով, երբ յուր բարապանը, որ վանան- դացի հավատարիմներից մինն էր, ներս մտնելով՝ հայտնեց Գևորգ Մարզպետունու գալուստր։

Թագավորն ուրախությունից վեր թռավ տեղից, կարծես մի նոր և մեծ զորություն օգնության հասավ իրան վտանգի վայրկենին։

— Ո՞ւր է, կանչիր այստեղ, — հրամայեց նա իսկույն և ուրախ անհանգստությամբ սկսավ անցուդարձ անել վրանում։

Մարզպետունին ներս մտավ և ողջունեց արքային խոնարհու­թյա մբ։ Վերջինս, սակայն, գրկեց նրան ինչպես շատ տարիներից ի վեր չտեսած (ուր մի սիրելուն։

— Ո չ ոք յուր կյանքում այսպես ա են չան ոք չէ սպասել քեզ, էշխան, ինչպես որ այժմ սպասում էի եսք — ասաց թագավորը Ժպտալով։— Որտեղի ց և ինչպե и հասար այստեղ, մենա՞կ ես թե գորք ունիս հետդ, ի նչ են անում ապստամբները. ի*նչ դրության մեշ են մեր գավառները... — իրար ետևից սկսավ Հարցեր անել թաղա-֊ վորր և ապա նստելով բազմոցի վրաճ իշխանին էլ աոաջարկեց նրս-

- 157 -

ւ „ լ ։ -Ա նշուշտ հոգնած Ъи, շու՛նչ առ,Հանգստացիր,

< " » “ " * > ո ̂ տ“ Կ“ ն հ

а " “1 иа ‘1 ь , , ц * , и յ լ ծ “ * ա" - * я . - ч — - ■ + - “ *ւ * էք աՏոոաեի վրա նստելով.— միակ թիկնապահս Աղը» *

и հավատարիմներով այստեղ հրավիրելու համար.9 ֊Ի ն չ պ ե ՛ս . Վ ա հ ր ա մ բ ե ր դ ա կ ա ՛ լ ը , ֊ը ն դ հ ա տ ե ց թ ա գա վ ո ր ա .

О Г — հնապե՛ս կարող է նա գալ այստեղ, и ւմ պիտի

-է՜ "<■ ք ' " ‘ ' ՚ № " 4՞ " '

‘ - - я » - -յ որՒն .ուր ճանապարհորդության պատմությունը սկսած այն

1 Ա 1Ր̂ , , 7 » - - *■ *<

^ “ Հ ւ ՚ Հ ա հ Ա ն թ ^ տ , ո ֊ « - ^ ն «л - */«я “ » * • » „ 1 V - н щ " * г - л и г "'“' " " " / ՚րւթ յոէնը, սր պ 1Լ Ьпш ծավա,ման և ապստամբ­

ո ւ թ յ ա ն ա ր տ ա ք ի ն շ ա ր ժ ա ռ ի թ ն ե ր ի , ր Վ ւ

ն ե ր ի ունեցած ուժի և ռազմական ծրագ ի ր ն ե ր ի մասի

մաէ : ^ ւ - ֊ - ՛ ь м - ф - : ; Հ ’ : * էա < ! ե Ն ա փ ո ? ր , յ , ^ լ թ է ^ կ * 4 1 ‘ Л 1՛1; " ! ' ՚ւր I * . „ ա կ ա ն ւ

*-յ Խ г:ոն: 1 1 :եոեոհ ռժբսւԽտոէ թյան հետ ո չ ր Ц Щ Լ < ւ_ « ք,Լ 1 * - ■ > ■ *“ ՝ ՛ '

Ո , „ , . „ , Ի ! Ա ր ա Դ հ 4 ֊ - ւ - Է Ի Հ ե ո . բ շ տ ՝ < Հ Հ

Վ ^ , Լ ա կ . . մ կ . . , , и „ т ь . - ч ь Գ Ի Հ ‘ ‘ հ ’ * " Հ հ * ֊ »

Երբ վերջինս ավարտեց յուր պատմութրւ ը, Р Գ Գ Լ

կ Հ [ Հ , <■ *♦ «< г - ■*/■ Է հ *

Հ . ? ք է / Л - 1 — ^ I ^ Ч —_ 158 -

1 * Л Հայտնի չէր այն, թե ՄարզպԽ»Ոէձիհ ի՜նչ չափ է ծանոթ այգ պաաճաոնևրինէ Ուստի ինքնիրան մտածում էր, թե արդյոք խ „սե՛ այդ մասին իշխանի հետ, բա նա ՚ նրա աո այ հին վերքերը և դիմե՞ նրա մաերմական օգնությանը' այդ վերքերը սպեղանիով ծածկելու համար, թե անվթար պահպանե դեռ յ ո ւ ր արքայական վեհությունը...

Աոաջին դեպքում նա կունենար մի հավատարիմ խորհրղական, որ կօգներ իրան տագնապի ժամանակ թե՛ գործով և թե՛ խորհուրդ ֊ ներով. իսկ երկրորդ դեպքում՝ նա ազատ կլիներ այն մտատանշու֊ թյունից, թե նվաստացրեք է իրան ,ոլր ստորադրյալ մի պաշտոնյայի առաջ։

Նա հպարտ էր և անընկճելի, Նա կարող էր կործանվել, բայց կուրանա՛լ ֊ե ր բ ե ՛ ք , այգ պատճառով յուր երկար մտածություննե- րից հետո նա եկավ դարձյալ այն որոշման, որի վրա էր Ա այդ մտա- ծոլթյուններից առաջ, այն է' չխոսեչ գաղտնիքների մասին ոչինչ և աներկյուղ դիմավորել յուր ճակատագրին...,

Եվ այդպես, մենք ուրեմն վաղ առավոտ ճանապարհ կնկր- նենք դեպի Աղստև,— խոսեց թագավորր իշխանի հետ։ ֊Ե թ ե ապստամբները չեն կամենում հոգնեցնել իրանց, պետք է այդ նե- ղոլթյունր մենք հանձն առնենք։ Իմ հեծելազորր կարող է կռիվ մղել նաև հոգն ած ժամանակ։

— Բայց և այնպես, պետք է խուսափեք գաղտնի կամ անսպաս հարձակման ենթարկվելուց. անհրաժեշտ է հետամուտներ ուղար­կել թշնամու շարժումը դիտելու համար, ֊ նկատեց Մարզպետու­նին։

. — Իմ հետամուտները վաղուց արդեն ապստամբների բանա­կումն են, Նրանցից երկուսը երեք օր առաջ եկան և հայտնեցին, որ Ամրամի ծակամուտներն սպասում են ինձ Կողբա ջրի մոտ, Կուրի շամբուտներում։ Այդ պատճառով էլ բանակր ես այս կողմից անցրի։ Տակավին Աղստև չհասած' ինձ լուր կբերեն մյուսները թշնամու վերջին դիտավորության մասին։

— Պատերազմի համար ի՛նչ ծրագիր ունի կազմած արքան, — Հարցրեց իշխանը։

— Հարձակողական։ ճակատել անկարելի է, ֊ պատասխանեց թագավորր, ֊ Այգ պատճառով էլ պետք է խույս տալ լեռնավայրում թշնամուն պատահելուց։ Մեր հեծելազորն անշուշտ կհաղթանակե, եթե պատերազմե արձակ դաշտի վրա։

֊ 159 —

Ն ո ր օ ր ը ևեթ թագավորը խորհրդի հրավիրեց եգերացի իշխան­ներին և նրանց ու Մարզպետունու հետ միասին որոշեց հետևյալ առավոտն իսկ առաջ վարել բանակը դեպի Աղստևէ

Եվ այդպես Էլ արին։ Հետևյալ օրը, դեռ կեսօր չեղած, արքայա- կան զորքն անցավ Կողբա ջուրը և հանգիստ առավ մերձակա լեռ ան ս „ * ր ո տ ո , մ , Այդտեղ հանդիպեց արքային Վահրամ սեպուհը յուր վանանդացի հավատարիմներով։ Նա հայտնեց, թե թշնամին հեոի Է իրանըից միայն երկու ժամվա ճանապարհ, և թե նա սպասում Է արքային երեք կետերի վրա, Այսինքն' բանակի մի բաժինը բռնել Է Աղստևի արևմտյան հովիտը, արքայական զորքի հարձակումը յուր

վրա դարձնելու համար, երկրորդ բաժինը ծածկվել Է Կուրի մերձակա շամբուտներում, իսկ երրորդը' հանդիպակաց լեռան անտառներում, Եվ այդ այն նպատակով, որ երբ արքայական բանակը ընդհարվի ա ո ա ջ ի ն բաժնի հետ, մյուս երկռսը հասնեն ետևից և շրջապատեննրան չորս կողմից։

Սեպուհի բերած տեղեկությունները հաստատեցին նաև արքայի

հ ե VI ս ։ մ ո I տ ն ե ր ը ։

Նորից խորհուրդ կայացավ թագավորի մոտ, Վերջինս առաջար- կեց զորապետներին խորամանկության դիմել թշնամուն յուր թա- քստից հանելու համար, այսինքն' եա նահանջե, մի քանի ասպարեզ, ցույց տալու համար թե իբր արքան կամենում Է անցնել Ուտիք հակառակ ճանապարհով, Այս միջոցը կստիպեր ապստամբներին ձգել իրանց դիրքերը և հետևել թագավորին.

Այն ժամանակ արքայական զորքը նորեն կդաոնար և կհարձակ­վեր նրանց վրա։ Այդ անսպաս հարձակումը կշփոթեր թշնամուն և կ ս տ ի պ ե ր ն ր ա ն ը փ ա խ շ ե ր

Այս խորհրդին հավանեցին ամենքը, բայց բարվոք համարեցին նահանջը հետաձզել մի օր, որպեսզի, եթե հեծելազորն ստիպված լիներ հանկարծ վերադաոնարլ և հարձակում գործելու, գոնե հոգ­նած չլիներ // կարողանար զորեղ դիմադրության թափն ընկճել.

Բայց որովհետև չեռան ստորոտը, ուր այդ միջոցին հանգստա­նում Էր զորքը, զուրկ Էր անակնկալ հարձակման ժամանակ պաշտ­պանվելու Հարմարությունից, ուստի որոշեցին ան9նե1 մոԽակա կիրճր և պիշերն/ յէոան 'լանջին գտնվող ընդարձակ, ավերսւկ միբ ե ր դ ք ւ մ ե ջ ։

- 160 -

Այդ բերդը, որ «Ավերակ» անունը կրում Է վաղ ժամանակներից ի վեր և որը երկրի իշխաններից ոչ ոք չէր նորոգում ռազմական ան- հարմար դիրք ունենալու պատճառով, րնկած էր Կողբա լեռան լ ա յ ֊ նալանջ ոստերից մեկի վրա և գրավում էր ընդարձակ տարածու- թյո ւն։ Նրա կիսավեր պարիսպներն ու աշտարակները, որոնք տխուբ տպավորություն էին անում տեսնողի վրա, տակավին պարունակում

էին իրանց մեջ բազմաթիվ տներ ու մարտկոցներ, որոնք կարող էին պիտանի լինել բնակության համար։ Բայց որովհետև թշնամու սուրն անխնա մաշել էր մի օր այդտեղի բնակի չներին, ուստի ո չ ոք այլևս բնակություն չէր հաստատում այնտեղ, վախենալով բերդի փակված գրությունից ։ Նրա ետևից աստիճանաբար բարձրանում էին կոհա­կավոր լեռները, որոնք ճանապարհ չունեին իրանց վրա և հետևապեա

անմատչելի էին թե՛ ետևից դարանող թշնամուն և թե բերդից դուրս փախչել ուզողին։ Իսկ առաջից ձգվում էր մի անջրդի խորաձոր, որ ծածկված էր թավուտներով, ժայռերով ու խորափիտներով։ Այդ ձորը մտնելու և բերդը բարձրանալու միակ ճանապարհը երկու ցածուն լեռների կիրճն էր, դեպի որը դիմում էր թագավորը, իշխանների ըն­կերակցությամբ, որպեսզի զորքի համար գիշերային կայան որոնեէ

Ավերակ բերդը տեսնելուն պես եգերացի իշխաններն ամենա- ապահով տեղը համարեցին այն, մտածելով մանավանդ, որ բերդի շինությունները կպատսպարեին իրանց աշնանային գիշերվա ցրտից։ Մարզպետունին ու Վահրամ սեպուհն, ընդհակառակը, վտան­գավոր Էին համարում այդտեղ գիշերելը, առարկելով, թե թշնամին կարող Է գիշերանց գալ և կրճի բերանը փակելով բանտարկել իրանց բերդի կամ նույնիսկ ձորի մեջ։

Թագավորը համամիտ Էր յուր հավատարիմների հետ, բայց կա­մենալով շնորհ անեք օտար զինակիցներին և դրանով նրանց ինքնա­սիրությունը գգվել, մանավանդ որ չէր կարծում, թե թշնամին կարոդ է գիշերանց յուր դիրքերը ձգել և իրանց դեմ արշավել, համաձայնե- ցավ եգերացի իշխանների հետ.

Սեպուհն ու Մարզպետունին չհակառակեցին արքային, բայց մի գաղտնի երկյուղ սկսավ անհանգստացնել նրանց։

Երեկոյան դեմ հեծելազորը հետզհետե կիրճը մտնելով, սկսավ դեպի ավերակ բերդր բարձրանալ. Այդտեղ հասավ և թագավորը յուր

եգերացի իշխաններով, Կրճի բերանում թողեցին պահանորդների— 161 —

11 Գեոոյ Մաէ-<|լզեաու&|ւ

Դ խումբ, «/> աձՔո,ն պիտի հսկեր Գի ? ե ո 4 թ շ ^ մ ո ւ մոտենալը ■„կատեր А պե• իմաց տար իշխաններին։

Քիչ -ժամանակից ետ ավերակ բերդը կենդանություն աոավ, Ամեն կոդմ սկսան կրակներ վ ^ ե ղ , խարույկներ բորրոքել. իսկ զորքը ] ձ ձիանը դարմանելո^ հետո, «կ*ա վ արքայի նվիրած ոչխարները Գ Լ „ տե լ, Պատերազմի նախաաոնքը համեղ ընթրիքով կատարելու

քամանը տվեչ էր ինքը թագավորը,Բացի այդ, նա կարգադրել Էր, որ իշխանները լո ւր հես, միասին

վայելեն ընթրիքը> Նա ուրախ տրամադրության մեշ Էր. և այգ հան- դամանքը Համարում Էր մոտալուտ հաչողության կ ա *

Անցան ընթրիքի և զվարճության ժամերը, կրակները մարեցին և թագավորից սկսած մինչև վերջին զորականը ամենքն Էլ քնո գ ի ր ֊ կր մտան, Անքուն Էին միայն դետ կարգված պահապանները թա ­գավորի թիկնապահներից նրանք, որոնք հերթով պահապանություն

Էին անում արքայի վբանին։Ավերակ րերգի 2» ւրւը Ի » ? ւ— Л » * Է? " Հ Հ Հ ք

սպառող ձիաների փռնչոցը կամ միմյանց ընդհարվող նժույգների խրխնջյունն Էր, որ մերթ ընդ մերթ ընդհատում Էր այդ լռ ո ւթ յո ւը .

Քուն չէր մոտենում, սակայն, իշխան Մարզպետունու աչքերին. Սկզբում, արդարև, նա մի փոքր նիրհեց, Բայց կ ռ վ ո ղ ձիաների մի ա ղ Լ կ ի ց արթնանալով, այչևս չկարողացավ ք ն ե լ ։ Իշխանին ան­հանգստացնում էր տակավին այն կասկածը, որ զորքի ավերակ բ ե ր ֊ դում գիշերելու պատճառով պաշարել էր նրան, Նա վախենու էր ապստամբների անակնկաԼ հարձակումից և այգ երկյուղն անտեղի

չէր, Արձակ դաշտի մեչ, արդարև, ապստամբները ^ ռայական բանակին, բայց խորափիտներով ու գահավեժներով պա­տած այս բերդի մեջ նրանք կարող էին պաշարել այդ զորքը և չարա-

ушп հար վածել նրան։Երկար այս ու աքն կողմը т վելուց * * » , ի շ խ ^

ղիռ և այծենակաճը վրան աոձելով՝ դուրս եկավ ցածուն տ ակից, „ րի մեւ պառկած էր ինքը։ Եզնիկը նույնպես, որ գտնվում էր նրամոտ, վեր թռավ տեղից ե հետևեց ի շ խ ա ն ի ն ,

— Ո՛ւր, տեր իմ, ֊հ ա ր ց ր ե ց նա աչքերը էորոքերՎ’— Անհանգիստ եմ, Եղնիկ, թնել չկարողացա, կամենում

ղեպի ձորի բերանն ի քնել, — ասաց իշխանդ։__ Ինձ ես թույլ տուր հետևել քեզ։

— 162 -

_ ֆէ} այս երկու 0րը գու բավական հոգ նեց ար, պառկի՛ր և հա ն ֊գըստացիր. վաղը շատ գործ ունիս կատարելու, — ասաց իշխանը։

— Ռ՛չ, տեր իմ, ես այլևս հոգնած չեմ. թույլ տուր ինձ հե ևել

քեզ։Իշխանը չընդդիմացավ, և նրանք միասին դուրս գնացին տնակից։

Աշնանային ցուրտ գիշեր։ էր. թայց երկինքը պարզ էթ և աստեղա­զարդ. լուսինը հանդարտ սահում էր երկնակամարի վրա և յուր արծաթյա շողերով պայծառ լուսավորում շրջակա լեռնձրը, ժայռերն ու գահավեժները՛ և լայնադիր բերդի կիսավեր շինությունները-, որոնք այդ րոպեին իրանց տխուր լռությամբ ներկայացնում էին մի խոր- հցրդավոր և երկյուղ ազդող աԽէարան։

Բերդի ներսն ո% դուրսը խումբ-խ-ո-ւմր պառկած Էին զորքերը, այծենակաճների մեջ փաթաթված՝ և գլուխները պայուսակների կամ թամբերի վրա գրած, Տիաները նույնպես խմբերով կամ զատ ֊զա ս։ կապված՝ սպառում Էին իրանց կուրը ախորժանոք, իսկ պահապան­ները, երկար նիզակները ճոճելով, անցուդարձ Էին անում ավերակ­ների առաջ և կամ՛ ձորալանջի զառիվայրի վրա, որտեղից անցնում Էր կիրճը տանող ճանապարհը։ Հեռավոր ավերակների միչից լսվում Էր րուի կռիչքը, որ այդ խաղաղական ժամին ծանր տպավորություն Էր անում արթուն եղողների վրա։

Իշխանն ու Եզնիկն անցան քնած խմբի միջից կամացուկ քայ- չերով, Արթնացողներ շեզան. միայն պահապաններից մի քանիսը ձայն տվին հեռվից և պատասխան առնելով՝ լռեցին. Բանակատեղից անցնելով' խորաձորն իջան նրանք,

— Շա՛տ պիտի հեռանանք բանակից, տեր ի մ ,— հարցրեց Եզ- նիկը։

. ֊ք ք շ ^ կ ե ք թանք կրճի բԽրանր և կվերադառնանք, — պատաս­խանեց իշխանը, — կամենում եմ տեսնել, թե մեր պահապանները հսկո՛ւմ են կրճին թե քնած են աթդեն։

Այս խոսքերը դեռ չէր ավարտել Մարղպֆտունին, երբ հանկարծ կրճի կողմից հրհրոցի մի ադմուկ լսվեցավ։

— Այ« Ւ՜Կ է• Կ րծեո պահապանները կռվում են, — ասաց իշխան,ր և կանգ առավ։

— Դեպի մեզ հեծյալներ են գալիս,, տեր իմ. ովքե ր են սրանք, — կասկածավոր եղանակով հարցվեց եզնիկը ։

— 1ва -

л

6վ ի ,ա վ , . , , վ ա զ ա ն ի ն ■ » , ‘ “ ' А

ք Հ Լ մ պ ա Ո ւ ը ն է ն , - ա . ա , իշխ ա նը ե մի էա նկա ըծա -

Հ ա ր ե մ ն ' ք է ՚- յ ք է ֊ մ *ա ե ն » ,մ է , - գ » ւ շ ա կ ե , ք ի կ ն ա պ ա կ ,

Ի շխ տ կ - А . - » * * , - л » * ч А « » յ - ւ « ք ք < — « - ‘ - ւ * Հ

' - . բ ա ր ձ ր ձ ա յ ն ո վ հ ա ր ց ր ե ց .__ Պ ա հ ա պ ա ն ն ե ր է ո ԼՐ ^ " ւ * . ,_ " Р “ 4 “ Է, ^ . - պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց պ ա .

հապանների պետը և կանգ առավ իշխանի առաջ,-Թ շնա մ ի ՞ն , ֊հ ա ր ց ր ե ց իշխանը, կարծես Հավատալով յուր

ա կ ա ն ջ ն ե ր ի ն կամ կամենալով ուրիշ բան լսել բոթաբեր- Ա յ ո ’ , թշնամին, ֊կ ր կ ն ե ց վ ե ր ջ ի ն ս .- նրա գնդերը կրճի

մուտքը փակեցին։իշխանն ա . է . կա ,էա կնա Հա Ր եղա վ, կ ա կա սկա ծները մարմի

էին “ է ! „ ^ Հասան ն ր ա ն , ա1Դա եղ. մ ի ՛թ ե ա վելի վա ղ շ կ ա ր ա

„ ա է նկա տ ել, ա ա ,ի , * % ■ ֊< - Ո ^ > հ հ - Կ վա,ըկենակա

լռությունից ետէ_ Ո՛չ, տեր իմ, դաշտի վրա մենք չտեսանք նրանց։_ Ինչպ ե\ թե չտեսաք, ուրեմն երկնքի ց իջա _ ճիշտ որ երկնքից։ Կրճի բերանը փակող չեռան բարձունքից

խուժեցին։Իշխանը մնաց շվարած։Լ է . . 4 Ա , ■ * * М . - Ь ՛ ' » » ” -*

ա ն ^ շ է ^ լ ^ ն ի ն , ֊ն կ ա տ ե լ , Г . , , , * — V * ‘

քայլերով ետ դարձավ դեպի բերդը*

Ы տրգտ րԼ՝ վ.տխստական 4 ^ ^ \ հ“ Ր * ; է ? ա ; մ

՜ ^ ւ ^ է ^ վ ? ա ,ա վ .քի վրա նին, կա նգ ասավ ա „ -

աեո> Նա չէր վստահում մտնել և արթնացնել նրան,_ 164 —

«•Սևադայի գուշակությունը կատարվեց, — մտածում էր ինքն իրան Մարզպետունին, — աստված այս անգամ պատժեց հանցա­վորին. իզուր էինք մենք աշխատում փախչել նրա բարկությունից, այդ բարկությունը հասավ և մատնեց մեզ թշնամուն ...а ,

Բայց պահանորդ խմբի քայլատրոփը զարթեցրեց զորականնե֊ րից շատերին։ Թշնամու գալստյան լուրը կայծակի արագությա մբ տարածվեց ամեն կողմ և մի քանի վայրկենի մեջ ոտքի հանեց թ ե’ զորքերին և թե' զորավարներին։

, Աղմուկն ու շշուկը զարթեցրեց նաև թագավորին։ Այգ ժամանակ ահա ներս մտավ Գևորգ իշխանը և հայտնեց նրան տխուր նորու­թյունը։

— Ի զե՜ն ո ւր ե մ ն ...— գոչից թագավորը և վեր թռավ տեղից, Նա շտապավ ծածկեց սաղավարտը և սուրն ածելով|՝ կամեցավ դուրս թռչեր

— Իզուր է շտապելդ, տեր արքա, թշնամին չէ հ առա քանում դեպի մեզ. նա նստած է կրճի բերա նում.— հանգիստ ձայնով ասաց իշխանը։

— Ի՜նչ եղանակով ես խոսում, Մարզպետունի իշխան, քնո մե՛ջ ես դ եռ ,— նկատեց թագավորը' հավատարմի դանդաղկոտությունը տեսնելով։

Չեմ քնել բնավ և չէիր կարող քնել, ես այս դժբախտությանն սպասում էի ամեն վայրկյան։

— ^ ^ դժբախտությ ւն ... Առաջի ն անգամն ենք հարձակման հանդիպում։

• — Ո' չ, տեր արքա, բայց մեր այժմյան դիրքը...— Ղատարկ խոսքեր ե ն ,— ընդհատեց թագավորը, չկամենա-

լով որևէ դիտողություն լսել յուր ընտրած դիրքի մասին, — գնա՛ հայտնիր իշխաններին պատրաստվել իսկույն հարձակման.

Իշխանն անխոս դուրս գնաց վրանից և հայտնեց պետերին ար~ քայի հրամանը։

Մի թանի վայրկյանում զորքը պատրաստվեցավ։ Բայց ի*նչ հար- ձակում կարող էր գործել հեծելազորը այդ զաոիվայրների վրա կամ խորափիտների մեջ։ Ն բան հարկավոր էր ընդարձակ դաշտ, լայնա * դիր ճակատ, մինչդեռ նա յուր առաջ ուներ միայն մի խորաձոր ե մի փակված կիրճ։

իշխաններն ու զորքի պետերն եկան թագավորի մոտ խորհրդիէ— 1 6 5 -

_ Հարձակումն անհրաժեշտ է, չպետք է հանգստանալ ու ժա­մանակ տալ թշնամուն, — ասաց թագավորն իշխաննևրին, — Եթե վազման սպասենք, ապստամբները լեռան րարձրութբ,ւնները կգրա ֊ վեն և մեզ երկու կողմից կպաշարեն, Այն ժամանակ կռվելն ավելի

կդժվա րա նա ։֊ Մենք անծանոթ ենք մեր այժմյան գի ր քթ ու չ ե կ ա ն ե ­

րին, ֊ա ս ա ց ի ն եգերացի իշխանները, - հետևապես գիշերանց թըշ- նամու դեմ գնալ չենք կարող, Թողեք առավոտը բացվի, այնուհետևկգործենք, ինչ որ բարվոք կհամարեք, Այժմյանից, սակայն,կարող ենքհետազոտել մեր շուրջը, որպեսզի լույսը բացվելուց գործել սկսենք,

Գևորգ իշխանն ու Վահրամ սեպուհը նույնպես այդ կարծիքին էին. թագավորն ստիպված էր զի քանել իշխանների պահանջին'անօգուտ կոտորած չանելու համար.

Բայց որոշվեց ավ, որ Վահրամ սեպուհն ու եգերացի մի իշխա գնան իսկույն իրանց թիկնապահներով շրջակա դիրքերը հետազո- տելու։ Եթե դաշտը ելնելու ճանապարհ գտնվեր, ուրեմն կհանեին զորքն այդտեղից և այդպիսով վտանգը կհեոացվեր. իսկ եթե ճանա- պարՀ չգտնվեր, այնուհետև պիտի կռվեին' պաշարման չենթարկ­

վելու համար։Արևելքը հազիվ սկսել էր շառագունել, երբ Վահրամն ու եգերացի

իշխանը վերադարձան իրանց թիկնապահներով և հայտնեցին թագա­վորին ու իշխաններին հետազոտության արդյունքը։

֊Մ ե ն ք փակված ենք ամեն կողմից,— ասաց սեպուհը, — այս դիմացի լեռը չունի յուր վրա ոչ մի անցք . եթե մենք ինքներս ճա­նապարհ բանանք' թավուտը կարտեչով, դարձյալ հեծելազորն անցնել չէ կարոզ, որովհետև լեռան ետևի ստորոտը ծածկված է ժա յ­ռերով ռւ խոխոմներով, Մեր ետքից րարձրացող այս բլուրները ն ույ - պես խափանում են ճանապարհը* ըստ որում հետզհետե բարձրանա­լով' միանում են ուրիշ ջեռների հետ, Միակ ելքը այն կրճիցն է, որի առաջը բռնած է թշնամին, Մեզ մնում է նետաձիգների գունդը Հանել կրճի բարձրությունների վրա և այդտեղից, անընդհատ նե­տաձգությամբ, վանել ճանապարհը փակողներին, Գուցե այս մի­ջոցով հնար ունենանք թշնամու շարքերջ շփոթել к մի քանի գունդ

հեձեէազսր էքաշտ դուրս հանել...- Բայց դրա համար օրեր են հարկավոր, - ընդհատեց սեպու­

հին նրան ընկերակցող իշխանը* >՛

— Ամբողջ շաբաթով կարոզ ենք նետաձիգներին պարապեցնել այդտեղ, — նկատեց թագավորը, — մենք նետերի մեծ պաշար աւնինք։

— Այո՛, տեր, նետերի պաշար ունինք, — կրկնեց իշխանը,— — բայց չուր չո ւնինքՀ

, — Ինչպե՛ս թե ջուր չունինքէ— Այո՛, այդպես է , — հաստատեց սեպուհը,— այս շրջականե­

րում չկա ո 'չ առու և ո 'չ աղբյուր։ Միակ վտակը, որից զորքը ջուր առավ երեկ, Կրճի բերանից դեպի այս խորաձորն է իջձոււՒ, իսկ ЬрШ ընթացքը թշնամին արդեն դեպի դաշտն է շրջել։

— Անկարելի է , որ այս լեռներում ջուր չգտնենք, — կրկնեց թա­գավորը ւ

— Ամեն կողմը շրջեցինք, ամեն տեղ պրպտեցինք, մինչև անգամ անձրևաջուր չտեսանք, — պատասխանեց եգերացի իշխանը։

— Ուրեմն կորած ենք . . . — գոչեցին միաբերան նրա ընկերները։Թագավորը շվարած սկսավ յուր շուրջը նայել։

— Ի՛նչ պիտի անենք, տ եր ,— հարցրեց երիտասարդ եգերացի ֊ ձերից մինշ։

— Ա՛յն, ինչ որ պարտավոր ենք, — պատասխանեց թագավորը խաղաղ ձայնով։

— Բայց ֆ ՚ն չ ենք պարտավոր, — կրկնեք երիտասարդ իշխանը։» • Հայերն այսպիսի դեպքում կռվում են. . . եգերացիք չգիտեմ,

թե ի՛նչ են անում- ____նկատեց թագավորը, կամենալով կշտամրելանժույժ երիտասարդին։

— 0 չ մի ազգի հեծելազոր, ո՛վ արքա, չի կյլվում լեռն երի լա ն ֊ չին կամ ձորակների մ ե ջ ,— պատասխանեց, եգերացիների առաջնոր­դը, կամենալով յուր ընկերների պսաւիվը պաշտպանն^։

Թագավորը չպատասխանեց նրան, այլ դառնալով Մարզպետու­նի իշխանին և Վահրամ սեպուհին՝ հրամայեց,.

— Գնացեք և ի մի խմբեցեք այս վայրկենին ր*>լռր վանանգա- ցֆներին և Տայոց հեծյալներին, ասացեք, որ թագավորը պիտի առաջնորդե նրանց և թե մի քանի վայրկենից մենք պիտի հարձակ­վենք մեզ պաշարող ապստամբների էէրաէ

Իշխանն ու սեպուհը գուրս գնացին իսկույն, իսկ եգերացի պե­տերը մնացին կանգնած։

— « 7 -

Թագավորը մի քանի վայրկյան լուռ անցուդարձ արավ նրանց առաք և ապա առաջնորդ իշխանին դառնալով ասաց.

- Կոստանդին թագավորն ինձ ուղեկցելիս հայտնեց, թե եգե. բացի իշխանների մեջ ամենից ընտիր և ամենից քաջարի անձինք, ներին է զինակից կարգել ինձ և թե ամենից աներկյուղ զորագնդերն է հանձնել այդ քաշերի ձեռքը, Ես չեմ պահանջում, որ դուք ինձ օգ­նեք այս ծանր վայրկենին. կյանքը թանկ պարգև է, ինչպե ս կարող եք վտանգի ենթարկել նրան... Բայց պահանջում եմ, որ ձեր ա շ. խարհը վերադառնալուց հետո հայտնեք քաջազն արքային, թե յուր իշխանները հայոց ապստամբների դեմ ճակատել չկարողացան... Այդքանով արդեն Կոստանդին թագավորը կարող է յուր իշխանների

ք ա ջ ո ւ թ յ ա ն չափը որոշել։Այս ասելով թագավորը դուրս գնաց վրանից։ Եգերացի իշխա

ների վրա ծանր ազդեցություն արին այդ խոսքերը, Նրանք շվարած նայում էին միմյանց' առանց խոսել կամ տրտունջ հայտնել կարռղա.

նալու, ,_ Այս անպատվությունը մենք պիտի տանե ն ք ... ֊ հարցրեց

վերջապես երիտասարդ իշխաններից մինը իրանց առաջնորդին,_ Ո՛Վ չի կարող տանել։ պիտի վերցնե յռւր գունդը և հետևե

հայոց թագավորին, ֊ծ ա ն ր ո ւթ յա մ բ նկատեց առաջնորդը,Բայց ոչ ոք չպատասխանեց նրան, որովհետև այդպիսի հան.

դուդն ձեռնարկության ոչ ոք էլ չէր կամենում մասնակցել,Իսկ Աշոտ արքան վրանից ելնելով' պատրաստ գտավ արդեն վա-

նանդացոց և տայոց քաջերին, որոնց գչուխ էին անցել Մարզպետու­

նի իշխանը և Վահրամ սեպուհը։Թագավորն աշտանակեց իսկույն յուր օդապարիկ նժույգը

առաք անցնելով' բարձր ձայնով դոչեց*— Քաջե՛ր, ո՛վ է կամենում ձեզանից կռվել և մեռնել թագավորի

հետ միասին։— Մենք ամենքս------գոռացին միաբերան հայ կտրիճները

նրանց ձայնի արձագանքը որոտաց հեռավոր լեռներում,— 0’ ն, ուրեմն, հա ռա ՛ջ, ֊գ ո չ ե ց թագավորը և սուրը հանելով

դիմեց թշնամու կողմը։Հեծելազորը հետևեց նրան։Ապստամբներից մի խումբ հառաջացել էր արդեն մինչև ձորի

բևրանը և գիտ ում էր հեռվից արքայական բանակի շարժումը, Երբ_ 168 -

նա' հեծյալների այս գունդը տեսավ, սկսավ դեպի կրճի ներսր նա­հանջել։

Թագավորը յուր զորքով հասավ նրա ետևից ինչպես մի փո - թորիկ և ընդհարվեցավ հետը, (լրճի մեջտեղր։ Արքայի նպատակն էր հանկարծակիի բերելով' փախուստ դարձնել այդ խումբը և այդ­պիսով շփոթել կրճի բերանը փակող զորքերին։ Վանանդացիք ու տայքցիք կռվել սկսան կատաղաբար։ Նրանք ձիաներով կոխկռտում և երկար նիզակներով շամփրոտում էին անզոր հետևակներին, որոնք կռվում էին միայն կարճ սրերով, Ընդհարումը տևեց հազիվ կես ժամ, որովհետև արքայականների հարձակումն այնպես անակնկալ և բա­խումն այնքան զորավոր էր, որ ապստամբների խումբը երկար դ ի ֊ մադրել չկարողացավ։ Մի քանի տասնյակ զոհեր տալուց հետո նա թիկունքը դարձրեց և փախավ։ Արքայականները հաղթական աղա­ղակով սկսան հալածել նրանց։

Թվում էր, թե բախտը ժպտում է թագավորին։ Կրճի բերանը հասնելուց' փախստականները դեպի լեռան լանջերը ցրվեցան։ Ար­քայի հեծելազորն ընկավ նոր հանդիպող դնդերի վրա, որոնք արդեն շփոթված էին թե՛ փախստականների և թե՛ հալածողների աղա­ղակից , և սկսավ սաստկապես հարվածել նրանց։ Ընդհարումը եր­կար չէր տևելու, այդ գնդերը նույնպես փախուստ պիտի տային' մաքրելով կիրճը արքայական զորքի առաջ, բայց հանկարծ հասան այդտեղ սեպուհ Ցլիկ-Ամրամը և Գարդմանա Ղավիթ իշխանը, նըս- աաձ ամեհի նժույգների վրա և շրջապատված մինր կատաղի սևոր- գիներով և մյուսը՝ հզոր գարդմանացիներով, որոնք և վայրկենապես կռվի կերպարանքը փոխեցին։ Ամրամ սեպուհը խրախույս կարդաց յուր քաջերին և սուսերամերկ ու սրարշավ ընկավ արքայական զոր. քի վրա։ Նրա ձայնը որոտում էր կրճի մեջ ինչպես գարնանազայր հեղեղի շառաչ և այդ ձայնին հետևում էր բազմամբոխ զորքի աղաղա­կը։ Նույնպիսի հզոր դոչյունով խրախուսել սկսան իրանց գնդերին թագավորն ու Մարզպետունի իշխանը և մարտիկները երկու կողմից սկսան ընդհարվել նոր ուժով և ավելի կատաղաբար։

Դնդերից ոչ մինը տեղի չէր տալիս մյուսին։ Արքայականներն աշխատում էին վանել հակառակորդներին կրճի միջից, իսկ վերջին­ները ճգնում էին ետ մղել նրանց դեպի խորաձորը։

Այդպիսով միմյանց դեմ խիզախն լով և շարունակ անձուկ կրճի մեջ խաոնվելով' փակվում էր հեծեյազռ/թխՀւսնապարհը։ Արքայականг-

— 169 -

ք», ք, ոոությունը ծանրանում էր. նրանք հարձակվել չէին կարողա- նոՐլմ к իրանց 2-ЧОД Ս և ա կ ներ ի դեմ մ ա ր ա ն ի Համարս տ ի պ վ ի ЦЬ Կ ե լ երկարաբուն ն ի զ ա կ ի և կռվել միայն սրերով,Ո ռոու/Յւան մեք դա րձյա լ նրա նք աննահանջ խ իզա խ ում էին ա պ ըս-

Տ մ ր ն ե ր ի դեմ , Եվ չնա յե լով , որ վերջինների թիվը տ ճում և իրա նցը, ընդհակառակը, նվա զում էր, ա յսուա մենա յնիվ

արքայականները կանդնած էին ա յդ հզոր հեղեղի առաջ ինչպ ես ա ն- սասձ մի հողա թումբ և կռվում էին Հուսահատ կ ա կ ղ ո ւ թ յա մ բ ,

Բայց Հանկարծ աջակողմյան լեռնա լա նջից սկսավ տեղալ նրանց

վրա նետերի սաստիկ մի տարափ,Այդ ափքսազցիների դործն էր, Բեր իշխանը տ եսիլով արքա-

.ականների համառ դիմադրությունը և այն կոտրածը ոը նրանք անում էին նիզակակից ղորքի մեջ, հանեց լեռնալանջի վրա յուր նե- տաձիդ զորադունդը և սկսավ այդտեղից հ ա ր վ ե լ նրանց նետերով։ Եվ որովհետև նրանք աջ կողմից էին հարվածում ուսս,ի արքայա­կանները ասպարափակ անելու հնար չունենալով (ըստ աջձեռքով սուրն էին կրում к ձախով ասպարը) մնացին երկու կրակի մեջ, Թագավորը տեսավ յուր հավատարիմ զորադնդի հուսահատ դրությունը, չափեց նրա և հակառակորդի անհավասար ուժը к ա ն ֊ Հո ւտ համարելով յուրայինների դիմադրությունըպետունի իշխանին և հրամայեց նրան .նահանջի, փող Հնչեցնել,

Այդ հրամանը կարծես կայծակի հարված տվավ քաջ իշխանին, Այն մարդը, որ միշտ աշխատում էր եղբայրասպան կռիվներն արդ - Լ այժմ այլևս նաՀանջի մասին չէր ուզում էս կ . պատերազմի աղ- Հ ւ կ ն ո ւ արյունը ԳոլոՈ ին ա ր բ ե ց ի Էին նրա Հոդին, Այդվայրկյա­նին նա չէր մտածում, թե կռվում է եղրայրների դեմ, այլ թե պատ­ժում է ա պ ս տ ա մ բ ն ե ր ի ն , դահի և հայրենիքի թշնամիներին, Ուս- աի որքան էլ գունդը նվազ, որքան էլ հ ա կ ա ռ ա կ ո ր դ ը զորավոր, այ-̂ սոլամենայնիվ նրա անպարտելի հոգին չէր ընկճվու ԲՎԻ “ է առաջ, Նա պաշտպանում էր յուր թագավորին, հայոց գահի վեՀ պա­լ ա տ ի ն և այգ միտքն արդեն բավական էր, որ նրա ս ր տ ո ւ մ առյու " ա ն ե ր , Բայց երբ թագավորը հրամայեց նահանջել, ն ր ա մարմնով „հաճության գող անցավ, հզոր բազուկը կարկամեց և արյոձոտ սուրը կախվեցավ նրա ձեռքում ինչպես մի անզոր գործիք... Նա մի ծա ր Նգվոց հանեց, »/• Ьմшն էր ավեչի խուլ մռնչյունի, к հեծյալների ետևն անցնելով' հնչեցնել տվավ նահանջի փողը«

- 170 -

Արքայակ՛ան զորքն սկսավ նահանջեի բայց թայլ աո քա յլ և առանց թիկունք դարձնելու։ Երթ. նրանք ձորամեջը հասան, նկա­տեցին, որ եգերացիք իջնում էին բեբգից իրանց օգնելու համար։ Նիզակակից իշխանները թագավորի սկզբի հաջողությունը տեսնե­լով, որոշել էին վերջապես կատարել իրանց զինակցական պարտ­քը։ Բայց երբ ա՛րքայական զորքի նահանջը տեսան, կանգ առան լեռնալանջի վրա։

Այս Հանգամանքը պատճառ եղավ, որ ապստամբները երկյուղ կրելով եգերացիների Հարձս/կումից, ետ քաշվեցան կռվից, և արքա­յական գունդը, որ բավական նվազել էր, բանակատեղը դարձավ առանց դժվարության։

— Մենք գալիս ենք ձեզ օգնելու, տեր արքա, — ասաց եգերա­ցիների առաջնորդը, երբ թագավորը լեռնալանջը հասավ։

— Իզուր նեղություն պիտի կրեիք, իշխան, եգերացի քաջերի համար կռվելու տեղ չէր լինիլ կրճում, — պատասխանեց թագավո­րը դառնությամբ։

— Բայց մենք մեր պարտքը պիտի կատարեինքւ Մենք ուշա­ցանք միայն մեր գնդերը կարգավորելու պատճառով։

— Եվ դուք ուշանալով անօգուտ գործ չարիք, դուք փրկեցիք ձեր զորքի պատիվը' Հեռացնելով նրան մեր ամոթաՀար պարտու­թյան մասնակցե՛լու դժբախտությունից ։

Այս Պոօելով թագավորը Հեռացավ իշխանից' Հեգնական ժպիտը շրթունքներին։

Առաջնորդ եգերացին նայեց նրա ետևից վայրենի հայացքով և կարի զայրացած' յուր վրանը դարձավ։

Բաժանման ոգին, որ հետևում է, առհասարակ, ամեն անհաջո­ղության, լուծել էր արդեն թագավորի և յուր նիզակակիցների միու­թյունը, Եգերացի իշխանները* որոնք սկզբում սիրով անսալով Կոս- տանդին թագավորի հրամանին' եկել էին Աշոտ արքային օգնելու, ե այդարձւ էին ոչ միայն երկու ազգերի դաշնակցությունը Հարգելոա. մտոք, այլև փայլուն Հաղթություն և հարուստ ավար ձեռք բերելու հուսով, այժմ արդեն հոսաՀատ և սրտաբեկ քաշվել էին իրանց առաջնորդի վրանը և խորՀում էին բաժանման կամ փախուստի վրա։

Եվ ուրիշ ի՜ն-չ կարող էին մտածել այդ օ՛տարականները, քանի яр ЬриЛд հրապուրողը եղել էր ո"չ թե Հայոց դաՀը անսասան պա­հեր*. ճախաեեոնուՔյունը Հոր չէր էչ .կարոզ լինել), այլ լոկ անձնա-

հ * ջահը, ավարներով Հարստանալու ցա նկությունը, Բայց շահու Լ ա ր ի Փոխարեն ա յժմ Ապառնում էր նրան, անխուսափելի կոտո- ձ կամ սովատանջ մահ։ Բացի ա յդ, զորքի մեջ նույնպես սկսվել էր " տ ո ւ ն ջ , Թեպետ նրանք ունեին մի քանի օրվա ուտեստ և կարոդ էին տանել մի շաբաթվա պաշարման, բա յց վատթարն այն էր, որ Լ ր չունեին, Ծարավը հետզհետե տանջում էր թե իրանց թե Դա ներին, Այդ ծանրությանը տոկաէ չէր կարող զորականը.

Այս պատճառով ահա, գունդագոմ,դ գալիս, խռնվում Էին նրա ք հ,Խանական կացարանների առաջ և պահանջում որ կա մ հրամա 1ա ն իրանց զինաթափ լինելու և բանակից հեռանալու к կա մ հնար

е ու/а տան ջուր հա յթ ա յթ ելու,Երկար խ ո ր հ ր դ ա կ ց ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց հետո եգերացոց իշխանապետը

. , . , կ դ ի մ ե լ թ ա ղ ա վ ո ր ի ն և խ ն դ ր ե ւ կ ^ Յ . " Р * ■ * “ *

" ՛ Հ ա "վ կ 1 ր Կ г Ч ‘ Г հ խ ա Ո ե ր ի ն к կ ա ն , < է * մ ի ա . ^ մ * * վ

- ւն է՝ Գ Խ ” / г - п щ Ь " * " *սձպուհի հետ, խորհուրդ Էր անում,

_ Տ . „ է մ ե յ , ա կ - Կ - ^ 1 է - ք " Հ ք " քк ս պ ա ն ա կ ա ն կ հ քպ ա ը ա ն ք ( ա . Կ Հ . ի կ պ ե ■ И » -

— Ա հշուշտ տ լւտ է չո ւմ кЬ զ " Ր " Կ ^ եՈ ■ " ւ 4 ե ՛ 1 * >

Հարցրեց թագավորը։— Այո՛, տեր արքաէ— Ի՜նչ Է նրանց պահանջը»— Ամենահասարակ, ամենաբնական պահանջI

— Ա յ ս ի ՜ ն ք ն է

_ Զուր են խնդրում, տեր արքա, և կամ. . .

I Հ կամ հրաման, որ զենքերնին հանձնեն թշնամուն և ազատ

^ ш ^ п р Т Т п ^ ^ В ^ Աևե" ե9 Ւ ^ ա պ ե ա ի ՚ ա№ եթին ե

մ ի վ ա յ ր կ յ ա ն լոսւ նայելուց ետ ասաց._ Զորքի պահանջն անբնական Է և անարդար,- Ինչպե՜ս, տեր արքա, մի՜թե մարզիկ իրավունք չունինջուր

Խ մ ե լ ո ւ , ֊հ ա ր ց ր ե ց իշխան ապետն այնպիսի մի ժպիտով, որի I- 172 -

նշմարվում Էր և՛ զարմանք, և՛ հեգնություն,— Ո' չ, — պատասխանեց թագավորը խիստ ձպյնով,Իշխանները աչքերնին սևեռեցին, արքայի վրա,— Գուցե, ձեզ զարմացնում Է իմ պատասխանը, — ասաց թագա­

վորը, — բայց ես զարմանալի ոչինչ չասացի։ Ո՛վ որ անջրդի տեղը ջուր Է պահանջում, անբնական պահանջ Է անում, ո՛վ որ զինպ թա ֊ փութ յան գնօվ ազատություն Է որոնում, կարի նվաստագոլյն գործ Է կատարում,

— Ի՜նչ անենք ուրեմն• կոտորվեի՜նք. ավելի լավ չէ՜ նվաստա­նալ՛ քան մեռնել,

— Ո՛չ, ավելի լավ Է մեռնել, քան նվաստանալ, — պատասխա­նեց թագավորը ծանրությամբ,

Մի վայրկյան լռություն տիրեց. Արքայի պատասխանը տպա­վորություն արավ իշխանապետի վրա. նա գլուխը կախեց և սկսավ մտածել.

Բայց իշխանների խմբից առաջ անցավ մի երիտասարդ և խոսեց.— Տեր արքա, զինվորականը նվաստանում է ոչ միայն այն ժա -

ման ակ, երբ միայն թերանում է քաշության մեջ, այլև այն ժամա­նակ, երբ թերանում է անկեղծության մեջ։ Ուստի աղաչում եմ չվըշ- տանալ ՝ եթե համարձակվեմ անկեղծորեն խոստովանել մի ճշմա ր ֊ տություն, որի ծածկելը, ըստ իմ կարծյաց, հավասար է դավաճա­նության։ .

— Խոսի'ր, — ասաց թագավորը։— Մենք եկել ենք քեզ օգնելու մեր արքայի հրամանով և մեր

պարտքը կկատարենք, եթե հնար ունենայինք։ @այց բախտը կամ գուցե մեր անհեռատեսությունը փակել է մեզ այժմ մի գաոագղի մեջ, որից ազատվելու ոչ մի հնար չունինք։ Ծարավը տանջում է բազմամբոխ զորքին, թշնամու սուրը սպանում է ամենքին։ Սովել չենք կարող, որովհետև ասպարեզ չկա. ելնել չենք կարող, զի ճանա­պարհ չունինք. իսկ մեռնել մենք, իհարկե, չենք կամենսւմ^ Ւ*նչ է մնում մեզ անել' եթե ոչ զինաթափ լինել և փրկել մեր անձը մեր ընտանյաց համար,.,,

— Փրկել ուրեմն անպատվության գնո ՜վ ,— ընդհատեց թագա­վորը իշխանին,

— Գրանից մեզ անպատվություն չի կարող հասնել։ Մենք հյուր ենք ձեր երկրռւմ և պիտի կռվեինք ձեր մեծափառության համարք

Հ ետևապես, ո՛չ հ ա ճ ո ւթ յա ն փառքը և . ' ւ պարտության վնասը

մեզ չի վերաբերում է— Ուրե մն . *•- Ուրեմն կա՛մ պիաի ճանապարհ ցույց տաք մեզ' մեր պատ.

թվավոր ս ^ ր - ո կատաբե, կարողանալու համար Լ կա մ պիտի հա-մաձաքնիք մեզ հեա զենքերը թշնամուն հանձնելու։

Թագավորք *ա ո կ աչքերը երիտասարդ իշխանի վրա և ապա սկսավ յուր շուըջը դիաել։ Ամենքը լուո Էին և սպաոում Էին նրա

պաաասխ&նին*_ Դուք եկել եք այստեղ ձեր թագավորի հրամանով ե եգերա-

կան դ ր ո շ ո վ , - ■ * « * - I * - * IԵեե, եք հայոց թագավորին օգնելու, համաձայն ձեր թագավորի և

ս 7 4 - ւ » « . է ' 4 '՜ , , * ;ձ Հ Հ ո * ' , Փ - Ւ - " պ տիԱ 2 \ 7 ձ 1ձեր թաղավորին և ա ր ա տ ա վ ^ք եգերական դրոշակը, V

ձեո առածագրության մասին, Իսկ գալով նրան, թե արդյոք

? Х % , ձ ձ ա . Ա - . ^ « * ■ ■ * *իմ զենքը հանձննլու, կասեմ, որ անկարող եմ, կ ո տ1 , . ,А - А անհաջողության,, Է հանդիպել շատ անգամ IԷ թշնամիներ րով ու դավաճաններով պաշարվել, բայց երբեք ն ոչ իսկ ի վ ՏՐԿ

չէ մտածել, թե պիտի անձնատուր լինի թշնամուն, Ես կարոդ եմ

սուրը ձեռքիս և աշտեները կրծքում, ընկնել և մեռնել, բայց նվաս- ա ա Լ լ և զենք հանձնել թշնամուն, երբե'ք։ Դուք պաշարմ։Л Հ ա , մանակ մտածում եք ձեր կյանքն ազատելու, իսկ « Ի պա իվը Փրկելու վրա, Ինչպես տեսնում եք, մենք տարրեր նպատակների ենք Հ Լ ւ մ ։ Հետևապես չպիտի խանգարենք միմյանց, Երբ մարգ կ ա ֊

մենում է ընկնել ա ն կ ա ր ե լ ի է կանգուն պահել նրան, Դուք այս վայբ- կենից իսկ ազատ եք ձեր որոշման մեջ, Հայոց թագավորն ունի դե մի քանի տասնյակ քաջեր, որոնց հետ միասին կարող է մեռնել, Բայց երբ դուք ողջամբ ձեր երկիրը հասնեք, հայտնեցեք անպատճառ ձեր կանանց ու ոբդվոց, որ ձեր կյանքը գնել եք ձեր զենքերի գնով, Այդ նորությունն անշուշտ, հաճույք կպատճառե եգերացի տիկնանց,

֊Տ ե ր шр#ш, դու նախատում ես քո զինակիցներին... վ ր ր ֊

գ Վ վ ^ ծ նկսոոեց եգերացի իջխանապետը,

— Դուք որ անձնատուր լինելու վրա եք մտածում, իմ գինակի֊ др լինել չեք կարող,

— Օւրեմն և չենք լինիլ, — զայրացած պատասխանեց իշխա- նապետը և դառնալով ընկերներին՝ ա սա ց.— իշխաններ, հուսահատ զորականը մեզ է սպասում, գնանք մեր վերջին պարտքը կատարելու,

Այս ասելով նա սառնությամբ ողջունեց թագավորին և առաջ անցավ. Ընկերները հետևեցին նրան։

Թագավորը, որ ուշադրություն չդարձրեց ո չ իշխանապետի վեր­ջին խոսքերին և ո 'չ իշխանների ողջունին, աչքերր վրանի անկյու­նին հառած' խորասուզվել էր մի ինչ-որ մտածության մեջ։ Երբ նա զգաց, թե վրանում լռություն է տիրում, դարձավ յուր իշխան­ներին և ասաց.

— Այո՛, եգերացիները կփրկեն իրանց։ Ով որ հանձն է առնում նվաստությունը, նա ձեռք կբերե և այն բարիքը, որ գերադասում կ պատվից, Բայց դուք ի՞նչ եք մտածում հայ զորականի մասին։, — Նա պատրաստ է կռվել մինչև վերջին շ ո ւ ն չ ը , ֊ ասաց Վահ­րամ սեպուհը, — պետք է միայն առաջնորղել նրան։

— Մենք նրան կառաջնորդենք. բայց ի՞նչ շահ այդ կռվից, — նկօէ- տեց Մարզպետունի իշխանը, — մերոնք այնքան սակավաթիվ են, Лр թշնամին մի քանի վայրկենում կջնջե նրանց։

— Ասում ես, որ պատրաստ են մինչև վերջին շոէնշը կռ վե՝լ, — հարցրեց թագավորը։

— Այո", տեր, — պատասխանեց սեպուհըէ— Պետք Է ուրեմն օգուտ քաղել այդ պատրաստականությու­

նից, Այս գիշեր մենք ամենախիստ թափով կընկնենք թշնամու վրաք— Ընդհարմա՛՛ն դիտումով,— հարցրեց սեպուհը զարմացածդ— Լ> բանակը ճեզքելու և անցնելու նպատակով։Իշխանի դեմքը պայծառացավ։ Փրկության այդ միջոցը, արդարև,

ամենահեշտը և պատվավորն Էր։ Մարզպետունին նույնպես համակից Էր այդ մտքին։ Պեաք Էբ միայն գաղտնի կերպով պատրաոտվել, որպեսզի եգերացիք արգելք չլինեին իրանց։

Թագավորի հրամանով իշխանները դուրս գնացին, որպեսզի հավատարիմներին հարկ եղած հրահանգները տան։

Երեկոյան դեմ մի քանի եգերացի գնդեր բերդի պարիսպներից իջնեքավ՝ դեպի .խորաձորն իջան։ Այգ շարժումը Գևորգ իշխանի ուշա­դրությունը գրավեց, «Ուրեմն համաձայնություն է կայացել թշնա-

֊ 1 » _

п з ш э з я е э *։щ * 7 ь 7 » , г * - * - ՝ - * - ՝ ^ ՞ 4"են Հղացել, պետք է աշխատել թագավորին փրկ ր

_ Ի ֊ն , խորՀուրգ, Ե զ ն ի կ , ֊Հ ա ր ց ր ե ց իշխանը վախենալով,֊ Պ ա յ մ ա ն ե Հ ր ե լ Տ լ ի կ - Ա մ ր ա մ ի Հ ե տ , ո Ր թ ա գ ա վ ո ր ի ն բ ռ ն ե ն

և ն ր ա ձ ե ո ը Հ ա ն ձ ն ե ն , Իսկ Ա մ ր ա մ ը Դր ա փ ո խ ա ր ե ն խ ո ս տ ա ց ե լ Է ա ր -

ձ ա կ ե լ ե գ ե ր ա ց ի ն ե ր ի ն ա ո ա ն ց զ ի ն ա թ ա փ ա ն ե լ ո ւ ։

— Ինչպե՜ս իմացար այդ լուրը*

_ հ նոՂ *< ■ **/+ - ■ » » ■ *

է ք *ոոէ դոլ0 / ա մ բ է ս պ ա ռ ն ա լո վ , որ ե թ ռ ր Գ դ. է ԼШՀՀՀւ,-1-հ■« ‘<“ь'И м <նա Ր Г ֊Г > Ч Ы 1 Ш •"■ Г ' ՜

_1„,А ի . , . , ա ա , վ ա 1 * զ ա . . ւ թ , " Կ Л " П З Ш ՛ьм ̂ մ-ա<7 ;թ։: ьч7 ^ 1. Ր , 1 ք Ա ^ - յ ^ ь" - г * т

ւ . , 1 , ( , Ь »Р ‘ Ь » ‘ " ' т А > — » * « ^ 2 * * ; ,

* ' I V . - н - ' " 7 < " л է Հ ? 7 ձ > է վ “ ՛յ „ „ ւ ն , ա Հ ա ' ն ր ա գ ո ւ շ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը կ ա տ ա ը վ ե ց ա վ , Մ ի թ թ շ վ

ճ ա ն ա չ ն ք « - Й - И .М - Ч ք - ր կ ՞ ^ հ + Հ ^ -

а т М „ ^ ն ա ♦ * - . Ч ^ “/ ‘ ւ ^ Ի Հ Լ \ Ձ

о . 1 > . . ц ծ - Կ " * " 4 ’ Ь" ,' " Л Р '

~ Ч Ч М - *... ձ Ա թ , ^ , , . * , » » • - - « " * « * < " * - < * * * - » * » ■

— Км թ շ վ ա ռ ա կ ա ն ն , ո ւ ր ե մ ն , ի մ ա ր յ ա ն ն է ծա 11 ” '! , լ , 7 . /

լ ^ ձ Ղ ա ձ - Հ ա * ֊* ^ - ‘ յ “ *■ ; н г «փյ լ հ յ , . ւ ,».<*. - ч ^ л ւ * ‘հ , ™ * * - ч - - ~ ' А СЧ- Ь г “ , ՚7

А-ք - « ք - » / " " ‘ С ‘ Л < - “ ! “ * ' ■ ւ * * ՞ ՛ '1 է „ ա ն կ . - М - . А - Ч ք շ ն ա մ - ^ ^ Է - ч Ы ' - *

ք անձի Հ ն ա , — գարւՏացԱւձ հ ա Ո Ր ^ է Վ ա Հ ք * մ * * * * * * Р *

Թագավորը կարծես չփոթվեցավէ Նա զգաց յուր խոսքերի անպա- տեՀությունը և աշխատեց խույս տալ բացատրություններից։

— Այդպես ուրեմն, մեր փոքրիկ գունդը նույնպես փրկվաձ-Է։. ■ Ինձանից Հետո թշնամին Հանգիստ կթոզնե թե նրան և թե եգերա­ցիներին, — ասաց թագավորը, աոանց ՎաՀրամի Հարցին պատաս­խանելու։

Գևորգ իշխանը թագավորի խոսքը չՀասկացավ. ուստի խնդրեց բացատրել իրան, թե ի՛նչ Է կամենում անել։

— Այս գիշեր ես պիտի Հեռանամ այստեղից,— ասաց թագավորը։— Դո՞ւ. միայնա՞կ, — Հարցրեց իշխանը։— Այո՛,— Ի"նչ ճանապարՀով։— Եդերացոց պահանորդ գնդերի և թշնամու բանակի միջով։ՍեպուՀն ու իշխանը զարմացած աչքերնին Հառեցին թագավորի

վրա։֊Պ ի տի Հասկացնեմ եգերացոց ու սևորդյաց իշխաններին, որ

Աշոտ-Երկաթին բռնելն ու Ցլիկ֊Ամրամին Հանձնելն իրանց ուժից մեծ գործ Է։

Իշխանի սիրտն ուրախացավ, իսկ սեպուՀի խոշոր դեմքի վրա փայլեց գոՀութ յան ժպիտ։

— Ես մինչև այժմ Հավատարիմների ապաՀովության Համար Էի մտածում, — շարունակեց թագավորը,— բայց այժմ տեսնում եմ, որ Հենց իմ անձն Է եղել նրանց վտանգողը։ Ես, ուրեմն, կՀեոանամ այստեղից, որպեսզի ձեր ճանապարՀի արգելքը վերացվի։

— Դու Հեռացիր միայն քո թանկագին անձը փրկելու Համար, որովՀետև աշխարՀն սպասում Է յուր թագավորին։ Իսկ մենք կարոզ ենք մինչև անգամ մեռնել, Հայոց երկիրը շատ բան չի կորցնիլ, եթե մաՀ Հասնե մեզ, — ասաց սեպուՀը անկեղծորեն։

~ Բայց Հայոց թագավորը կկորցնե. . . — Հարեց իսկույն արքան.

Հասավ երեկոն, Թագավորի դիտավորությունը Հայտնի Էր մֆ- այն Մարզպետունի իշխանին֊ և ՎաՀրամ սեպուՀին, Արքայի^օոխիծ ՀբաՀանգի Համաձայն նրանք , կանչեցին իրանց մոտ ՝֊ թագավ❁րէ թիկնապաՀներից երկու երիտասարդների, որոնց Հավատսւրմդ^-

—’ 177'—12 *Н«*г<| ւքաոլպեատւէի

թյան ու քաշության վրա վստահություն ուներ Ւ Կ ը Բ ^ Վ ^ և հրամայեցին նրանց պատրաստ ,ինել թագավորին հետևելու,

Երբ մութը կոխեց և գիշերվա մի քանի ժամերն անցան, թագա, վորն ելավ յուր վրանից' ոտից ցգր ւխ պողպատով զրահավորված, Երկու քաչամարտիկ թիկնապահները, որոնք նույնպես զրահավոր֊ ված էին երկաթով, մոտեցրին արքային յուր ամեհի նժույգը, .

Թագավորը քսանամյա երիտասարդի թեթևությա մբ թռավ ձիու վրա. թիկնապահները նույնպես աշտանակեցին իրանց նժույգ րը>

- Պետք է ա ն ց ն ե ն ք ինչպես փոթորիկ, Ո՛չ մարդ և ո՛չ դև չպիտի մեզ դիմագրե, Գնդերը պիտի ճեղքենք, վաշտերը կոխոտենք կա նգ ֊ նածը գլորենք... Մի քառորդ ժամից ետ Կուրի հովտում պիտի լ ի ֊ ն ի ն ք . . . ֊հ ր ա մ ա յե ց թագավորը սուրը հանելով « Г Ъ ուրեմն, ք ա ֊ քերս», գոչեց ցած ձայնով և նժույգի կողերը ի,թելով թռավ դեպի

զառիվայրը.Թիկնապահները սրաբչավ հետևեցին նրան,Մի քանի վայրկենից ետ երեք հեծյալներն անհայտացան խավարի

^ Ա ր ք ա յի բախտից երկինքն ամպամած Էր և լուսինն անհայտա֊

ցած, Հեռվից ոչ ոք չէր կարող նշմարել նրանց,Ջորակի մեշ միայն ձիաների քայլատրոփը զարթեցրեց պ ա ֊

Հանորդ եգերացիներին, որոնք խմբովին հեծյալների ցին, Բայց թագավորի նժույգը և ահարկու սրի հարվածները ճ ե ղ Հ ֊ ցին խումբը, իսկ թիկնապահների գոռոցը և նիզակների թափը ցր - ցին դիմադրողներին, Հանդիպող շարքերից անցան նրանք ինչպես Հողմ և մտան կրճի բերանը, Եգերացիք նոր իմանալով, որ իրա ց գունդը ճեղքողր ինքը թագավորն էր, սկսան վայրենի աղաղակով

նրա ետևից ընկնել, Թագավորը և յուր թիկնապահները նույնպե, սկսան գոսալ, երբ Հասան ապստամբների դնդերին, Վերքիններս Հանկարծակիի գալով այս բազմատեսակ աղաղակներից, կարծեցի , թե եգերացիք են հարձակվում իրանց վրա. ուստի շփոթված և իրար կոխկրտելով' սկսան դեպի բանակը փախչել.

Թագավորն օդուտո քաղեց այդ խառնակությունից, ների հետ միասին աչ ու ձախ հարվածելռվ ե Հորձանքի նման հան- դհպակացները խորտակելով' կ տ ր ե ց ֊ա նցա վ նա կրճի բոլոր երկա­րությունը, ճեղքեց վերէին պահանորդ խումբը և ընդարձակ գաշաք

_ 178 —

դուրս դալով' նույնիսկ Ամրամի բանակի աոքևից' սլացավ ինչպես կայծակ և անհայտացավ հովտի մթության մեջ։

Հազիվ մի ժամից ետ հայտնի եղավ ապստամբներին թագավորի փախուստը։ Սևորդյաց և եգերացոց իշխանները մնացին ամոթահար, իսկ Ցլիկ-Ամրամը և ափխազաց Рեր իշխանը զայրույթից գրեթե կատաղեցին։

Հետևյալ առավոտ ապստամբների զորքը խուժեց դեպի ավե- րակ բերդը։ Եգերացիներից խլեցին նրանց բոլոր զենքերը և միայն ձիաններն իրանց տալով' արձակեցին։ Ւսկ սակավաթիվ հայ հեծ­յալներին ձեռնամուխ չեղան, որովհետև Գևորգ Մարզպետս ւնին և Վահրամ սեպուհը խնդրեցին Ամրամինճ թշնամաբար չվարվել յուր եղբայրակիցների հետ։ Ամրամը, թեպետ թագավորի դեմ զայրացած ̂այսուամենայնիվ, հարգեց նրա իշխանների խնդիրը և նրանցից բա ­ժանվեց առանք գժտու թ յ ան։

ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍ

Ա

ԱՅՐԻՎԱՆՔՈԻՄ

Այս հրաշակերտ վկայականը, որ ամփոփում էր յուր մեշ հայ ազգԻ կռապաշտական և քրիստոնեական կենաց բազմադարյան հի- շատակարանները և որ երկար ժամանակ հարգվել էր այդ ժողովըր-դից թ ե ' ԻԲՐ դԻ9աԿան պաշտպանած վեհավայր և թ ի չպ " ՔՐՒ" *աոնեական կրոնի սրբարան, գտնվում էր ժայռապատ Գեղարդասա- րի էանջին, Գաոնո ամրոցի հյուսիս֊արևելյան կողմը, Նրա արևից հոսում ԷՐ Ազատ գետի երկրորդ վտակը, որ հսկայակերպ դարևանգ- ներից իշնելով շառաչում էր քաղցրակարկաչ և յուր ախորժալուր աղմուկով ահավոր ձորն ու շրջակաները լցնում, Նախաջրհեղեղյան սասանությունները երկրի ծոցից հրահոսան հեղեղներ ժայթքելով կազմակերպել էին այստեղ խոշոր, քարակարկառ բլուրներ, ահավոր ամբարտակներ, միապաղաղ ժայռերի անհեթեթ զանգվածներ, բ ա ֊ սալտյան սյունաձև բուրգեր, որոնք միմյանց հաջորդելովկա մ իրար վրա ամրառնալով՝ շրջապատում էին Այրիվանքր և Լ ց ելունեբի համար դարձնում նրան անմատչելի, կարծես յուր զորավոր ձեռքով տիտանական լեռների ավերակներն ի մի ժողովելով՝ միացրել էր այստեզ սքանչելին և ահավորը տկար մահկանացուին յուր անհաղթ զորությունը ցույց տալու

Այստեղ, հսկայակերպ լեոան ծոցում, միապաղաղ ժայռերի * փորված էին հին ժամանակներից բազմաթիվ այրեր, խուց ր » մատուռներ, շրջապատած պարիսպներով և հզոր աշտարակներով, %,անցից ոմանք ծառայում էին մի օր հայ թագավորներին իբր ար քայական գանձարան, իսկ ոմանք իբրև աղոթից տուն կամ զոհա-

բերությանց տաճար,— 180 -

Քրիստոնեության սուրբ նշանը տնկեց այստեղ ա ռաշին ան* գամ ինքը Լուսավորիչը, խափանելով, անշուշտ, հեթանոսական պաշտամունքները. Այդ նշանի հովանվույն ներքո ժողովվեցան բազմաթիվ անապատականներ, որոնք Այրիվանքր դարձրին խաղա­ղության ու ճգնության օթևան։

Այստեղ հանգիստ որոնեց Հա յա и տան յաց բարերար մեծն Ներ- սեսը, անշուշտ, հայրենիքի բարօրության համար գործ գրաց եր­կարամյա աշխատություններից հետո։ Այստեղ առանձնացավ նրա արժանավոր որդի մեծն Ս ահ ակ՝ յուր վաթսուն խարազանազգեստ աշակերտներով, ազգի լուսավորության գործը ժայռերի ծոցում գարբնելու համար։

Մեր նկարագրած ժամանակում նույնպես գտնվում էր այստեղ հոգևոր հայրերի հարուստ միաբանություն, որ բարեկարգել ու ծաղ­կեցրել էր Այրիվանքը։ Այդտեղ էր այդ ժամանակ և հայոց հայրապե֊

աը՝ Հովհաննես կաթողիկոսը, որ արաբացոց ոստիկանի հետապըն֊ ղությունից վախենալով' թողել էր Ղվնո կաթողիկոսարանը և յուր հավատարիմ պաշտոնյաներով ու հայրապետական գանձերով ապաս­տանել Այրիվանքի ամրություններին։

Երկու օր էր ինչ լուր էին բերել հայրապետին, թե Նսըր ոստիկանը, вր Յուսոլփից հետո տեղակալ էր կարգված և որ մինչև այն նստում էր Ատ ր պատ ակ անում, հասել է արդեն Նախիջևան և հառաջանում է դեպի Ղվին։ Ոստիկանին հայտնի էին հայոց թագավորի անհաջողոլ- թ/ունները, հայ իշխանների խռովությունները և երկրի անտերունչ դրոլթյո ւնը։ Եվ ահա՚ նա շտապել էր օգուտ քաղել հաջող հանգա­մանքից ։

Կաթողիկոսն իմացավ որ Նսրրը հետամուտ է կաթողիկոսարանը և նրա կալվածները գրավելու, իսկ այդ նպատակին հասնելու համար նախ կցանկանար ձեռք ձգել իրան կաթողիկոսին և հայրապետական գանձերը հափշտակել և ապա թե հանցանքներ բարդելով նրա վրա' կաթողիկոսարանը գրավել.

Այս պատճառով հայրապետր, որ մինչև այն ապրում էր Այրի­վանքի ներքին այրերում, այն է ' անապատականների միաբանու­թյան մեջ, ուր վիմափոր եկեղեցիներն ու ընդհանուր կացարաններն էին, ել ավ, քաշվեցավ յուր հավատարիմներով դեպի վերին Վանքը$ ոկւ անասուններն էին պահում։

Ո Ա „նոնաև և խավարչտին այրերի մեջ թա քնվե^վ' կաթո- !ԴԱէ ղ նե ա ատ մնալ Նսրրի հետապնդությունից և փրկեէ

. . կ ա * ք “ նկ“ ք նյ , ք.1վ թշնամին ւէր մ.աենաէ ա „ ա կ " 'Ք վա րԿ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի կ ա ր ծ ի ք ո վ թ շ ն ա Ա ի չ է ր խ ո ւ ժ ա ն ն

ր ե ր ի ն , ո ւ ր գ ր ա ս տ ն ե ր Է ի ն դ ա ր մ ա ն ո ւ մ , և ո ւ ր մ ո ւ ր 9 И / » «

ԷՐ Шр 2 ^ Р Р հ ե տ զ հ ե տ ե հ ա ս ն ո ղ լ ո ր ե ր ի ց ե ր կ յ ո ւ ղ ը զ » ր ա „ ~ Վ * Կ *

Л <л 4 - « П Г * » Г < ” * « - * № Л ” ‘ < ‘ " ' ’ “ ' ‘ 3 2 , ՜ .Հ ս . 4 . « Я - ' “ ■ '“ ‘ “ 4 ' “ • “ * * ՛

Կ „ թ ,փ , „ » թ : » “ !/■ քք « " “ 1 “ » * 1“ "ւ՝Հւ ՝ * ' յ ' ™ 7էյ:ԿԼւձ̂ . ■г""(р՛ <" է" ՞ “ 41'

‘ ՜ - И » ^ ' *

- է - է , 4» ? - 1 *1 » 0 » к ^ - п И " - - Г ^ О ‘ ք " ք ձ “ Հ յ յԼ » , „ I < - * « . ապաստանել Ա ն վ ա կ ի ամՐ, ւ թ , . ^ Կ ^ ’ V

' " " յ ! Ր էք, 4 л „ „ И , “ к ш Р ч Ц » » ш Ги . Ч „ կ - լ„ Ա էի Ա , և Գ.... ն խ ո ,1 .ի կ » ՚է « , , . առթիվ պիաէ Կ^ՐՐ ԳՈ"ՎՒ’

<ա„ ՐԻ, կա թ«Ղի կ „ ւ * , М . Ч .*А ‘ - и4

ггД!;;:̂ 4 «" т г ևԱ տ < » « * , * ^ 4/. - ^ « г V - ՝թանղամ և արտաքուստ զորավոր մարմնի մ ջ ասք/աւ /»Լ : և ե ր կ չ ո տ հ ո գ ի . Ն ա թ ե պ ե տ ս ր տ ա գ ի ն ս ի ր ո ւ մ է ր ը

Հ ն . ^ . « ս ք ք , V - * - 4 " է « 4 * ք - ' - " ™ « Т Т / Г 1սիրում էր յուր ա ն կ և հետևապես վտանգի չէր ենթարկում նրան,

ե թ ե հ ո տ ի շ ա հ ը պ ա հ ա կ ո ւ մ է ր ա յ դ , ֊Ն ա " Հ

ո ի ն և ն ր ա ե ր ջ ա ն կ ո ւ թ յ ա ն ա ն կ ե ղ ծ բ ա ր ե կ ա մ ն է ր * А - » 9 »

• ' _ 183 -

երջանկությունը ձեռք բերելու համար պետք էր լինում զոհել թա ­գավորող անձի կամ զորեղ իշխանի դեպի ինքն ունեցած բարեկա­մությունը, նա տատանում էր և, վերջ ի վերջո, այդ բարեկամության կորուստը խնայում։ նա ազգի օգտին գործում էր բարիքներ երբեմն միայն փառք վաստակելու համար, իսկ շատ անգամ էլ' որպեսզի յուր փառքը չաղարտե, նա արգելք չէր դնում հասնող չարիքներին։ նա չուներ ո չ զորեղ կամք, ո ’չ հաստատ բնավորություն և այդ պատ­՛ճառով էլ նրա վրա հավասար ազդեցություն ունեին թ ե ’ մեծը և թե՛ փոքրը, թ ե ' տկարը և թե՛ զորավորը, թ ե ' խարդախ բանսարկուն և թե' իմաստուն խորհրդականը։ Զորավոր մարդու կամ դեպքի յուր վրա արած ազդեցությունը ջնջում էր միշտ զորավորագույնը։ Իսկ շատ անգամ էլ պատահում էր հակառակը, նայելով թե ո՛րն է վեր­քին անգամ յուր ուժը փորձել նրա վրա։

Յուր Դռան եպիսկոպոսի վրա, սակայն, կաթողիկոսը մ ե ծ համա­րում ուներ, նա հարգռւմ էր նրան իբրև առաքինի և իմաստուն մար­դու։ Եվ այդ պատճառով, չնայելով, որ արհավիրների մասին հասնող [Ո ւր ե ր ն անհանգստացնում էին իրան, այսռւամենայնիվ որոշեց [ս ե լ նրա խորհրդին և մնալ Այրիվանքում յուր հոգևոր ուխտի հետ։

Բայց ահա՝ հասավ այդտեղ կաթողիկոսարանի Գևորգ անունով սարկավագը, որ հաղորդեց Վեհափառին տխուր և սպառնական նո- րօւթյռւններ։

— նսըրն եկել ՛է արդեն Գվին, կապած բերելով յուր Հետ Սյու­նյաց Սահակ և Բարդեն մեծ իշխաններին, որոնց և դրել է բանտում։ Նա կալանավորել է նույնպես Գվնո հագարացի իշխաններին՝ թվով քառասուն հոգի, — ասաց սարկավագը։

Կաթողիկոսը երկյուղից այլագունեց ։ Կապյալները հայտնի և նշանավոր իշխաններ է՛ին, ինչպե՜ս կարող էր նսրրը ՜կալանավորել նրանց, մանավանդ Գվնո իշխաններին, որոնցից ոմանք ամիրապե­տի սիրելիներն էին։ Այդ նշան էր, թե ոստիկանը հրահանգներ ունի սսւացած հալածանքներ հարուցանելու։

— Ո՜ւր և ինչպե՜ս կալանավորեց նա Սյունյաց իշխաններին, — հարցրեց կաթողիկոսը սարկավագին։

՜Ո ստ իկա նի Նախիջևանում եղած ժամանակ,— ասաց սար­կավագը, — Բաբգեն իշխանն ընծաներով եկել էր նրա մոտ և բո - դոքել յուր եղբոր' Սահակի դեմ, իբր թե վերջինս ղրկել է իրան ժ ա ֊ նանդու թյունից և խնդրում էր Նսրրին' օգնել, վերադարձնել իրան

֊ 183 -

հայրենի ժաոանզությունը, Ոստիկանն ուրախությամբ ընդունում է Բարդենի խնդիրը և հրավեր է ոպարկո, մ Սահակ իշխանին դալ իրան այցելության, Վերջինս կասկած չունենալով Նսըրից, ընծա, ներով գալիս է նրա մոտ, Ոստիկանը երկու եղբորն էլ սիրՎ պահում է Նախիջևանում մի քանի օր և ապա առաջարկում նրանց յուր հետ միասին գնալ Դվին, որպեսզի այդտեղ վերջացնե նրանց ժառանգու- թյան գործը։ Իշխանները համաձայնում են, Բայց հենց որ ելնում են Սյունյաց նահանգից և հասնում Դվին, այդտեղ ոստիկանը, փոխանակ ժ ա ռ ա ն գ ո ւ թ յ ա ն գործը վերջացնելու, երկուսին էլ կալանավորում ու

բանտարկում է։ ւ ւ*— Անշուշտ նրանց երկիրը գրավելու նպատակով, այսպես չէ ,

Աահակ ս ր բ ա զ ա ն , ֊դ ա ր ձ ա վ կաթողիկոսը դեպի Դռան նպիսկոպո- ,,ր, որ կանգնած լսում էր սարկավագի բերած նորություններըI

’ - Այդպես է, Վեհափառ տեր. ոստիկանը չէր կարող գրավել Սյունիքը, եթե նրա իշխաններին չկալանավորեր։

— Հարկավ, չէ’ որ ազատ իշխանր կարող է զորք ժողովել, պ ա ֊ տերազմել... Բայց նրանք զբկվեցան այժմ ազատությունից, սա մի մեծ դ ժ բ ա խ տ ո ւ թ յ ո ւ ն է մեր երկրի համար... նույնիսկ թագավորի

և ինձ համար...֊Ի ս կ քեզ համար, Վեհափառ տեր... ֊կ ց ե ց սարկավագը* ֊Հ ա ՛ , ինձ համար ի՞նչ, ֊շ տ ա պ ո վ ը ն դ հ ա տ ե ց կաթողիկոսը։— Քեզ համար էլ ոստիկանը որոգայթներ է լարում։

— Այսի՞նքն։_ Կամենում է կալանավորել։— Ի՞նձ...— Այո՛, Վեհափառ տեր։— Ինչպե՞ս իմացար այդ, ֊հ ա ր ց ր ե ց կաթողիկոսը եբկյուզա-

գին* , ,

— Ոստիկանը կանչեց յուր մոտ կաթողիկոսարանի վերակացունև պատվիրեց նրան հրավիրակ ուղարկել այստեղ.,.

— Իմ ետևից, այնպես չէ ։— Այո՛, Վեհափառ տեր, քեզ հրավիրելու համար։֊Ի ՜ ն չ ունի ինձ հետ ոստիկանը, Սահակ սրբազան, — կաս­

կածավոր եղանակով դիմեց կաթողիկոսը եպիսկոպոսին,4 ֊Ա ս տ ծ ո ւ ն է միայն հայտնի, տե՛ր, — պատասխանեց սրբա­

զանը ։_ 1К-1 -

ք՝ •— Վերակացոլին ասել է, թև կաթողիկո՛սը յուր -կաթողիկոսա­րանում պխոի նստե և ոչ թե լեոներում ամրանա, — հարեց սարկա­վագը։

— Նա ուրեմն գիտե , թե եո որտե՛ղ եմ գտնվում։— Ա յո', Վեհափառ տերւԿաթողիկոսի գույնը թռա վ։— Եթե ես այստեղից չհեռանամ, նա այսօր կամ վաղը զորք կոլ-

ղարկե իմ ետ ևից,— ասաց հայրապետը դիմելով եպիսկոպոսին։Վերջինս լուռ էր։— Դու այդպես չե՞ս կարծում, սրբազան եղբա յր,— հարցրեց

կաթողիկոսը։. — Նա զորք կուղարկե և այն ժամանակ, երբ հեռացած կլինիս,

տեր։— Բայց այդ ժամանակ նա չի կարող կալանավորել ինձ։— Կկալանավորե և կկոտորե Այրիվանից միաբանությունը. . . —

ծանրությամբ հարեց սրբազանը։Կա թողիկոսր հասկացավ եպիսկոպոսի դիտողության նշանա­

կությունը և լռեց։— Բայց դու, սրբազան, մի վայրկյան աոաջ ասացիր, թե ոս­

տիկանը չի կարող գրավել Սյունիքը, եթե նրա իշխաններին չկալա­նավորեր, — խոսեց կաթողիկոսը րոպեական լռությունից հետո։

— Ա յո', Վեհափառ տեր, ասացի։— Ուրեմն նա մեր կաթողիկոսարանն էլ կգրավի, եթե ինձ ձեր­

բակալն։— Անշուշտ ։— Եվ եթե ես այստեղ մնամ, այդ միևնույն է, թե մատնեմ ինձ

Նսըրի դահի՛ճներին։Եպիսկոպոսը չպատասխանեց։Այդ միջոցին հասավ կաթողիկոսարանի նվիրակը, որ Նսըրի կող­

մից հրավիրում էր կաթողիկոսին մայրաքաղաք։Վեհափառն այլևս երկար խորհուրդների չսպասեց ։ Նա որոշեց

հեռանալ Դառնի։ Ուստի հրամայեց Դևորդ սարկավագին ձի նստել իսկույն և շտապել ամրոցը' բերդակալին ու թագուհուն յուր գալուս­տը հայտնելու։ Նա մտածում էր ելնել վանքից հենց միևնույն գիշերը, որովհետև համոզված էր, թե ոստիկանը, նվիրակի վերադառնալուց ետ, զորք կուղարկե անշուշտ իրան կալանավորելու համար։

Գնորդ ոա ր^վա գը փութաց Վեհափաոի Կ ™ Հ ղԱյդ լուրը հուզեց Այրիվանքի միաբանությանը, Շատերն սկսան

. ' Հ ա լ , Рш1Э կաթողիկոս ին դժգոհություն հայտնեչ չհամաբձակ Լ ա ն , որովհետև տեսնում էին, որ Դռան եպիսկոպոսը նույնպես լոսւ է, Այդ նշան էր, թե նա հուր, չունի այլևս Հայրապետի վրա ազդելու, որովհետև երկյուղն ամեն կողմից պ ա չ- Հ է Ь Հ ան>

Կաթողիկոսի Ս տ ր կ ո ւթ յո ւն ը ք ա ջ ե ր ո ւմ Էին միայն նրա մեր.

ձավորները, որոնք հոդռմ Էին նան խ ա ձ ,Նրանք գիտեին, որ Հագարացիք Այրիվանքր գալով ամեն ինչ պիտի ավերեն և գուցե սրի անցնեն միաբանությունը Հ ահա այդ պատճա­ռով աշխատում Էին հեռացնել այդտեղից կաթողիկոսին, որպեսզի

հոանք Էլ նրա Հետ հեռանային,Երբ երեկոյացավ, հայրապետը յուր հավատարիմներով իջավ

Ներքին Վանք տաճարում տղոթեյու և մի արանն երին ^ ր հրաժեշ.

^ ՏեղվուրՀանահայրը խնդրեց այստեղ կաթողիկեին հետ «ձգել րոր ուղևորությունը, գեթ մի ժամով, ոըպեսզի վ կ էի ն անգամ րնթրիք վա յեժ յուր միաբանության հետ, Կաթողիկոսը մաձայնեցավ к սեղան նստավ վանքի միաբանական ուխտի հետ,

Ըստ սովորության' սեղանատան ամբիոնը բարձրացած կար­

գում Էր ս»4>թ *քի ” աւ ւ ղ ^ " 7 “ ? ]Նա ընթեռնում Էր առաքերց գորեերը, Ърр ընթրիքը " տ 9 աՎ թ լր վախճանին, նա բացավ Հովհաննո* ավետարանը ե բարձր ձայ-

նով կարդաց հետևյալը.«էԵս եմ հովիվն քաջ. հովիվ քաղ զանձն յուր դնե ի վերա ո չի -

Րաց, Իսկ վարձկանն, որ ոչ հովիվ, որո ոչ յուր էն ոչխարքն իբրև տեսանե ղգայլն ղի գա ' թողու զոչխարսն և փախչի, և գայէն հավդաա- կե զնոսա և ցրվե, Քանդի վարձկան Է, к չէ փույթ նմա փոսն ոչխա-

րացն***»է . ւԴեռ վերջին խոսքերը չէր աըաաոանկ վարղապեաը, երբ կա-

թոզիկոպ, դենքակը ձգեւով' այղայչված բարձրացավ աթոոից և բա-

ցակսձղեղ ^ ^ ^ վարձկան լինիմ եո, ո՛վ Այրիվանխչ հ~ԸՔ>

Գայլից փախչում էի, այո՛, բայց ոչ թե ձեզ նրաձեռքըաԱ իհձ հանձնված սրբություններն ազաաեքու Համւսր, "ալդ զգաչոլթյունը վարձկանի անուն պիտի վաոաակե ին ամա?ւ

— >8* -

ապա ուրեմն այո վայրկննից իոկ թողնում եմ եո այդ սրբություն• ները բախտի կամքին և հանձնում եմ այն ձեր երաշխավորության* Ես այլևս չեմ հեռանում այս ուխտից,

Բարի վանահայրը, որ երիտասարդ վարդապետի կողմից չէր սպասում երբեք այդպիսի նախամտածված և համարձակ բա զ, մնաց բոլորովին ապշած, Հայրապետի խոսքերն ավելի ևս շփ՛ոթեցին նրան և խեղճը վ սյղելով ծունկ չոքեց Վեհափառի առաջ։

— Աս տվածա ր յա լ տեր, — բաց ականչեց նա, — այս վարդապետ տը իմ միաբանների մեջ հայտնի էր յուր համեստությամբ և առա*֊ շինությամբ• բ այց փորձիչը երեի գայթակղել է նրան։ Հրաման տուր այս վայրկենին իսկ կարգալույծ անել նրան և արտաքսել այն հսգկից» որ նա անպատվեց քուԲ անպարկեշտությամբ։

— Չէ, օիրեցյալ եղբայր, — պատասխանեց կաթողիկոսը. — այդ վարդապետն անպարկեշտ ոչինչ չասաց. նա կրկնեց ավետարանի ճշմարիտ խոսքերը * նա Հիշեցրեց ինձ իմ պարտքր, հնչեցնելով իմ ականջին Անմահ և Քաջ հովվի պատվերը.֊.,։■ Իսրայելի հանցավոր առաջնորդներին աստված կոչում էր դեպի ուղղության ճանապարհը մարգարեների բերանով։ Գուցե նա կամեցավ մարգարե հարուցանել և մեր մեջ։ Չ դատ ապար տ ենք այն մարդուն, որ ճշմարտությունը խոսելու չափ քաջություն ունեցավ։

Մովսես վարդապետը կանգնած էր այդ վայրկենին ամբիոնի առաջ լուռ և անշարժ, նրա դեմքը խաղաղ էր և հայացքը հանգիստ. Բոլոր միաբանությունը, որ ոտքի վրա էր այդ միջոցին, նայում էր նրան ասես թե մի աչք դարձած, բայց երիտասարդ հայրը բնավ չէր խռո­վում այդ հայացքներից. Նա գիտեր, թե ինչո՛ւ համար կարդաց Հով- հաննու ավետարանը և համոզված էր, որ դրանով յուր պարտքը կա- աարեց, Իսկ թե այնուհետև վա՞րձք թե պատիժ կչափեին իրան, բնավ հոդը չէր,

• Բայց վանահայրը կաթողիկոսի խոսքերովն անգամ չհանգռտա. ց*սվ(որովհետև վախենում էր, թե գուցե Վեհափառը յուր նևնգամտո, - թյան վերագրե այս դիպվածը)', նա հարցրեց՜ վարդապետին բա քձ ֊ բաձայն.

— Եղբայր իմ, ո՜վ պատվիրեց քեզ. կարդա է աքդ ավետ արանք >— Նա, որ աներևութաբար բազմած է այս րոպեին մեր մեք և

"ր կառավարում է մեր սիրտն ու հոգին,— պատասխանեց վաքՈքրսւ֊ ՛դետը խաղա,| ձայնով։

֊ 187 -

— Անշուշտ նա է պատվիրողը, — հարեց Գռան եպիսկոպոսը, — եթե ճշմարիտ է, որ ծառի տերևը չի շարժվում աոանց նրա կամքին, ապա այս սրբազան ակմբի մեղ խոսողը նույնպես ներշնչված էնրա զորությամբ։ Աստված կամենում է, որ Վեհափառ հայրն ապրե յուր ուխտի հետ և մասնակցե նրա ուրախության ու վշաերին, Ո"վ կարող

է հակառակել նրա կամքին,— Ես չեմ հակառակում, — ասաց կաթողիկոսը։ — Ես կամենում

էի, այո՛, գիշերն օգնության առնել ինձ և թշնամուց անտեսանե,ի կերպով հեռանալ, բայց հենց այգգիշերվա շնորհիվ իմ ոսլևորությու- նըն արգելվեցավ, Ուրեմն ես կմնամ, Այն սրբությունները, որոնց ես կամենում էի թշնամու հափշտակությունից ազատել, իրանք ուրեմն թռղ պաշտպանեն իրանց, Եվ եթե աստծուն հաճելի էինի իմ հեռա­նալը, նա պայծառ արևի ժամանակ էլ գիշեր կստեղծի ինձ համար,

Այս ասելով կաթողիկոսը հեռացավ յուր հանգստարանը, Իսկ Դռան եպիսկոպոսը նոր բանբեր ուղարկեց Գառնի' հայտնելու հա­մար բերդապահին' չսպասել այլևս կաթողիկոսի գալստյան,

Հետևյալ առավոտ, շատ վաղ, կաթողիկոսը խորհրդի հբավիրեց յուր մոտ միաբանության գծա վորներին, որպեսզի նրանց հետ միասին հագարացիների հարձակման դիմագրելու կամ հարձակ֊ վողների հափշտակությունից վանական ու հայրապետական հ ա ր ս ­տություններն ազատելու մասին խորհրգակցե։

Որոշվեցավ նախ բոլոր մեծագին իրեղենները, եկեղեցական սպաս֊ ներն ու սրբությունները և մանավանդ Սուրբ Գրոց ու այլ մատենից ժողովածուները ծածկել հեռավոր և խավարչտին այրերի մեջ, Երկ­րորդ' բոլոր միաբանության մասնակցությամբ կատարել թափոր և ապա մնացորդ օրը անցնել աղոթքով ու հսկումով, որպեսզի աստ­ված խնայե անպաշտպան միաբանությանը և չմատնե նրան յուր

թշն ամու ձեռքը։Եվ, արդարև, անապատականների այս ընկերությունը թաքչե-

լուց ու աղոթելուց զատ չուներ պաշտպանության մի այլ զենք. Թագավորն զբաղված էր ապստամբ իշխանների հետ կռվելով, իսկ զորք ունեցող իշխաններն ամրացած էին իրանց բերդերում, Այգ պատճառով վանքերն ու միաբանությունները մնացել էին ան­պաշտպան, Թշնամու երեսից փախչող խուժանը, որ չէր վայելում արքունական զորաց կամ որևէ իշխանի պաշտպանությռնը, խ ո ւ­ճապելով խռնվում էր դարձյալ այղ վանքերի մեջ և այդպիսով ավելի

— 188 -

ես ծանրացնում միաբանության դրությունը. Որովհետև վերջինս ստիպված էր լինում ոչ միէսյն նրանց պաշտպաննլու, այլև կերակրելոլ հոգն ստանձնել, որ շատ անգամ կապված Էր քինա մ մեծամեծ դըժ- վարությունների հետ,

Աշնանային գեղեցիկ առավոտ Էր։ Վճիտ և անամպ երկնակամարի վրա սահում Էր արևի հրափայլ գունդը, կարծես, ավելի լուսավոր և ավելի ճառագայթարձակ, քան ուրիշ օրեր։ Գեղա լեռան լանջերն ու բարձունքներր, որոնց վրա թոշնել ու դեղնել Էին արոտն ու թա ­վուտը' վառվում Էին արդեն երփներանգ գունով։ Այրիվանից ժա յ­ռերը, բուրգերն ու ամբարտակները, որոնք իրանց քարեղեն կրծքում սեղմում Էին, կարծես, տխուր մենաստանը, ազատվում Էին հետըղ- հետե ժայռապատ լեռան ստվերներից, և առավոտյան անուշ հովերը, որոնք Գեղա լեռան լանջերը քերելով' մտնում Էին Այրիվանից ձորը' Ազատի ալիքները համբուրելու համար, մեղմում Էին արևի տապը, որ սկսում Էր արդեն զգալի դառնալ այդտեղ։ Մենաստանի շուրջը բուսած ծառերի և կարկաչահոս գետի ափունքը հովանավո­րող թուփերի մեջ սկսել Էին թռչուններն իրանց վաղորդյան ճռվող- յունր, որ խառնվելով գետի քաղցր խոխոջի հետ, լցնում Էր շրջա­պատը մի ախորժալուր աղմուկով։

Եվ ահա վիմափոր տաճարի դոներից դուրս եկան սպիտակա­զգեստ դպիրները անդաստանի քաղցրանվագ շարականը երգելով։ նրանց հետևում Էին ուրարակիրները, սարկավագ ներր, աբեղա­ների խումբը, վարդապետները և վերջապես բարձրաստիճան եպիս­կոպոսները, շրջապատ ած Վեհափառ հայրապետին ։ Նրա առջևից գեմ աո դեմ գնում Էին երկու սարկավագներ, արծաթե բուրվառները ձեռքներին, որոնք և շարունակ խնկարկում Էին կաթողիկոսին։ Սկսած աբեղաներից մինչև եպիսկոպոսներր' ամենքն Էլ ծածկած Էին սև փիլոններ, որովհետև ոսկեթել շուրջառները և այլ թանկագին սպաս- ներր թաքցրել Էին արդեն այրերի մեջ։ Միայն կաթողիկոսն Էր կրում սպիտակ, ոսկե թե լ շուրջառ, որ մի առանձին շուք ու վայելչություն Էր սէալիս նրա բարձր ու գեղապատշաճ հասակին և քաղցր ու բարի դեմքին, որ զարդարված Էր սպիտակափառ և կուրծքը հովանավորող մորուսովէ

Հասնելով վանքի պարսպապատի մեջտեղը, շրջան կազմեց միաբանությունը թափորն սկսելու համար, Բայց հազիվ սկզբնական աղոթքները կարդացին և գրքերի ընթերցումը սկսան, ահա՛ երկնքի

- 189 -

վրա կատարվելիք մի հրաշքի նշաններ,, երևացին, Լուսավոր երկնա. կամարը գ ո ր շ - կ ա ն ա չ ա դ ո ւ յ ն ստվեր առավ յուր վրա. Նրա մեջ զ ա ֊ 1 ա զ ա ն կետերում, սկսան աստղեր նշմարվիր Օդի մեծ հանկարծ ցրտություն տիրեց և քամին ընդհատ կերպով սկսավ շառաչել, Թըռ- չունները, որոնք մինչև այն ուրախ ո, զվարթ ճռվողում էին, ձայ. ներնին քաշեցին և սկսան վախեցած այս ո, այն կողմն ընկնել, ?ա . փոր կազմող միաբանությունը պաշարվեց բնազդականդ մի երկյուղով և գիրք կարդացող վարդապետն զգաց, որ յուր աչք րի տ սությու ը

^ Հ ա ն կ ա ր ծ կաթողիկոսը ձեռքերը դեպի երկինք բարձրացնելով

ովսօաևանչեռ<— Ո՛վ ահավոր և ամենակարող աստված, ի հրա1Ք է աէս' " Р

ցույց ես տալիս դու քո արարածներին...Բոլորը կարծես այդ ձայնից զարհուրած դիպի վեր նայեցին և

սարսափելով տեսան, որ արևի պայծառ գունդը կիսՎ չափ * " * Կ ՝ մե, Է ստվերով ե հրավառ սկավառակը խավարում Է արդեն ,

Մի քանի րոպեից տվնջյան պայծառ լույսը խավարեց բոլոր*, վին, Ամենքն մնացին սառած ե միայն երկյուղի ու զարմացման բա. սականչություններ Էին, որ լսվում Է թ չորս կողմից,

Հանկարծ Դռան եպիսկոպոսն աո օղ գալով բարձրաձայն աղա.

Դ ** 1 Վեհափառ տեր. աստված ահա' բացահայտ կերպով ցույց է տալիս յուր կա մք? Այրիվանից ուխտին, չցա ն կ ա ցա վ պահել քեզ յուր մոտ և յուր գրկում պատսպարել հայ եկեղեցվո սրբազան հա- րըստությունը, Գու չընդդիմացար և ասացիր. « Եթե ճելի լինի իմ հեռանալը, նա պայծառ արևի ժամանակ էլ գի? Г կստեղծե ինձ համար,, Եվ ահա՛ աստված /в եց քս խոսքը, /н» «

• « Եվ ի Ք Ր և խ ա վ ա ր Գ է ւ ե ^ Ւ Բ ա8 » « - ! * ' " ձէ ա ն կ ա ր ծ ա կ ի հ ա կ ա ն թ ո թ ա փ ե լ , ա ^ ա , խ ա վ ա ր գ ^ ե ր ա յ ի ն <

ք 1 , ; Լ ա բ ր ա կ ս ք ա ն չ ա ց ե լ մ ե ր ^

Ո ա Լ ա կ խ ա վ ա ր ե լ ո ա ծ ա կ ա ն ն , ի մ ա ց ա , հ ա վ ա ն ի ն շ ա ն բ ա ց Ր

Լ կ ի մ ե զ Ւ Լ ա ռ ն ե ա ս ա ^ ո ց ո ւ ց յ ա լ . է վ ա յ ն ^ ե ա Ա ւ ա ա * ,

, ա էր ռ ւ թ , ա ն ն Հ ա ս ա ր ա կ ա ց ս տ ի պ ե ր զ , . ւ ր ա ֆ ա ն ս « ւ ր ն ի բ ա ց գ ա է ի սպ

к Л ц ш д Փ ո ր է ո Հ թ է ն ե ֊ա ն տ ի յ»պաա ձով#. Ьг- 1§է:

_ 1 9 < Г -

նակարող այն սկսեց ստեղծել ցանկալի գիշեր, խավարելով տ վ ն ֊ ջյան պայծառ լուսատուն. Նա ուրեմն կամենում Է, որ դու հեռանաս այս ուխտից և քո անձն ու հայրապետական սրբությունները փրկես վերահաս վտանգից, Հեոացի ր , Վեհափառ աոեր, հեռացիր այստեղից, որովհետև այգ Է աստուծո անքննելի կամքը,

— Հեռացի'ր, հեռացի'րէ մենք օրհնում ենք քո ճանապարհը, — գոչեցին ամեն կողմից միաբանները ։

— Հնազանդվում եմ աստուծո կամքին, — ասաց կաթողիկոսը և ծունկ չոքելով սկսավ աղոթել.

Բոլոր միաբանությունը հետևեց յուր հայրապետի օրինակին.Երբ արևի խավարումն անցավ, Նրանք ջերմեռանդ սրտով թ ա ֊

փորի կարգը շարունակեցին և ավարտելով վերադարձան տաճարը.

Այստեղ Մովսես վարդապետը, որ ընթրիքի ժամանակ կարդա­ցել Էր Հովհաննու ավետարանը և դրանով կաթողիկոսի ուղևորու­թյան արգելք դարձել, սարսափ ահ ար ու վշտաբեկ եկավ ընկավ հայրապեաի ոտքերը՝ թողություն խնդրելու։

— ես հանցանք գործեցի քո դեմ, Վեհափառ տ ե ր ,— ասաց նա արտասվելով,— ինձ թվում Էր, թե աստված Է ներշնչել քո ուղևո­րությունն արգելելու միտքը, բայց ա յժմ տեսնում եմ, որ ես գործել եմ սատանայի թելադրությա մբ։ Ների՛ր ինձ և աղոթիր, որ քո նվաստ ծաոան ազատվի փորձ չի կապանքներից ։

— Դու գործել ես աստուծո թելադրությամբ, սիրելի որդի, — ասաց նրան կաթողիկոսը մեղմ ձայնով, — աստված ինքն Է ներ- շեչեէ քեզ այն՝ ինչ որ դու արիր, որպեսզի ցույց տա մեզ այսօր յուր ահավոր զորությունըէ Դնա' ե գոհության աղոթք կարդա նրան, որ արժանի արավ քեզ այղ շնորհին,

Վարդապետը հոգվով չափ մխիթարվելով այս խոսքերից, գլուխ իանարհեց և հեռացավ։

Քիչ Ժամանակից հետո կաթողիկոսը յուր հավատարիմներով ու Հևսի1աբդևերյսԼ ելավ Այրիվանից և ոսլղվեցավ դեպի Գաոնի*

Հայրապետի հեռանա լուց հետո միաբանության երկյուղն ավե­լի սաստկացավ, Նրանք հավատում Էին, որ աստված, երկնքի վրա ցույց տված այդ հրաշքով, հայտնել Էր իրանց թշնամիների մոտա- լ*սո հարձակումը։ Ուստի բոլոր այն անապատականները, որոնք թշնամու հարձակման կամ նրանից չարչարանք կրելու չափ քաջո-ւ֊

֊ Ш _

թյուն չունեին, խույս տվին լեոները և կամ պաասսլարվեցան հեոա- վոր այրերում, նրանց հետևեց ե Այրիվանքին ապաստանած խուժանը,

Մենաստանում մնացին ծերունի վանահայրը և մի քանի կորովա- սիրտ ու անձնվեր վարդապետներ, որոնք ավելի լավ համարեցին մեռնել վանքի պարիսպների մեջ, սրբազան տաճարի դռան առաջ, քան թե իրանց անձի ազատությանը որոնելով' թողնել վանքը բար-

բարոսնե րի ձեռքում ։Թեպետ նրանք հագարացիներին դիմադրել չէին կարող և դրա

համար չէին իսկ երազում, բայց որովհետև գիտեին, որ այդ խու­ժադուժները, եթե ամայի և անմարդաբնակ գտնեին վանքը, չա­րաչար պիտի պզծեին ու ավերեին նրան, որպեսզի փախչողների սիրտը կսկծացնելով' վրեժ լուծեին նրանցից, ուստի կարևոր հա- մարեցին մնալ վանքում, գուցե թշնամու բռնություններն իրանց վրա դարձնելով' ազատեին վանքը նրա բարբարոսություններից«

Մնացողների թվումն էր և երիտասարդ Մովսես վարդապետը, որ փախչողներին ռւ թաքչողներին զանազան ճանապարհներ ու թաքստյան վայրեր ցույց տալուց և նրանց տեղավորելուց ետ, վե­րադարձավ վանահոր և նրա ընկերների մոտ, գալիք հարվածներիցքուր բաժինն ստանալու համար.

Երեկոյան դեմ գուժկան հասավ վանքը' թշնամիների հարձակ-

ման լուրը գուժելու։֊ Ոստիկանը մի քանի գունդ զորք ճանապարհեց այստեղ կա-

թողիկոսին կալանավորելու և միաբանությունը սրի անցնելու հա­մար, - ասաց նա վանահորը. - կաթողիկոսարանի վերակացուն զըր- կեց ինձ այս տխուր նորությունը ձեզ հաղորդելու համար,

— Աստված երկնքից ավելի շուտ լուր հասցրեց մեզ, որդի, — պատասխանեց վանահայրը, — կաթողիկոսը և միաբանության մեծ մասն ազատված են արդեն, իսկ մենք մնացինք այստեղ վանքի դռա­

նը մեռնելու համար.Գուժկանի հեռանալուց ետ վանահայրը ժողովեց յուր հետ եղող­

ներին և մտավ տաճարն ա ղոթերւ և հ ս կ ո ւ մ ն կա տ ա րեի համար, . Նրանք դեռ Հ ն կ ա ^ -աղոթում էին. եքք մի զաբհոէ^եւի աղա-

ղակ վիմափոր տաճարի կամարները .թնդացրեց։Վանահայրը յքեքՒ թ ռավ տեղից Ь մԽիք֊յ1այն*վ. խոս

{ քերն արտասանեց.\ ֊ 192 -I

• — «Արիք, երթիցուք, զի հասյալ Է ժ ա մ . . — Եվ նա' այլևսչկարողացավ շարունակել, բայց առաջացավ խրոխտ ՛քայլերով.

Բոլորը հետևեցին նրան, Երբ տաճարի գավիթը հասան, նա նո­րեն դարձավ միաբաններին ե հուզված ձայնով шиШд.

— Մենք նվիրված ենք մեր Ժողովրդի և այս սուրբ տաճարի ս պ ա ս ֊սվորության և դրա համար ուխտ ունինք դրած նախ աստու• ծո և ապա մարդկանց առաջ, այդ ուխտին դրժերւ իրավունք չու- նինք. գնանք ուրեմն դեպի զոհի այն սեղանը, որի ողջակեզը մեր անձը պիտի լինի, գնանք ուրախ և անտրտունջ ե հավատանք, որ զոհելով մեր կյանքր այս անցավոր աշխարհում, պիտի վերստա­նանք նրան անանց ե հավիտենական թագավորության մեջ,

— Գնանք մեր սրբազան պարտքը կատարելու,— հարեց եռան­դով Մովսես վարդապետը է — Մենք ոչինչ չենք զոհում այստեղ ե ոչինչ Էլ չենք կորցնում։ Վազ թե ուշ պիտի մեռնեինք, հավիտենա­կան չէր չինելոլ մեր կյանքը։ Օրհնենք աստծուն, որ արժանի արավ մեզ շահավոր կերպով մեր մահկանացուն կնքելու։ Եթե այս տաճարի հիմքերը մեր արյամբ ներկելով ավելի պիտի ամրանան, եթե գալոց

սերունդները' շեն գտնելով այս կամարները' պիտի աղոթեն նրանց մեջ և այդ աղոթքը երկնքից պիտի իջեցնե հայ երկրի վրա հավիտե- նականի օրհնությունը, ապա ուրեմն երջանիկ ենք մենք, որ դար­ձանք <էընտրության անոթ» և այս անցավոր աշխարհում ապրեցինք ավելի իմաստնաբար' հավիտենական բարիքր անցավորից գերա­դասելով։

— Գնա՛նք, գնա՛նք, թշնամին մեզ չի ահարեկիլ. գնա նք մեր պարտքը կատարելու, ֊ բա ց ական չե ցին մյուս վարդապետները և խմբովին բակր դուրս եկան։

Հագարացիք հասել էին արդեն վանքի պարիսպներին և շրջա- պսււոել նրան։ Դռները փակ գտնելով' նրանք զայրացել, կատաղել էին, Այդպիսի հանդգնություն չէին սպասում մի խումբ հոգևորա­կ ա ն ն ե ր ի ց ։ « Ո ւ ր ե մ ն այդտեղ պաշտպանող զորքեր կան», մտածում

Հ նրանք ե իրանց գ ոռում-գոչումով վանքի այրերը թնդԽցնումէ Նրանք հրամայում, հ ա յ հ ո յ ո ւ մ , սպառնումէինէ Ահագին ժախեր գալիս, զ ա բ կ վ հ ւ մ էին* պարսպսէպաէոքք ՜դռան՛ը ■ նրան ջախջախելու համար։ Քարագնացները վանքի ետևի՛ց րարձրեյցող ժայռերի վրա ելնելով' քարեր էին գլորում այդտեղից, իսկ նախահարձակները

— Ш —

13 4 «Ո | Մսւքզս|է>աօւ1փ

պարսպին սանդուղքներ հենելով' պատրաստվում էին ելնեք նրանց

վրա կամ իջնել վանքի բակը։Վանականների խմբակը կանգնած էր այդտեղ անզեն, անպաշտ.

պան, ինչպես անմեզ Էրեների մի խումբ' արյունռուշտ որսորդնե. բով ու բարակներով շրջապատված, Հրոսակների վայրենի աղաղակ, ները և երկաթապատ դռան բոմբյունը դող ու թունդ Էին հանում նրանց սրտերը, և որքան Էլ նրանք պատրաստված' կամակոր հոգով իրենց անձը զոհելու, այսուամենայնիվ նրանք դողում, սարսափում

Էին. մսից ու արյունից կազմված մարդն ընկճվում Էր նրանց մեջ. բնազդումը գործում Էր ավելի, քան հոգեկան կորովը, և նրանցիցամեն մինն աղոթում Էր ա ս տ ծ ո ւ ն ' անցնել իրանից գառնության այգբաժակը։ Միայն Մովսես վարդապետը կարծես խլացել, անզգայացե, Էր- զ՞ՐՔՒ աղաղակը, դռան ճարճատյունը, լեռնալանջից գլորվող քարերը նրան ո՛չ շփոթում, ո՛չ սարսափեցնում Էին. նա անվրդով նայում Էր այգ ամենին, կարծես սպասելով, որ հասնե շուտով կա-

տարման ժամը։֊Մ ե ն ք իզուր ենք կատաղեցնում այդ մարդկանց, — դարձավ

նա վ ա ն ա հ ո ր ը . — ավելի լավ Է բանանք պարսպի դռներր և րնդու ֊ նենք նրանց, վազ թե ուշ պիտի ներս խուժեն նրանք։

— Ոչ, ոչ. գուցե աստված դեռ կամենում Է մեզ փրկել, գուցե անցնում Է փորձության ժամը... — պատասխանեց վանահայրը, որ երկյուղից գունաթափվել Էր արդեն։

Այդ ժամանակ պարսպի և աշտարակների վրա բարձրացան զորքերը և զարմանալով տեսան, որ բակի մեջ կանգնած Էին միայն մի խումբ վանականներ։ Չկային այդտեղ դիմադրող զորքեր և ոչ է[ ԿոՎԻ Կա մ պաշտպանության պատրաստություն։ Այդ անակըն- կալ հայտնությունն իջեցրեց նրանց կատաղության եռանդը, Մի քանիսը միայն իրանց սվինները ձգեցին դեպի խմբակը, այն կ Կ*Ր ' ծես ոչ թե հարվածելու, այլ վանականներին վախեցնելու համար։

Բայց երբ պարսպապատի գուռը ժայռերի հարվածին չգիմա- նալով ահագին ճարճատյունով գլորվեցավ֊րնկավ և զորքը բարձ­րագոչ ներս խուժեց բակը, վանականները խմբով փախան դեպի գա-

վիթըւ .Վայրենի հրոսակներն ընկան նրանց ետևից և մի ակնթարթու

շրջապատեցին բոլորին։ Սրերն ու սվիններն սկսան շողալ։ Մի վայր-- 194 —

կյան ևս' և ամենքը պիտի ջնջվեին։ 9այց խմբապետներից մինն առաջ անցնելով' զորավոր ձայնով գոոաց.

— Ոչ ոքին չսպանեք, այս Է զորապետի Հրամանք/էԿարծես կատաղի գայլերի բերանից հանկարծ որսը խլեցին։— Ւնչո՞ւ չեք թողնում սատակել բոլորին, — գոռացին նրանք

միաբերան և սկսան մռմռալ, սպառնալ և անլուր հայհոյանքներ թափել վանականների գլխին։

Բայց շուտով այդտեղ հասավ Բեշիր զորապետը , նստած արա­բական ամեհի նժույգի վրա, և վերջ գրավ զորականի վայրենի եռան- գին։

Ղա մի հաղթանդամ և զորավոր մարդ Էր, խոշոր և թուխ դեմքով, հրացայտ աչքերով, հարուստ, գորշախառն մորուքով, որ իջնում Էր մինչև գոտին* Գէխի^ փաթաթված էր սպիտակ ապարոշ, որի մեջ ծածանում էր մի ոսկե ցցունք։ Հագած էր թանկագին ասվի, և նրա վրա պղնձե զրահ, կողքից կախած ոսկեզարդ, աղեղնաձև թուր, իօկ ձեռքին բռնած փոքրիկ, փայլուն վահանակ։

— Ո՞րն է ձեր մեծը, —- հարցրեց նա վանականներին, հառա- ջանալով դեպի Նրանց։

— Ես, խոնարհ ծառադ, — առաջ անցավ վանահայրը։— ՈՐ տե՞ղ է ձեր կրոնապետը, — ^шрдркд Բեշիրըէ— Նա գնաց *հառնի։— Գառն ի*— Այո , տեր։— Ւնչպե՞ս համարձակվեց ավէ Մի՞թե Դվինից հրաման չբերի՞ն

նրան մեծ ոստիկանի ոտքը գալու։Վան ահայրը չպատասխանեց, նա տատանում Էր և չգիտեր ի՛նչ

ասել։— Ինչպե՛ս չէ, բերին, — հառաջ անցավ Մովսես վարդապետը»— Ինչո՞ւ ուրեմն նա այգ հրամանը անսաստեց։— Նրան կարելի էր խնդրել, բայց երբեք' հրամայել։— Գու համարձակվում ես այդ լեզվով խոսի լ ինձ հետ։— Ամեն լեզու իրավունք ունի ճշմարտությունը խոսելու։— Եվ չե"а վ ախենում, որ այդ ճշմարտախոս լեզուն արմատից

Հանեմ։— Մենք սպասում էինք արդեն մեռնելու համար։— Կւանքր երևի ■ շատ Է ձանձրացրել քեղ, թշվառական։

- 1 9 5 -

■— Лг միայն ձանձրալի է, այլև նվաստացուցիչ է ա{ն կյանքը, Հր մարգ վայելում է Ր ՚-Р թշնամու աո այ խոնարհելով, մահն ալդ. պիսի կյանքից ավելի գերադաս ենք համարում մենք,

— Հ ր ա մ ա յե ՛ք , տեր, որ այս ապերասանի կառափը ջախջա. խեմ, — գոոաց մի զորական, սուրը երիտասարդ վարդապետի դըլ-

խին շողացնելովI_ Ւ ո ՚զ միայն դա ապրի ր ւր ընկերներից, որպեսզի կյանքի

նվաստություններից չարաչար տանջվի, - պատասխանեց զորա. պետը և ապա վանահորը դաոնալով հ ա ր ց ր ե ց որտե զ են դտնվում

ձեր վանքի և կրոնապետի գանձերր։֊Մ ե ն ք գանձեր չունինք, — պատասխանեց վանահայրը*— Մի’ համարձակվիր ստել իմ առաք,— Ես չեմ ստում, ոչ թե նրա համար, որ վախենում եմ, այլ

որ մեր կրոնն արգելում Է այդ, Մենք գանձեր չունինք, որովհետև անապատականներ ենք. իսկ անապատականը սեփականություն էի կարող ունենար Մենք պահպանում ենք միայն մեր ժողովրդի մեզ տված ավանդները և այն գործադրում ենք դարձյալ նրա օդ-

տին, երբ կարիքը պահանջում Է։— Դե՛հ ուրեմն, հայտնի՛ր ինձ այդ ավանդների տեղը, — հրա-

մայեք զորապետը է— Ես իրավունք չունիմ, — պատասխանեց վանահայրըէ

' — Ես հրամայում եմ քեզ*, , __ Է ս պ ի տ ի ա ն ս ա ս տ ե մ ք ո հ ր ա մ ա ն ի ն ։

— Կապեցեք դրանց բոլորին և ձգեցեք մի անկյուն, - հրամա­յեց զ ո ր ա պ ե տ ը ի ս կ դուք մտեք սրանց կացարանները, Խղո. թարանները, պտրեցեք, որոնեցեք ամեն տեղ, ք ր ք ր ե ց ե ք ամենանկյուն, հանեցեք ծածկած իրերը, դուրս քաշեցեք թաքնվածների I

Զորապետը, դեռ չէր ավարտել յուր խոսքր, որ զորքերն իրար անցան, Կարծես ոսկե բեռներ հափշտակելու հրաման տրվեցավ

իրանց, Բայց Բեշիրը թույլ չտվավ, որ ամեն ցանկացող ներս մըտ- նե վանքը։ Նա գիտեր, որ զորականը խիղճ ու օրենք չունի, հետե- վաաես գտած թանկագին իրերը պիտի ծածկեր և սեփականեր,Ուս- տի ընտրեց մի քանի խումբ խուզարկուներ և նրանց ուղարկեց դե­

պի ծածկարանները։Զ ո ր ք ե ր ը խուժեցին վիմափոր տաճարը, փ ո ք ր ի կ մատուռները,

միաբանական խուցերը. ելան լեղակ լա կերում փորված- այրերը-— 196 -

միով թանիվ' թափանցեցին ամեն տեղ, ուր որ մի ծածկված- հարկ կամ գաղտնի անկյուն գտան։ Նրանք տենդային եռանդով խուզար- կում էին այդ տեղերը, քրքրում էին ծակամուտները, փորւլմ էին գետինը, թափում էին փայտերի կույտր կամ ցրում աղյուսը, կար­ծելով,թե նրանց տակ թաղված պիտի գոնե գտնեն մեծամեծ գանձեր, Բայց երբ մեծագին ոչինչ չգտան, դուրս բերին և ժողովեցին բակի մեջ եկեղեցու հասարակ -շապիկներ, փիլոններ, զանազան հնոտիք և ■խուցերից հավաքված ցնցոտիներ ու կարպետներ,

, Բեշիրն այդ տեսնելով սկսավ կատաղել. Խուզարկուները մինչև անգամ -էին գտել վանքի մեջ գործածվող պղնձեղենը, որ, յուր իմա­նալով, ահագին քանակության էր հասնում. Հարուստ Այրիվանքում, ուր մի քանի հարյուր միաբաններ կային, ուր ինքը կաթողիկոսն էր ապրել, չգտան մինչև անգամ մի պղնձե գավաթ, մի սկուտեղ. Բակի մեջ ընկած էին միայն մի քանի հատ փայտյա խաներ, ափսեներ և հողե ամաններ, ՚

- . ֊ Եվ այդպես, դո,ք ուրեմն ամեն ինչ ծածկե՞լ եք, — զայրա­ցած հարցրեց զորապետը դիմելով վանահորը։

— Ծածկել ենք ա՛յն ամենը, ինչ որ այս մենաստանին և ոչ թե ձեզ է պատկանում, — պատասխանեց ծերոլնին,

— Այս րոպեիս պիտի հայտնես տեղը, գարշելի ծերուկ, — գւէ- ոաց Բեշիրր և մտրակի ծանր հարված իջեցրեց վանահոր գլխին։

Աոջառի ջիղը, որից հյուսած էր մտրակը, գալարվելով դիպավ ծերունու դեմքին, որից նրա դալկահար երեսի վրա կապեց գորշ- կապույտ պալար. Ծեր ունին երերաց և հենվեց ավ եկեղեցու պատինI

Մի երիտասարդ աբեղա սաստիկ գրգռվելով այդ բանից, առաջ անցավ և աներկյուղ ձայնով գոչեց.

— Դո՛ւ, որ զառամյալ ծերունուն խնայելու չափ խիղճ չունիս, արժանի չես զորապետի անվանէ Աստված կպատժե քեզ մի օր, վա- խեցիր նրա բարկությունից։

Բեշիրը դեո չէր պատասխանել, որ մի ծանր սրի հարված իջավ աբեղայի գլխին և նա արյունաթաթախ գլորվեցավ դետին։ .

Գազան զորականր, որ այդ հարվածն իջեցրավ, արժանացավ զորապետի գովության,

— Այսպիսի հարված կստանաք ամենքդ, եթե կհամառեք գան­ձերի տեղը ծածկեի — սպաոնաց Բեշիրը-— հայտնեցեք, ինձ ամեն № ճշտությամբ, և դուք կազատվեք, մահից,

— 197 —

_ я ы . , * ъ г г ш *Ч ч * Ц ' - 'ւ յ լ ք Ч г ч » ■ “ яА * 1 ՞ ' ' " ք

„ . „ й - л ы * . » /■ *» « ֊я « - * ‘ г "ք * " “ * 1АшЬАа " լր.իշ վանական։

_ Հէ էա̂ -уЬЬ է» կրկնում? երիտասարդ կրոնավոր, դար­

ձավ Բեշիրը Մովսես վարդապետթ։_ ,Աէ„ ' , տեր, մաանոլ.թվո,նը գարշելի գործ Է և մեզանից ոչ

„ չի մատնիք ձեզ ոչինչ, Ծածկված մարդիկը մեր կ ր ա ծն ե ր ն են, ծածկված իրերը՝ մեր „բնությունները կամ ժողովրդի դույբը, Մենք նրանց ձեզ Հանձնելու իրավունք չունինք, Մեբ սեփականը, աՀա , այս մ ա ր մ ի ն ն Է . գո^ք կարոզ եք նրան անշնչացնել, բայց ընկճեչ մեր

հ ո գհ ն* ե ր բ ե ք է ,֊Տ ա ր ե ք , «ա կեյքեք այս մարդկանց ամենասոսկալի տան.

էանքներով, մինչև որ նրանք կհայտնեն ձեզ ծածկված գանձերիա ե ղ ը , ֊ հրամայեց զորապետը և հեռացավ,

Նրա Գլի.ում շարունակ պատվում Էր այն միտքը, թե Այրիվանքը մեծ գանձեր սւնի և ինքը պիտի հափշտակն նրանց, Վանականների Հ ա մ ա ռ ո ւ թ յ ո ւ ն ն Է՛լ ավելի Էր գբդոում նրա ախորժակը,

. Բայց վերջինները համառում Էին գլխավորապես այն պատճա­ռով, որ այն ծածկարաններում, ուր վանքի և կաթողիկոսի գույքն- թան Էին զետեղված, պատսպարված էին և շատերը իրանց կարդա ֊ կիսներից, Իրեղենների տեղը Հայտնելով' պիտի մաանեին նրանք թաքնված մարդկանց, որոնց և թշնամու սուրն անխնա պիտի „ ն - ջեր, Այս պատճառով ավելի լավ համարեցին միայն իրանք զոհվել, քան իրանց եղբայրներին Էլ մասնակից անել մահվան։

Անխիղճ զորքերը քաշկռտեցին միաբաններին այս ու այն կողմը. Նրանցից մինին ծառի վրա պրկելով սկսան Հարվածն լ, մյուսի ձիու պոչից կա՛պելով, քաշքշեցին գետն ի վրա, երրորդին չաՐ սկսան .խարաններով այրել, ղորրորդի մարմինը սվի ՐՈՎ ծակծկեցին, հինգերորդինը' աքցաններով պոկեցին, և այէն և այլ ։ Բայց և այնպես արիասիրտ միաբաններից ոչ ոք հանձն չառավ զո­րապետի Հրամանը կատարելու։

. Այն ժամանակ Բեշիրը նորեն եկավ տանջվողների մոտ. տեսավ թե ինչպե՜ս տված չարչարանքներն արյունոաել, աՈանդակել Էին թշվառ զոհնյփն. կարծես խիղճը զարթեցավ բարբարոսի մեզ ե նա հրամայեց, նրանց տանջանքները Հա քէկա . հաձաք, միանգամից

որի ա նցնել բոլորին։

քէբրապետի Հրամանը մի ակնթարթում կաոա-րվեցավ. բոլո­րին Էլ միանվագ գլխատեցին։ Կենդանի մնաց միայն Մովսես վար­դապետը, որին Բեշիրը, ըստ յուր խոստման, հրամայեց- ողջ պահել, որպեսզի նա յուր վերքերից տանջվի շարունակг Բացի այդ, զորա­պետը հրամայեց նրան շտապել Գաոնի ե խարաններով Ш աքցան­ներով կեղեքված յուր մարմինը կաթողիկոսին ցույց տ՛ալով Հայտնել նրան, որ իրան Էլ զորապետը այգ օրին պիտի հասցնե, եթե յուր կամքով չկամենա Դվին վերադառնալ և ոստիկանին Հնազանդություն երգվել,

ԱյնուՀնտև Բեշիրը Հրամայեց զորականին ա վերել վանքը, չթող­նելով այդտեղ նույնիսկ խեցիի մի կտորէ

Զորքերը Հափշտակեցին ինչ որ գտան, թե՛ Հավաքած իրեղեն - ները, թե՛ հավ ու ճիվը, թ ե ’ մ եղվի փեթակները, որոնք խիստ բազ­մաթիվ Էին, և թե մինչև անդամ անաճունների Համար ամբարած խարն ու պաճարը։

Միաբանների նաՀատակությամբ զորքերը իրանց գրկանաց վրե­ժը Հանած լինելով, ուրիշ ավերումներ չարին տաճարի կամ մա­տուռների մեջ։ Այդպիսով անապատականների անձնվիրությունը յուր օգուտը բեր ավ։ Այրիվանից ճարտարապետական բարեզարդու­թյունը մնաց անաղարտ։

*

ՆՈ Ր ԴԻՄՈԻէՈ»ԵՐ

Արևի խ ավարումը ծանր տպավորություն Էր թողել Գառնո դըղ- յակումէ Ւչխան ուհիները թագոլՀսւ մոտ ժողովված* զան ադան գուշակություններ Էին անում թեության այդ խռրՀրդավոր երևույ­թի մասին։ Նրանք Հավատաց՛ած Էին, որ արեի խավարումը նշան Է մոտալուտ մի պատուհասի կամ՛ ծանր դժբախտության է Բայ՜ց՛ թե ի նչ պատուհաս կամ դժբախտություն պիտի լիներ՛ այդ, չգիտեին, և գոլշակոլթյոէններն ահա՝ դրա մ՚Խոին Էին։

— Թագավորը՛ պիտի Հաղթվի՛- և այդ պարտությո-ւնը նոր ան­հաջող ու թյա ն դուռ պիտի բանա մեզ Համ՛ար,' այս Հ արևի խավար­ման նշանակությունը, — որոշեց վթրջապեո թագուհին։֊

- Օ * -

Аայց իշխանուհիներից ոմանք չհամաձայնվեցան նրա տ,

Եվ ա։Ո ոչ թե նրա համար, որ չէին հավանումաԱ նրա համար, որ թագուհու սիրտը վ շ տ ա ց ն ե լ չէիէ կամենում,

_ Արևը ծագում է շաա երկրների վրա, բայց բոլոր այգ երկըր-ները միաժամանակ լեն դ ժ բ ա խ տ ա ն ո ւ մ , ֊ն կ ա տ ե ց Սյունյաց Մա.ոիամ իշխ ա նուհին,-եթե արևի խավարումը գուշակ *Լ ա ն , ինչո՜ւ ուրեմն միևնույն երկրում թագավորը պիտի հաղթվի, իսկ Յլիկ֊Ամրամը հաղթե, մինը դժբախտության և մյՈւսր Հ ա րI ձթ յա ն հանգիպե։ Այգ ա պ ա ց ո ւ ց ա ն ո ւ մ է ուրեմն, թե արևի խավա- ռ ո ւ մ ը միայն չարիք չէ բերում մարդկանց, այլև երբեմն բարիք,

- Եվ գուցե այս անգամ բարիքը մեգ վիճակվի, ֊ հարեց Մարգ֊

ա ե տ ո ւ ն ի ի շ խ ա ն ո ւ հ ի ն ։

— Գուռե, — պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց թագուհին, Բայց ա այգ ույսը չուներ։ Նա գիտեր, որ աստված չ ա ր ի ք ը չափում է Հանցավորին ի ս կ բարիքը' արդար մարդուն, գիտեր, որ յուր թագավոր ամուսինը Հանցավոր էր Ամրամի աոաշ, և Հետևապես պիտի Հ ա ղ թ ա ն ա կ ր վերշինը, Բայց նա այդ մասին ոչինչ չխոսեց, որովՀետև չէր կարող

Ի Հ ի քանի ժամից այստեղ Հասավ ՀովՀաննես կաթողիկոսը, Ամբողջ Գաոնին յուր հոգևորականներով ընդաոաշեց հայրապե- աին Մուշեղ բերդակալը, որ օգտվում էր ամեն դեպքից յուր հար- գանքր Վեհափառին ցույց տալու համար, դուրս հանեց մարտկոց­ներից ու աշտարակներից բոլոր ամրոցաբնակ զորքերը և կատարյալ „պառազինությամբ ու դրոշակներով տարավ նրանց կաթողիկոսի աոաշ, Թագուհին յուր իշխանուհիներով դիմավորեց հայրապետին ամրոցի դոների մոտ և նրա հետ միասին մտավ եկեղեցի.

Երբ կաթողիկոսը յուր աղոթքը կարդաց և մուտքի մաղթանքն ավարտեցին, թագուհին Հրավիրեց նրան գղյակ, ո ւ ր Հա յրապեաի և յուր հետևորդների Համար պատրաստված էր օթևան,

. Վեհափառի այցելությունն ուրախացրել էր գաոնեցի րի ■ ժողովուրդը ցնծության մեշ էր, Բայց դղյակում, ընդՀակաոակը,

տխրել էին ամենքը.Կաթողիկոսը հայտնել էր թագուհուն յուր գալստյան

ռը, Ոստիկանի Դվին հասնելու լուրը տարածվել էր դղյակի ք Ամենքն սկսել էին վախենալ և այս ու այն անկյու ը Խորհբդածութւուններ անել, ԻշխանուՀինեըին Հուսադրում և սիըա

_ 200 -

, էր ,տալիս Դոդ իշխանիկը, Եվ նրա .իւոսքերը արդարև, հանգստաց֊ նքււմ էին թե՛ Հասակավոր տիկնանց և թ ե ' դեռատի օրի որ գներին է

— Գաոնին չէր կարող գրավել ոչ միայն-Նսըրի, այլև ամիրա­պետի զորքերը, — ասում էր նա նրանց, ֊Ե թ ե մեր պաՀակ գնդերը չկռվեն անգամ, դարձյալ Գառնո ամրությունը կմնա ան~ խախտ։ Թշն ամին չի կարող վնասել նրա ժայռերին. իսկ Տրդատա- շեն պարիսպներն ու աշտարակները կդիմագրեն թե՛ բաբաններին և թե՛ բաղիստրի ռումբերին,

Մուշեղ բերդակալը, սակայն, ավելորդ Համարեց կանանց զրույց. ներին մասնակցել. Նա մինչև անգամ կա թողիկոսի մոտ չը- մնաց, թեպետ և կցանկանար ամբողջ ժամերով կանգնել նրա /առաջ և Հայրապետի սուրբ խոսքերը լսել... Ա յդ, արդարև, մի մեծ բախտավորություն կլիներ նրա Համար, Բայց նա պարտաճանաչ մարդ Էր և գիտեր, որ իրավունք չունի յուր պարտքը զվարճության զոՀելոլ, Այդ պատճառով Հենց որ նա ՎեՀափառի բերած լուրն իմա- ցավ, անմիջապես դեպի զորանոցները դարձավ և առանց մի վայր. կ/ան դանդաղելու՝ սկսավ ամրոցր պաշտպանելու մասին հարկ եղած կարգադրություններն անել.

Նա ռազմագետ մարդ Էր, և բազմամյա փորձառությունից գի. տեր, որ թշնամին հասնում Է շատ անգամ այնպիսի ժամանակ, երբ ոչ ոք չէ սպասում նրան. Այդ պատճառով ցանկանում էր պատրաս­տել զորքը ժամ առաջ, որպեսզի Հանկարծակիի գալով, վտանգի չեն. թարկե ամրոցր, որին ապաստանած էին այդ միջոցին Հայոց երկրի ամենա թանկագին գլուխները, — թագուՀին ե կաթողիկոսը.

Նա զինավորեց բոլոր զորքը, բաժանեց նրանց զանազան խմբե­րի, որոնցից ոմանք պատնեշների, ոմանք աշտարակների և ոմանք պարիսպների վրա պիտի Հսկեին կամ կռվեին։ Կազմել տվավ մի քանի կետերում ահագին քարակույտեր, որով պետք է պարիսպների վրա բարձրացող զորքը հարվածեին կամ նրանց սանդուղքները ջախջա­խեին, Պատրաստեց մեծ քանակությամբ ճարպ, կպրաձյութ և ուրիշ դյուրավառ նյութեր, որոնցով պետք է պաշարողների վրա կրակ թ ա ֊ փեին։ Միով բանիվ' Հոգաց այն ամենը, ինչ որ կարևոր էր Հանկար֊ ծաՀաս թշնամուն դիմագրելու կամ ամրոցի սաՀմաննեբից նրան Հգլածելռլ Համար։

Բայց անցավ երկու օր և տակավին թշնամող Հարձակման մասին լուր չեկավ բերդակալին. Այդ Հանգամանքը սակայն չթուլացրեց

» № - » * < ■ * * г ” * ‘ , - ֊гտ ա պ ա ն ս ղա կա ն պատրաստությունները,

« » ,ч « ь“ ‘ 4“ ” * * յ ' *■*“ ''■ Т ։ 7 ^ * ГЬ ^ Л А Ь « > 1 - լեոա ն РШ / Л , . 4 Г " * “ 1 * Г “ « ‘ " « " “ Л " 1՛ *ձ.„ւո պատ ճառեց նրան։

. ъ ь ^ ъ , . ^ л , դ , - ч ♦ ‘ « ‘ л < < ՚ " " լ “ լ ՛ ' ^ յ ! ՛

<1( „ ! г , ^ *»> , է .ա » , » - ‘ ■'“ « И * Ч “ М*« г и - 4 - “ «

^ „ Հ . , < 5 а- * - * * / - < « « « - » « - * — * ■ * • " ■ «Լ * а , « « А а » № ‘ А » « ” л * *А ‘ * * ч А * “ ” ‘ А'

/?„«ш 'Ь ■«<* եղավ բերդակալի ուրախությունը, երբ ա այդ

И г Г м , ս . ւ « , կ А г А » * 1 Г - и ч * - ‘ ‘ « * >> ճ - 1 . С Л - » < - “ ■< Ал“ ‘ * » ‘ г « . ‘ - • '- ■ 'А < » И “ А‘ '

л м - Ч‘ ւ-ч՛ - « я " 4 № шЬАՀա,ախ.ւէո . ”րի — «‘ « « “ «ք < Ч ч ч ‘ ” “ ‘ А‘ “ -

, 1 Ч „ л й » , կա զմվա Տ ք , .ГА Р " ЬА — • « ' ' " " ' 3,А ;

ЬйпА» »»»Ь л » ь ч » * ^ Հ6էՈ մ1'ասին գնա ցկ ԷՒ ղ թադավո- < - • Г -Р * АгА- ֊Կ * „ , կ կ ա ն , Հ ո * . * * «

I ս ձ „ н » ‘ <А « " ■ 'А -А Ь » 6 “ . 1“ '/>»„ իշխանի 1»‘№ «1 ք"1 "4 "-Ի ՚"Ի ։-ն՛

. ս Հ * * , պ— է ա „ կ . դ ք ս .4 * г ‘ “ ՚ լ -յ լ էՐ հ ՚-ь ‘ Г-Ի անձկ^ամք, Նա Л »Л ,.< Г տ« “„ ш հովանոցում և գիտում այն ճանապարհը, որով պիտի Ь . , ^ . Ь Մարզպետունին, Նա կամենում Էր, այո *խոսել նրա հետ ժամ առաջ, կամենում Էր բանալ ^ * * " *և դարման խնդրել նրանից յուր վշտերի համար, որովհետև այդ ի շ ֊ ի ձ ն ի մ կ Էր տեսնում արքայական ընտանիքի միակ հավատարմին։

Բայց այժմ, քանի որ Սեդան պաամեյ Էր նրան ամեն բան, քա ի ар ինքը գիտեր, թե Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի ն վաղուց ծանոթ Է ե զ լ է Վշաեբին և սակայն նրանց մասին ոչինչ լէ հայտնել իրան, այ Հ լ և ս չ է ր կամենում հանդիսլեչ նրան իբրև մտ երմիկ

, թե այդ իշխանն էլ անշուշտ ծիծաղեյ է մի օբ յուր Դ * մՀ ^

է Հ ի Հ Բ Լ # - * * * ^ ո\ ն : ԺՒ^ մէ.և այղ միտքը ճնշում, նվաստացնում Էր իրան յուբ իսկ աչք

— 202 —

«Ի՞նչ, միթե նա այժմ պիտի ներկայանա ինձ՝ իբրև յուր թագու~ հո՜ւն... իբրև յուր թագավորի ամուսնո ւն... մի՞թե նա չգիտեք *ր ես իրավունք չունիմ այլևս այդ անունը կրելուէ քանի որ թագավորն անարգել, արհամարհ ել Է ինձ,..», մտածում Էր ինքն իրան թադու• հին ե փափագում, որ իշխանը չներկայանա իրան, չերևա ր նավ յութ աչքին։

քայց մի՞թե այդ հնարավոր Էր։ Չէ՞ որ ինքը մինչև այն վայր­կյաններն էր հաշվում, թե ե՞րբ արդյոք լուր կհասներ իրան Ուաի- ՔՒց ' 1 *̂ ПР ցանկանում էր և պարտավոր էր իմանալ, թե ի*նշ հետևանք ունեցավ արքայի արշավանքը, հաղթե՞ց նա արդյոք թԼ* Հաղթվեցավ։ Երկու դեպքումն էլ նա շահ ուներ յուր անձի համար- մեկումՀ իբրև թագուհի, մյուսում՝ իբրև ամուսին...

Երբ սենեկապան սպասուհին հայտնեց թագուհուն, թե Մարզ֊ պետ ունի իշխանը և Վահրամ սեպուհը թույլտվություն են խնդրամ իրան ներկայանալու, նա շփոթվեքավ և չդիտեր, թե որի՞ն արդյոք ընդունել։

— Թող գան, ասաց սպասուհուն։ ք*այց հենց որ վերչինս կա* մեց ավ հեռանալ, — չէ՛ ք չէ, թ ո դ միայն իշխանը ներկայանա, — հրամայեց նա նորեն և սպասուհին դուրս գնաց Մարզպետունուն հրավիրելու։

Թագուհու սիրտն սկսավ տրոփել, մի ներքին անհանգստություն պաշարեց նրան և դեմքի խաղաղ արտահայտությունն անհետացավ։

Նա վեր կացավ տեղից, նայեց արծաթե հղկված հայելուն և տե~ սավ, թե ինչպե и այլայլվել է ինքը։ Նրա շրթունքները դալկացել, այտերը գունատվել և աչքերը խաոնվել էին։

— Ւ՞նչ պատահեց ինձ... — հարցրեց նա ինքն իրան և սակայն լուր հարցին պատասխանել չկարողացավ։ Նրա մեջ այդ րոպեին Հարթել էին երկու հակառակ, իրար դեմ մրցող և իրար ճնշող զգա• ցումներ, դրանք թագուհու պատվասիրությունը և ամուսնու ա նձ ֊ նասիրությունն էին։ Երկուսն էր իրավատեր, երկուսն էլ զորավոր*.* Հարկավ, դրանցից մինը պիտի հաղթանակեր, բայց դեռ մինչև այգՀ որ չա՛՛փ հուզմունք, որչա՜ փ ալեկոծու թյուն պիտի խռովեին նրա հոգվո ծովը...

«Ի նչ լուր կբերե ինձ արդյոք ի շ խ ա ն ր ...մ տ ա ծ ո ւմ էր ն%օ- և ա/« մտածմունքը թունդ էր հանում նրա սիրտը.։ Ъш կամենում էր, այ1» , լսել, թե .թագավորը հաղթեց, թե Ամրամի ապօտամքէությաւնը.;

а * * , - * Ի • " - * « ք * " . * • « ! * * " ‘ " Л ' ’ 2 'ւ ճ Հ „ ~ լ կ ի : . ' Խ Г Ю . Ш Ь ։- 4 - Դ է Ի " ^ Կ Հ

ч И « - ‘ - п Р ^ п .Հա ՀձՀկփա֊՞ԻքՀք <~Ո 1-ГП Нгч-М*. № • ' > « «Л , Լ , ^ ! . К / , < ա , թ . ւ թ , ' * , Կ ^ Դ -Վ Կ Ь чЛ У - է ք * 1“ Г «

հ Ի - ^ ն՛ - հ - < ■ * ' ^ 7 7 1 Т„М»Ь/. +է «Л կկազմե ք "1"Վ ^ ‘ ք ««■“ < № • * “ ?ЧА-կ ո ս ա ր ա ն ը կ ա զ ա տ ե ի ն . . .

Ա յ ս բ ո լ ո ր ը ճ ի շ տ է ր >Բայ4 երբ նա Հանկարծ մ տ ա բ ե ր ո ւ մ է ր , թ ե ինչ պատճառից

է ա ռ ա ջ ա ց ե լ Ա մ ր ա մ ի ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ե ր բ մ տ ա ծ ո ւ մ է ր , ո ր

թ ա գ ա վ ո ր ն ա յ ս Հ ա ղ թ ո ւ թ յ ա մ բ ա վ ե լ ի և » պ ի տ ի Հ ա մ ա ռ ի յ ո ւ ր ռ

լ ո ր ո ւ թ յ ա ն մ ե է և Ս և ո ր դ յ ա ց ե ր կ ի ր ը ն ո ր ե ն գ ր ա վ ե լ ո վ Հ ա ճ ա խ պիաի ա ց ե լ ե Ա ս պ ր ա մ ի շ խ ա ն ո ւ Հ ո ւ ն , և , Հ ե տ և ա պ ե ս , բ ո լ ո ր ո վ ի ն թ ո զ ն ե ,

. ք ա ն ե ի ր ա ն . . . ա յ ն ժ ա մ ա ն ա կ ց ա ն կ ա ն ո ւ մ , ի ս բ ա ե փ ա փ ա գ ո ւ մ է ր ,

ս բ Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի ն Հ ա յ տ ն ե ի ր ա ն , թ ե թ ա գ ա վ ո ր ր Հ ա դ թ վ ե ց ա վ ,

թ ե ա ր ք ա յ ա կ ա ն զ ո ր ք ե ր ը ջ ա ր դ վ ե ց ա ն , թ ե Յ լ ի կ - Ա մ ր ա մ ը վ ե ր ջ ն ա ֊

կ ա ն ա պ ե ս տ ի ր ա պ ե տ ե ց Ո ւ տ ի ք ն ո ւ Ս և ո ր դ յ ա ց ձ ո ր ը ո ւ ր ա յ լ և ս Ա շ ո տ -

Ե բ կ ա թ ը ժ Կ ” Ր " ղ յ * 4 > * ն ե ւ ֊ Г Ч " ^ ' ա / Ա ս ^ ա մ Ի ն ա յ ց ե ՛

1 ե Հ 0 ' , գ ո ւ ց ե ա յ դ զ ո Հ ա բ ե ր ո ւ թ յ ա ն գ ն ո վ ե ս ն ո ր ե ն գ տ ն ե մ ի մ ա ն ֊

գ ի ն կ ո ր ո ւ ս տ ը . . . գ ո ւ ց ե ն ա մ տ ա ծ ե ՝ թ ե յ ո ւ ր Հ ա ն ց ա վ ո ր ս ի ր ո Հ ա մ ա ր

պ ա տ ժ ե ց ի ր ա ն ա ս տ վ ա ծ , և խ ղ ճ ա Հ ա ր վ ե լ ո վ վ ե ր ա դ ա ռ ն ա ն ո ր ե ն դ ե ֊

պ ի ի ն ձ , դ ե պ ի յ ո ւ ր ա մ ո ւ ս ի ն ն ո ւ թ ա գ ո ւ Հ ի ն , դ ե պ ի ա յ ն ս ի ր տ ը , ո ր

ա , ն ք ա ն ջ ե ր մ ա գ ի ն ս ի ր ե ց ն ր ա ն և ո ր տ ա կ ա վ ի ն շ ն չ ո ւ մ է յ ո ւ ր կ ո ր ա ծ

կեսը ն ո ր ե ն գ տ ն ե լ ո ւ Հ ո ւ ս ո վ , . . » ։

ա . . յ ա ա * մ . յ . , ս , է " ( «г Г - ч - ф . *и- .*‘Ч-ч-‘г 6<"т . М ш Г шЪе մ ա Ա , ^ Հ ա , . ս „ թե հ հ - и

, . ւրռ ,նա յ ,ա < ,ի է առան, նա ժկտ ների քնկերակ-

ց ո ւ թ յ ա ն ։

Գ և ո ր գ ի շ խ ա ն ը , ո ր կ ա ն գ ն ա ծ է ր մ ո ւ տ ք ի ա ռ ա ջ , տ ե ս ն ե լ ո վ թ ա -

գ ո ԼՀ ո ւ ն ՝ ո ղ ջ ո ւ ն ե ց ն ր ա ն խ ո ր գ լ ո ւ խ ա ա լ ո վ ե ա պ ա ե կ ա վ ձ ե ո ք ր

հ ա մ բ ո ւ ր ե լ ո ւ ։ « Я ~.ք«Ի շ խ ա ն ի լ ո ւ ր ջ և խ ա զ ա զ դ ե մ ք ը Հ ա ն գ ս տ ա ց ն ո ղ տ պ ա վ ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն

ֆ ս ր ա վ թ ա գ ո ւ Հ ո ւ վ ր ա *

— երկա՞ր սպասեցինք քեզ, իշխան, անշուշտ մեզ համար ուրախ լուր ես բերել, — ասաց նա սառը ժպտալով և աթոռի վրա բազմելով։

— Ուրախ լո ՜ւր ... այո՛, կցանկանայի բոթաբեր չլինել, բայց աստված...

— Ի՜նչ պիտի գուժես,— Հարցրեց թագուՀին անհանգս տ ո լ ֊ թյամր, աչքերն իշխանի վրա սևեռելով։

, — Թագավորն ազատված է. պետք է փառք տանք աստծուն։— Ի՜նչ կնշանակե այդ, իշխան, ուրեմն արքայական զորքերը

ջարդվեց ա՜ ն ։ Ամրամը Հաղթանակե ց .. .— Նա չՀաղթանակեց, բայց մենք ամոթալի պարտություն

կրեցինք։— Չեմ Հասկանում քեզ։■— Ամրամը մեզ պաշարեց մի կրճի մեջ։ Թագավորը փախչելով

ազատվեցավ, իսկ զորքերի մեջ կռիվ չեղավ։— Պատ մի՛ ր ավելի մանրամասնորեն,— հրամայեց թագուՀին։Եվ իշխանը սկսավ մի առ մի պատմել թե' յուր դիմումների և

թե' արքայի սպառազինման ու անՀաջող ընդՀարման բոլոր պատ­մությունը, ծածկելով, իՀարկե, ա՛յն ամենը, ինչ որ ինքը կարևոր չէր Համարում Հայտնել նրան՝ թ ե' իբրև թագուՀու և թե իբր ա մուս ֊ նու։

Երբ նա վերջա՛ցրեց, թագուհին շունչ առավ ե կարծես գոհ իշխ ա ֊ նի պատմածներից1 ասաց.

*— Ուրեմն արյուն չթափվեցավ... և սակայն թագավորը փ ա ֊ խավ, գլխակո՜ր,,, ամոթահա՜ր... այնպես չէ՜։ Փառք՛ ամենակա֊ բոզ աստծուն, նա դատում է արդարությամբ։...

Եվ թագուՀու դեմքի վրա փայլեց գոՀության մի ժպիտ, որից սակայն անբաժան էր դառնության կսկիծը։

— Մեծափառ տիկին, դու ինձ ապշեցնում ես. մի թե արքայի պարտությունը ուրախություն է պատճառում քեզ, — Հարցրեց Մարզ­պետունին թագուՀու խոսքերից բոլորովին շփոթված։

— Այո՛, Մարզպետունի՛ իշխան։— Ոայց այդ պարտության նախատինքը վերաբերում ՝ է ար­

քայական գահին և ... '— Եվ թագուՀոլն, այնպես չէ . այդ չէի ր ուզում ասել)'՛ ' - ՚— Այո՛, մեծափառ տիկինդ— ԹագուՀին այլևս Հետամուտ չէ փաոքիք այլ Հո՜դվո. հանգքՈյ֊

^ լ թ յա ն . . . Ա կ ա * այն ժամանակները, ելպ> իմ իղձերի է ր ™ *

Ա 7 Հ ի հ ա ղ թ ո ղ ն ե ր ն է ի ն Հ * * մ " ' մ > ^ ի մ հ " * ի ն

! Г Г ; Ш Հ , Հ Ա *ո ո ի * Հ-ՀԷԼ էի որոնում իմ երջանկությունը, որովհետև # [ա ն փ ո ր ձ ։ Իսկ այժմ այգ փառքն աաելի է դարձել ինձ, որովհ ա նոա гЬ- ր Դ Վ Ւմ ամենաթանկագին երջանկություկ կորցրի,

р 1 4 ’ թե մի դժբախտություն է հասել իմ թ ա գ ո ւ ն , -հա րցրեց

Մարզպետունին տարակուսելով,- Դժբախտությո՞ւն... Ո՛չ. ես շատ եո անիկ եմ. այդ գի

„ լ , գիաե Մարզպետունի իշխանուհին, գիտեն իմ պալատի կանայ-! ! իմ նաժիշտները... Այո՛, դուք ամենքդ գիտեք, բայց կամենու էիք, որ ես չիմանամ... Այնպես չէ', տեր Մարզպետունի, ֊հ ա ր ց ը * -հո թագուհին հեգնաբար ժպտալով,” Լ Ես., .չգիտ եմ ... մեծափառ տիկին. ինչի մասին է խոսքը,

թագուհին սևեռեց յո ,ր աչքերը իշխանի վյրա և մի վայրկյան լուո

նաւեւուո ետ' մեղմ ձայնով ասաց.- Ո ւ շ է արդեն, իշխան, մի՛ հոգար այԼ1ա իմ սրտի '

թ.ան մասին, Ես կարոդ էի տանել իմ վիշտը, եթե իմանայի, թե նա անհայտ է աշխարհին, Բայց քանի որ աշխարհն ինձանից առաջ է ծանոթացեչ նրան, ծածկելն այլևս օգուտ չի բերիր Դու մի զարմս, Ьшп որ քո բերած [ուրն ինձ ուրախացրեց, Այղ ուրախությու ը խավարող հուսո վերջին ճառագայթն էր, որ փայլեց իմ երեսին, դու-

ցև, հոլյս ոլնիս դու անհաջողության վրա, մե­

ծափառ տիկին, ֊հ ե տ ա քր ք ր ո ւթ յա մ բ հարցրեց իշխանը>_ Ինչ հո՛ւյս, լսի՛ր րեզ կասեմ, ՄինչԼ այժմ իմ ամուսնու մե

ես թագավորն էի որոնում, նրա հա ճութ յուններով ուրախանում,կ ա փառքերով պարծենում... Կարծում էի, թե դրա ք ! >որ երջանկություն պիտի բերեն ինձ, Բայց այժմ այժմ տեսնում եմ, թե որքաԴ խարված եմ եղել ես, թե ինչպե ս հաղթանակների աղմուկը, դափնիների փայլը, գահույքի շուքը,, արքայակա Հ Հ ձ թ յո ւն ն ե ր ը հատեր ցամաքեցրել են իմ երջանկության աղբյուրը, թե ինչպե՛ս * յ գ ամենի մեջ ես կորցրել եմ իմ ամուսնուն համայնաշխարհի մեջ միակ սիրածս կ ո տ ի ն ... Ե վ ա յժ մ , երբ տեղում^ եմ, թե ,բախտը երե՝ս է դարձրել նրանից, երբ տ ե ս ն վ եմ,

.փփ, .իրո պատճառով աստված նախատինք է « • է » * * '— 806 —

ուրախանում եմ, որովՀետե հաւէաաում եմ, թե գուցե հԽզթփաֆ թագավորի, անարգված գահակալի մեջ գտնեմ վերջապես ֆմ կորցրած ամուսնուն, զարթեցնեմ նրա մեջ խիղճը... շունչ տամ, թերևս, նրա մեռած սիրուն...

— Երբեք, մեծափառ տիկին, երբեք չէի հուսալ, թե մեր ընդ- հանուր դժբախտության միջոցին դու քո վիշտը կհիշեիր... — նկա­տեց Մարզպետունին, ցանկանալով թագուհու տխուր զրույցն ընդ­հատեր

— 0’ , դու զարմանո՞ւմ ես, ուրեմն, սիրելի իշխան, որ ընդհա­նուր դժբախտության ժամանակ ես իմ անձն եմ տեսնում և իմ թըջ- վաոու թյուն ը ողբում. Զարմանո՞ւմ ես, որ թագավորի պարտու­թյամբ հայրենիքին հասանելիք վտանգր ինձ չէ սարսափեցնում, որ անտերության մատնվող ժողովրդի թշվառությունն իմ սիրար չէ հուզում... Մի' զարմանար, անբնական ոչինչ չկա այստեղ. Ես մի սիրտ ունեի, որ նվիրված էր Աշոտ դյուցազնին, նա այդ սիրար ջախջախեց՝ իմ սերը դավաճանելով. Այդ դեպքից հետո ես դարձա անզգա, իմ կրծքի տակ, սրտի փոխարեն, թաքնված է այժմ մի դիակ, միթե կարելի՞ է պահանջել, որ դիակր շնչե, կամ զգա ... Ես, այս՛, սիրում էի իմ ժողովուրդը, սիրում էի իմ հայրենիքը ջերմ, անսահ­ման սիրով, պատրաստ էի զոհել նրան ամենր, ինչ որ ունեի թան­կագին և անփոխարինելի, պատրաստ էի զոհել նրան նույնիսկ իմ կյանքը.,. Բայց այդ ժամանակ Աշոտն ինձ հետ էր. նրա շունյք բոցավառում էր դեպի հայրենիքն ունեցած իմ սերը, նրա հոգին թևապարում էր իմ շուրջը և մարմնավորում իմ լավագույն մտա­ծությունները.., Այժմ նա չկա. Աշոտը մեռավ ինձ համար և նրա հետ միասին կործանվեց այն աչխարհր, փլեց այն երկինքը, որ ամ­փոփում էի ես այդ դյուցազնի մեջ... 0 , մի մեղադրեք ինձ, մի նախատեք իմ թշվառությունը և մանավանդ թե խնայեցեք,., Ոչինչ, ոչինչ մի՛ պահանջեք մի թշվառ, լքյալ և նվաստ աք յա լ կնոջից.,.

Այս խոսքերի վրա թագուհին հանկարծ փղձկեց ավ և թաշկինակն աքերին սեղմելով սկսավ արտասվեր

Իշխանը նայում էր նրան լուո к տխուր, զգում էր խեղճ կնոք վշտի մեծությունը, նրա ներքին, հոգեկան տանջանքները և 11 ակ աքն չէր կարողանում նրան մխի թարեր

՛ Երկար լւ*ւո սպասելուց ետ նա. վեքդապես հիշեց> որ Վահրամ ձէպհւՀէ սպասում է իրան և ոբ ինքն « նա խոքհ*ւրգ ունեին ~թա-

էա։ . ն Հ . ւ . հւնգ՚րի կ ա ր Խ ք ո ւ թ ,^ ւ մամանակի П ~ Л “ ֊Լ ւ է թ Ա ր ո ւ մ ի ր ա ն թ ա գ ո ւ Հ ո ւ վ , ա ե ր ո վ ե ր կ ա ր «■ » »< */“ •ձ ^ »««- , - » » - < Ա Հ - մ ո զ կ ե ր ^ , ն ո վ ւ մ , ո ա վ * — *<■

_ <■„ * „ 4 „ . մ ե է ա փ ա ո թագուՀի, վ ա ղ , , , , < ա , ա ն ի Է ի ն Ի .

„ ա ն ց մ ա ս ի ն , կ « - * ™ * | <№ Հ ա մ ա ր ձ ա կ վ ո ւ մ , - Ր ք Է ւ

ի ձ Հ ^ Լ մ է ի ն ն ա խ ' 4 ա ա է ա Դ տ . , « « ■ * ‘ Л Г 'И " '. ‘ ք " '^ Հ \ Ա 4 # ^ «А "А г М ' Н Г шմ ա ա է ո ւ թ , ո ւ ն ր մ ի < ա կ ա ն „ ք ե , ե „ ա 4 ա Հ ր ա մ ա ն ք պ ա - Հ , А“„մենաէանր կերպով Ի°Կ եթե ոլ. լ-ի ր է " * - “ !Ի >։ Л “ <Л խ ր ՜

Հ ր ր դ ի ^ ^ ^ կ ա մ ե ն ո ւ մ ա ս ե լ , — Հ ա ր ց ր ե ց թ ա գ ո ւ հ ի ն թ ա շ կ ի ն ա կ ը

արտասվաթոր աչքերից հեռացնելով,_ մաաին հիւԿ « տխրելն ավելորդ Է այլևս, մեծա-

փաո տիկին, ով որ կարողանում Է արիաբար համբերել ա Էլ ը կոճում Է բախտի կամակորությունը, Անցյալն անդար Է, այդ դ գիտես, այժմ ապագայի մասին պիտի հոգանք..ւ ^

— Ի՞նչ, դու կարծում ես, թե նորեն պիտի կարողանա и ար­քայիդ յուր ընտանիքի գիրկը դ ա ր ձ ն ե լ , - ընդհատեց հանկարծ թա-

գուհինէ է... _ Յուր ընտանիքի գի"րկը ■ այո ։

— Ի՞նչ ձևով, ի՞նչ եղանակով, նա ինձ չէ սիրում...Իշխանը կանգ առավ և սկսավ տարակուսական հայացքով դի-

փ * * + * ֊ ^ նեէ է, որ զղջում է արդեն... ասա՛, իշխան, ասա , ոչինչ մի ծա -

կիր ինձանից,_ Մենք միմյա նց չհա սկա ցա նք, մեծա փա ռ թա գուհիէ

— Ինչպե՜ս, արքայի մասին չէ“ քո խոսքը*

— Այո՛,— Ուրե՞մն,- Ե ս ա սա ցի, թ ե ա պ ա գա յի մասին պիտի հոգա նք, դու ի™

„նգհա տ եցիր, ա պ ա կա մենում էի հա րել, թ ե ա յժ մ մ եծ ցա վեր ունինք,

նրանց հոգը պիտի քաշենք,— Ասացիր՝ արքային յուր ընտանիքի գիբկՔ պ իա իԴ»Ր

— Ա յո ՛, մեծափա ռ տ իկին, ա յդպ ես ա սա ցի, թա յ§ չէ *

_ « « -

ված նրա ընտանիքի սահմանն ընգլայնել է շատ. արքայի ընտանի- քը համայն ազգն, է կազմում. Նրա գիրկը պիտի դառնա նա<

Թագուհին մի անհանգիստ շարժում արավ և աթոռի մեջ ուղղվե- լով դժգոհ եղանակով հարցրեց.

_ Մի՞թե թագավորն այղ ընտանիքի գրկում չէ գտնվում այժմ,

֊ ո ’ չ՛ . ,

_ Ինչպե՞ս, չասաց ի՜ր, թե նա Ամրամի հետապնդություններիցփախչելով հասել է Կաքավաբերղ և նստել այնտեղ,

— Այդպես ասացի,— է ՜, Կաքավաբերդը Սյունիքում չէ՞. Սյունիքը Հա-յասաւզնի

նահանգը չէ ,— Այդպես է, մեծափառ տիկին, բայց թագավորը չէ կամենում

այլևս վերադառնալ Ոստան, նա քաշվել է Կաքավաբերղ այղֆոե- ղից երբեք չելնելու պայմանով,

— Ի՜նչ նորություն է այդ, չեմ հասկանում։— Թագավորը հուսահատ է սաստիկ. Ամրամի երեսից փախուստ

տալը ամոթահար է արել նրան. «Այսուհետև, ասում է, ես ո՛չ սուր կհանեմ, ո՛չ գահույք կբարձրանամ, իմ իշխանները ամոթապարտ կացուցին ինձ աշխարհի աո այ, թո՛ղ նրանք ուրեմն պատասխանա­տու լինին իմ երկրի ավերման»։

— Իշխանները,,, մի՜թե իշխանները ամոթապարտ կացուցին նրան, — դառնությամբ հարցրեց թագուհին,

— Հապա էլ ո ՞վ ... Եթե նրանք միաբան լինեին թագավորի հետ, Յլիկ.Ամրամը չէր համարձակվիլ ապստամբել, ափխազցիք չէին միանալ նրա հետ

֊Ի ՜ ն չ պ ե ս մոռացկոտ ես դու, իշխան.— ընդհատեց թագու­հին. — մի՞թե չես հիշում մոտիկ անցյալը. Չէ' որ երկու ամիս առաջ ամենքն արդեն արքայի հետ էին։ Արաս տագրս ու Աշոտ սպարապե­տը հաշտված էին, նախարարները բարեկամ էին. և այգ ընդհանուր միության շնորհիվ էր, որ թագավորը կրկին Դվինն առավ և հագա­րացիներին այդտեղից հալածեց։ Դուք մինչև անգամ հաղթության աոնեբ կատարեցիք Դվինում։ Եվ սակայն Ամրամը հենց այս հաջո­ղության ժամանակ ապստամբեց... Ի նչն էր պատճառը։

Մարզպետունին լուռ նայում էր գետնին։— Գոյ. չե՜ս կամենում պատպսխանեէ*— ես ^աւքեմ֊ -гг պատ-

ճաոն այն էր, որ իմ ի ֊ք ո թագավորը հեռացել էր արդեն առաքինու-- а д а -

1 4 *Мо1г«| Մ ա րզպ ետ ունի

0 , ան ճանապարհից, որ նա անխղճաբար կործանել էր յուր և ընկերդ ընտանիքը, և աստված պա„Հեց նրան Հենց այն ժամանակ, երբ նա կարծում էր, թե ինքն արդեն ամենազոր է և թշնամիներից ա պ ա ֊ հովված, թե նա կարոդ է գործել ամեն չարիք և մնալ անպատիժ. Նույնիսկ այն միջոցին, երբ բախտը Հաջողեց նրան մայրաքաղաքն աոազդիներից թափելու, նա, փոխանակ աստծուն գոՀության պա. տարադ մատուցանելու, փոխանակ դեպի Երաղգավորս, յուր ընտ ա ֊ նիքի ԳԻՐԿԸ վերադառնալու, և այս թշվառ, խոցոտյալ սիրտը մի փոքր մխիթարելու, նա դարձյալ դիմում էր դեպի Ուտիք, որպեսգիԴվնո մե, ունեցած հաջողությանց խրախճանին մասնակից անե Ցլիկ-Ամ֊ ըամի կնոջը, Սևորդյաց Ասպրամին... Եվ ահա հենց այդտեղ աստու- ծո ձեռը ծանրացավ նրա վրա. դեո Ուտիքին չՀասած լսեց որ Ամ- րամն ապստամբել է իրանից... Այդ գույժը նրան չվախեցրեց նրա հպարտ հոգին աստուծո առաջ շխոնարՀվեց. նա դիմեց եգերացի- ներին և զենքի ուժով կամեցավ վանել այն արդար ձեռքը, որ պատիժ էր չափում իրան... բայց սխալվեցավ. նա չէր կարող կռվե, ա ստ ո,֊ ծո Հետ, Եվ այդ էր պատճառը, որ վերջ ի վերջո ընկճվեցավ և ա մոթա ֊ Հար փախավ յա ր իսկ զորքերի ձեռքից. Այժմ, ասում ես, աքավա- ք ար նստած' մեղադրական է կարդում յուր իշխանների դեմ, Ւայց իգուր. նա իրավունք չունի մեղադրել ուրիշներին, նա ինքն է թե .ուր և թե' մեր դժբախտության պատճառը... Եվ անշուշտ ինքն էլ խոստովանում է այդ և, երևի, գուշակում, որ աստված այլևս չպիտի Հաջողի յուր ոչ մի ձեռնարկությունը.. այդ պատճառով ինքն իրա դատապարտ А, է ա նգործությա ն...*

- Ա յդ Ր ՞լ՞Ր Օ ճԻ2տ մեծափառ տիկին, բայց ի նչ անենք այժմ, ձեոքերնիս ծալած նստե՛նք, Չէ" *ր երկիրը տագնապի մեջ է,

— Արեք, ինչ որ կարող եք,— Կանենք. րա(ց դու մեզ պիտի օգնես,

* ԵՎ հ ա , ն մ օրե Հետե և անդր (<ետ փ ա խ ս ա ,ա ն Հերեսա ց Յէի կ ն ֊Ա մ ր ա մ ա)

Н ш к ш Ь , ա „ ա վ ա % ա , կ . ա ի - Р щ Ь и Ь „ Ь Ц Ь և *«.*,*. ի%է

ե թ ե ղայէ, япг էաիւէւ Ե*. . .մ փոխառա, և զքաղցրութւուն պաշաամանն ասօ,ուծո հանձնե ի РШВ վբատ11, 6 Ըսա գինակի զ ա մ Բ ա ր տ ավան կամ» կ ա մ Հ ւէ ր է ո Հ

Г Г . . . . . . цт ‘тЛ. т -- 2 1 в -

... . ֊ Ե՝Ա, -— Այո՛, մեծէսփաէէ թագուհի, ՝—т-. Ի՜նչ կարող եմ ահեր Քեղ ասացի, թե մի թշվաո կին եմ ես,

19լին չ մի՛ պահանջեք ինձանիցէ— Իսկ ես միայնակ կարո ղ եմ գործեր Թագավորն անշարժ

նստած Է Կաքսւվաթարոէ ւք Աշոտ սպարապետն ամրացել Է Րաղա բանում. Արաս ^արքաեղբայրը քաշվել Է Երաղգավորս. Մոկաց տերն ու Անձևացյաց նահապեաը պաշտպանում են միայն իրանց լեոներր. *հագիկ Արծրունին Վասպոէ րականից դուրս հայություն չի ճանա- չում։ կաթողիկոսը փոխանակ միջնորդ լինելու և իշխանները համա- խմբելու , եկել, ապաստանել Է Գաոնիին. դու Էլ ահա* հրաժարվում Ьы գործակցությունից * իսկ այս ընդհանուր անշարժության ժա ֊ ւքանակ Նսըրն եկեի գրավել Է Գվինը ե յա ր ասպատակները սփոել ամեն կողմ... Էլ ի՞նչ ունինք մտածելու, կործանենք ուրեմն արքա­յական գահը և գնանք խոնարհենք արաբական դրոշակի առաջ.

Մարզպետունին յուր խոսքերն արտասանեց այնպիսի մի բա * ցական չութ յա մբ, որ թագուՀին ցնցվեցավէ

— Ի“նչ Է իմ անելիքն, իշխան, — հարցրեց նա ճնշված ձայնոՀ,— Գործելու օրինակ տաք նրանց, որոնք նստած են անդորձ։— Ւմ սիրտն այնքան Հուզված և միտքս այնպես խռոված Է,

аР ՈԺ^1 գուշակել չեմ կարող։ Ասա՛ պարզ' ի՞նչ Է իմ անեվիքր:— Ես վերադարձել եմ այստեղ Գարդմանա բերդակալ Վահ.

րամ սեպուհի Հետ, Մեզ Հավատարիմ մնացող իշխանների մեջ դա ամենից անձնվերն Է, աչքի առաջ ունենալով մեր արդի ճգնաժամր, մենք որոշեցինք սեպուհի հետ միասին դիմել ամրոցաբնակ իշխան­ներին և ամեն՛ մեկից մի կամ երկու գունդ զորք առնելով' բանս.կ կազմել և դաշտն իջնել, Ինչպես գիտես, բերդերի մեջ եղողներն ապահով են թշնամու հարձակումից, բայց անամրոց քաղաքներր. գյուղերն ու ավանները մնացել են անպաշտպան, երկրի ժողովուրդը գտնվում Է ուղղակի մերկ սրի առաջ, պետք Է շտապել օգնության հասնելու նրան,

— Ես չ ե մ խ ա ն գ ա ր ո ւ մ ձ ե զ . գ ն ա ց ե ք , աստված թ ո զ Օբհնե ձեր

ճանապարհը։— Աստված կօրհնե. նա մեզ կայակցե. բայց ամենից առաջ թ ա ֊

դուՀին պիտի զրկվի յուր մի քանի վաշտերից,ի՚՚նէչ^ զոլ կսէմեկում ես Գաոնին յուր պաՀակներից զրկե՜լ,

- и к -

■ _ * м л , Н М * « л * - * * ' * ։ - * ■ + > - ' :

՛էր , , .ր վրա , ^ , а н , Կամ մյո,ռ քերդերը պա;ապս,ն.., թ,ա

" Հ Հ Ս « » • - ^ * * - * ■ * ■ * ■ « »»■Л Ь „ < * ա կ ռ վ ե լ և թ ե ’ բ ե ր դ ե ր ը պ ա շ ա ր ե ր

՝ 1 ն Լ , Ժ Կ ^ ռ -»»■ " կ "■■« " "տ ա ս խ ա ն ե ց ի շ խ ա ն ը վ ս տ ա հ ա բ ա ր ։ ւ „ Լ , ա Ա

թ ա գ ո ւ հ ի ն լ ռ ե ց ե ս կ ս ա վ մ տ ա ծ ե լ . « Կ ա տ ա ր ե չ ա ր դ յ ո ք ի շ խ ի

խ ն : , ի ր ր , թ ե ՜ » չ * >Մ ի թ ա ն ի վ ա յ ր կ յ ա ն ի ց ե տ ն ա հ ա ր ց ր ց ՝

__ Ո ւ ր ի շ ո ւ մ ի ՜ ց հ ո ւ յ ս ո ւ ն ի ս զ ո ր ք ա ո ն ե լ ո ւ ,

- Ս պ ա ր ա պ ե տ ի ց , Ա բ ա ս ի ց , Ս յ ո ւ ն յ ա ց տ ե ր ե ր ի ց , Ա ն ձ և ա ց ի

րֆց т— Ի ս կ ե թ ե ն ր ա ն ք մ ե ր ժ ե ն ,

_ ծթէ թ ա գ ^ թ — ^ "! "* Փ_ ,Ա « , * յ . , — (■№■ թեկ- ՛Ч Р-1-Г ֊ * ' •

ո ա բ ա ր պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց թ ա գ ո ւ հ ի ն ։

Ի շ խ ա ն ը խ ո ր գ լ ո ւ խ տ ա լ ո վ շ ն ո ր հ ա կ ա լ ո ւ թ յ ո ւ ն հ ա յ տ ն ե ց ն ր ա

ւյ, թ ա, „ լ դ ն СЬ , , Л ե3 *Է ր վ »■ Г И Г “ Р , “ *Г ՛ •

յ -ш п Ь գ ո ր ծ ե լ ո ւ ե ղ ա ն ա կ ն ե ր ը ո ր ո շ ե ր

կ ա մ ե ն ո ւ մ Է ն ե ր կ ա յ ա ն ա լ ի ր ա ն ։ * ք ւ _ * &

^ ֊ թ ո ՛ զ շ ն ո ր հ ր ե ր ե , - ա ս ա ց թ ա գ ո ւ հ ի ն և

դ ա ո ն ա լ ո վ ա վ ե լ ա ց ր ե ց . - ш Ь 2 » . Ч » Վ ե հ ա փ ա ռ ն Է լ կ օ գ զ

խ ո ր հ ր դ ո վ ,— Ա ն դ ո ւ դ տ , — հ ա ր ե ց Վ ա հ ր ա մ ս ե պ ո ւ հ ը ։

' Բ ա յ ց Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի ն չ պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց , ն ա ն կ ա տ ե լ Է ր , ո ր ս պ ա ­

ս ո ւ հ ի ն ն ե ր ս մ տ ա վ դ ա հ լ ի ճ ա յ լ ա յ լ վ ա ծ դ ե մ ք ո վ և ա յ դ պ ե ս Էլ դ ո Р

, Հ , Երևի կ ա թ ^ Կ " » ! 1 - ւ Ւ * г < ; ~ ս ր Հ - " Ւ * < 2 ? % .

ն ա ր Բ ա յ ս ա յ դ ա ն հ պ ն գ ս տ ղ ւ թ յ ո ւ կ ո չ թ ե յ ո ւ ր , ա յ լ թ գ

լ „ „ պ ն 4 ի ի Դ т И - ч 1 - ч И ■ > " * « г '<■Հէ , օւօ

_ Հրամայի՛ ր մեզ, տիրուհի, րնդաոաջել հայրապետին, — ասացԳևորգ իշխանր տեղից վեր կենալով. Նա կամենում Էր շտապեք ե մի վայրկյան առաջ տեսնվել կաթո՜ղիկոսի հետ։

— Ընդառաջեցեֆ, — ասաց թագուհին.Բայց հազիվ թե իշխանն ու սեպուհը հասան դահլիճի դոանր ե

ահա' ներս մտան Վեհափառի գավազանակիրը, ավագ սարկավագ, ները, ապա ինքը կաթողիկոսը, Դռան ՛եպիսկոպոս Սահակր և մի թա­նի ուրիշ վարդապետներ։ Դրանց հետ միասին գալիս Էր և մի անա­պատական՝ դեմքն ու ձեոները ՛արյունոտ, վիրակապերով փաթաթած և վեղարն ու քուրձը պատառոտած։ Նրա տխուր, գունաթափ ղեմրր ծանր տպավորություն Էր անում տեսնողի վրա,

__ Ա յս ի՛նչ Է ,— րացականչեց Մարզպետունին և աոաչ ան­ցավ, կարծես կամենալով անապատականի մուտքն արգելեր

— թո՛ղ դրան, իշխան, թո՛ղ որ թագուհին մեր թշվառությունը տեսնե, — արգահատական ձայնով խոսեց կա թողիկոսը։

— Այղ ի՛նչ Է, — առաջ գալով րացականչեց թագուհին։— Գազան հագարացիները Այրիվանքը բանդել, ավերել և միա­

բաններին զարհուրելի տանջանքներով նահատակել են։ Միայն սրան’ այս ապա թախտ վարդապետին թողել են կենդանի, որ թե յ իւր վերքերի ցավից տանջվի և թե' լուր բերելով մեր սիրտը կսկծեցնե, — խղճալի ձայնով հայտնեց կաթողիկոսը և աջը համբուրելու տալով թագուհուն և իշխաններին, բազմեց նախագահ աթոռի վրա,

— Ինչպե՞ս պատահեց այդ. ինչո՞ւ ոստիկանը բերդերր թողած* Այրիվանքի վրա Է հարձակվում, — շտապով հարցրեք) Մարզպետու­նին,

Կաթողիկոսը չպատասխանեց. նա նայում Էր թագուհուն, կար­ծես հուսալով, թե վերջինս ավելի անմեղ հարց կանե իրան,

— Ինչպե՞ս պատահեց այդ բոլորը, պատմիր, — գիմեր թա ­գուհին վիրավոր անապատականին։

— Պատմի՛ր, Մովսես վարդապետ, պատմի՛ր մեծափառ թա ­գուհուն գազանների բոլոր արարքը, — հրամայեց կաթողիկոսը, անհանգիստ շունչ քաշելով,

Մովսես վարդապետն առաջ անցավ և չնայելով յուր վիրավոր яւ անկար վիճակին, սկսավ իրան հատուկ աշխռւժով պատմեք հա­գարացիների հարձակման և յուր ընկերների նահատակության բո­ր բ պատմությունը, չմոռանալով մինչև անգամ արի նահատակ-

- 213 -

ն ե ր ի մ ա հ վ ա ն ժ ա մ ո ւ մ ա ր տ ա ս ա ն ա ծ վ ե ր ք ի ն խ ո ս ք ե ր ը , ո ր ո ն ք հ ո ւ ֊

Ղ Կ Ի ե ր Բ վ ^ դ Հ ե Հ ^ Լ պ ա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ա վ ա ր տ ե ց , Գ և ո ր գ

Լ, մոտենալով կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ն ' հ ա յ տ ն ե ց ,

ո ւ ս տ ի և խ ն դ ր ե ց ն ր ա ն ' հ ե ռ ա ց ն ե լ դ ա հ լ ի ճ ի ց յ ո ւ ր հ ե տ և ո ր դ ն ե ր ի ն

բ ա ց ի Դ ո ա ն ե պ ի ս կ ո պ ո ս Ս ա հ ա կ ս ր բ ա զ ա ն ի ց և Մ ո վ ս ե ս վ ա ր դ ա պ ե ֊

տից >Վ ե հ ա փ ա ռ ը կ ա տ ա ր ե ց ի շ խ ա ն ի խ ն դ ի ր ը ։

Ե ր բ ա վ ե լ ո ր դ ա ն ձ ի ն ք ը հ ե ռ ա ց ա ն , Գ և ո ր դ ի շ խ ա ն ը վ ե ր կ ա ց ա վ

տ ե ղ ի ց և թ ո ւ յ լ տ վ ո ւ թ յ ո ւ ն խ ն դ ր ե լ ո վ թ ա դ ո ւ հ ո ւ ց ո ւ կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ց

հ ե տ և - Լ ս խհ ո դ և ռ ր հ ա յ ր ե ր ը կ ա տ ա ր ե լ ե ն ա յ ն պ ի ս ի մ ի գ ո ր ծ , ո ր

մ ե զ ա ն ի ց Ո , ո ք ի ր ա վ ո ւ ն ք չ ո ւ ն ե ր ն ր ա ն ց ի ց պ ա հ ա ն ջ ե լ ո ւ , Ն ր ա ն ք

խ մ բ ո վ ի ն մ ա տ ն վ ե լ ե ն թ շ ն ա մ ո ղ ս բ ի ն , ի ր ա ն ց ե ղ ր ա յ ր ց

Ա , ի Ա ի 9 « Ո ^ թ ^ ե ր ը պ ա հ պ ա ն ե ի հ ա մ ա ր , Ա յ ս ա ն զ ե ն հ ո ­

գ և ո ր ա կ ա ն ն ե ր ը ց ո ւ յ ց ե ն տ վ ե լ ա շ խ ա ր հ ի ն բ ո ^ ր ա ն վ ե ր

հ ո ւ թ յ ա ն մ ի օ ր ի ն ա կ , ա պ ա ց ո ւ ց ե լ ո վ , թ ե բ ա ջ հ ո վ ի վ ր գ Ի տ

« ղ ն ե լ զ ա ն ձ ի ն ս ի վ ե ր ա ո չ խ ա ր ա ց . . . » , Ա յ ս պ ի ս ո վ ն ր ա ն ք բ ա ր կ ա ց -

ր ե , ե ն հ ա , ե կ ե ղ ե ց վ ո փ ա ռ ք ն ո ւ պ ա տ ի վ ը , և հ ե տ և ե ր վ Ղ " 9

շ ա վ ղ ի ն , դ ա ր ձ ե լ ե ն մ ե զ հ ա մ ա ր պ ա ր ծ ա ն ա ց ա ս տ ե ղ . . . Ա յ ս բ ո լ ո ր ը

Լ լ . բ ա յ ց մ ե ն ք Ի ՞ ն չ ե ն ք ա ն ո ւ մ , մ ե ՛ ն ք , ժ ո ղ ո վ ր դ յ ա ն ա ռ ա ջ ն ո ր դ ֊

Ա ր ս . մ ե ՛ ն ք , ո ր ո ն ց ձ ե ռ ք ը ա ս տ վ ա ծ ս ո ւ ր է ո , վ ե լ և կ ա ռ ա վ ա ր ե լ ո ւ ո ւ

պ ա շ տ պ ա ն ե լ ո ւ ի ր ա վ ո ւ ն ք ։ „ с ք ք А „Ի շ խ ա ն ը ն ա յ ե ց կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ն և ա պ ա թ ա գ ո ւ հ ո ւ ն , ն ր ա ն ք ր ֊

ն ո ւ ս ն է լ հ ա ռ ա ծ է ի ն ա չ ք ե ր ը յ ո ւ ր վ ր ա , , ք . _֊ Մ ե ն ք ո չ ի ն չ չ ե ն ք ա ն ո ւ մ , - շ ա ր ո ւ ն ա կ ե ց ն ա ե ռ ա ն դ ո վ .

կ ա յ ա ն ո ւ մ ե ն ք ա յ ն , ի ն չ ո ր ա մ ո թ և ն ա խ ա տ ի ն ք է բ ե ր ո ւ մ հ ա յ ա ն ֊

վ ա ն ր ։ Մ ե ն ք բ ա շ վ ե լ , ն ս տ ե լ ե ն ք մ ե ր բ ե ր դ ե ր ո ւ մ

մ ե զ պ ա հ ա կ գևդերով, ա պ ա հ ո վ ե լ ե ն ք թ շ ն ա մ ո ւ հ ա ր ձ ա կ ո ւ մ ի ց ի ս կ

ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ն ո ւ ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ը թ ո ղ ե լ ա ն տ ե ր ո ւ ն չ , ա ն պ ա շ տ պ ա ն կ ա մ

ա վ ե լ ի ճ ի շ տ ն ա ս ա ծ , մ ա տ ն ե լ ն ր ա ն թ շ ն ա մ ո ւ ս ր ի ն . . . Ա յ » է " Ր Դ է Ք

ա ռ ա ջ ն ո ր դ ի ի ր ա վ ո ւ ն ք ը ։

Ի շ խ ա ն ն ա յ ս ա ս ե լ ո վ ս և ե ռ ե ց ա չ ք ե ր ը կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի վ ր ա ։ ^

Վ ե ր ջ ի ն ս հ ա ս կ ա ն ա ք ն ր ա հ ա յ ա ց ք ի ն շ ա ն ա կ ո ւ թ , ո ւ ն ը շ տ ա -

' " - ք խ— 214 —

— Ուր է թագավոր"ը, — վրդովված բացականչեց Մարզպետու­նին, — կասեմ, թե ուր է նա։ Թագավորը յուր իշխաններից թոզ-, ված, ապստամբներից հալածված* նստած է Կաքավաքար։ Նա и յ* տեղից դուրս չի դալ, նա է՛ ւ սուր չի մերկացնիլ, էլ դրոշ չի բարձ­րացնի լ. հուսահատությունն ընկճել, խոնարհել է նրան... Բայց ո՞ւր է կաթողիկոսը, հայոց հայրապետը, մեր հոգևոր զինվորության վեհափառ գլուխը...

— Իշխան... տեսնում ես, որ նա քո աոջճդ է . . . — ծանրու­թյամբ, բայց ընկճված ձայնով նկատեց կաթողիկոսը։

— Իմ առջև, այստե՛ղ, Գառնիում, այնպես չէ ՞... Բայց ինչո՞ւ համար...

— Ո՞ւր կկամենայիր, որ նա լիներ։— Դվինում, մեր կաթողիկոսարանում։— Բայց ոստիկանը ծարավ է իմ արյանը, նա կամենում է ինձ

սպանել։— Նա հետևում է քեզ միայն այն պատճառով, որ դու խույս ես

տալիս նրա երեսից։ Նա քեզ չէր վնասիլ, եթե դու փառոք նստած լինեիր հայրապետական գահի վրա, և, մինչև անգամ, միջնորդ հան­դիսանայիր նրա և հալածվող ժողովրդի մեջ։ Քո երկչոտ փախուստով դու գրգռել ես նրա զայրույթը ե ստիպել, որ նա բարկության թույնը թափե անպաշտպան անապատականների վրա։

— Ես չէի կամենում հեդանալ Այրիվանքից, բայց աստված ինձ հրամայեց,

, — Աստվա՞ծ,— զարմացած հարցրեց իշխանը։— Այո՛, աստված, այդ ամենքր գիտեն, այդ գիտե և թագուհին,

եկ պատ մեցի նրան։— Այո՛, իշխան, աստված հրամայեց, — խոսեց Դռան եպիս­

կոպոսը և սկսավ պատմել կաթողիկոսի Այրիվանքից հեռանալու ե արևի խավարման բոլոր պատմությունը։

Երբ նա վերջացրեց, իշխանն ասաց.— Հավատում եմ այգ հրաշքին և խոնարհում աաոուծո զորու-

Р/ան առաջ։ Բայց դուք էլ պիտի հավատաք, որ եթե աստված այս­պիսի օրում խնայում է առաջնորդի կյանքը, խնայում է միայն նրա համար, որ այդ կյանքը նա գործ գնե ժողովրդի օգտինւ Իսրայելացի մանկան ց ընդհանուր կոտորածի ժամանակ նա Նեզոսի ալիքներից հրաշքով ազատեց ՚ ՛մանուկ Մովսեսին և պատսպարեց նրա ն

- 215 -

* • ք . ™ է * * * " < " " ■ , է ր* .թ ,« ձ ի տ /»т Ац^ччг Փքհէ4 Ա ւ" “ ' “ • ^ ՞ ; '_

՝ _ « , , 4 Ա ք, հ խ ա ն , ֊պ ^ , խ ա է ե է կաք/пЩ |»«С, Р-И

Լ ™ « Ц - А«* ‘ " 1-‘ ‘ К - и ^ Т ’ V 4 * 7 “ !՛■ ■ * " о . , . , 1 » , « V - « ■ " ' ( " ‘ " ք գ - Վ - ^ Կ ^ ’ ! • ;

1 . . .Հ , . . 4 " “ " * “ ' ■ г ' ' ժ * 7 Т , 7 . .խ. Հ է մ . . թ Ր . կ , |Ч «*. ” 1'Ч ь*

„ : „ А> . . 4 - , М г “ ге< ^ <■ Վ“ " ? : Հ “ձ \

. ի ք 1կ,~.ի. Կ - Ь . М г - ‘ ‘ А * « ” « ‘ ք ^ " 7 Շ ՜ ւ

Ճ ^ ^ Н А ь “ М “ > “ “ ' ' ՚ м ‘ Հ ՚ձ1 ' յ . ս է р , ь м 1 Л гА ‘ /■'■«А». < М ‘ ‘ . 7 "1 „ 1 ц А » . - я ч А “ < ^ * " " 1 " « 7 ^ ‘ Г " 4” ‘ “Լ ա Հ կՀալաա, մէ,ա կիՏ , « Л Л Л Л . ф 1 , ' է^7 Г1'’ 7 /»է „ ՛ պա։ ապանւ,.վ' Ь “ г« ч “ ‘ *‘ ь“ ‘ Л ” 1» <•ոենհ կախածները, տունն ու ընտանիքը...

_ Բանավոր Է իշխանի խորհուրդները, Վեհափառ տեր, - ասաՏ

Սահ- ^ա նհրա ժ եշտ ՝ հետևել անմիջապես այն խորհրդին, - հա-

Րե\ 1 1 ԴՈկաթողիկոսը լուո Էր, աչքերը դահլիճի դռան հառած,֊ Ոչ Ո Ք ինձ չի լսիլ, ոչ մի իշխան զորք չի անջատիլ յուր բեր-

ոեոհ* ֊խ ո ս ե ց վերջապես կաթողիկոսը, իշխանին դաոնալով,— Թոդ Վեհափառը կատարե յուր պարտքը, և երբ րա չ

լսիլ, այն ժամանակ «արյուն ձեր ի գլուխ ձեր» ա„ձՀ»<քնկատես Մարզպետունին,

— Ոստիկանի հրոսակները բռնած են Շիրակի ա ապ ր „ „ „„шЬл/Л, կարող եմ ես անցնել և դնալ Երաղգավորս, Բադաըա կամ իջնել Աղձնյաց երկիրը, ֊ պատճառաբանեց

Վահրամ սեպուհը, որ մինչև այն լուռ նստած Էր, վեր թռավ

ո հո և այխուժով բացականչեց. ^_ ե , է ե1՛ *եՀա փ *« տեր, իմ վանաէգա/ւի.*'

է ^ վ . ; . Հ * « ч - ւ » * * ժ ս - > г * * * 1 * *վրա,

_ 216 -

Կաթողիկոսը նայեց սեպուհին և չկարողանալով ուրիշ առար, կություն անել, ասաց.

— Թող մեծափառ թագուհու և իշխանների կամքը կատարվի, միայն թե խորհելու ժամանակ տրվի ինձ։ Ծանր մի գործ Է այդ միջ­նորդությունը, անկարելի է անխորհուրդ կերպով ձեււնարկել նրան։

-— Խորհի՛ր որքան հաճելի է քեղ, Վեհափառ տեր, միայն թե կատարի՛ր մեր ա ռ ա ջա րկ ութ յունը ,֊ ասաց Մարզպետունին, — Երկրի փրկությունը կախված է այժմ իշխանների միությունից և այդ միությունը պետք է ստեղծել* զոհաբերության ի՛նչ գնով ուզում է լինի,

— Կաշխատեմ, — ասաց կաթողիկոսը և խոստանալով հայտ­նել շուտով յուր որոշումը, բարձրացավ աթոռիդ, ողջունեց թագու­հուն ու իշխաններին և հեռացավ Սահակ սրբազանի ու Մովսես վար­դապետի հետ։ Վահրամ սեպուհը հետևեց նրան մինչև վեհարանը,

— Բնավ հույս չունի մ Վեհափառի վրա, — ասաց Գևորգ իշխա­նը, միայնակ մնալով թագուհու հետ,

— Щ » անգամ, ընդհակառակը, պետք Է հուսալ, — պատաս-խանեց թագուհին. — նա արդեն զգում Է, որ Դվինից հեռանալովս դժգոհություն Է պատճաոել ամենիս։ այժմ կաշխատե, որ մի բԽ - նով պիտանի լինի մեզ։

Բայց կաթողիկոսըէ որ վիրավոր վարդապետին բերել Էր թա ­գուհու և իշխանների մոտՀ իրական փաստով ապացուցանելու հ ա ֊ մար, թե ի'նչ մեծ վտանգից Է փախեք ու ազատվել ինքր, շատ տըխ• րեց, երբ տեսավ, թե հակառակ կերպարանք առավ գործը։ Նա կա­մենում Էր Այրիվանքի սրածությունը առիթ առնելով յուր փա­խուստն արդարացնեի այլև յուր Գառնիում մնալն ապահովել, այժմ ընդհակառակը, նոր պաշտոն Էին հանձնում իրան և ուղարկում, Համարյա, թշնամու հանդեպ։ Չէ* որ յուր ուղևորության միջոցին Հագարացիք կպատահեին նրան մի որևէ տեղ և կձերբակալեին։ Ե՞ն} կարող էր անել այդ բանի դեմ Վահրամ սեպուհը լուր մի խումբ վանանդացիներով։ Հարկավ՝ ոչինչ։ Կաթողիկոսը, ձերբակալելուց եսւ' կաթողիկոսարանն էլ կգրավվեր։ Այնուհետև ամեն ինչ կկորչեր անդարձ։

Այդպես էր մտածում կաթողիկոսը, և այդ մտքերը խռովում էին նրան. Շուտով նա խորհրդի հրավիրեց յ՛ուր մերձավորն երին և հայտ ֊ % , թե մտադիր է մերժել թագուհու և իշխանների աոաջարկոլ-

- 2 1 7 -

թ ^ , " > լ - ■(” “* » *_ ւ հ ե ս ւ ս ւ մ ա ս թ է , ւ է ւ

Հ « “ - * - * ՜ + - ^ ; 7 ь ь Гվ ա ր է է ա ն Հ ա յ ա Ն ի հ ր ա շ ք ը տ ե ս ն ե լ ո ւ ց Ь и г , ն ր ա ց ա ն կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը

ե ր կ ն ք ի ց ն ե ր շ ն չ վ ա ծ Է ի ն հ ա մ ա ր ի Բ ա յ ց ո ր ո վ հ ե տ և հ ի շ յ ա լ ա ռ ա .

ձ կ - ւ թ յ ո ւ կ մ ե ր ժ ե լ ո վ ' ն ա ա յ լ և ս շ կ , կ ա ր ո ղ մ ն ա լ Գ ա ո ն ի ո ւ մ , ո ւ ս .

~ ԻՀ . ո շ վ ե ց ա վ , ո ր Վ ե հ ա փ ա ռ ը հ ե ռ ա ն ա Ս և ա ն , ո ւ ր ա ն ա պ ա ա ա կ ա ն .

1 , 4 ,1 մ ե ծ մ ի ա բ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն կ ա ր ։ Ա յ դ տ ե ղ ն ա կ լ ի ն ե ր յ ո ւ ր ո գ ր

. Ս վ ո ր ն ե ր ի հ ե տ . ն ր ա ն ա յ լ և . չ է ի ն բ ա մ բ ա ս ի ր Բ ա ց ի ա յ դ , Ս և ա ը

Г и г ա ն ա ռ ի կ Բ ե ր դ և ջ ր ա պ ա ր փ ա կ լ ի ն ե լ ո ւ պ ա տ ճ ա ռ ո վ ա ն մ ա ս , .

1 -М է ր թ շ ն ա մ ի ն ե ր ի ն , է լ , , ո սՈ ր ք ա ՜ ն մ ե ծ ե ղ ա վ թ ա դ ո ւ հ ո ւ զ ա ր մ ա ն ք ը , ե ր բ ն ա Ի մ ա Յ " Վ > ?

և ա ^ ո ո ի կ ո ս ը հ ե ռ ա ն ո ւ մ Է Ս և ա ն , Վ ա հ ր ա մ ս ե պ ո ւ հ ը զ ա յ ր ո ւ յ թ ի ց մ ի չ

Ն պ ա մ ո ղ ջ ե ր թ մ ա ղ թ ե լ ո ւ չ դ ն ա ց , Ի ս կ Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի հ Ւ ք ^

Մ ո ւ շ ե ղ բ ե ր դ ա կ ա լ ի հ ե ս , մ ի ա ս ի ն ճ ա ն ա պ ա ր հ դ բ ա վ ն ր ա ն մ ի ն չ և

Ա ղ ա տ ի կ ա մ ո ւ ր ջ ը , շ ա տ ա ց ա վ մ ի ա յ ն մ ի դ ի տ ո ղ ո ւ թ յ ա մ բ .

_ Դ ո ւ ո ր ա յ դ ք ա ն հ ո դ ո ւ մ ե ս ք ո ա ն ձ ի հ ա մ ա ր , ֊ ա ս ա ց ն ա կ ա -

թ ո դ ի կ ո ս ի ն , ֊ կ փ ր կ ե մ մ ի ա յ ն ք ե զ , Ի ս կ կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ա կ ա ն ա թ ո ո ը

* 1 ա ն դ ո , թ յ ո ւ ն կ մ ն ա ն ր ա ն ց , ո ր ո ն ք կ ա ր ո ղ կ լ ի ն ե ն ն ր ա ն պ ա շ տ .

պ ա ն ե ր ֊ ա- Ե ս հ ե ս ա ն ո ւ մ ե մ մ ի ա յ ն ա յ դ ա թ ո ռ ը պ ա շ տ պ ա ն ե ղ ո ւ Հ ա մ ա ր ,

ա ս * ; , կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ը է '— Չ Է ՛ , Վ ե հ ա փ ա ռ տ ե ր , ա յ ս ո ւ հ ե տ և ք ո պ ա շ ա պ ա ն ա ծ ր կ լ ի ն ի

Հ ո վ հ ա ն ն ե ս կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի 4 բ ա յ ց ե ր բ ե ՛ ք Է ո ւ ս ա վ ո ր չ ի ա թ ո ռ ը , ո ւ

Կ ՞ թ Դ Ր Ի Ր ն Ր ա ն Ш ! Ь ° ^ 3 > " Р հ ե ռ ա ց ա ր Դ վ ի ն ի ց ,Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն , ի հ ա ր կ ե , չ հ ա վ ա տ ա ց ի շ խ ա ն ի գ ո ւ շ ա կ ո ւ թ յ ա ն և յ ո ւ ք

ճ ա ն ա պ ա ր հ ը շ ա ր ո ւ ն ա կ ե ց ,

ս և ա ն ո ւ մ ը ն ^ ւ ն ե ց ի ն ն ր ա ն մ ե ծ ո ւ ր ա խ ո ւ թ յ ա մ բ

Բ ա յ ս Գ և ո ր գ ի շ խ ա ն ը վ ե ր ա դ ա ռ ն ա լ ո վ Գ ա ո ն ի , ն ո ր ե ն խ ո ր հ ո ւ ր դ

կ ա զ մ ե ց թ ա գ ո ւ հ ո ւ մ ո տ , Ե ր կ ր ի ճ գ ն ա ժ ա մ ն ա ն ց ն ե ր , մ ի ա կ ե լ ք ը

, М 4 ш * ի շ խ ա ն ն ե ր ր մ ի ա ց ն ե լ ո ւ մ կ Է ր գ տ Ն ո ւ մ . շ ւ ո տ ի ի ն չ

ւ ո ր լ ի ն ե ր ' ն ա պ ե տ ք Է դ է ո ւ խ բ ե ր ե ր ա յ դ գ ո ր ծ ը , Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի

կ ա ր մ ո ւ ն ք ը ո ՛ չ միայն չ հ ո ւ ս ա հ ա տ ե ց ր ե ց , ա յ ր ը ն դ հ ա կ ա ռ ա կ ը , ավելի և ա , ո « ձ ~ բ ե ռ ն ր ա ն ( Ո ւ ր մ տ ա դ ր ո ւ թ յ ա ն ն ա ռ ա ջ տ ա ն ե լ ո ւ ,

— Ա յ ժ մ մ ե ն ք պ ե տ ք Է մ ե զ վ ր ա դ ն ե ն ք մ ե ր հ ո ւ յ ս ը , ա Հ *

ն ա է ^ բ խ ո ր հ ր դ ա կ ի ց ն ե ր ի * ե ո ր ո շ ե ց , ո բ թ ա դ ո ւ հ թ ա ռ ա ջ վ ա * Ь М Л

- Ո8 —

մ ն ա Գ ա ո ն ի ո ւ մ , ո ր պ ե ս զ ի ա ր ք Ա ւ ն ա կ ա ն օ օ ւ ք ^ | » Ц հ ա մ ս ։բ վ ի Ք ս -

տանում։ Այդ անհրաժեշտ Է ր միության դործի համար, ՈրովՀէեաև եթե իշխաններն իմանալին, թե Ոստանը, ո ր եքկբի սիրտն Է ր , ամ~ ■բոզջապես յքտնվօւմ Է հագաքացոց ձեռքում, այն ժամանակ հազիվ թէ համաձայնվեին միանալ նրանց դեմ.

Ինչ վերաբերում Էր իրան ու Վահրամ սեպուհին, ոք*ջ1եցին' яф ինքը դիմեք Աբաս արքաեզբորը և Աշոտ սպարապետին, իսկ սեպու- հը' Ազձնյաց ու Մոկաց իշխաններին. Դրանց Համաձայնությունն աոնեչուց ետ նրանք պիտի դիմեին նաև Վասպուրականի տերերինյ

Կաթողիկոսի հնոանալաց մի օր հետո դուրս եկան 'Գսսւնյփց Մարզպետունի իշխանը և Վահրամ սեպուհը, յւ, ւրաքս&յյոլյէ/ր Քիկ- նապահների մի փոքրիկ խմբով և դիմեցին դեպի իրանց առաքելու­թյան վայրերը է

Գ

ՄԻ ԴԱԼԱՐ ԲՈԴ.ԲՈՋ ՉՈՐԱՑԱԾ ԾԱՌԻ Ս*ՈՏ

Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի ի շ խ ա ն ի հ ե ռ ա ն ա լ ո ւ ց հ ե տ ո թ ա գ ո ւ հ ո ւ վ ր ա ■մ ի

տ ա ր օ ր ի ն ա կ ա ն տ ա ր բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ե կ ա վ ։ ն ա , ո ր մ ի ն չ և ա յ ն ա չ ա լ ր ջ ո ւ ­

թ յ ա մ բ հ ս կ ո ւ մ Է ր ա մ ր ո ց ի պ ա հ ս ւ ա ն ո ւ թ յ ա ն , ա ն ձ ա մ բ ա յ ց ե լ ո ւ ՛ մ կ

պ ա հ ա կ ա ն ո ց ն ե ր ը , ն ե ր կ ա Է ր լ ի ն ո ւ մ զ ո ր ա կ ա ն ի վ ա ր ժ ո լ թ յ ա ն ց ՛ կ ա մ

թ ե դ ի տ ո ւ մ Է ր պ ա շ տ պ ա ն ո ւ թ յ ա ն պ ա տ ր ա ս տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը , հ ա ն կ ա ր ծ

հ ե ռ ա ց ա վ , ք ա շ վ ե ց ա վ ա յ ղ բ ո լ ո ր ի ց ե Է ՛ լ ո ւ շ ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն չ է ր դ ա ր ձ ն ո ւ մ

* չ մ ի բ ա ն ի վ ր ա ։

Բնակակից իշխանուհիները զարմանալով հարցնում էին իրար, թե 4 պատահել արդյոք թագուհուն»։

Ե վ ն ր ա ն ք ի ր ա վ ո ւ ն ք ո ւ ն ե ի ն զ ա ր մ ա ն ա լ ո ւ , ո ր ո վ հ ե տ և ա յ դ կ ի ­

ն ը , ո ր ա յ ն ք ա ն շ ա տ հ ո գ ո ւ մ է ր թ ե ՛ յ ո ւ ր ե թ ե ' ա մ ր ո ց ա կ ա ն ն ե ր ի

ա պ ա հ ո վ ո ւ թ յ ա ն հ ա մ ա ր դ ե ո ա յ ն ժ ա մ ա ն ա կ , ե ր բ ո ՛ չ մ ի տ ե ղ ի ց վ ը -

* • % չ է ր ս պ ա ո ն ո ւ մ ե ր կ ր ի ն կ ա մ ե բ բ թ ա գ ա վ ո ր ը դ ե ո չ է ր հ ա ն գ ի -

“քել ձ ա խ ո ր դ ո ւ թ յ ա ն , , ի ն չ ո ՛ ւ ը ն դ հ ա կ ա ռ ա կ ը , ա ն ո ւ շ ա դ ի ր է ր թ փ ֊զ ե լ

ա մ ր ո ց ը ■այն ‘միջոցին, եբբ ոստիկանն արդեն ն*սսսձ էր Դվինում ե ամեն վայրկյան կարոզ էր հարձակվել յուր վրա,

- 2Ю -

. պ. ո Ь - * ֊* ֊* * ■ * * * * + նւ“

ց ի Հ * գ ի ն ։ է ւ X -ք էդէոեհհ մե<). նա դ ա ր ձ յա լ հո գո ւմՄ ի ն չ և ա յն , ո ր քա լ " Լ մա սի ն , որովհետ և նա Ս պ ա սում

Էր յո ւ ր < « / - թ ե ^ ^էր ա ր ք ա յի վ ր ա դ ր Ի > ь հա մա ^ շահավ ո ր փ ո փ ո խ ո ւթ յո ւնա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յ ո ւ ն ը Ի Ր Ր ե տ ո լ ն օ լ ե ր ա ծ ր լ ր ե ր ը

ա ռ ա 9 բ ե ր ե թ ա գ ա վ ո ր ի մ ե ջ . . . Ի ա յ ց ս ա ր զ պ

ւ լ ւ Ա , Ման ա մ ա նդ թ ա գ ա վ ո ր ի Կ ա քա վա քա ր ք ա շ-

% 'ձէՀՀՀՀ 4 е Հ Ո ' * ՜

< - 4 * ^ * . 1 յ 1ի ր և 4 " ձ ՝.

»„Կ Տւ , Կ - '- . բղ տ ամւձ1 ւ “ Հ ' “ / .„„ւ,,/տг М » ա |Ո է , « « « Л * ' А ն ե ր ք ի * բ Н ն ? ա ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը . ն ա

Կ յ ա ն ք ը ն ր ա ա չ ք ո ւ մ կ ո ր ց ր լ Է ,> ա ր դ ^

՚Ն ո ա ն ա ո և ս ) է ր հ ր ա պ ո ւ ր ո ւ մ , է լ ի ն չ ո ւ ո ւ ր ս ս ւ т ւ «

/ " լ «» ПР թ , д . I. հայհտենաևանի ձ ե ռ ք ը -քնջել այն ճակատագիրը, որ զծագր լ է ՎԻ

Լ * . « , ւ - - * * * 4 * " եաՀ թմ՚; : ,ր , Հ Հ .էաձ ? կ ա > ՝ Փ -կ վ -ւմ -г Ь г Н ո յ- Կ է . И , - * * * ! » " ' ^ЬшЬ զբոսնում Տրդատա հովանոցում,

Մ,ուս կողմից, սակայն, Մ ուշկ բերդակալն ու Գոո իշխա իկըծ ա ն ր հ ո գ ս ե ր ի մ ե ղ Է ի ն . պ ա տ ր ա ս տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր Է ի ն и , и ո ւ ա պ

գա հարձակմանց դիմաղրելու համար, ավելացնում Էին ր 9ԻՊ ա շ տ պ ա ն ո ւ թ յ ա ն պարագաները և ամբողջ օրերով աշխատեցնում

^ Ա ո ա Լ , - * . Ь . յ էր թ - գ - ^ 1 * . ' " ՞ Հ * " " " ք / Г м Л - Կ ծ - - А " « « " < ‘ Ч ‘ л , է ։™ Հ ճ յ

իրա նց կ յա ն ք ո ւ մ .. . և մ ի թ ե վ ե ր ջ Ի վ ե ր ք Լպ Ի «Ւ մ ե ո ձ Ին "

Մի լուսնկա երեկո, երթ թագուհին՝ Տրդատա հովանոց ում յա ւր սովորական բազմոցի վրա նստած' հենց այսպիսի մտքերով կ , զբաղված, հանկարծ հովանոցի աստիճանների մոտից անցնողի մի շշուկ յուր ուշադրությունը գրավեց, Նա բարձրացավ բազմոցիդ ե նայեց դեպի վար.

Այնտեղից մի նեղ կածան, որ փորված Էր ժայռերի մեջ, իջնում Էր դեպի մի փոքրիկ, տափարակ գահավանդ, որ տարվա մեծ մաաբ ծածկված Էր լինում կանաչով։ Նրա շուրջը գտնվում Էին հինավուրց ուռենիներ, որոնք արևի ժամանակ գեղեցիկ հովանի Էին անում նրա վրա. իսկ գահավանդի կողքից բխում Էր մի վճիտ աղբյուր, որ Հե­զասահ ոռոգում Էր ուռենիները և ապա քաղցրակարկա ՝ դեպի ժայ­ռերը գահավիժելով' թափվում Էր խորաձորում շաոաչող Աղատի մեջ։ Այգ գահավանդակը յուր գեղեցիկ դիրքի պատճառով վաղուց ւ-րժսւ- նացել Էր հոգածու ձեռքերի խնամքին։ Ո՛վ գիտե, գուցե հենց հովա ֊ նոցի անդրանիկ տիրուհու' հայոց թագածին օրիորդ Խոսրովդոլխտի հրամանով հարդարված Էր նա իբրև զբոսանաց ճեմարան։ Գուցե նա ինքն այդտեղ անցուցել Էր մենավոր մտածությանց ժամեր, կ ա ֊ սական նվիրական հափշտակության վայրկյաններ կամ, թերևս, չարաբաստիկ սիրո տանջանաց օրեր... սիրո, որ դատ ա պարտեց նրան հավերժական կուսության...

Ինքը, Սահականույշ թագուհին, սիրում Էր հաճախ նստել այդ­տեղ և զրույց անել իշխանուհիների հետ կամ վայելել երբեմն մի բացօթյա նախաճաշ։

Անղնող անձը, հովանոցի ստորոտը քերելով, խոտորեց դեպի այդ գահավանդակը տանող ուղին։ Թագուհին զարմացավ՝ տեսնե- լով, որ դա մի նորատի աղջիկ Է, անշուշտ դղյակի բնակչուհիներից մինը և ա յն ' իշխանազուն օրիորդ, որովհետև ծածկած Էր մետաքսյա շդարշ և գլխին ուներ ասեղնագործ հյուսկեն, որի ծակոտի<ներից երև­վում Էր լՈԼսնի առաջ փայլող նրա ոսկե ծամակալը։ Բայց Ո՜վ Էր նա իսկապես և ինչո՞ւ միայնակ դեպի Ժաւո երի գահավանդն Էր առաջա­նում , թագուհին չիմացավ։ որովհետև նա անցավ ինչպես ա(ծյամ'՜և

նրա դեմքը չնշմարեց։՞ (ГՄիգուցե գաղտնի վշաերից տանջվող թշվառին մեկն Է, որ գբ~

ЬлгиГ Է իրան դեպի խորաձորը գա հա վիժե[ոս*սւնշուշտ եսչեմ աշ* է^արհոլմ միակ թշվա ոը,..», մտածեց ինքն իրան թագուհին ե աուԱ̂ Հաց ափ՝ դեպի հովանոցի -աստիճանները։ Նակամեց-ավ նախ կ անչձչ

-3 2 1 -

Чь, „ -ч -й *1 ^ « ■ « « > ‘ г ^ „ ; т աձ . մք « ձ * (

«,*«-< ■■*<*»■« Г1 '? ч 3 ^ м - *,п, иАЬП աա/ձա» շողերով լուսավորում էր ™ զ է г а

զարդ. լուսրսր Ч I „եաաոած ժայռերն ու ամբար.Գաոնո ձորը, թույլ չտալով, ն ռ ո է Գիշերային տեսա.

н и » / ' " « ' “ ' ՚ " * 1“Հ “мь,ь4-шт «”‘, ա հ , м » м 4л ‘ <ГГ < 7 " ' Ղ Ղ է ? 1 ^ - օ ձ ” * ք ֊կ ^ . վ , Այդ ււ՚՚պեին Ւր -»>- , Ր » , Հ յ Հ Հ " * ' " ծտ)կվլ>

Հ . դ ն էր, ч !• М ա կ " Վ ‘ ՐՒ ՎՐ

" " Հ Հ Հ ձ , էՐ ք » - ^ ^ ♦ * * ‘ * ^ " “ 4 Г ‘ ՜

; ւ " սէ '-“" “ ՛է < ՛"՛' '՜'1'“ ՝ ' '1՝,<' ' . . յ М ш Ь » р » Л р ‘ .,п .г ь л , ։ . , ,~ Կ Խ г«г յ * - " ' ' .

թագուհին լ » " " ‘ " / " ьр ' , Х * ■ " “ »■"

* > Г ГձևԼ-Վ*՛' * ‘ ̂ гг‘г ’/^ ’'■* Г-го „.<.„« /. 5ւIII шп.ш9 անոավ։ *ա յց յ Г » ՛оАЬ «կնոջ Հետաքրքրությ Ը >ւսեն և մանա֊լ ե ր ր փ ^ մ Լո այնպես, որ խոսակիցները ոչինչ չլսեն

վանղ, թե իրան չնշմարեն, ճ.ոլղերը ծածկումԵրբ հասավ հաստաբուն ուռենուն, որի խիտ ճյուղ րը Н

Էին իրան գահավանդակի խոսակիցներից, նստավնա ' " Հ Լ Ա

ի\ Լ - ՝ ա < Ա р - , ^ - * " խ 7 ա} ք 1 2

Ьр1 ^/С”Х "> «г* "м6"’*"'*г՛՜” * * * հա ^ ե ^ յտ ա ձհ9

թագուհին և լսողությունը էարեց>

Բ ա յց մ ե ն ք թողնենք նբսւն յո ւ ր ժ ա յռ ի վ ր ա к ծ ա ն ո թ ա ն ա ն ք

•րիորղ Շահանդոլխտի հետ։Ո’վ Էր այդ աղջիկը, որի անունը մի անգամ միայն հիշեցինք մենք

մեր պատմության սկզբում։Դա արքայի հորաքեո թոռը, Սյունյաց մեծ իշխան Վասակի

դուստրն Էր, որ հոր մահվանից հետո յուր իշխանուհի մոր հետ միա­սին ապրում Էր արքունիքում։

Մի քանի տարի աոաջ ամիրապետը Յուսուփ ոստիկանին կալա, նավորելով՝ վերակացու Էր կարգել յուր մասին հայկական գավառ ներում Ըսբուք անունով մեկին, որ յուր նախորդներից ավելի թույլ և խաղաղասեր մարդ Էր։

Դրա ժամանակ դեռևս Սյունյաց նահանգի Գողթն գավառը յ*ւր Երնջակ ամրոցով գտնվում Էր մի պարսիկ ամիրայի ձեռքում։ Յու- սուփ ոստիկանը Սմբատ թագավորին նահատակելոլց ետ՝ Երնջակ ամրոցը գրավելով հանձնել Էր այդ ամիրային' Գողթան գավառի < 1 » միասին։

Արդ' երբ Յուսուփի տեղ Ըսբուքը նշանակվեցավ, Ս յուՅ/յաց իչ. խանները հարմար ժամանակ գտան հայրենի կալվածքր ամիրայի ձեռքից ազատելու։ Ուստի բոլոր չորս եղբայրները՝ Վասակ, Սահակ, Սմբատ և Բաբգեն միանալով զորք ժողովեցին և հարձակվեցան ամի- բայի վրա։ Պատերազմի ժամանակ սյունեցի զորքերը ջարդեցին հագարացիներին։ Բայց Վասակ իշխանի հետ եղող սկյութացի զին­վորները, որոնք իբր հայերին օգնելու Էին եկած, բայց իսկապես կաշառված Էին ամիրայից, ետևից զարկելով սպանեցին իշխանին, яр կռվում Էր աննահանջ։

Երեք եղրայրներր թողեցին իսկույն ճակատը և քաջ ու աննման եղբոր մարմինն աոնելով Գեղարքունիք դարձան և մեծ սուգ արին նրա վրա։

Լսեցին այդ գույժը Աշոտ թագավորը ու Սահականոլյշ թագուհին ե լացին դառնապես։

Բայց ինքն արքան, որ իշխանի կենդանության ժամանակ անի­րավաբար բանտարկել Էր նրան Կայյան բերդում, ծանր վշտից զսա տանջվեց ավ նաև խղճից։ Նա հիշեց Վասակ իշխանի արած բարիք, ները, յուր և Աշոտ բռնավորի մեջ հաշտություն ստեղծելը, արքայա­կան գահին ցուցած ծառայությունները և ի վերջո լուր նրան փոխա­րինած ապերախտությունը, և վշտացավ։ Նա ՛որոշեց քավել մի բա-

— 223 —

«րդեգրեց նրա դուստր Շահանգուխաը, որի իշխանուհու հետ միասին առավ յուր խ ն ա մ ո ց ներքո։^

Այնուհետև օրիորդը ապրում էր արքունիքում իբր ա րքա յա ֊ „ ս ձ ր . նոան սիրում և Փայփայում էին ինչպես մի հա րա զա տ զա ֊ Հակի թե՝ թագավորը և թե' թագուհին։ Նրան սիրում էին նույնպես

հ խ ^ ա յ եդրոլոր սիրողների մեջԱ,գ Գևորգ Մարզպետունու որդին՝ Գոռ իշխա իկ [>* ինչպե՜ս սկսվեց ավ նրանց սերր, այդ ոչ ոք չգիտ ր ույ ս

իրանք չգիտեին։ Գոռը աոաջին անգամ պատահեց այդ սևաչյ , գանգրահեր, գեղեցկադեմ Ա աշխույժ աղջկան Երազգավռրսի ա „ ա ֊ նիքում, երԲ դեո նոր է ի ն բերել նրան Սյունիքից, և ս ի ր ե ց նրան բայց սիրեց ինչպես մի քրոջ և աոաջին անգամից էլ քույր անվանեց նրան։ է ձ ն դ ո Փ ս . Ը, ^ եղբայր լուներ, հաճությամբ լսեց այդ քա ղց, անունը և Մարզպետունյաց միամոր ժառանգ, գեղա<՝,ասա1>լ, գ1,ղեց- կագեմ և գեղաչյա Գոռին եղբայր ընդունեց իրան։ Այնուհետև նրանք քույր ̂եղբայր էին և երկուսր միասին կազմում էին արքունիքի գար.

^ Բայց որքան էլ սկզրնական այգ սերը անմեղ է րու մանկականա ։սուամենա,նիվ արքունիքում գուշակում էին, որ ի օր ր ա քՀ ո ւ յր , և ' եղբա!ր» անուններից ավելԻ գողտր ու անուշ անուն պիտի տան միմյանց, Այդ գուշակությունը ուրախացնում էր նրա ց ա , ֊ բերին, որովհեաև ո՛չ Գոհար իշխանուհին կարող էր Р1ացու ը Լ ր ե է յո ւր Գոռի համար և ո՛չ Ս ^ ա ց տիկինը լավագույն

Փեսա ւուր դստեր համար։Բայց և այնպես մայրերից ոչ մինը չէր ցանկանում, որ այդ խանգ,

վառվեր նրանց սրտում պատշաճավոր տ ա ր ի ք ի ն հասնելուց առաջ

ՎՀ գ իշխանը, մսձավանո, շատ ^ էըհանջում էր, որ յուր Գոոը փեսացու քնելուց առաջ լինի դեռ զի վ ր, հայրենիքի ձաոա, հետևապես և օրինավոր մարդ, Այդ բացի խիստ կրթությունից, որ տվեվ էր որդուն, նա աշխասԼցնում էր

1 ր է ն Լ ն ր Գռր*երի մեջ, ընկերացնում էր է ™ Հ ՚ձ ՝գինվորձյ*րին* իսկ յուր րացակաքրւթյան միջոցի ա ու ր , կշիո ունֆ9 <*ղ,պաջտւ^, ոըյգեսզփ որդին РЬ»Р # **:$"■?՝ * " ...

մայր Է սմեն չարյաց*

Գոռը կատարում Էր իրան հանձնված ամեն մի պաշտոն արիու­թյամբ, առանց տրտնջալու։ Նպ հնազանդում Էր հոր հրամանին' ինչ­պե՛ս յո՛ւր աստուծո ձայնին։ Հետևապես նա պարապ չէր մնում երբեք։

Բայց ե այնպես այդ բոլորն արգելք չեղավ երիտասարդ սըր- տերին մոտենալու և մտերմանալու միմյանց այնքան, որ չիմանա­յին, թե իրանք ստեղծված են իրար պաշտելու համար։ Վաղուց նրանց հայացքները դադարել էին аեղբոր ոլ ք ր ո ջ » հայացքներ լինելուց, վա­ղուց նրանց աչքերում ցոլանում էին սիրո այն կայծերը, որոնք այրում, տոչորում են սրտի թաքուն խորշերը... Սակայն արքունի­քում դեռ չէին նշմարում այդ։

Բայց երբ ձախողակ հանգամանքների շնորհիվ արքայական ըն­տ ա ն ի ք ը տեղափոխվեց Գառնի և Գևորգ իշխանը գնաց դեպի Ուտիք, երիտասարդ զույգի ազատության համար բացվեց լայն ասպարեզ к նրանց հարաբերության պայմանները դյուրացան։ Նրանք երկուսն էլ ապրում էին այժմ դղյակում և տեսակցում ավելի հաճախ։ Չնա­յելով, որ Գոռը օրվա մեծ մասը գտնվում էր աշխատության մեջ, բայց և այնպես նա չէր զրկում իրան և այն այցելություններից, որոնք

միջոց էին տալիս իրան յուր սիրուհին տեսնելու կամ գեթ նրա հետ մի լուռ հայացք փոխանակելու։ Շատ անգամ նա այցելում էր թագու­հուն կամ Սյունյաց տիկնոջը առանց կարևոր պատճառի։ Նրա նպա­տակն էր լինում պատահել Շահանդուխա ին մեկի կամ մյուսի մոտ* և երբ այդ չէր հաջողում իրան, նա սաստիկ տխրում էր, չկարողա­նալով հաղորդ անել նրանց յուր ներքին զգացմունքներին։

Այդ ամենը տեսնում էր թագուհին և լուռ զվարճանում։ Երբեմն նա կատակով հիշեցնում էր երիտասարդին Շահանդուխտի անունը* Գոռը շառագունում և գլուխը կախում էր, ինչպես մի ամոթխած ազ- էԻԿ՛ Նա չէր Համարձակվում Հայտնի կերպով յ ոլր սերը իւոստովանեի որովհետև այդ սերը ուրիշ բնավորություն ուներ այժմ և իրան թվում էր, թե այլևս իրավունք չունի նրա մասին խոսելու։

Այս էր աՀա պատճառը, որ թագուՀին զարմացավ, երբ գաՀար­վանդակին Հասնելով, լսեց նրանց դրույց ը ։ Այդ դեպքն այնքան տա* րօրինա կ և ա ն ա կ ն կ ա լ է ր յ ո ւ ր հ ա մ ա ր , ո ր ն ա չ կ ա ր ո ղ ա ց ա վ հ ե տ ա -

ք ը ր ք ր ո լ թ յ ո ւ ն ը զ ս պ ե լ և Ա ս ե լ ն ր ա ն ց ։

. Բայց ի՜նչ էին խոսում ժամադիր սիրահարները։---.Ծնկներս արդեն դողում են, ինչպե ս. պիտի վերադառնամ,

_ 22 5 -

16 1Гшг̂ в}ЪиииБ[|

ա ս ո ւ մ է ր Գ ո ո ի ն Շ ա հ ա ն դ ո ւ խ տ ը . - ա ռ ա ջ ի ն ա ն գ ա մ ն է , ո ր պ ա չ ա -

բ ո ւ մ է ի ն ձ ա յ ս պ ի ս ի ե ր կ յ ո ւ ղ ։

— Ե ր կ յ ո ՜ ւ ղ , ի ն չ ո ՛ ւ հ ա մ ա ր , մ ի ՛ թ ե հ ա ն ց ա ն ք գ ո ր ծ ե ց ի ր *

— Ա ն շ ո ւ ՛ շ տ , չ է ' ո ր ա մ ե ն մ ի գ ո ր ծ , ո ր կ ա տ ա ր վ ո ւ մ է գ ա ղ տ ո ւ կ ,

հ ա ն ց ա ն ք է ր ս տ ի ն ք յ ա ն , Ե ս կ ա մ ե ց ա ա ն ց ն ե լ հ ո վ ա ն ո ց ի մ ո տ ո վ ա լ ն .

պ ե ս , ո ր մ ա յ ր ֊ թ ա գ ո ւ հ ի ն ի ն ձ չ տ ե ս ն ե ,

— Թ ա գ ո ւ հ ի ՛ ն , մ ի ՛ թ ե ն ա հ ո վ ա ն ո ց ո ւ մ ն է ր ւ

_ Ա յ ո ՛ , ն ա դ ե ռ ն ս տ ա ծ է ր յ ո ւ ր բ ա զ մ ո ց ի վ ր ա տ խ ո ւ ր , մ տ ա -

խ ո հ . . . Ի նչո՛ւ ա յ գ ք ա ն տ խ ր ա մ ա ծ է ն ր ա գ ե մ ք ր , Գ ո ' ռ , ս ի ր տ ս ճ մ ը լ -

վ ո ւ մ է ա մ ե ն ա ն գ ա մ , ե ր բ տ ե ս ն ո ւ մ ե մ ն ր ա ն ։

— Ինքս է լ չ գ ի տ ե մ , ա ս ո ւ մ ե ն , ո ր վ ի շ տ ո ւ ն ի , և ա յ գ վ ի շ տ ը ծ ա ծ ֊

կ ո ւ մ ե ն մ ե զ ա ն ի ց ։

— Ծ ա ծ կ ո ՛ ւ մ ե ն . ո չ ո ք ո չ ի ն չ չ է ծ ա ծ կ ո ւ մ , ո ւ ր ի շ ի ն չ վ ի շ տ կ ա -

ր ո ղ է գ ա ո ն ա գ ո ւ յ ն լ ի ն ե լ , ք ա ն հ ո ր ո ւ ե ղ բ ո ր կ ո ւ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ք ա ն

վշտահար մոր մահը.— Անշուշտ չկա դառնագույնը*— Ե վ չ ի կ ա ր ո ղ լ ի ն ե լ , ա յ դ ա մ ե ն ի ց ս ա ր ս ա փ ե լ ի ն է ։

« Չ ի կ ա ր ո ղ լ ի ն ե ՛ լ . . . 0 , ի ն չ պ ե ՜ ս ա ն մ ե ղ , ի ն չ պ ե ս ե ր ջ ա ն ի կ ե ք

ո „ ւ ք , ս ի ր ա ս ո ւ ՛ ն զ ա վ ա կ ն ե ր , ե ր ա ն ի ' թ ն ե ր բ ե ք է լ ա յ դ վ ի շ տ ը չ ր զ -

գ ա ք , ա յ դ դ ա ռ ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը չ ճ ա շ ա կ ե ք . . . » , շ շ ն ջ ա ց ի ն ք ն ի ր ա ն թ ա գ ո ւ ­

հ ի ն և ձեռքը ս ե ղ մ ե ց կ ր ծ ք ի ն , ո ր ա լ ի ք ի պ ե ս ե լ ն ո ւ մ ո ւ ի ջ ն ո ւ մ է ր ։

— Ք ո դ ի մ ա վ ո ր ո ւ մ ը լ ց ր ե ց ի մ ս ի ր տ ը բ ե ր կ ր ո ւ թ յ ա մ բ — շ ա ր ո ւ -

ն ա կ ե ց Գ ո ռ ը . — ա շ խ ա ր հ ի ա մ ե ն ա մ ե ծ փ ա ռ ք ե ր ը չ է ի ն կ ա ր ո ղ բ ե ր ե լ

ի ն ձ ա յ ն ո ւ ր ա խ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ո ր ճ ա շ ա կ ե ց ի ե ս ա յ ս վ ա յ ր կ ե ն ս ւ մ , Բ ա յ ց

ե թ ե այգ շ ն ո ր հ ն ի ն ձ ա ն ե լ ո ւ պ ա տ ճ ա ռ ո վ ք ռ ս ի ր տ ն ա ն հ ա ն գ ս տ ա ց ե լ

է մ ի վ ա յ ր կ յ ա ն , ե ս կ ց ա ն կ ա ն ա յ ի , ո ր դ ո ւ չ հ ա ն դ ի պ ե ի ր ի ն ձ ա յ ս տ ե ղ !

— Չ հ ա ն դ ի պ ե ՛ լ . . . մ ի ՛ թ ե կ ա ր ո ղ Է ի . մ ի ՛ թ ե հ ա մ բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն կ ո ւ ­

ն ե ն ա յ ի . . . Ա յ ն օ ր ի ց ի վ ե ր , а р V ֊ պ ա հ ա կ ա ն ո ց ն ե ր ի ց հ ե ռ ա ց ե լ ե

ա շ խ ա տ ո ւ մ ե ս կ ր ճ ե ր ո ւ մ , ե ս գ ր ե թ ե ա է է և ս չ ե մ տ ե ս ն ո ւ մ ք ե զ , Ւ ո ւ ա ռ ա վ ո տ ը վ ա ղ հ ե ռ ա ն ո ւ մ ե ս դ ղ յ ա կ ի ց , ա մ բ ո ղ ջ օ ր ը հ ո գ ն ո ւ մ ո ւ վ ա ս -

տ ա կ ո ւ մ ե ս դ ր ս ո ւ մ և ե ր ե կ ո յ ա ն ո ւ շ վ ե բ ա գ ա ո ն ա ր վ ՝ հ ա զ ի վ խ ո ն ջ ա ­

ց ա ծ մ ա ր մ ի ն դ հ ա ն գ ի ս տ ե ս տ ա լ ի ս , Է է ե ՚ բ բ և ո ՛ ւ ր տ ե ս ն ե մ ք ե զ . . .

Ա մ ե ն օ ր բ ա ր ձ ր ա ն ո ւ մ ե մ դ ղ յ ա կ ի ա շ տ ա ր ա կ ը և ժ ա մ ե ր ո վ կ ա ն գ ն ա

ն ա յ ո ւ մ ե մ կ ր ճ ե ր ի ն , ո ւ ր զ ո ր ա կ ա ն ի հ ե տ մ ի ա ս ի ն ա շ խ ա տ ո ւ մ ե ս դ ո Հ

Լ ա ր ո ւ մ ե մ տ ե ս ո ւ թ յ ա ն ս ո ւ ժ ը , ա շ խ ա տ ո ւ մ ե մ ք ե զ տ ե ս ն ե լ . . . ս ա կ ա յ

հ ա զ ի վ ն շ մ ՛ ■ ր ւ մ ե մ ք ո ս ա ղ ա վ ա ր տ ի ց ց ո ւ ն ք ը և ա ր ծ ա թ ե պ ա ր զ ա -

֊ 226 -

նակը, որ փայլում է արևի առաջ, 0 ' , ինչպես այդ վայրկենին կա­մենում եմ ես թռչել դեպի քեզ. կամենում եմ գալ և նայել միայն քեզ վրա կամ... սրբել իմ ձեռքով քո քրտնաթոր ճակատը... Եվ սակայն թռչում է միայն հոգիս, որ չի կարողանում բերել քեզ իմ սիրտը, նա մնում է աշտարակի մեջ փակված, ինչպես վանդակի թռչնիկը, որին թույլ չեն տալիս օդի մեջ ճախրելու... Գժվար դրություն ք այս, Գո՛ռ, այնպես չէ՛, խոսի՛ր, ինչո՛ւ ես լոում...

— Խոսիր դու, իմ աննման Շահանդսւխա. խոսի՛ր միայն դու. քո ձայնը հնչում է ավելի քաղցր քան այս առվի կարկաչը, քան գար-նան սոխակի առավոտյան մեղեդին.,,

_ Այո՛, ես այլևս չկարողացա համբերել, տեսա, որ եթե բախտի կամքին հանձնվիմ, շատ պիտի չարչարվիմ, ուստի որոշեցի այս հանդուգն քայլն անել... 0 ՛, ների՛ր ինձ, Գո՛ռ, եթե մեղանչեցի ես համեստության դեմ... չգիտես, թե որքա՛ն շատ տանջվել եմ ես,

— Ներե՛լ, մի՛թե հանցանք է սիրելը, դու հնազանդել ես քո

սրտին,_ Այո՛, իմ սրտին, Ահա՛, մի քանի օր է, ինչ տեսնում եմ, որ

դու կրճերից վերադառնալով՝ բարձրանում ես ժայռերը և այս գահա­վանդակից անցնելով' քերում մեր աշտարակի ստորոտը... Այդ ժա­մանակ ես արդեն լինում եմ ննջարանում, պատուհանի նեղ անցքից

տեսնում եմ քեզ ...— Տեսնում ես, որ հայացքս վեր սևեռած՝ անցնում եմ համրա-

քայլ,**__ Ա]Ո' ։ Ա աշխատում ես ինձ տեսներ Դժբախտաբար դղյակի

պատուհաններն այնքան անձուկ են, որ նրանց միջից գլուխ հանելն իսկ անկարելի է ... Եվ ահա' այդ պատճառով ես այս հանդուգն միտքը հղացա, որոշեցի գալ և սպասել այստեղ քո դարձին,

— Իսկ դղյակի սպասուհինե րը...— Ոչ ոք ինձ չտեսավ, ես խուլ սանդւււղքներից իջաք— Եվ եկար ինձ դիմավորելո՛ւ, այստե՛ղ... մենա կ ... 0 , Ար­

քա՛ն բարի, որքան սիրելի ես դու...Այս ասելով Գոռը բացավ յուր բազուկները և կամեցավ գրկել

սիրուհուն, բայց նա բռնեց երիտասարդի երկու ձեոներից և քրնք- շաբար ետ մղելով նրան' ասաց ժպտալով.

— Ո՛չ, սիրեց յալդ իմ Գոռ, նախարարազուն երիտասարդներըայդպես չեն պաշտպանում բարձակից »րիորդներին...

- 227 -

~—՚ Շահ անգո ւխտ***_ Այո . մենք մենակ ենք. դու ինձ պիտի պաշտպանես քո դեմ,— 0 ՜, ինչպե՜ս խիստ, ինչպե՜ս ահավոր ես դու։— Ես եկա միայն մի խոսք ասելու քեզ, որովհետև աոանձին

լենք պատահում միմյանց, իսկ երրորդի ներկայությամբ ասել շեմ համարձակվում... Ես իսկույն պիտի վերադառնամ,

— Ա՜խ, ինչպե՜ս կփափագեի, որ քո ճանապարհի վրա լեռներբուսնեին այս վայրկենին...

— Այո՛, միայն մի խ ոսք... Եկա քեզ խնդրելու, որ երեկոներըարևի մուտքից գեթ մի ժամ առաջ վերադառնաս տուն... որպեսզի ամեն օր պատշգամբից կարողանամ քեզ ող1ունել և քո ողջույնն

աոնել...— Միայն ա* ւդ։— Այո', միայն այս. և այս արդեն շատ է ինձ համար, մինչև որ...

— Մինչև որ ի ՜նչ...— Մինչև որ դու քո աշխատություններր կավարտես և կվերա-

դաոնաս դզյտկ*— Մ , իմ աշխատությունները չպիտի ավարտին, քանի որ...

— Քանի որ ի նչէ— Քանի որ Շահանդուխտը գտնվում Է Գառնո ամրոցում,_ Ի*նչ կնշանակե այդէ— Այդ կնշանակե ա՛յն, որ ես դողդողում եմ քո անձի համար,

քո ապահովության համարք ^֊ Ինչպես և այն րսլորի, որոնք գտնվում են այս ամրոքու մ,— Ոչ. այս բոլորի համար ես ուրիշ կերպ կմտածեի, բայց քեզ

համա՞ր»** ի ՚^ չ ասեմ***— Խոսի՛ր, ինչո ւ ես լռումг— Այո՛, իմ անգին օրիորդ, եթե թշնամու հրոսակները Գառնին

շրջապատելով՝ ոչ մի կռվան չգտնեն ժայռերի վրա բարձրանալու, եթե նրանց սանդուղքների ու փայտակերտ մարտկոցների տակ հոզը փլչելով՝ վերեն վայր կործանե ամենքին, եթե կպրաձյութի կրակված հեղեղները ,ափեն խիզախներին ոչ միայն պարիսպների աակ, այլև զառիվայր Ճանապարհներում, եթե հադարացիք ամիս- ներով շարունակ պաշաբեն մեր բերդը և սակայն վերջին գյուղացուն կարողանան յուր խորակից զրկել կամ իշխանուհիների սովորականզբոսանքը խանգարել, իմացիր, որ այգ ամենը լինում Է քո շնորհիվ-

- 228 -

яр Գառնին անպարտելի Է դարձնում Սյունյաց օրիորդը, որ շատերն այստեղ իրանց կյանքը պարտական են մնում իմ հարսՆացուին. . .

— Ի՜նչ կնշանակե այդ, Գո՛ռ, ես քեզ չեմ հասկանում,— Այդ կնշանակե այն, որ քանի դու Գառնիումն ես, Գոռը հան-

գըստություն չունի, Գեղամ նահապետի գտած այս հսկայական ժ ա յ-

ոերը փխրուն են երևում իմ աչքում, Տրդատա կառուցած հաստա- հիմն պարիսպները թվում են ինձ անզոր, մեզ շրջապատող այս խո­րաձորը երևում Է իբրև հովիտ, դյուրամատույց ամենքին... վերջա- պես մեր զորքերի թիվը ես գտնում եմ նվազ, մարտիկների եռանդր ոչ բավական դյուրավառ, բերդակալի աշխույժը' գրեթե մարած... Այդ պատճառով ահա՛ դադար չունիմ օր ու գիշեր, աշխատում եմ ինքս, աշխատեցնում եմ զորականին, Այն միտքը, թե Շահանդուխ- աը գտնվում Է Գառնիում և թե պետք Է նրա թանկագին կյանքը ապա­հովել, լցնում Է իմ սիրտը արիությամբ, Երբ արշալուսին ելնում

եմ դղյակից, զգում եմ իմ մեջ մի անպարտելի ուժ, մի անսպաո զորություն, Ես հասնում եմ աշխատությանց վայրը զորականից շատ առաջ, Դիտում, քննում, հետազոտում եմ այն բոլոր անցքերը, որոնք կարող են մատչելի լինել թշնամուն և աշխատում եմ, որ այգ բոլորը կորստյան գուբեր ու անդունդներ դարձնեմ նրա համար, Կամենում եմ, որ Գառնո պարիսպները կրկնապատիկ ստվարացնեմ,

որ բուրգերն ու աշտարակները կրկին չափով բարձրացնեմ, որ ամեն ինչ և ամեն վայր դառնա անառիկ ու անմատչելի... Եթե դու մի ան­գամ մեր ամրոցն ու պահակավայրը շրջագայես, կտեսնես, թե որ­քա՜ն շատ գործեր են կատարվել, որքա՜ն մեծ զորություն Է ամբար­վել դրանց շուրջը... Եվ այս բոլորը միայն քեզ համար... իմ անգին, իմ աննման Շահանդուիէա•*>

Եվ այս ասելով երիտասարդը առավ նազելի օրիորդի աջը և երկ- րլզածությամբ սեղմեց յուր շրթունքներին, Նա չընդդիմացավ։

«Միայն քեզ համար... աննման Շահանդուխտ... 0 ՜, որքան երջանիկ եք դ ո ւք ...», շշնջաց դարձյալ թագուհին և արտասուքի կաթիլները գլորվեցին նրա դալկահար դեմքի վրա,

— Բայց ինչո՜ւ միայն ինձ համար, չէ’ որ դղյակում ապրում են թագուհին, քո և իմ մայրերը, ուրիշ իշխանազն տիկնայք ու օրիորդ- ներ և, վերջապես, չէ" որ Գպշնին լիքն է ժողովրդով, — նկատեց

*րիորդը ժպտալով,- 229 -

1

_ Այո՛, դրանց րոչորի կյանքը թանկ Է ինձ համար, նույնիսկ վերջին գեղքկուհին պիտի վայելե իմ պաշտպանությունը, ինչպես իմ հարազատ քույրը- բայց ոչ մեկը դրանցից չէ ներշնչո, մ իմ հոգուն այն բարձր զորությունը, որով կարծում եմ, անպարտելի պիտի մնամ ես թշնամու առաք, այն զորությունը, որ հասարակ արարածին

հերոս և աննշան զինվորին' դյուցազն է դարձնում... Իմ թագուհու համար ես կարող էի լինել անձնվեր հպատակ, մեր մայրերի համար անձնազոհ որդի, ժողովրդի և հայրենիքի համար' աներկյուղ զինվոր Բայց քեզ համար... չդիտեմ, ի՛նչ անուն տամ ինձ... Քեզ համար չեմ զոհիլ իմ անձը... բայց չէ՛, ի՛նչ եմ ասում, իհարկե կզոհեմ. նույնիսկ իմ հոգին կմատնեմ գեհենին, եթե այԴ հարկավոր է ... Ւայց

ես չեմ մեռնիլ, ո ր ո վ հ ե տ և պիտի ապրեմ քեզ խնամելու և պաշտպա- նելու համար։ Ինձ թվում է, որ եթե հագարացիների ամբողջ բանակը անգամ հարձակվի ինձ դեմ' քեզ իմ գրկից հանելու համար' գա ր ֊ ձյալ անզոր պիտի լինի ինձ հաղթահարերւ։ Երր մտածում եմ, թե Շահանդուխտը այստեղ Գառնիումն է, և նա հույս ունի իմ պաշտ-

պանովկան վրա, կարծես առյուծ է ծնվում իմ սրտի մեշ, բազուկ- ներս դառնում են երկաթ, Ինձ թվում է, թե ամեն խաչ ու խութ պիտի կործանեմ, ժայռ ու ամբարտակ փշրեմ, տապալեմ, եթե հա- մ ա ր ձ ա կ վ ի ն երբևիցե արգելեւինձ քեզ պաշտպանելու... Այո՛, ուզում եմ ապրել միայն քեզ համար, և սիրում ամենքին' միայն քո պատ.

ճառով,**— Միայն իմ պատճառո՞վ... 0 ՞, Գոռ. չէի կամենալ, որ այդպես

խոսես դու. . . Մի՞թե սինլքոր արարածին մինը պիաի դաոնայիր,

եթե ես չլինեի...— Ա՜խ, ոչ. այդ չէի կամենում ասեր..— Հապա ի՛նչ։

. — Կամենում էի ասեր որ քո սերը կրկնապատկում է իմ մեղ ամեն բան' և՛ ապրելու իղձը, և' հոգվո արիությունը, և՛ սրտի կո­րովը, Լ' դեպի իմ եղբայրակիցներն ու հայրենիքն ունեցած սերը... Քեզնով աշխարհը երևում է իմ աչքին վար դափր, արևն՝ ավեփ Հրատապ, լուսինը' ավելի պայծառ... Դու ամեն ինչ ես ինձ համար և՛ կյանք, և՛ գանձ, և' զորություն, և՛ փառք...

шЙ'<, բավական է, էլ ոչինչ չ ե մ ուղում լսել. . . Անշուշտ մի չա­րության ոգի աոաջնորդեց ինձ այստեղ՝ իմ ծանր վ ե ր ք ե ր ը նո ր ո գ ե -

_ 230 -

լու համար», մրմնջաց թագուհին և բարձրանալով տ եղիք հույիկ քայէերով հեռացավ դեպի հովանոցը։

Այստեղից նա ուղղվեց ավ դղյակը միայնակ, առանց նաժիշտների ընկերակցության, ինչպես անում էր նա երբեմն, և գնաց, փակվե-

ցավ յուր առանձնարանում։Քիչ ժամանակ անց բաժանվեց ան նաև սիրահարները։ Գո։:ը

իՀարկե խոստացավ յուր Հարսնացուին կատարել նրա խնդիրը ե ամեն երեկո վերադառնալ դղյակ արևի մուտքից առար

. Բայց թագուՀու վրա մեծ ազդեցություն արավ այս դեպքը» նրա վերքերը, արդարև, նորոդվեցան։ ՍիրաՀարների զրույցը դեռ Հնչում էր նրա ականջին, նա կարծես տակավին ուոենու մոտ նստած' լսում էր նրանց և մերթ ընդ մերթ որոճում այն սիրաշունչ խոսքերը, որ արտասանել էին Գոռը կամ ՇաՀանդուխտը։

«Ապրեցեք, ապրեցե՚ք միմյանց Համար, երջանի՛կ արարածներ, ապրեցեք, զի սիրում եք կաթոգին, զի աստծո աքը Հովանի է ձեր ս ի ր ո ւ յ ն . . . ֊խ ո ս ո ւ մ էր ինքն իրան թագուՀին։ - Ավա՜ղ, ի ն ձ թվում էր, թե այլևս սեր չկա ոչ մի տեղ, թե նա ցամաքեր չորացել է ամենի սրտում, ինչպես Հովտի այն ծառերը, որոնց զա բնում է խորշակ,

որոնց չէ ջրում առուն կամ ցող չէ տալիս երաշտի գիշերը. ■■ այդ­պես եղավ մեր սերը, չորացավ, գոսացավ... ի՞նչ էր մնում մեզ աներ եթե ոչ' «Հաստանել զայն և ի Հուր արկանել...». Բայց աՀա՛ Հենց այգ չորացած ծառի մոտ ես տեսնում եմ մի դալար բողբոջ՝ ոսաիկ֊ ներով ու տերևով զարդարուն, ի՞նչ անել նրան, մի՞թե չորի Հետ

միասին կտրել ու ա յրե՞լ... Ո ՚Հ , ոչ. թո՛ղ նա ապրի, խնամվի, թոզ ա րկ ջերմություն և առուն քուր պարգևն, թող խորշակը յուր թ ու- նավոր շնչով երբեք նրան չզարնե. թո՛ղ նա մեծանա, ուռճանա, գու­ցե նրա Հովանվույն ներքո ապրին ու սնանին սիրո ուրիշ բ«զր«1 ֊ ներ... Այո՛, սերր չէ մեռել աշխարՀում. նա կա, նա ապրում է, Բայց էլ ինչո՞ւ ծաղրում են ինձ. ինչո՞ւ ամենքը միացած կամենում են խեղ­դել այդ զգացմունքը իմ չարաբաստ սրտում, ինչո՞ւ զարմանում են, որ ես նրա մասին ավելի եմ մտածում քան այն բոլորի' ինչ որ կա­տարվում է իմ շուրջը. ինչո՞ւ ինձ Հեգնում են, երր իմ կյանքն ու եր­կինքը նրա մեջ եմ տեսնում, նրա մեջ որոնում, ինչո՞ւ կամենում են, որ իմ աշխարՀի այդ միակ արևը խավարի, չէ՜ որ այնուՀեաև Հուսա-Հատությունը պիտի ինձ աիրե...

— 231 -

Բայց ի՜նչ եմ ասում, նա արդեն ինձ տիրեյ է ... ահա' ես քաշվել, ապաստանել եմ այս խորշերին, լռությունն ու միայնությունը դար. ձել են իմ միակ րնկերներր, անգործությունը՝ իմ միակ զբազմուն- քը ... ի՜նչ եմ անում ես, տեր աստված, ոչինչ այլևս ինձ չէ հետաքըր- քըրում. ոչինչ իմ սիրտը չէ ջերմացնում... թշնամին հասել, նստե{ է իմ դռան մոտ. րայց այդ է, ինձ չէ սարսափեցնում, աշխարհի վրա նայում եմ կարծես դագաղի միջից... Մի՜թե ես ապրում եմ...» ,

Եվ թագուհին նայեց հանկարծ յուր շուրջը, տեսավ յուր միայ-

ն ու թյունը և խոր հաոաչեցւ«Այսպես չէի ապրում ես. այսպես չէր անցնում իմ կյանքը. քանի

նա սիրում էր ի ն ձ . . . » , ֊ շշնջաց նա և լռեց,Մի քանի վայրկյանից նրա հայացքն ընկավ առանձնարանի պա­

տուհանին։ Երևացին Գեղա լեռան լանջերը' լուսնի լուսով լուսավոր­ված։ Նորեն հիշեց թագուհին սիրահար զույգը, նրանց զրույցները, Շահանդուխտի սիրախոսությունը, Գոռի ոգևորությունը և ինքն Էէ կարծես երիտասարդացավ նրանց հետ (թեպետ երիտասարդ էր և վչտերն էին միայն յուր սիրտը ծերացրել),

«Չէ՛, այդպես չպետք է լինի, դեռ կարելի է ապրել, կամ, գոնե, ուրիշներին ապրեցնել, Մենք իրավունք չունինք մեզ շրջապատող մահը տարածել ամեն տեղ, կամ ամենքին մեզ հետ միասին մեռցներ Ի՜նչ իրավունքով պիտի ղրկեմ իմ Շահանդուխտին սիրո անուշ վա­յելքներից կամ պատանի Գոռին' կյանքի բարիքներից» Ես տեսա իմ

աչքով, լսեցի իմ ականջով... նրանք սիրում են և երջանիկ են...Ինչո՛ւ չօգնել նրանց, որ երկար, շա՛տ երկար երջանկանան... Նրանքմեր սիրելիները, մեր որդիներն են, բայց մի՜թե մենք մի կամ երկո ւ որդի ունինք... քանի՚-քանի նմանօրինակ բախտավորներ կան մեր

աշխարհում, որոնք կամենում են ապրել, կյանքի քաղցրությունները վա յելել... Ինչո՛ւ ղրկել, ինչո՜ւ չօգնել նրանց... Բայց մենք զրկում ենք, բարբարոսություն ենք անում. «Մենք դժբախտ ենք, դուք էւ դժբախտ եղեք...», այսպես ենք ասում, այսպես ենք մտածում...

Մեր անձնական վշտերի պատճառով մենք ձեռքներս լվացել, ետ ենք քաշվել, թագավորը նստել է Կաքավաբերգ, իսկ ես փակվել եմ այս դղյակում. «Թշնամին թո՛ղ անե, ինչ կամենում է. թո՛ղ նա հարվա֊ ծե, հալածե. երկիրն տակն ու վրա անե, մեզ ի՜նչ փույթ- մենք հո չենք ապրում, ուրիշներն էյ թո՛ղ դժբախտանան...»։ Այո՛, այդպես

֊ 232 -

ենք մ տ ա ծում ։ Բայց չէխ որ սա մի ոճիր, մի չա ր ա գո ր ծո ւթ յո ւն է , երկ-

նային անեծքի արժանի,..»։Այս նորածին մտքերն այնպես հուզեցին թագուհուն, որ ոչ միայն

նրա վհատությունն անցավ, այլև մի նոր և մինչև այգ իրան անծա­նոթ ոգևորություն եկավ վրան։ Նա որոշեց իրական մասնակցություն ունենալ երկրի պաշտպանության գործում։ Բայց ի՛նչ պիտի աներ, գեո չգիտեր, նա մտածում էր դրա վրա։

Հանկարծ նրա դեմքը պայծառացավ և գեղանի շրթունքների

վրա շողաց մի առույգ ժպիտ։էԵս կերթամ Աշոտի մոտ. կառնեմ նրան նորեն իմ գիրկը■ կջեբ-

մացնեմ նրա սիրտը իմ հրատապ շնչով... Կհիշեցնեմ նրան մեր անց­յալը. կոգևորեմ յուր քաջության և փառքի նախկին հիշատակներով... Այո՛, կհանեմ նրան Կաքավաբերդից և կդարձնեմ Ոստան... Նա նո­րեն կանցնի հայ քաջերի գլուխը, նորեն կորոտա ինչպես մրրիկ և կահաբեկե յուր թշնամիներին... Այն ժամանակ խաղաղության հովանվույն ներքո թո՛ղ ծլին, ծաղկին սիրո բույսերը... Թո ղ մեր աշխարհի երիտասարդ սրտերը վայելեն նրա անուշ պտուղները... Այո՛, որոշված Է, ես կերթամ, Ոչ ոք ինձ չի խանգարիր Ամեն մար­դու առաջնորդում Է մի միտք, Մարզպետունի իշխանը ոգևորվում Է ընդհանուր հայրենիքի սիրով, նա աշխատում Է նրա ամբողջության, գահի հարստության և հետևապես, ժողովրդի բարօրության համար, Նրա որդին' Գոռը, ոգևորվում Է այդ ամենով' միայն Շահանդուխտի համար, թո՛ղ ուրեմն ինձ Էլ ոգևորե Գոռի և Շահանդուխտի բախտը, թո՛ղ ես Էլ աշխատեմ այն սրտերի համար, որոնք սիրում են և ց ա ն ֊կանում են սիրազուրկ չլինել*է*Հ>։

Եվ թագուհին վեր կենալով, իսկույն ձայն տվավ նաժիշտներինէ

Նրանք ներս եկանէ֊Կ ա ն չ ե ց ե ք այստեղ Սեդա յին , — հրամայեց նա։Մի քա նի վայրկենից ներս մտավ դայակը,֊ Սե՚դա, պատրաստվիր, մենք վաղը ևեթ պիտի ճանապարհ­

վենքէ֊Ո ւ ՜ ր , մեծափառ տիկին, — զարմանալով հարցրեց դայակը*

— Կաքավաբերդէ— Կաքավաբե՞րգ. թագավորի մո տ։— Այո՛, ,— Ինչո՞ւ, տիրուհի,

- 2 3 8 -

_ Ինչպե՜ս թե ինչո՛ւ, գնում եմ ի մ ամուսնու և թագավորի մոտ. մի՜թե տարօրինակ ցանկություն է այսէ

— Բնա՜վ, աստված թո՛ղ օրհնե այդ ցանկությունը և քո ճանա- պարհը... կամենում Էի իմանար թե ինչո՜ւ հանկարծ...

— Այսպիսի որոշումն արի...— Այս՛։— Դրա համար հետո, խոսելու ժամանակ շատ ունինք։— Իսկ ա յժմ ի՜նչ կհրամայեսէ— Կարգադրիր, որ վաղ առավոտվանից պատրաստ չինին եր­

կու պատգարակ, զույգ ջրիներով։ Մեզ հետ կլինեն երկու սպա- „ուհի և երկու ծաոա, Իմ պահանորդները թող ժամ առաջ ելնեն ամրոցից և սպասեն մեզ ճանապարհին. Դղյակում լինելիք կարդա- դրությանց մասին հարկ եղածը կհանձնարարեմ Գոհար իշխանու­հուն, Իսկ ամրոցում բերդակալից զատ ոչ ոք չպիտի իմանա մեր

հեռանալըէՍեդան գլուխ խոնարհեց թագուհուն և դուրս գնաք։

Գ

ԲՅՈԻՐԱԿԱՆէ* ԱՌՈԻՄԸ

Դեռ նոր արևելքն սկսել Էր շառագունել, երբ Սևանա վանուց միաբանությունը առավոտյան ժամերգությունն ու պատարագն ավարտելով, դուրս եկավ ս. Առաքելռք եկեղեցուց և ցրվեցավ դեպի

բլրակի խուցերը,Հովհաննես կաթողիկոսը, որ չորրորդ օրն Էր ինչ գտնվում էր

այդտեղ, աղոթում Էր նույնպես միաբանության հետ։ Թողնելով եկեղեցին, նա փոխանակ դեպի վեհարան դառնալու, Սահակ եպիս­կոպոսի հետ միասին բարձրացավ բչրի գագաթը, Չնայելով որ ցուր- տըն զգալի Էր արդեն, այսուամենայնիվ նա ցանկացավ դիտել այգ- տ՛եղից արևի ելքը, որ կղզու գեղեցիկ տեսարաններից մինն ̂ Էր կազ­մում, Նա կանգ առավ Սևանա անդրանիկ եկեղեցու, այն Է' ս. Հա- րություն տա ճարի առաջ, որ կառուցած Էր բլրի գագաթին և սկսավ դեպի արևելք նայել, Կապուտակ ծովակը, որ պարփակում Էր կղզին> խաղաղ Էր այգ վայրկենին և միապաղաղ, ինչպես բյուրեղ։ Միայն

— 234 —

փոքրիկ մկանունքները գալիս, կոծում Էին ժայռապատ եզերքը։ Համատարած կապուտակի վրա ձգվում Էին զանազան ուղղությամբ սպիտակ ու երկնագույն շերտեր, նման երկարաձիգ ժապավենների, որոնք տակավ առ տակավ փոխում Էին իրանց գույնն ու ձևը, հա­մակերպելով առավոտյան շողերին.

Եվ ահա Այծե մնա սարի ետևից ծագեցին արևի առա չին ճառա­գայթները, և հրափայլ սկավառակը, ինչպես մի հրահոսան անոթ, սկսավ բարձրանալ երկնակամարի վրա, Նրա կենարար ճառագայթ­ները ոսկեզօծեցին ափնածիր լեռները, Սևանա բարձունքն ու ժա յ­ռերը և արևմտյան կուսի կանաչազուրկ դաշտերը, Բայց ամենից

գեղեցիկ և սխրալի տեսարանը ներկայացնում Էր Նահապետի ծովա­կը, Նրա մուգ կապուտակը փոխվում Էր հետզհետե թաց երկնագույ­նի. ժապավենները նվազում կամ անհետանում Էին, ծովակի մակե­րևույթը մի տեղ վառվում Էր բաց բոսորագույն, մի ուրիշ տեղ փայ­լում գորշ-արծաթագույն, իսկ բյուրավոր մկանունքները, որոնց փոք- րիկ հովը հետզհետե ալիքների Էր փոխվում, փայյփլում Էին արևի առաջ ինչպես ադամանդ և կամ ջրածին, շրջուն աստղիկներ։

Կաթողիկոսը նայում Էր այգ բոլորին, նայում Էր և զմայլումլ— Ինչպե՞ս գեղեցիկ, ինչպե՜ս հրաշալի Է մեր երկիրը, ֊բ ա -

ցականչեց նա հանկարծ.— ինչո՜ւ, ինչո ւ չենք կարողանում հան­գիստ սրտով ապրել այստեղ, ինչո ւ անիրավ ճակատագիրը հալա­ծում Է մեզ...

Եվ նա հոգով սլացավ դեպի հին դարերը, դեպի այն երջանիկ, անդրանիկ օրերը, երբ այդ տեղերին տիրում Էր Գեզամը յուր թոռ­ներով, անխառն ընդոծիններով. երբ այդտեղ լսվում Էր միայն հա­րազատի բարբառը, երբ մարդիկ այդտեղ անծանոթ Էին օտարին, նրա լուծին ու բռնությա ն։

Նա հիշեց և այն բախտավոր ժամանակը, երբ հզոր Տրդատը հրամայում Էր այգ երկրին. եբբ Լուսավորիչը խաշը ձեոին այցելեց այդ ծովակին, երբ քրիստոնեության նորընծա զինվորները Սևան ամրոցը մտնելով* հալածեցին այդտեզից քրմերի խումբը և Սյուն­

յաց տոհմական կռոց տաճարը ճշմարիտ աստուծո տուն դարձնե- չով' «սուրբ Հարություն» անունը տվին նրան. Նա պատկերացրեց ք*ւր առաջ այն վայրկյանը, երբ Հայաստանյաց լուսատուն Քրիա- աոսի խաչը հինավուրց կռատան բարձունքը հանելով նրա հովան-

— 238 —

վույն ու խնամոցը հանձնեց Գեզամա ծիծաղախիտ ծովակը' յուր համր ու խաղաղ բնակիչներով, յուր գեղազարդ ափերով...

Իսկ ա ՜յժմ ... Այո՛, այժմ էլ այդ ծովակն ու կղզին Սյունյաց տե­րերի կալվածն էին. նա գտնվում էր հայոց թագավորի հովանավո. րության ներքո։ Բայց եթե հանկարծ հագարացիք շրջապատեին նրան, եթե արաբացոց վայրենի և գարշադեմ զորքը խուժեր այգ կղզին, ավարի առներ նրա սրբությունները, որի անցներ մի արա- նությունը, գերի վարեր իրան' կաթողիկոսին, ո՜վ արդյոք պիտի

դիմագրեր նրանց...Այս մտքերը հուզեցին կաթողիկոսի սիրտը ե մի հանկարծական

երկյուղ պաշարեց նրան։— Մի՜թե այստեղ ապահով ենք մենք թշնամու հարձակումից, —

հարցրեց նա Սահակ սրբազանին։— Ապահով ենք, եթե աստուծո աչը հովանի Է մեզ... — պա-

տ ա ս խ ա ն ե ց ե պ ի ս կ ո պ ո ս ը է

— Բայց հովանի0 Է արդյոքէ— Մեզ մահկանացուներիս հայտնի չէ ոչինչ։ Կարելի Է միայն

հուսալ, թե այս բազմաթիվ միաբանության մեջ կգտնվին սուրբ մարդիկ, որոնց շնորհիվ և նա կազատե մեզ փորձանքից։

_ Այր՛, вեթե գտանիցի անդ տասն, ոչ կորուսից և վասն տա- սանցն», այդպես ասաց աստուծո հրեշտակը Աբրահամին' երբ գնում Էր նա Սոգոմր կործաներւ, Բայց կգտնվի՚ն մեր մե9 տասն արդար

մարդիկ։Դեո Վեհափառը չէր վերջացրել խոսքը, երբ նա նշմարեց մի լաստ,

որ Յամաքալւերդի կողմից հաոաջանում էր դեպի կղզին։— Ովքե՜ր են հյուր գալիս մեգ այսպես աոավոտանց, — հարց­

րեց կաթողիկոսը եպիսկոպոսին։— Գուցե ուխտավորներ, — պատասխանեց վերջինս»Բայց Վեհափառը, որին անհանգստացնում էր կղզուն վերա­

բերյալ ամեն ել ու մուտ, դարձավ իսկույն դեպի վեհարան և հրա- մայեց եպիսկոպոսին մարդ ուղարկել և եկվորների ո՛վ լինելն իմանար

Կես ժամից ետ, ներկայացավ կաթողիկոսին Դվնո կաթողիկո­սարանի սպասավոր Թեոդորոս սարկավագը, որ կղզին մտնողներից գլխավորն էր և հայտնեց Վեհափառին' թե Բեշիր զորապետը պատ­րաստվում է մեծ զորքով գալ Սևան և պաշարեյ ̂ նրան կղզու մեջ։

. Կաթողիկոսը գույնը նետեց ւ- 2 3 6 -

— Այստե՜ղ կ հանգիստ չեն տալիս ի ն ձ ,— բացականչեց նա երկյուղագին, և ապա դիմելով Սահակ եպիսկոպոսին, ասաց. — տե­սա" ր, սրբազան, ուրեմն տասն արդար է/ չկա մեր մեջ։

— Գուցե.,, Բայց ինձ թվում է, թե աստված «կոբուսանե զար­գարն ընդ ամրարշտին»,— կրկնեց եպիսկոպոսը Աբրահամու խոս­քերը։ ■ »

— Ո՞վ է այդ ամբարիշտը, — հարցրեց կաթողիկոսը։— Ո՜վ գիտե. գուցե ես. գուցե նա, որ իրան արդար է համա­

րում, — պատասխանեց սրբազանը, — անկարելի է, որ այս չա­րիքները հասնում չլինին մեզ մի Հովնանի պատճառով...

— Բայց ո՜վ է այդ Հովնանը. ո՜ւր է գտնվում նա. ասա՛, թող բռնենք և ծովը նետենք, գուցե այդպիսով աստուծո բարկությունն անցնի։

Եպիսկոպոսը չպատասխանեց։— Ինչո՜ւ լռել ես, սրբազան, — հարցրեց կաթողիկոսը։— Հովնանի տեղը ես չգիտեմ, յուրաքանչյուր մարդ կարող էր

յուր գործերը քննելով ասել, թե որքա՛ն հեռի է Հովնան լինելուց։ Բայց ես մի բան գիտեմ, այդ այն է, որ Վեհափառը պիտի հեռանա Սևանից, որպեսզի այստեղի միաբանությունն էլ Այրիվանից հայ­րերի բախտը չճաշակե։

Կաթողիկոսը հասկացավ Սահակ եպիսկոպոսի ակնարկությանց նշանակությունը և խոր հառաչեց,

— Ուրեմն իմ երկրի մեջ չկա մի անկյուն, ուր ես գլուխս գնել կարողանամ... ուր հանգչելու իրավունք ունենամ.„ — խոսեց ինքն իրան կաթողիկոսր և ապա դիմելով Թեոդորոս սարկավագին' հարց­րեց. — ի՜նչ են խոսում իմ մասին Դվինում։

— Քո որոշումները, Վեհափառ տեր, ոչ ոք անխորհուրդ չի հա* մարում, բա յց, ասում են, որ եթե դու աթոռավայրում լինեիր, ոս- տիկանը չէր հանդգնիլ քեզ հալածեր

— Իմ աթոռավայրո՜ւմ... Լավ. ես երկու օրից այնտեղ կլինեմ.*. Կհասնինք, այնպես չէ՛, ս ր բ ա զ ա ն , — դիմեց կաթողիկոսը եպիսկո­պոսին։

— Դվի՛ն։— Ո՛չ, Բյուրական ամրոցը, չէ՜ որ նա էլ իմ աթոռավայրն է։

Այդտեղ լինելով ես մոտ կէինեմ կաթողիկե եկեղեցուն։ Ոստիկանը գիտե, անշուշտ, որ Բյուրականը իմ դաստակերտն է, որ ես այդտեղ

֊ 23 7 -

դղյակ ու եկեղեցի ունիմ կառուցած և տարվա մեծ մասն անցնում

ե մ * * յդ ա մ րո ցո ւմ ։— Կարոդ ենք երկու օրից հասներ— Ուրեմն այսօր եհթ ճանապարՀվինք։ Թո՛զ մարդիկ լուր տա.

Ш г Դվին, թե կաթողիկոսը ելավ Սևանից։ Թշնամին անշուշտ Էլ

չի դիմիլ այստեղ։Եվ նույն ավուր երեկոյան կաթողիկոսն յուր Հետևորդներով ու

մերձավորներով ելավ Սևանից ՜և ուզղվեցավ դեպի Ր 4 > ձեոակերտ

ամրոցը' Բյուրական։

Մի քանի օր Հետո ներկայացան Նսըրին կաթողիկոսի նվիրակները Դռան եպիսկոպոսի առաջնորդությամբ և Հանձնեցին ոստիկանին կաթողիկոսի ձեռագիր մի նամակը և դրա Հետ միասին' թանկագին

ընծաներ։Կաթողիկոսը յուր նամակով շնորհավորում Էր նախ ոստիկանի

գարւստը և աղոթում նրա Հաջողսւթյանց Համար և ապա յուր ըն- ծաներն աոաչարկելով' խնդրում Էր նրանից ապահովության Հրռ վար տակ' թե՛ յուր անձի և թե' աթոռի Համար,

Ոստիկանին դիմերւ այս խորհուրդը տվել Էին կաթողիկոսին Բյուրականում եղող յուր մերձավորները,

Բեշիրը այնքան տագնապով Հետևում Էր Հայրապետին, որ միայն Նօըրի միջամտությունը կարող Էր նրա Հետապնդության առաջն աոնել, Այո պատճառով կաթողիկոսը լմերժեց մերձավորների խ որ- Հուրդը, որ արդարև, բարերար Հետևանք ունեցավ,

Ոստիկանը գրավվելով ոչ այնքան կաթողիկոսի քաղաքավար համակից, որքան նրա ղրկած ընծաներից, շնորՀեց Հայրապետին ազատության Հրովարտակ, թուԱ տարվ նրան ապրել՝ ուր որ ին­

քը ցանկանում Էր,ՎեՀափառը, իՀարկե, յուր ձեոակերտ Բյուրականը գերադասեց

Դվինից, ՈրովՀետև, գիտեր, որ մաՀմեդական իշխանավորի խոսքն ու ստորագրությունը չէին կարող ապաՀովել յուր ա ն կ մայրաքա­ղաքում, այգ պատճառով մնաց Բյուրականում, մինչև որ աեսնե, թե տերը Ի՛նչ է Հաջողում Հայոց թագավորին.

Բայց Բեշիրը կատաղեց, երր Նսըըի Հբա մա կ Հասավ, որով ոս­

տիկանը պատվիրում էր նրան Հանգիստ թողնել Հայոց կաթողիկո՛­

սին,Նա գիտեր, որ ոստիկանը ստացեւ է արդեն նվերների մի բաժին

և այղ է պատճառը, որ բարեկամացել է կաթողիկոսի Հետ։ Բայց չէ ар ինքն էլ յուրը պիտի ստանար, չէ ' որ Այրիվանից ձեռնունայն վերադառնալով' նա որոշել էր յուր վրեժը Սևանից առնել, իսկ եթե այդ Հաջողեր' ապա Բյուրականից։

Բայց աՀա ոստիկանը խանգարում էր նրան. Ի՞նչ անել ուբեմնէ

Նա դիմեց իսկույն Դվին, մաՀմեգական կրոնապետի օգնոլթյանք Վերջինս որովՀետև մեծ ազդեցություն ուներ ինչպես յուր ժո­

ղովրդի, նույնպես և ոստիկանի վրա, ուստի խոստացավ Բեշիրին ոչնչացնել տալ ոստիկանի Հրովարտակը և նորեն կաթողիկոսին յուր վրեժխնդրության Հանձնել։

Մինչդեռ Դվինում այս Հոգսերով էին զբաղված և Հայոց կաթո­ղիկոսը անցնում էր յուր ձմեռը խաղաղությամբ, մի երկու առաք­յալները, այն է' ՎաՀրամ սեպուՀն ու Մարզպետունի իշխանը թա­փառում էին Հայոց մեծ ու փոքր իշխանների գավառներում, մի բ ե ր ֊ դից անցնելով մյուսը, մի ամրոցից' դեպի մի ուրիշը.

Բայց նրանց առաքելությունը անցնում էր ապարդյուն և խոսքն ու Հորդորը պտուղ չէին բերում,

Աղձնյաց իշխանն, օրինակ, խոստանում էր միացնել յուր զ "Ր (§ արքայական բանակին, եթե մ ի ա ց ա ծ կտեսներ դր ա ն Աշոտ սպարա­պետի զորքը և Արաս արքաեղբոր գնդերը։ Մոկաց իշխանը նույն Հա­մաձայնությունն էր տաէիս, եթե Հիշյալներ Հետ միասին կգաք

պատերազմելու Վասպուրականի թագավորըւ Աշոտ բռնավորը խոս- տանում էր մտնել դաշնակցության մ ե ջ , եթե արքայական Հրովար­տակով յուր իշխանության կՀանձնվեին Արարատի Հինդ գավառնե­րը, Արաս արքաեղբայրը, ընղՀակաոակը, ավելորդ էր Համարոկէ կազմել մի դաշնակցություն, որ պիտի կովեր Աշոա֊Երկաթի գրոշի

տակ, Նրա կարծիքով թագավորն արդեն վՀատված ու Հեռացած Էր.

պետք Էր ուրեմն թույլ տ ա լ նրան Հանգստանալ մի ամրոցում, իսկ

գաՀը Հանձնել օրինավոր ժառանգին, այն Է' իրան, «ԱյնուՀետև, ասում Էր, կարիք չի լինիլ, որ Գևորգ իշխանն աւ ՎաՀրամ սեպսւ- Հը զորք մուրան իշխաններից և կամ միության միջնորդ ՀանգիиЯ . նա ն, զի ք ա ք թ ա գ ա վ ո ր ի ն կ մ ի ա ն ա ն միշտ ք ա ջերըм ։

Այս բանակցություններն ամիսներ տևեցինք Աշունն ու ձմեոր անցան ե սկսավ Հայաստանի գեղեցիկ գարունը։

Եվ սա կայն միջնորդ իշխանները ոչ մի միություն ստեղծել չկա-

րացին։Բայց Դվինի հագարացի կրոնապետը Բեշիր զորապետին արած

յուր խոստումը կատարեց, Որքան Էլ ոստիկանը համ՛առ Էր ու ինք- նակամ, այսուամենայնիվ դենպետը կարողացավ համոզել նրան, թե նա մեծ նախատինք Է հասցրել Մահ մեգի կրոնին, ապահովու­թյան գիր տալով հայոց կաթողիկոսին,

— Աստված այգ « ուրը տվել Է քեզ նրա համար, որ դրանով մեր կրոնը անհավատների մեջ տարածես, որ Մահմեգի քարոզած ճշմարտությունն աշխարհին ծանոթացնես, որ այդ ճշմարտության հակառակորդներին փշրես ու ջախջախես, Բայց դու, ընդհակառա­կը, խնամում ու հովանավորում ես մեր կրոնի թշնամուն, Մահմե- դի հայհոյչին, սրբազան ղոլռանի անարգող մարդունէ

Այս և սրանց նման զրույցներ շարունակ անում Էր կրոնապետը, մինչև որ ոստիկանը համոզվելո՞ւց, թե* ձանձրանալուց հրաման տվավ Բեշիրին' հետևել նորեն կաթողիկոսին և դարձնել նրան Դվին,

Բեշիրի ցանկությունն Էլ այդ Էր։ Ամբողջ ձմեռը նա Դվինում մաշվել Էր անգործությունից։ Այժմ ահա՛ գարնան գեղեցիկ օրերի հետ, հասավ իրան ոստիկանի ավելի ևս գեղեցիկ հրամանը, Ի՜նչ Էր մնում նրան անել, եթե ոչ զորքերը հավաքել և դիմել Բյուրական։

Այդպես Էլ նա արավ, Մի քանի օրվա մեջ կազմեց, պատրաստեց յուր հզոր բանակը և հրաժեշտ տալով բարերար ոստիկանին, դիմեց դեպի ծերուկ Արագածը։

Գարնան սկիզբն Էր։ Չնայելով որ Արագածը, Արայի լեռը և նույ­նիսկ Եռաբլուրը պատած Էին դեռ ձյունով, այսուամենայնիվ Ա նբեր ֊ Հու գավառը ծածկվել Էր կանաչով. Նրա սիրուն դաշտերը, գեղեցիկ հովիտները, սարավանդներն ու լեռնալանջն/ւը զարդարվել Էին ըն­տիր ու գույնզգույն ծաղիկներով, Աղբյուրները բազմացել, առուները

հորդացել և գետերը վարարել Էին։ Խաշնարածները իրանց ձմեոայի*, հանգիստը թողնելով' բարձրանում Էին դեպի Արագածի լանջերը, որպեսզի նրա հովասուն արոտներում իրանց հոտերն ու նախիրը արածացնեն։

Արարատյան դաշտի վրա դեռ խաղաղություն Էր տիրում՝ և գեղ՜— 240 -

ջովն ու երկրագործը սկսել Էին զբազիլ դաշտային աշխատություն­

ներով։Հանկարծ Пսպանից չուր հասավ, թ ե, հագարացիք ստվար բա­

նակով հաոաջանում են դեպի Անբերդ։ Նորեն փախուաոն ու թա-

գուստը սկսան։Կաթողիկոսը սակայն դեռ հանգիստ նստած Էր Բյուրականում,

այլև զբաղված յուր դաստակերտի բարեկարգություններով, Այն էրից ի վեր, որ նա ոստիկանից ստացել Էր ապահովության հրովար­տակ, բազմացել Էին Բյուրականում ոչ միայն հոգևոր կոչման տեր անձինք, այլև աշխարհական ընտանիքներ, որոնք ապաստանել Էին այգ տեղին' ինչպես կաթողիկոսի հովանավորությունը վայելող

մի ամրության.Ահեկի ( ապրիլի) գեղեցիկ առավոտներից մինն Էր, Վեհափառը

յուր դղյակի պատշգամբում բազմած դիտում Էր այն փառավոր ու ակնապարար հորիզոնը, որ շրջապատում Էր հովասուն Բյուրակա­նը, ֊Ն ր ա հյուսիսային կողմից բարձրանում Էր լայնադիր ու քա ­ռագագաթ Արագածը յուր ծաղկածին սարատափերով, լեռնային լճակներով և ձյունապատ ստինքներով։ Հյուսիս ֊արևելյա ն կողմից երևում Էր Արայի լյառը յուր կանաչազարդ լանջերով։ Արևմտյան կողմից փակում Էին հորիզոնը Բարդողի ձյունապատ կատարները. իսկ հարավից ձգվում Էր մի դաշտահովիտ, որ Եռաբլուր լեռան ստո­րոտը քերելով ' հասնում Էր մինչև Քասախի խառնուրդը և ապա դաշտանալով' տարածվում մինչև Մասիս։ Այդ դաշտահովտի վրա ընկած Էին բազմաթիվ գյուղեր ու ավաններ, որոնց իշխում Էր հի- շատակաց արժանի Օշականը, որ ամփոփում Էր յուր մեջ Հա յա ս- տանյաց երկրորդ լուսատուի, այն Է' սրբույն Մեսրովբա թանկագին նշխարները։ Մի փոքր հեռու երևում Էր քաղաքամայր Վաղարշա- պատը, իսկ նրա մոտ հայոց եկեղեցիների թագուհին' նախաթբո Էջմիածինը, սուրբ Գայանեի վանքը, Մարիանե կուսի Շողակաթը և վերջապես հզոր արքայի սերն ու վիշտը մերժող հրաշագեղ Հոիփ- սիմեի հոյակապ վկայարանը։ Այս բոլորից ետ ամբառնում Էր վեհա­պանծ Մասիսի սպիտակափառ կատարը, ծածկած հավիտենական ձյունով ու սաոույցով, որ կարծես իշխում Էր Արարատյան լա յնա ծա ֊ վալ դաշտիՎրա իբրև հզոր ու անպարտելի միապետ.

Այս, գեղեցիկ տեսարաններր, որոնք գրեթե ամեն օր. գրավում Էին կաթողիկոսին և զբաղեցնում ն ր ա ն վերացական մտ ա ծրւթ^ւն-

- 241 -

16 ^Ь>г(| Մս»ւ*<|պեաուսի

ներով, այսօր, կարծես թե, կրկնապատկել էին իրանց հրապույրը} Նա զվարճանում էր, որ կարողացել էր յուր դաստակերտի համար ընտրեւ այսպիսի մի գեղավայր, ե որոշում էր ընղարձակեչ նրան նորանոր շինություններով, ամրացնել մարտկոցներով ե բազմաց­նել յուր մենարանի միանձնաց թիվը*

Բայց ահա հենց այդ ժամանակ գուժաբերը հասավ Բյուրա­կան։ «Բեշիրը գալիս է» խոսքը կայծակի արագությամբ տարածվեց րոլոր ամրոցում և ամենքին սարսափահար արավ։ Ամրոցի դռները ճռնչալով փակվեցան, պատրաստի եղած զորքերը զինվեցան, ամ­րոցում գտնվող և զենք կրել գիտցող մարդկանց զենքեր բաժանվե- ցան, ի բաց չառնելով նաև երիտասարդ հոգևորականները։

Բայց ի՜նչ, մի՜թե այդ տկար ուժերով պիտի կռվեին նրանք հա­գարացիների դեմ. իհարկե ոչ. դա հուսահատ դիմադրության պատ֊ րաստություն էր։

Հետզհետե հասնող լուրերը հավաստեցին, թե Բեշիրը գալիս է ոչ թե Բյուրականը գրավելու, այլ կաթողիկոսին ձերբակալելու՜։ Եվ ահա այդ պատճառով նորեն խնդիր ծագեց Վեհափառի փ ախը Ա - տյան համար։ Նրա այն մերձավորները, որոնք վախենում էին, թե

Բեշիրը կաթողիկոսին ձեռք ձգելուց ետ իրանց էլ պիտի կալանավո- րե, խորհուրդ տվին նրան Բյուրականից հեռանալ։ Բայց Սահակ եպիս- կոպոսը, Մովսես վարդապետը և տեղվույն միաբանության գլխավոր­ները հակառակեցան այդ խորհրդին»

_ Տպետք է մի անձի պատճառով շատերին զոհել, — ասում էիննրա նք,— կաթողիկոսի փախստյան համար տեղ չի պակսիլ. րայց նրա ամեն մի փախուստը բազմաթիվ զոհեր է տալիս թշնամուն» Եթե աստված Վեհափառի համար մահ է որոշել, ապա նա չպիտի վարանի այդ որոշման հնազանդել. ըստ որում ո ւր որ էլ փախչե, դարձյալ պատուհասը կհաոնե նրան, իսկ եթե չէ որոշել, ապա Բե­շիրի հարձակումը չի կարող վնասել նրան։

Բայց այս զրույցները չփարատեցին կաթողիկոսի և նրա մեր­ձավորների երկյուղը։ Կայացավ մի գաղտնի խորհուրդ, որ որոշեց Բյուրականի բախտը, այն է' համոզել կաթողիկոսին հեռանալ շու­տով դեպի Բագարան, Աշոտ սպարապետի մոտ, և ազատել յուր ան­ձը վտանգից։ Սպարապետը ոչ միայն մեծ զորք ու անառիկ ամրու­թյուն ուներ, այլև վայելում էր ոստիկանի բարեկամությունբ» Հե­

տևապես Վեհափառը կապահովեր իրան, եթե ապավիներ այդ իշ­խանին»

Երբ կաթողիկոսը հայտնեց Սահակ եպիսկոպոսին յուր որոշու­մը և առաջարկեց նրան էխոլյս տալ աստուծո բարկությունից» յուր հետ միասին, սրբազանը պատասխանեց.

— Ես կմնամ իմ ժողովրդի հետ։ Երբ նա կռվե, ես կաղոթեմ, երբ մեռնի, կմեռնեմ նրա հետ միասին...

Նույն որոշումն արին կաթողիկոսի հետևորդներից Մովսես վար­դապետը, Ւեոդորոս սարկավագը, երկու եղբայր* Մովսես և Գավիթ քահանաները իրանց աշխարհական եղբոր ' Սարգսի հետ, և մի քանի ուրիշներ։

Բայց և այնպես նույն ավուր գիշերը կաթողիկոսը յուր երկչոտ մերձավորները ժողովելով, նրանց հետ միասին խույս տվավ դեպի Բագարան։

Հետևյալ առավոտ մի քանի գունդ զինվորներ հաոաջանում էին դեպի Բյուրական» Ամրոցականները հեռվից. նրանց տեսնե լով կարծեցին թե թշնամու Հ առաջապահներն են և սկսան տագնապով դեպի մարտկոցները վազել։ Բայց երբ այդ գնդերը մոտեցան, նրանք զարմանա լով նկատեցին ոստանիկների դրոշակները և ուրախու­թյամբ լցվեց անէ Եկողները ոչ թե թշնամիներ, այլ հայ զորքեր Էին. րայց ո՜ր իշխանի զորքերը, ոչ ոք չգիտերէ

երբ նրանք Բյուրականի պարսպներին հասան, ամրոցականնե­րը զարմանալով տեսան, որ մի քանի հարյուր հոգուց բաղկացած այս զորագունդը ոչ պետ ունի, ոչ գլխավոր, այլ մի ի ն չ ֊ո ր խարա­զանազգեստ մարդ, խաչանիշ դրոշը ձեռին, առաջնորդում Է նրանց։

Երբ ամրոցի դոները բացին օգնության հասնող զորքը ներս ընդունելու, Սահակ սրբազանը դեպի դրոշակակիր առաջնորդը առա­ջանալով, ասաց,

— Այս ի՞նչ եմ տեսնում... հայր ֊Սոլոմոն» ճգնավորը զորա­պե՜տ Է դարձել,.,

— Այո՛, սրբազան, եկեզեցվո ազատությունը պաշտպանող զորքին ճգնավորները պիտի առաշնորդեն, — պատասխանեց խա­րազանազգեստ հայրը և պատմեց նրան, թե ինչպե и Էր ժողովել այգ զորագունդը»

Սոլոմոն ճգնավորը Սագաստան աքսորված մի հայ քահանա- 2 4 3 -

էր, հր բա խ տ ի բերմա մբ ա զա տ ութ/Ուն գ տ ն ե լո վ ' վերա դա րձեէ Հր

հա յրենիդ և յո ւր оբերը վա նքերո ւմ ա նցնում էր ճ գ ն ո ւթ յա մ բ ։

Լսելով Այրիվանքի կոտորածը և հայոց կաթողիկոսի կրած հա. լածանքները, նրա մեշ վառվեց ազգակիցներին օգնելու նախկին եոանդր և նա սկսավ թափառեւ շեներն ու ավանները և հորդորել ժողովրդին զենքի դիմելու և իրանց պաշտպանելու, քանի որ իշ- խանները մերժում էին նրանց այգ պաշտպանությունը։

ճգնավորին ընկերացան մի քանի ազատ զինվորներ, որոնց շնոր­հիվ նա հետզհետե կազմակերպեց մի գունդ, որ օգնության էր հաս­նում հարձակման ենթարկվող գյուղացիներին, Երր լուր տարածվեց, թե Բեշիրը գիմում է Բյուրական' կաթողիկոսին ձերբակալելու, ճըգ- նավորը հրավեր կարդաց յուր գնդին' գնալ հայրապետին օգնության, որովհետև նա էլ նույնչափ լքյալ ու անօգնական էր, որքան գեղշուկ

Ժողովուրդը էԱյս հրավերը սիրով ընդունվեցավ գնդի կողմից!Բացի այգ, ճգնավորի խմբին միացան նաև ավաններում գըտ-

նըվող ուրիշ ազատ զորքեր, որոնք «մինչև այսօր երկրի իշխաննե­րի համար կովեցինք, այժմ Էլ եկեղեցվո իշխանի համար կռվենք» ասելով, հարել Էին խաչանիշ դրոշին և դիմել Բյուրական,

ճգնավորի հետ եկած զորքը վեհարանի շուրչը պատած սպա­սում Էր, որ Վեհափառը ելնե և օրհնե իրանց։ Այդ մի բնական և իրա­վացի ցանկություն Էր այն զորականի համար, որ ինքնակամ եկել Էր յուր եկեղեցին և նրա պետը պաշտպանելու» Բայց որքա ն մեծ եղավ Սոլոմոն հոր ցավը, երբ Դռան եպիսկոպոսը հայտնեց նրան, թե Վեհափառը խույս Է տվել Բագարան։

— Իմ զորքերր կցրվեն, եթե այգ իմանան, — ասաց նա եպիս­կոպոսին, նրանք եկել են այստեղ Վեհափառին պաշտպանելու, Իսկ եթե նրանց հայտնվի, թե կաթողիկոսը ձգել Է միաբանությունը յուր անձն ազատելու համար, նրանք գուցե վերադառնան հենց այս

վայրկենին։— Ի՞նչ անենք ուրեմն, մենք կարոտ ենք այդ զորքի Օգնու­

թյա ն , — հարցրեց եպիսկոպոսը էՓոքր մտածելուց ետ ճգնավորը պատասխանեց.— Պետք Է հայտնել նրանց, թե Վեհափառր հիվանդ Է և ելնել

չէ կարող. Այս անմեղ սուտը օգուտ կբերե մեզ.

*— Տէ՛ւ հայր Սոլոմոն, չկա մի սուտ, որ հանցանք չհամարվի, ե չկա հանցանք, որ անպատիժ մնա, — նկատեց եպիսկոպոսր, — ես այդ տիրասեր զորքին խաբել չեմ կարող։ Ավելի լավ է, հայտնենք նրան ճշմարտությունր իսկ մեր պաշտպանության գործը թողնենք նրա խղճին,

— Այդ միևնույն է, թե մենք մեր ձեռքով Բյուրականր հանձնենք թշնամուն,

— Ի՞նչ անենք ուրեմն,— հարցրեց եպիսկոպոսը տարակուսե­լով,

— Ոչինչ այլևս անելու չունինք. մնում է, որ ես ինքս գործեմ այդ հանցանքը, եթե արդարև դա մի հանցանք է, — ասաց ճգնավո­րը, Ապա դուրս դալով վեհարանի բակը, հայտնեց զորքերին, թե էՎեհափառը հիվանդ է և իմ բերանով ուղարկում է ձեզ յուր հայրա­կան օրհնությունը» , .

Զորքը, իհարկե, հավատաց ճգնավորին և շատերը նրանցից եկան այն համոզման, թե թշնամու հարձակման լուրր վախեցրել է կաթողի­կոսին,

Այս համոզումր մինչև անգամ բորբոքեց նրանց մեշ վրեժխնգրու- թյան կրակր։

Նույն օրն ևեթ զորքերը կարգավորեցին։ Թե’ ամրոցում եղած­ները և թ ե ' նորեկները բաժանեցին մի քանի խմբերի, որոնց և կար­գեցին զանազան տեղերում, այն է, ոմանց՝ աշտարակների մեշ, ոքանց' պարիսպների վրա և մնացյալներին դոների առաք կամ գաղտնի ծածկարաններում։

Ընդհանուր հրամանատարությունը հանձն առան տեղական զոր­քերի վրա' Թեոգորոս սարկավագը, որ քաշ զինաշարժ էր, իսկ եկ­վորների վրա' Սոլոմոն ճգնավորը։

Արդեն ամեն ինչ պատրաստ էր, երբ թշնամին երևաց, որ հա- ոաշանում էր Վաղարշապատի կողմից,

Իսկույն ամեն մի մարդ յուր տեղը բռնեց,Սահակ եպիսկոպոսը հրամայել էր, որ ամրոցի հոգևորականնե­

րից նրանք, որոնք զենք չէին կրում, ժոզովվին եկեղեցի և հսկումն կատարեն։ Այդ հսկումը պիտի շարունակվեր բոլոր ժամանակ, քանի գորքը կովում էրI Կոչնակի ձայնն առնելուն պես եկեղեցին աղոթող- ներով լցվեցավ, Այդտեղ էին ինչպես հսկումն կատարողները, նույն-

- 2 4 5 -

պես և այն կանայք ու ծերունիք, որոնք զորքին պիտանի լի\նլ չէին կարող։ Ինքը եպիսկոպոսը առաջնորդում էր աղոթողներին։

Թշնամու զորքը մոտենալուն պես հարձակումն սկսավ։ Բեշի֊ րը կարծելով, թե կաթողիկոսը ամրոցումն Է և թե վերջինս թափուր է պաշտպանության միջոցներից, որոշել էր հանկարծական հարձա- կումով վախեցնել կաթողիկոսին և ստիպել նրան ինքնակամ ա նձ ֊ նատուր լինելու։ Գոռոզ հագարացին ավելորդ էր համարում մինչև անգամ բանակցություն սկսել նրա հետ։ Նա մտածում էր, թե իրա- վունք ունի հարձակվելու և կալանավորելու նրան, ինչպես յուր վ ե ր ֊ ջին ծառային. ի՞նչ հարկ կար քաղաքավարական ձևեր գործ դնելուք

Բայց որքա՞ն մեծ եղավ նրա զարմանքը, երբ տեսավ, որ Բ յո ւ ֊ րականում այնպես չեն հանդիպում իրան, ինչպես Այրիվանքում, որ ամրոցի պարիսպներից ու աշտարակներից տեղում է յուր զորքի վրա նետերի սաստիկ տարափ և հարյուրավոր սվիններ ու գեղարդ֊ ներ օդի մեջ թռչելով' շամփրում են հարձակվողների կրծքեբն ու թիկունքը։ Այս դեո բոլորը չէր։ Բերդի դռան աշտարակից թափվեցավ դուռը ջախջախել ճգնող զորքի վրա կպրաձյութի կրակվող հեղեղ, որ շատերին տեղն ու տեղը այրեց։

— Ուրեմն մենք գործ ունինք ո՛չ թե անպաշտպան կաթողիկո­սի, այլ զինավաոյալ մի ամրոցի հետ, — ասաց Բեշիրը յուր մերձա­վորներին. — ետ քաշվենք, բանակ դնենք և կանոնավոր հարձակման պատրաստվենք։

Այս ասելով նա նահանջի փող հնչեցրեց և զորքերը պարիսպնե­րից հեռացան։ Ամրոցականներն ուրախության աղաղակ բարձրաց­րին և սկսան ծաղրել հագարացիներին, անվանելով նրանց «երկչոտ ու կնամարդի» ։

Թշնամին ոչինչ չէր պատասխանում, նա միայն կրճտում էր ատամ­ները և վրեժխնդրութ յուն սպառնում։

Նույն ավուր երեկոյան Բյուրականի պարիսպների վրա վառվեցան հարյուրավոր կրակներ և զորքն ու ժողովուրդը սկսավ ուրախության տոն կատարեր

Բայց թշնամու բանակում ուրիշ գործի վրա էին։ Բազմաթիվ վարպետներ զբաղված էին բաբաններ, պալիստրներ և ուրիշ պ ա ֊ րըսպահար գործիքներ պատրաստելով։ Կառուցանում էին, մինչև անգամ, մի կրիա և փայտե շարժական աշտարակ։ Տ"ՐՔՐ պարա ֊

֊ 246 -

պած էր կախարաններ ու վերելակներ պատրաստելով, իսկ ինքը Բեշիրը անձամբ հսկում էր այղ աշխատությանց վրա։

Հետևյալ առավոտ ամրոցականները տեսան, որ թշնամին մի գիշերվա մեջ բավական գործ է կատարել և որ շարունակվող աշ­խատությունները հետզհետե սպաոնացոզ կերպարանք են առնում։ Բայց այդ բաներից նրանք չվախեցան. այլ իրանք է/ իրանց կող­մից սկսան համապատասխան պատրաստություններ տեսնել։ Ամե- Ч в առաջ աշխատեցին հրանյութի պաշարն ավելացնել և պա­րիսպների տակ գաղտնի անցքեր բանալովս կրիան այրելու կամ աշտարակը կործանն լոլ մասին հարկ եղածը հոգալ։ Դարբիններն զբաղված էին երկաթե կարթեր կամ ջախջախող գործիներ կռելով։ Կանայք հնոտիներից գնդակներ էին պատրաստում և եռացրած ճարպի կամ ձյութի մեջ թաթախում։ ԶոՐքն այԳ ամենը փոխադրում էր պարիսպների կամ աշտարակների վրա։ Ամեն տեղ աշխատան­քը եռում էր. ամենքն էլ մասնակցում էին մի որոշ գործի։

Երեք օրից ետ վերջապես թշնամին նորեն սկսավ մոտենալ և առաջ վարել ռազմական գործիները։ Մի հարյուր հոգի զբաղված էին տափարակ ու լայնադիր կրիան գլանների վրա գլորելով, մի հարյու­րը առաջ էր վարում անիվների վրա հաստատած եռհարկյան աշտա֊ թակը։ Մի խումբ բերում էր բաբանն ու խոյը, մի ուրիշը պալիստրնե­րը, մի երրորդը' ջրով լի տիկերը, որոնցով պետք է պարիսպներից թափվող կրակը հանգցնեին. իսկ զենք շարժող զորականն սկսում էր ամրոցի շուրջը պատել։

Այգ միջոցին Բյուրականի եկեղեցում հանդիսավոր պատարագ էր մատուցանում Սահակ եպիսկոպոսը։ Ժողովրդի հետ միասին գըտ- նըվում էր եկեղեցում նաև զորքը։ Նա եկել էր վերջին անգամ պա­տարագ տեսնելու, վերջին անգամ յուր սուրբ նախահարց հոգեբուխ երգերը լսելու և Փրկ\չի կենարար մարմնին ու արյանը հաղորդվելուէ

Բացակա Էին միայն պահնորդ զորքերը, որոնք հսկում Էին ամրո­ցի դռներին և թշնամու շարժմանը։

Զորք ին հաղորդություն տալուց առաջ Սահակ եպիսկոպոսը խո­սեց նրա հետ բեմի վրայից<

— Չորս հարյուր յոթանասուե տարի առաջ, ով իմ սիրելի զա­վակներ, պատրաստվեցան թշնամու հետ կռվելու Վարդանանց քաշերը։ Նրանք Էլ ձեզ նման նախ աստուծո օգնության և ապա իրանք բազկի զորության դիմեցին։ Նրանք Էլ աշխարհային փ ա ռ ֊

- 2 4 7 -

քի կամ անձնական շահու համար չէին կռվում, այլ հայրենիքի և եկեղեցու ազատության համար, Ինչպես այսօր, այնպես Էյ այն ժամանակ, թշնամին կամենում էր այգ. ազատությոլնր խլել, հայ ազգն ստրկացնել, բայց Վարդանանց քաջերը թույլ չտվին նրան այդ անելու, «Ավելի լավ է ազատ մեռնենք, քան ստրուկ ապրենք ասացին նրանք և անկեղծ սրտով հարձակվեցան թշնամու դեմ, որ կրկնապատիկ զորավոր էր իրանցից, - «Չվախենաք հեթանոսնե- րի բազմությունից, մահկանացուի ահավոր սրից, — ասում էր Վար. դանր էուր զորքերին, ֊զ ի եթե աստված մեզ օգնե, մենք նրանց կսատակեն,, և ճշմարտության կողմր կբարձրանա, Բայց եթե հասած է մեր մեռնելու ժամը, ապա ավելի լավ է, որ մեռնենք սուրբ կռվի մեջ և քաջության հետ վատություն չխա ռնենք...», Եվ նրանք քաջա- բար կռվեցին, բազմաթիվ թշնամիներ սատակեցին և իրանք էլ քա. ջությամբ մեռան' սրերը ձեռքներին, հարվածները կրծքի մեջ... բայց նրանց անունը անմահ մնաց մինչև այսօր և անմահ պիտի մնա հավիտյան... Ո՞վ կիմանար աշխարհում, թե եղել են Վարդանանք, եթե նրանք երկչոտությամբ միայն իրանց անձն ապրեցնեին։ Չէ որ նրանցից առաջ և հետո ապրել և մեռել են միլիոնավոր մարդիկ, ո՞վ է դրանց անունը հիշում, Իսկ Վարդանանց քաջերին չեն մոռա- նում, որովհետև նրանք կռվել ու մեռել են ամենասուրբ գործի' հայրենիքի ազատության համար. Դուք էլ ահավասիկ կամենում եք հավասարվել Վարդանանց, դուք էէ նրանց նման պատրաստվել եք եկեղեցու և հայրենի ազատությունը պաշտպանելու, դուք էլ կամե- նում եք անմահ անուն ժառանգեւ ազգի մեջ... Ուրեմն մի՛ վախենաք թշնամու զորությունից, նրա ահավոր պատրաստությունից. Ձեր դատն արդար է և կռիվն իրավացի, իսկ աստված զորավիգ է լինում արդարության, Եթե մինչև անգամ մահ հասնե ձեզ այս կռվում, ուրախությամբ ընդունեցեք նրան, զի դրա փոխարեն երկնքում անանց կյանք, իսկ երկրռւմ անմահ անուն պիտի ժառանգեք, Այս հանդիսավոր ժամուն և աստուծո սեղանի առաջ ես էլ կրկնում եմ սուրբ Ա ռնդ երեցի այն խոսքերը, որ նա ուղղեց Վարդանանց քա- ջերին. «Մի՛ թուլությամբ լքանիցեմք, եղբարք, այլ պնդությամբ սրտիվ և հաստատուն հավատով կամակար հարձակեսցուք ի վերա թշնամյացն, որ հարուցյալ գան ի վերա մեզ, Մեր հույս մեզ կբկթ երևի. ևթԽմեոյսնիմք՝ կյանք^և եթե մեո^ւցանեմք, մեզ նույն կյանք աոաջի կա ն...»։ Մոտեցեք ուրեմն ճշմարտության և սուրբ իրավանց

— 24 8 -

համար մեռնող Փրկէփ մարմնին ու արյանը, հաղորդվեցեք նրան և այդ հաղորդությունը թող արիացնե ձեր սրտերը, ուժ տա ձեր բա զ. կին և հաղթություն' ձեր սրին...

Երբ պատարագի չ սրբազանը ս, հաղորդության սկիհը ձեռին խոնարհեց բեմի վրա, զորքերը կարգով առաջ եկան և հաղորդվեցան։ Նրանց հետևեց ամրոցի ժողովուրդը սկսած փոքրից մինչև մեծը, որովհետև ամենքն էլ պատրաստվում էին օրհասական կովի։

Փոքր ժամանակից ետ զորքերն արդեն պարսպի և մարտկոցների վրա էին.

Արևն արդեն բարձրացել էր, երբ թշնամու նախահարձակ դըն­գերն ամրոցի շուրջը պատեցին և սկսան նետաձիգ լինել դեպի պա ֊ րըսպի հայ զինվորներր։ Վերջիններս պատասխանեցին նրանբ նույն զենքով.

Ապա հետզհետե մոտեցան կանոնավոր խմբերը, որոնց մի-մի շարքը ասպարափակ անելով' ծածկում էր թե իրան և թե հետևող խմբերին, Վերջիններս այդպիսով պատսպարված' նետաձիգ էին լինում անընդհատ. Այդ դեպքում պաշարյալներին պաշտպանում էին միայն պարսպի ատամները։

Մի աո Ժամանակ Հակաս ակորդներն զբաղված էին այս Հան ֊ գիստ տուրևառով։ №այց աՀա մոտեցրին պարսպին մի ստվարագլուխ խոյ։ Դա ոչ այլ ինչ Էր, եթե ոչ մի աՀա գին գերան, որ Հաստ շղթա* ներով կախված Էր անիվների վրտ ամրացրած մի ծածկի առաս* տաղից և գլխին Հագցրած մի Հաստ ու սրածայր երկաթ։ Այդ կախա­րանավոր գերանը պարսպին մոտեցնելովճ նրա ետևից չվանով քա * շում Էին տասնյակ մարդիկ ե Հանկարծ բտց թողնելով երկաթե գլուխը զարկում պատին։ Այդպիսով նրանք քարերը խախտելով աշխատում Էին պարիսպը կործանել։

Ռւրիշ կողմերից մոտեցնում Էին բաբաններ ու պալիստրներ լարած արջառի ամուր ջիղերով։ Դրանց վրա գնում Էին աՀա գին քարեր և ուժգին թափով զարկում պարսպի շուրթերին։

ՊարսպաՀար գործիների շուրջը վխտում Էին բազմաթիվ զորքեր։ ՛նրանցից ոմանք գործիներն Էին շարժում, ոմանք գործավորներին պատսպարում և ոմանք գործիների դեմ խիզախող մարտիկները վանում ւ

&այց Հազիվ աոաջին խոյը սկսել Էր յ ուր Հարվածները և ահա պարսպի վրայից թափեցին նրա վրա կրակված կպրի Հեղեղ և նավ-

- 2 4 9 -

թով թաթախուն խոտի խրձիկներ, որոնք խոյի տախտակե ծածկը վառելով, ահագին հրդեհ աոաշացրին։ Չնայելով որ հրշեշները իրանը տկերը ղատարկելով աշխատեցին հրդեհը հանգցնել, այնուամե. նայնիվ բոցը լափեց խոյի ծածկն ու կախարանը և գործին անպիտա.նացած ը ն կ ա վ գ ե ա ն ի վ ը ա ։

Ոչնչացած խոյին փոխարինեց մի ուրիշը, որի ծածկը պատած էր թրշած թաղիքով և տամկացած կաշիներով, Ամրոցականները նրա դեմ էլ սկսան մրցել համապատասխան հնարներով։

Իսկ քարեր արձակող պալիստրների դեմ միայն մի միշոց ունեին նրանք, այն է' չվաններով կապում ու կախում էին պարսպից խոտի ահագին խուրձեր, որոնց դիպչելով' պալիստրի ռումբը կորցնում էր յուր թափի զորությունը և այդպիսով անվնաս դառնում պարսպի համար։ Բայց թշնամին յուր երկարաբուն շահերով վառում էր այգ խուրձերը, որից հետո ամրոցականները չվանը կտրելով վայր էին ձգում հրդեհված խոտը և ուրիշ խուրձեր փոխարինում նրանց։

Մինչդեռ թշնամին մի կողմից յուբ պարսպահար գործիներով աշխատում էր պարիսպներն ու պատնեշները փլցնել, մյուս կողմից նրա ավելի խիզախ խմբերը սանդուղքներ ու վերելակներ էին ամրաց­նում պարսպի ու աշտարակների վրա և աշխատում էին դեպի վեր բարձրանար Նրանք վահանները գլխներին և սուրը ձեռքներին բռնած' մագլցում էին այդ սանդուղքները և զարմանալի արիությամբ դեպի վեր սուրալով' աշխատում էին զոռով ներս թռչել դեպի ամրոցը։

Բայց հայ զինվորները ժամանակ չէին տալիս այդ քաշերին։ Երկ թե ահագին ձողերով, սվիններով և նիզակներով շարունակ հարվածում, վայր էին գլորում նրանց կամ երկաթե ժանիքավոր կարթերով նրանց գլուխն ու մարմինը շամփրելով' դեպի վեր էին քաշում և չարաչար սատակում։ Շատ տեղ էլ սանդուղքները գլո• րելով' դետին էին թոթափում վրան մագլցողներին։

Թշնամու հարձակումն անընդհատ շարունակվում էր։ Թե’ դրսից և թե՛ ներսից կովում էին կատաղությամբ։ Ոչ մի կողմը տեղի չէր տալիս մյուսին։ Նետերի տարափ էր, որ տեղում էր վերից վայր ե հակ ա ռ ա կ. սվիններ ու գեղարդներ էին, որ շարունակ թռչում էին

մեէ . ս ա նդուղքներ Էին, որ շախշախվում, նիզակներ, որ փշԸՐ* վումէ վ ա հ ա ն ն ե ր , ո ր ջ ա ր դ վ ո ւ մ Է Է ն ։

Իսկ բոցն ու կրակր ինչպես մի լայնածավալ հրդեհ պատում էր պարիսպները, պատնեշները к աշտարակները։

֊ 250 -

Բեշիրը տեսնելով որ բյուր ական ցին երի ընդդիմությունը ահա» գին կոտորած է ա նում ֊յուր զորքի մեշ, հրամայեց նրան նահանշել այդ օրը։ Պարիսպների տսւկ կուտակված էին ահագին թվով դիակներ, որոնց թշնամին ժողովելով՝ հազիվ մինչև երեկո թաղել կարողացավ մի ընդհանուր փոսի մեշ։

Այս հանգամանքը կատաղեցնում էր Բեշիր զորավարին, նա փըր- փրում և ատամները կրճտում էր։ Բայց ի նչ կարող էր անել։ Պաշար­յալները իրանց պարտքն էին կատարում և պաշտպանվում էին հե­րոսաբար։

Մի վայրկյան նա մտածեց թողնել Բյուրականին բռնությամբ տիրելու որոշումը և աոաշարկել կաթողիկոսին անձնատուր լինել խաղաղությամբ։ Նա հավատացած էր, թե կաթողիկոսը ամրոցումն է և թե ինքը վերշ ի վերշո պիտի տիրե նրա դղյակին և ձերբակալե նրան։ Բայց մեկ էլ մտածելով, որ պաշարյալները կարող են յուր առաշարկությունը մեբժել, իրան էյ այդպիսով ծադրել ու վիրա­վորեր թողեց այդ որոշումը։

— Զենքի ուժով կառնեմ և կհատակեմ այս ամրոցը, — ասաց նա վերշապես և հրաման տվավ զորքին նոր և սաստկագույն հար­ձակման պատրաստվելու։

Հետևյալ առավոտ, դեռ արևը չծագած, Բիշերը նորեն յուր զոր­քերով դեպի բերդը դիմեց։ Նորեն նետաձիգներն ու պարսպահար- ները իրանց գործն սկսան։ Բացի այդ, պաշարյալները երկյուղով տեսան, որ փայտակերտ աշտարակն ու ահագին կրիան, որոնց նախ­ընթաց օրը թողել էին պարիսպներից հեռու ( որովհետև հույս ունե­ին ավելի թեթև գործիներով պարիսպները փլցնել) , արդեն մոտեց­նում են' առաշինը պարիսպներին, իսկ երկրորդը բա բդերից մի­նին։ Նրանց երկյուղը ոչ թ ե աշտարակի ու կրիայի տալիք հաբված- ներից էր, այլ այն մտադրությունից, թե չլինի այգ գործիները չմոտեցնեն այն տեղերին, ուր ցանկալի էր, այսինքն ուր ոբ դէՓբաձ էին լարել իրանք։ Այս պատճառով ինչպես նախընթաց, նույնպես 4 այդ օրը հայ զինվորները չմոտեցան պարսպի ա՛յն մասին, որ ամե- նից թույլն ու դյուրամատույցն էր, կամենալով մոլորեցնել թյնա - մուն։ Իսկ վեբշինս, որ օր աոաշ արդեն նկատել էր ինչպես այդտեզի հարմարությունը' աշտարակից կամոլրշ ձգելու համար, նույնպես և այն, որ զոբքերր չեն պաշտպանում այդ մասը, եկել էր այն ե զ ֊ քակացության, թե ներսից ուրեմն կռվան չունի պատվարը և այգ է

- 2 5 1 -

պատճառը, որ զորք չէ կանգնում այդտեղ։ Ուստի շուտով եռհարկյան մարտկոցը անիվների վրա տատ անե լով սկսավ մոտենալ պարսպի այդ մասին։ Պաշարյալների ուրախությանը չափ չկար։ Որովհետև նա կանգ պիտի առներ հենց այնտեղի վրա, ուր իրանք փորել էին ընդարձակ գետնափոր, որի վերին երեսը պահպանվում էր ներսից զարկած և հենարանների վրա հաստատած մի տախտակամածով, Այդ գետնափորի մեջ տ եղ ֊տ եղ դարսված էին նավթով թաթախոձ խռիվ ու խրձիկներ։ Եթե աշտարակը կանգնեցնեին գետնափորի վրա, իրանք հենարանները հանելով' տախտակամածը պիտի քան. դեին։ Այդպիսով հողի ծածկը աշտարակի ծանրության չդիմանալով1 պիտի փլչեր, որով և մարտկոցը վայրահակ կործաներ։ Այնուհետև խոտն ու խռիվը կրակելով' պիտի այրեին նաև աշտարակը։

Պաշարյալների ակնկալությունն ի դերև չեղավ։ Փայտակերտ մարտկոցը կանգնեցրին պարսպի դյուրամատույց տեղի մոտ, ի՛սկ և իսկ գետնափորի վրա։ Հագարացիների մարտիկները աշտարակը մտնելով իրանց գործն սկսան։ Նրա ներքին հարկից սակրերով ու նիգերով փորփրում էին պարսպի հիմքը, Երկրորդ հարկից' փոքրիկ խոյերով խախտում էին նրա պրգունքի քարերը։ Այգ երկու բաժան­ման աշխատավորներին պաշտպանում էր պաշարյալների հարված­ներից տամուկ կաշով պատած հաստ տախտակամածը, որ երկրորդ հարկի հատակից բացվելով' կառչում էր պարսպին և այդպիսով ծած-կում պ ա р и պ ա լ ա ր ն ե ր ի ն ։

Հայ զորքերի մի ստվար խումբ վազեց իսկույն աշտարակի կող­մը ե սկսավ կռիվ մղել նրա երրորդ հարկի մարտիկների դեմ, որոնք աշխատում էին երկաթապատ կամուրջը պարսպի վրա իջեցներ

Երկու կողմից էլ կատաղի կռիվ սկսավ։ Նետերը տեղում էին աջ ու ձախ. նիզակները ճոճում ու հարվածում, ժանիքավոր սվինները խփում ու միմյանց կառչում, բայց կռվողներից ոչ մինը տեղի չէրտալիս մյուսին։

Հանկարծ երկաթե ձողապատ կամուրջն աշտարակի բարձուն­քից ճռնչալով իջավ պարսպի վրա և հագարացի մարտիկները մի­մյանց ետևից սկսան նրա վրայով խուժել դեպի պարիսպր։

Այստեղ փրթեց հուսահատ կռիվ, ներսինները դիմադրում էին հերոսաբար, դրսինները խիզախում համարձակորեն։ Նիզակներ էին' որ փշրվում, վահաններ' որ ջախջախվում, սրեր' որ շողում կամ թռչում էին աջ ու ձախ, և մարտիկներ, որոնք կամրջի ու պա-

- 2 5 2 —

րըսպի վրայից թոթափվում էին դեպի վայր։ Հագարացի ընկած զին» վորներին շարունակ փոխարինում էին նորերր, որոնք ներքին հար­կից վազում էին դեպի վեր դիվական ճարպկությամբ, մինչդեռ հայ զորաց թիվը գնալով նվազում էր։ Որովհետև մյուս կողմերի վրա կռվողներից սրանց օգնության հասնել չէին կարող, ամեն մի խումբ ,ուր դիմադիր հակառակորդն ուներ։ Բայց.և այնպես այդ սակսւվա֊ թԻՎ քաջերը կռվում էին հուսահատ կատաղությամբ և միևնույն ժա­մանակ զարմանում կամ զայրանում, որ աշտարակը այդքան ժամա­նակ կանգուն է մնում յուր տեղը։

Փոքր մի ևս և հայ կտրիճները պիտի հաղթահարվեին, և աշտա­րակի զորքերը վերջին հարվածը տալով նրանց, պիտի խուժեին պարսպից ներս։ Բայց ահա' հանկարծ լսվեց մի բոմբյուն, ապա մի դղրդոց, և փայտակերտ աշտարակը, ալիքների մեջ ընկղմող հսկա­յական նավի նման ճոճալով ու տատ անե լով սկսավ մի կողմից խըր- վիլ գետն ի մեջ և մյուս կողմից հակվե լով' ղարնել պարսպին։ Կա­մուրջն ու ներքին տախտակամածը փշրվեցան, վերին հարկը մյուս երկուսից բաժանվելով կործանվեցավ, իսկ վերջիններին շրջապա- տեց մ ի՜* սոսկս/լի հրդեհ, որ առաջացել էր գետնափորի մեջ նավթով ողողած խռիվների վառվելուց։

Հագարացիները այղ տեսնելով հուսահատության աղաղակ բարձ­րացրին, մինչդեռ հայերն ուրախության ու ղնծոլթյան ձայներ էին արձակում։ Թեպետ հրշեջների խումբր շրջապատեց իսկույն վառվող աշտարակը և թափեց նրա վրա ր ւր այծատիկների ջուրը, սակայն կրակը հանգցնել չկարողացավ։ Բոցեղեն լեպուքւերը, որւ.նք գետնի միջից անընդհատ ծառանալով շրջապատել էին աշտարակը, գրեթե կես ժամում այրեցին ու մոխիր դարձրին նրան' ք ո ւր մեջ ունեցած զենքերով ու զորքերով։

Աշտարակից ավելի լավ բախտի չհանդիպեց կրիան, որ գլխավար քուրդին մոտեցնելով' կամենում էին նրա ներքին հարկը խրամա- տել։ Կրիան մի քառակուսի ե լայնադիր տախտակամած էր, մի քանի կանգուն բարձրությամբ, հաստ ատված ութ ստվար անիվների վրա ե չորս կողմից պատած անեփ ու թաց կաշվով, որ նրան վերին կողմից ազատ էր պահում հրդեհից. Այդ ծանրաշարժ գործին աոաջ էին մզում գլանների վրա ձգած տախտակների վրայով։ Рпլրդի1, կամ պարսպին մոտեցնե/ոլց ետ, նրա տակ մտնում էին մի քանի տասնյակ մարդիկ, որոնք և բրերով ու նիգերով սկսում էին քանդել պատվարը,

չվախենալով ամրոցական հարվածներից, որովհետև հաստաշեն տախտակամածը պաշտպանում էր նրանց։

Աակայն „ ..ր ա կ ա ն ք ի , Л - Г № մա աէելնրան ♦ / - * * •

. . . Հա մա ,. Հեն, " ՞ 5 ' 7М , հ „ կ - 4 Վ ц » ‘ М ‘ <Լ Հ խ„ * ն ն * .վ թ ,Հ ւ ղ« յ , ւ < * » Կ ’ Վ «ւ-Н /А " 7 " ք Լ ^ թ ա , թ - յ Կ ^ Կ Կ Ի '՛ ն^ Կ - п “ ' • • ' и а ь ° 1սւ,ամատ1՛ <■*•

, » 4 „ Л е . „ * . < » , < * ! » <иЛиш^ Փախչե, շատերն կ կրակից ր " 4 եՅ ան' М " »

ձ , 4 « “ » « г " ^ ь <” 4’’ է < * '•* * • Гն Լ ե ր ի . » . » Н « - | » + " / » Ւ հ է -Ի и м վ հ ֊ - ք - է « 7 ք “ ՚յ „ , « 4 , “ ^ *А‘ * я М ь М ‘ *Л> ■ » *նրան ա զ ա *ե լ.ւ Ь Л , . Խ - и , . իՀարկե, թ *4 1 ւ " № ; ՚ք " Կ<այ1 „ , I, V / " " 1' « - Г » ” » " / Н ‘ Н ^ մ,խ րա կո,»>

Զ»րա4 եաի կաաազ^թյանր 1 *ф ( * “ /”հեծա*, օ»ւօերամե(,կ ե սրարշավ նա ղիմււմ էր մերթ ա ր քթա,ն կ~Ղմր. ե ա<եզ » * “ » *> մարաիկնկին, . մ . ,ք շ է 1 ձ է . . մ . .մ ա ն , խ ր ա խ ^ յ էր. կարիսներին .րինակ էք

Լրա!,,. ...............Г, ?"(՛/■” <■"” ' !ք ' “ Л ' " ГГ ՝‘հ .,՜„ <!“ Г » “ ” ‘ р‘ "■ *!•“ * ' “ * " * ' * է”" ” ,, „ , յ Հ/.Լ 1.րա ,»Р(.А Ո ք է>աաեո նրան,Է, ձգում, փախլ»Էին և զորավարի Հրամանն ,պ ա ո ն ա լի „ չէր վերադարձնեմ ,»■

սալիքներին։Վերջապես մի ք ա ն ի ժամվա կատաղի կռվից " լ խիզախ ШР “ ՜

կումից եա Բեշիրը հրաման արավ զորքին նահանջ տալու և բանա-

կատեղը դաոնալու։Այդպես Էւ կատարվեցավ։իսկ բյուրականցիք ուրախս, թյան աղաղակներով ծաղբ «ւ * « "

նակ էին անում նրանց։Այդ գԻ1եՐ թ2նամու բանակը կարծես սուգի մեջ էր, ՞

Բյուրականը ջահերով ու ղամբարներով լուսավորված հաղթությա

տոն էր կատարում։ 4Հետևյալ երկու օրը թշնամին հարձակում չարավ որովհե

զբաղված էր յուր վնասները դարմանելի և նոր զորախմբեր կազ­

մելու հոգսերովI_ 254 —

Երրորդ և հետևյալ օրերը նա շարունակ հարձակվում և մի քանի ժամ անհաջող կռիվ մղելուց ու հարյուրավոր հոգիներ կորցնելուց ետ վերադառնում էր բանակ։

Յոթ օր անցավ այսպես և սակայն Բեշիրը չկարողացավ Բյուրա­կանն առնել։ Ութեր որդին' նա պատրաստվում էր բանակը վերցնել և հեռանալ, երբ մի դժբախտ ու անակնկալ դեպք հայոց բախտի անի­վը գարձուց։

Աոլոմոն ճգնավորի բերած զորքերից երկու հոդի, որոնք պա­հանորդ խմբից էին, վեճի բռնվեցան կաթողիկոսարանի թիկնապահ­ների հետ։ Վեճը կ ռվի փոխվելով' բյոլրականցիներր նորեկներին ծեծեցին։ Վերջիններս աոանց իրանց առաջնորդի խնդիրն ու թա - խանձանադը ուշադիր լինելու' դիմեցին վեհարան' կաթողիկոսին գանգատվելու։ Սահակ եպիսկոպոսր դիմավորեց նրանց և յուր քաղցր խոսքերով ու հորդորներով աշխատեց զինվորների սիրտը ամոքել, բայց վերջիններս անդրդվելի մնացին, նրանք կամենում էին կաթո­ղիկոսին տեսնել։

Երբ վերջապես եպիսկոպոսը հայտնեց, թե կաթողիկոսր Բյու­րականում չէ, հետևապես նրան տեսնել չեն կարող, պահանորդ զինվորները կարծես սաոեցան։

«Ի՜նչ, ուրեմն մենք մեր կաթողիկոսին չէի՞նք պաշտպանում, ուրեմն մեր անձը վտանգի էինք ենթարկել մի քանի թշվառ բ յո ւ- րականցիների՞ համար...», ասացին նրանք եպիսկոպոսին և աոանց այլևս ուշադիր լինելու նրա խոսքերին, իրանց տեգր վերադարձան։

Նույն ավուր երեկոյան սև խորհուրդ հղացան այգ երկու հայե­րը, որոնք, դժբախտաբար, պահանորդ լինելով' ո՛չ եկեղեցու մն էին գտնվել, ո՛չ եպիսկոպոսի քարոզր լսել ն ո չ հաղորդություն առել։ Նրանց սրտերը ոչնչով չէին փափկացել այգ օրհասական օրե­րում։ Ընդհակառակը, դեռ ավելի խստացել ու անգթացել էին թե պատերազմի արյան գոլորշիներով և թե կաթողիկոսարանի թիկ­նապահներից կրած վիրավորանքով։

— Կաթողիկոսն ինքը փախել է Բագարան, իսկ յո լբ ժողովուր­դը թողել թշնամու առաջ, օրինավո՞ր բան է ա յս ,— հարցնում էթ զինվորներից մինը մյուսին։

— Իհարկե, ոչ։— Ինչո՞ւ ուրեմն մենք մեր գլուխը մահուն ենք տալիս։ Բձյիթը

, երբ էլ լինի, Բյուրականն առնելու ե մեզ ամենքիս սոլը է քաչեյաւէ֊ 264 -

Եթե կաթողիկոսը, որ հայր ու խնամակալ է, թողնում է ամենքին ալ փախչում, մենք ինչ՛ո՛ւ չպիտի հետևենք ՛նրա օրինակին։ Ո վ կպահե մեր կինն ոէ զավակները, եթե մենք սպանվինք, Իհարկե' ոչ ոք,

— Ի՜նչ անենք ուրեմն, փախչե՜նք այստեղից, — հարցրեց ը՚հ* կերը,

Առաջին զինվորը մի փոքր մտածեց և ապա շշնջալով Шишд..— Մենք կարոզ ենք մինչև անգամՀվրեժխնդիր լինել մեզ ծե»

ծողներին։■— Ինչպե՜սէ■г֊ Մինչև անգամ կարող ենք մեզ հարստացնել«•<— Բայց ի՜նչ պիտի անենք։— Բեշիրը հո ամրոցը վերջ ի վերջո պիտի առնեք— Այո՛։— Հո բոլորին պիտի կոտորեք

— է՜) եթե մենք կենդանի մնանք, բյուրականցիներին ի՜նչ վնասI— Իհարկե ո չին չ։— Ուրեմն ես կերթամ այս գիշեր Բեշիրի մոտ,— Հետո ։— Կխոսեմ նրա հետ։ Եթե նա կհամաձայնի տալ մեզնից յուրա­

քանչյուրին հարյուրական ոսկի, այլև Ո ստանում հարյուր արտա­վար հ՚ւղ, մենք ամրոցր կհանձնենք նրան...

Պահանորդ զինվորի աչքերն ուրախությունից փայլեցին։ Ո չ խէղ&ր, ո՛չ եղբոր թշվառությունը չշարժեցին այդ վայրկենին նրա սիրտր, որ հրճվում էր ապագա հարստության ու երջանկության հուսով։

— Գնա՛, իսկ ես կբանամ աշտարակի փոքրիկ անցքը... Ամ­րոցում ո՜վ կարող է իմանալ, թե մենք աոաջնորգեցինք Բեշիրին..• շէ՜ որ շատ տեղերում կան անցքեր և պահանորդներ...

Ասացին և կատարեցին։Կես ֊գիշերվա մեջ հագարացիների փողը հնչեց ամրոցում։ Հա­

ր ց զորքն ու ժողովուրդը, որ հանգիստ քնած էին, և չէին երազում, թե հաղթված թշնամին կհամարձակի մոտենալ բերդին, սարսա- փահար վեր թռան տեղներից ։ Աղմուկն ու աղաղակը բոնեց ամեն տեզ. հագարացիներր կոտորել սկսան... Չնայելով որ հայոց զորքը զենքք, դիմեց իսկույն, չնայելով որ Ւեոդորոս սարկավագն ու Սոլոմոն ճըգ-

^ -2 6 6 -

ն ա վ ո ր ը ս ր ե ր ը ձեռքերին զորքի առաջն անցան, ահավոր ձայնով խրախույս կարդացին և սկսան կռվել ներս խուժողների դեմ, այսու - ամենայնիվ նրանց ընդդիմությունը չկարողացավ ընկճել թշնամու

զ ո ր ո ւ թ ք ո է ն ր , ո ր գ ն ա լ ո վ աճում և ամեն տեղ գրավում էր, որովհետև ամրոցի մեծ դռները բացված էին արդեն և հագարացիք գունդագունդ

Հ.ն ե ր ս էին թափվում։Անցան մի քանի ժամեր, օրհասական կռիվն ու հուսահատ ընդ­

դիմությունը վերջացավ... Ամրոցն ամթսղջ*.պե» ող»ղվեցավ արյու- նով. փողոցներն ու տները լցվեցան դիակներով, որքան զորք ու ժո­ղովուրդ կար ամրոցում, ամենքը գրեթե նահատակվեցան. բայց կրկին չափով հագարացիներ ջնջվեցան, որովհետև ամեն մի հայ զին­վոր՝ մեռնելուց առաջ՝ սատակում էր մի քանիսին։

Երբ արյան գոլորշիներից արբած հրոսակները ներս խուժեցին եկեղեցին, Սահակ եպիսկոպոսը հսկումն էր կատարում այդտեղ» Նրան շրջապատել էին ծեր ունի միաբանները, անզոր կանայք և զա- ռամյալ ծերունիք։ Աղոթք ու պաղատանք, լաց և կոծ իրար միա- խառնված դղրդացնում էին տաճարը։ Հանկարծ շրջապատեցին նրանց սուսերամերկ զինվորները, ահարկու դեմքերով, արյունռուշտ հա- լացքներով և վայրենի աղաղակով։

Սակայն ո՛չ սրերի շողալը և ո՛չ դահիճների սպառնանքը չվախեց- րին աղոթող նահատակներին, Կարծես թե հենց դրան էլ սպասում էին նրանք, ժողովրդի մի մասը դուրս փախավ եկեղեցուց, մի մասր տեղն ու տեղը սրի ճարակ դարձավ, իսկ եպիսկոպոսին ու միաբան­ներին դուրս քաշեցին իրանք, կատաղի զինվորներր, և բերին կանգ­

նեցրին Բեշիրի առաջ,֊Ո ՜ ւ ր է ձեր կաթողիկոսը,— հարցրեց նրանց զորապետը,— Գնաց Բագարան, — պատասխանեցին նրան,֊Ա յ ս անգա՞մ էլ ուրեմն փախավ նա իմ ձեռքից... — գոչեց

•Բեշիրր կատաղությամբ... և ապա ատամներր կրճտելով մռմռա ց,— հոգ չէ, մենք Բագարան էլ կերթանք... Այժմ դեռ դուք տուժեցեք,

Այս ասելով նա հրամայեց զինվորներին մերկացնել բոլորին ե ծանր տանջանքներով ու անարգ տառապանքով կոտորել նրանց,

Զինվորները կատարեցին իսկույն զորապետի հրամանր. Առա- ջին և դառնագույն մահը հասավ Սահակ եպիսկոպոսին, ապա մյուս

միաբաններին,֊ 267 -

17 *М>1>г<} |քաոլ>|1*ււ1ի

;&,դ պպ,, « р Ш թվակաձի ապթիւի /7 4 * կ , միաժամանակ նա.

հաաակվեքքին^էՊ' այձ ^ ք խ ^ ա լ^ կ ը , *Г»*Ч> Հակաա^ԿԿ-Վ Կ *թ "~ղիկոՀ, Հ ե ռ ա ն ա լս , իրենք մեացեէ Էին Բուրականում։ Գ րա կ թվոէ-մը* Էին և Մովսես վար,քապեսպ,, Դավիթ և Մովս էս քահանան՛, րը, նրանց զինվորական Սահակ եղբայրը և Սոլոմոն կնա վորը։

Թեռ դորո и սարկավագը, որ վիրավոր ընկած Էր գիակնեք,ի մեէ, մահվան հարված ստացավ մի սինլքոր զորականիցг

Բեշիրը ԲՏՈւրականն ավերելուց ետ մեծ ավարով ու բազմաթիվ

գերիներով վերադարձավ Դվին։. Ներկայացնելով ոստիկանին երկու հայ մատնիչներին, զոլւա-

պեաը խնդրեց նսըրին' վարձատրել նրանց,Եվ Ն ս ը ր ր , արդարև, ը ս տ արժանվույն գն ահ ատեց այդ թշվաոա-

կանների մատուցած ծառայությունը,- 2եր վարձատրությունը կլինի այն, ինչ որ ստանում են ա ռ

հասարակ բոլոր մատնիչները, ֊ա ս ա ց նա զինվորներին. - դուք, „ր չկարողացաք հավատարիմ մնալ ձեր տերերին ու հավատակից­ներին, հարկավ, մեզ ավելի ևս անհավատարիմ կլինիք,

Այս ասելով նա հրամայեց դահիճներին իսկույն ևեթ գլխատել

նրանց է

Ь

ՀԵՐՈՍԻ ՈՐՈՇՈԻՄԸ

Մի քանի օր Էր ինչ Գևորգ Մարզպետունին և Վահրամ սեպուհը վերադարձել ԷինԳաոնի, Նրանց աոաքե լութ յունր, ինչպես իմացանք, ապարդյուն էր անցել, Ո՛չ Արաս արքաեղբայրը, ո՛չ կ ո տ սպարա­պետը, ոչ Գագիկ Արծրունին չէին կամեցել միության մեջ մտնել, Ազձնյաց ու Մոկաց տերերն էլ' նրանց նայելով' մնացեէ էին ձեռն­

պահ.Ի՞նչ պետք է անել այժմ.Այս մամին էր մտածում իշխ. Մարզպետունին, երբ լուր հասավ,

■թե •■Բեքիրը-Բյուրականն առել, ավերել և բնակիչներին սրի է անց բերԱյդ լուրը ծանր տպավորություն արավ իշխանի վրա.

’ Ուրեմն ավերումն սկսավև մենք չկարողացանք դրա աո աջը աո- Լել,.' — մտածհց նա և խորը Հաոաչեց։

Դ ղ յ ա կ ի լ#էհ և մենավոր մի առանձնասենյակում ճեմում Էր նա տխուր և մտւեխոհ, Հիշում’ Էր մի քանի ամսից ի վեր յուր գործ դրած շանքերը, անխոնջ աշխատությունները' բաժանված ու պ ա ֊ ոակտված ուժերր- միացնելու, երկիրը օ տ ա ր ի բռնությունից, իսկ գահր կործանումից ազատեչու համար... հիշում Էր նաև յուր կրած անհա­ջողությունն՛երդ, և հուսահատությունը պաշարում Էր նրան,

Բայց չէ՜ որ այդ զգացմունքն անծանոթ էր մինչև այդ Մարզ­պետունի իշխանին, Չէ’ որ նա հավատում էր Քրիստոսի այն խ ո ս ֊ քին, թե «որ հայց ե' գսէանե, որ բախե' բացցի Հմ ա ...», Իսկ թ>քր շարունակ հայց՛եց և, սակայն, ոչինչ գտավ, բոլորի դ~ո,ը բախեց և ոչ Ով։ բացավ նրան..,

<էՈւրեմն աստված կամենում է, որ այս ազ9է* Կ՞թչի> նրա հի­շատակը երկրի երեսից ջնջվի.. Այո՛, և այդ Է պատճառը, որ նա իշ­խանների սիրտը կարծրացրել, թագավորին մոլորեցրել, թագուհուն վհատեցրել Է ... Թողնենք ուրեմն ամեն ինչ բախտի կ ա մ ք ի ն հ ե ­ռանանք, քաշվենք մենք Էլ մի անկյուն, և տեսնենք թե աստված ինչպե՞ս Է պատժում այս ապաբախտ ու նահատակ ժոզրվրդին...».

Այս հուսահատ մտքերի մեջ Էր իշխանը, երբ սեպուհը» մտնելով' Հայտնեց նրան մի ուրիշ նորությունէ

— Սյունիքից դարձող մի զինվոր տխուր լռւթ Է թեբեե մ ե զ ,—ասաց նա Մարզպետունուն։

— Տարօրինակ կլիներ, եթե ուրախ լուր բերեր, որովհետև չենք սպասում ն ր ա ն , — նկատեց իշխանը տխուր ժպտալրվ. — ի նչ Է

հայանում զինվորը ։__ Թագավորը Կաքավաբերդից հեռանալով' եկել, նստել Է Սևան...— Սևա՞ն, — զարմանալով հարցրեց Մարզպետունին,_ Այո՛, Սևան, ե որոշել Է չելնել այլևս այնտեղից,— Իսկ թագուհի՞ն,— Նա Էլ թագավորի հետ Է։Իշխանը , որ մինչև այն նստած Էր աթեոի վիա, վեր կացավ'տե­

ղից և ս կ ս ա վ անցուդարձ անեէ սենյակի մե'ջ. Նա ոչինչ չէր խոսում, բայց դեմքն արտահայտում էր Հ՛ուզում Ա վրդովմունք։

Երկար անխոս ճեմելուց ետ նա կանգ առավ' հ՛անկարծ и № յակի Щ 6 աչքերը *&պուհք,' վրա սևեռելովս հ՞արցրեց,

_ ЯЯН_

— Վա՛հրամ, ի՜նչ ես մտածում ա յժմ սւնելդՍՍեպուհը չպատասխանեց. նա միայն ուսերը շարժեց է ._Ի՞նչ ես մտածում անելու, պատասխանի ր , — կրկնեց իշխանը1— Եթե զորք ունենայինք, եթե իշխաններից գոնե մի երկուսը

միանային— Զորք չունինք և իշխանները չեն միանում... այդ արդեն գի.

աենք... Ուրիշ Ի՜նչ գիտես, ա՛յն ասա։— Էլ ուրիշ Ի՜նյ ասեմ. մենք միայնակ ենք. «մի ձեոր ծափ չի

տա», «մի ծաղկով գարուն չի գալ»։Իշխանը մի քայլ առաք անցավ, ձեռքը գրավ սրին և գլուխը վեր

թարձրացնե/ով' հպարտ ֊հպարտ նայեց սեպուհի վրա։

— Էլ ուրիշ ոչինչ չե՜ս կարող ասեի — հարցրեց նա կրկին։— Ո չին չ, — պատասխանեց սեպուհր։— Իսկ ես կասեմ, որ «մի ձեռր ծափ կտա» և «մի ծաղկով գարուն

կգա»։Սեպուհր ժպտաց։— Անկարելի Է, տեր Մարզպետունի։

— Հաստատուն կամքի ե անձնվեր աշխատության առաջ ան* կարե/ի ոչինչ չկա։

— Մենք ամեն բան արինք ե սակայն չշահեցանք ոչինչ։— Մենք երկուսս միասին. այո’ , ամեն բան արինք, բայց ես,

Մարզպետունի իշխանս, ամեն բան չարի, ես դեռ ուրիշ պարտք ունիմ կատարելու։

— Ի՜նչ Է մնում թեզ այլևս անելու։— Այդ մասին կհայտնեմ ես կադր, հրապարակով, բոլոր ամ­

րոցական զորքերի ե Գաոնիին ապաստանող իշխանազունների աոաք)

Սեպուհր ճանաչելով իշխանի րնավորութ յունր, հետամուտ չե- ղավ ավելի հարցափորձելու. բայց հետաքրքրոլթ (ամբ սպասում Էր նրա վաղվա հայտարարության։

Հետևյալ առավոտ, իշխանի հրամանով, ժողովվեղան Տրդա- տա հովանոցի առաք Գառնիում գտնվող բոլոր զորքերը իրանց պե. տերով ու առաջնորդներով։ Այստեղ հավաքվեցավ և Գաոնո ժ ո ղ ո ֊ վուրդը յուր հոգևորականներով։ Եկան և բազմեցին հովանոցում նան դղյակի իշխանազուն տիկնայքն ու երիտասարդներըг Միով թանիվ,.

— 269 —

Գաոնին ամբողջապես ամփոփվեցավ արքայաշեն հովանոցի առաջ գտնվող հրապարակում, իսկ դղյակը' հովանոցի մեջէ

Մարզպետունի Գևորգ իշխանը հագած Էր այդ օրը տոնական զգեստ և զրահավորված ամբողջապես, Նա ծածկած Էր պողպատյա, արծաթազարդ սաղավարտ, սպիտակ ցցունքով և նախարարական զինանշանով, հագած Էր պողպատյա վերտ, պղնձյա, փայլուն լա ն ֊ ջապանակով և նույնպիսի բազպաններով, սրունքներին ամրացրած երկաթահյուս զանկսլպաններ և ոտքերին կարմիր, երկաթագամ կոշիկ, Ծանր, ոսկեպատ սուրը, որ քարշ Էր ընկած նրա կողքից, լր­բացնում Էր իշխանի զինվորական զարդարանքը։ Եվ այղ ամենի մեջ նրա բարձր ու թիկնավետ հասակը' գեղեցիկ և պատկառելի դեմքով, իմաստուն և թափանցող հայացքով, հպարտ և շնորհալի շարժված- քով երևում Էր ավելի հրապուրիչ՜ քան ուրիշ օրերն առհասարակ,

Երբ ամենքը իրանց տեղերը բռնեցին, իշխանն առաջացավ դե. պի հովանոցի սյունաշարը և աստիճաններից վերնագունի վրա կանգ­նելով, բարձր ու խրոխտ ձայնով խոսեց.

— Ազնիվ իշխաններ և իշխանուհիք, սիրելի զինակիցներ և ժո. ղովո։րդ։ Անցան ահա մի քանի ամիսներ, հորմե հետե թագավորր բաց ակ ա կ Ոստանից, Ապստամբ իշխաններին նվաճեչու համար նա հեռացավ այստեղից, սայց »րովտետև անհաջողության հանդիպեց, ուստի քաշվեցավ Կաքավաբերղ և սպասում Էր իշխանների օգնու­թյան, Ոչ ոք տեղից չշարժվեց ավ, ոչ ոք յուր թագավորին չհիշեց, Ինձ թվում Էր, թե եթե մինը մեզանից հանձն աոնե միջնորդի պաշ­տոն և հորդորե բաժանված իշխաններին միանաչու, անշուշտ նրանք արքայի շուրջը կժողովվին։ Եվ ահա՛ այդ պաշտոնը հանձն առանք ես ե ազնիվ սեպուհ Վահրամը, Երկար ճանապարհորդեցինք, ամբողք կրա կը, Աղձնիքը, Մոկաց աշխարհը և Վասպուրականը շրջեցինք. բոլոր իշխաններին այցելեցինք, ամենքին խնդրեցինք, հորդորեցինք' որ միանան և թև ու թիկունք լինին արքային, պաշտպան՝ հայրե- նիքին ու գահին, բայց ո՛չ ոք մեզ յսեց և ո՛չ ոք մեր խնդիրը հարգեց, Ամեն մի իշխան յուր զորքերով ու պաշարով ամրացած Է մի անառիկ բերդի մեջ. ամեն ոք այդտեղ ապահով ապրում Է յուր համար, Բայց թե երկրի ժողովուրդը մնացել Է անխնամ ու անպաշտպան, թե գահը մնացել Է թափուր և արքան դարձել աստանդական, այգ մասին ոչ ոք չէ մտածում, Նույնիսկ կաթողիկոսը միայն յուր փրկության հա. մար հոգալով, շարունակ մի ամրոցից դեպի մյուսն է փախչում, Նա

կ զլանում է հա*աքակ~ց <պաի 4 “ V "արդյունքը լինում Է այն, որ ոոտիկանը գրավռւմ Է մա յրա քա ղա ք, որ Բեշիրը քանդում « ւ ավերում Է Ռյրիվանքը. դրսփււմ Է Բ4 "4 ™ ՜ կան,,, կոտորում ժողով^րգր, նահատակ*ւմ Հ հոգևորականներին, և այսուհեաև Էլ գնա ^վ ավելի պիաի րնդարձակն յուր ավերումնե­

րի շրջանը էԱյս ամենը տեսնելով թագավորը, ավելի ևս հուսահատվում և

Կաքավարերգից քաշվում Է Հևան։ Այն դյուցազնը, որ մի օր թշնա- մու ահն ու սարսափն Էր, որ չկ> ընկճվում ո՛չ մի զորության աոաչ, „ „ չէր խուսափում ո՛չ մի վտանգից, ա յժմ ապաստան է որոնում հոգևոր հայրերի խուցերում, որովհետև աՈ ևա հաւյա չէ տածում ր ր զինակիցների վրա. . . Ամո՛թ մեզ, հայեր, ամո թ , ո * զինակիցներ...

— Ի՛նչ անենք մենք, ի՛նչ կարող ենք ա ն ե լ . . . ֊ձ ա յ ն տվին այս

՞ոլ այն կողմից։— Ի՛նչ կարոզ ենք ա նեչ... լավ հարց է. լսեցեք, ես պիտի պա-

տասխանեմ, Մեր արդի գրությունը հայտնի է ձեզ րոլորիգ։ Հայրե- ն ’,քը, ժողովուրդը, արքայական և կաթողիկ՛ոսական գահերը վտան­գի մեջ են. այգ գիտեք։ Գիտեք և այն, որ ես ձեր բոլորի կողմից, ո ղ ֊ ջ*ւյն հայության կողմից դիմեցի կարող իշխանների օգնության, աղաչեցի, պաղատեցք նրանց' սպառնացող վտանգի առաջն առնել, ոչ ոք ինձ լոեց, ոչ ոք ինձ ընկերացավ։ Դատապարտո՛ւմ եք այգ

մարդկանց թե ոչ։— Այո' , ա յո՛, դատապարտում ենք, ֊ձ ա յ ն տվին այս ու այն

կ ՜զմէց է _— Բարի։ 1կժմ ուրեմն դաոնում եմ դեպի ձեզ ո'վ Գառնո զ ի ն ֊

վորք к ժողովուրդ, դաոնում եմ նույն խնդիրքով ու առաջարկու­թյա մբ, որ մեր իշխանները մերժեցին. այդ իմ վերջին պարտքն Է, որ կատարում եմ. լոեցձ'ք, Գառնին ամուր Է և անառիկ. թշնամին նրան վնասկ չէ կարոզ, եթե միայն մատնիչներր չդավաճանեն, և եթե պաշարը չսպաոի։ Մատնիչներ չեմ ճանաչում այոտեղ, ի կ պաշար շատ ունին ք ։ Թողնենք ուրեմն Գառնո մեջ միայն մի հարյուր պահակ. Մուշեղը նրանցով կարոզ է շատանալք Իսկ մնացյայ զին­վորներիЬ, պ1տ1րի1 ու առաջնորդներին առաջարկում եմ հենց վաղ- վանից ընկերանալ ինձ և դաշտն իջներ Ես ձեզ րոլորիգ խմբերի կբա­ժանեմ\ աաաքնորգներ կկարգեմ. Հրահանգներ կտամ, Բեջիրը հրո­սակների խմբեր է պատրաստում արքայական գավառներն ավա-

_ 26* —

թկաւ համար, մենք դրանց կհանդիպենք և գ ա »-զ ա » կ բր դ ե ն ք , ֆի անցնի լ մի ամիս և մեր բանակը կստվարանա. Ա ոա ջին հ ա ղ թ ա ­

նա կին կհա ջորգե ե ր կ ր ո ր դ ը , երրորդը և Հ ա զա ր ա վո ր զ ի ն վ ո ր ն ե ր ի ն ք -

%ակամ հոժարու թյամր կ գ ա ն , կժոզովվին մեր դրոշակի ա ա կ ... Այ-

նուհԽոև մեր հաջողությունը հույս կներշնչե նաև թագավորին, նա Ь ,րԽն դեպի յուր գահը կդառնա, նորեն յուր զորքի գլուխ կանցնի 1> թյթանները իրանք կմիանան նրան... Այո փաոքը, ո՜ դաոնեցիք, ՈԽք կարո՜ղ ենք ժառանգել. о'Ъ ուրեմն, դեպի գործ...

իշխանը լռեց և աչքերը հածեց այո ու այն կողմը, ա եոն*րւ համար, թե ո՜վ է արձագանք տալիս իրան։

Բայց բոլորը միանման անխոս էին և անշարժ, Երկու հոգի միայն էրանց հրացայտ աչքերը հառել էին իշխանի վրա ե շրջապատի լռու­թյուն ի у գրգռված՝ բոլորի փոխարեն, կարծես, կամենում էին թռչել դեպի նրան։ Դրանցից մինը Գոռն էր, որ կանգնած էր զինվորական­ների հետ, և մյուսը ' Շահանդուխտը, որ գտնվում էր իշխանուհի­

ների խ մ բո ւմ։Բայց Գևորգ իշխանը դրանց չէր որոնում, նա հինավուրց զին­

վորների և նրանց առաջնորդների ձայնին էր սպասում, Սակայն երբ տեսավ, որ նրանք լուռ են և շատերր, մինչև անգամ, աշխատում են իրանց հայացքր նրանից թաքցնել, մեղմ ձայնով շարունակեց.

֊ Չէի սպասում, թե այստեղ, Գառնիումն էլ այս քան շատ երկ­չոտների կհանդիպեմ, Ուրեմն չկան ձեր մեջ գեթ հա րյռբ հոգի, որոնք ապացու^անեին, թե քաջերի զավակ են իրանք։

֊ Տե՛ր իշխան, ի՛նչ կարող է անել հարյուրը։ Թո՛ղ հազար զինվոր ունեցողը գոնե ասպարեզ իջնե և մենք միանանք նրան, - ձայն տվավ մի ե ր ի ւո ւսս ա րդ հարյո ւթապետ ։

— Ո՛վ ռր շաաերի ռւժհ 4 պարտում, ապաթուքանում է, որ ին- ֆը վատ արանց մեկն է , — գոչեց Մարզպետունին։ ֊Ո ՛ չ մի զինվոր, եթե իրոք նա զինվոր է, չպեաք է սպասե րնկերին, երբ հայրենիքը վտանգի մեջ է գտնվում։ Ք ՚վ աբ ուժ ունի կռվելու* ո՛վ որ կարոդ *

հարված տայ թշնամուն կամ մի ն ե » « * * * / ԿՐ**Ւն к սաԿա1նթաքչում է պարապի աակ կամ ձեսքբ Խո ր ա ք ս » , նա մի, մատնիչ է։ Կամենո՛ւմ եք ապրել, կամենո՛ւմ եք կյանք վայելել, բարի, էլ ինչո ֊\ համար եք զենք կր.սք, ի ն չ» 'ւ ոձպաավ*էմ եք սուրն ու եր­կաթը, Դե՛ն ձդեցե֊բ դրանց, աոԽր ձեորներէգ մ^րա ցկի եղևդրև

գ ն ս զ կ կանգնեցեք ամիրաների դռանը, գ ո ւ ց ե նրանք շնորհ անենիրանց սորուկների թվում կարգելու...

Զորքերն ու պետերը մնացին ապշած, նույնիսկ իշխանազուն- է*/»ք չէԻն Հավատում իրանց ականջներին։ Ոչ ոք մինչև այդ չէր ,„ե , իշխանից որևէ ծանր խոսք կամ մի վիրավորանք, ի՜նչ էր պա- §ոահել այժմ. ի ն չո \ այդ աստիճան վրդովվել էր նա, Չգիտեին, Շա­տերն սկսան իրար նայեր մի քանիսը մինչև անգամ փորձ փորձեցին օ „ա , գալու և նրան իրանց դժգոհութ յոմւը հայտնելու, Բայց իշխա­նի հրացայտ հայացքը ամեն մի շարժում յուր տեղը մեխեց, Նա լոեց մի վայրկյան, շուրջ հածեց աչքերը և Վահրամ սեպուհին դաոնալով

ս'.ոչեց*— Տե՜ր ս ե պ ո ւ հ , ե ր ե կ ասում էիր ինձ, թե «մի ձեոը ծափ չի տար,

,մի ծաղկով գարուն չի գ ա բ . քո խոսքը կրկնում են այժմ այս աբե­ղացուները, որոնք սխալմունքով զինվորական են դարձեր Այժմ ես կամենում եմ ապացուցանել, որ դուք ամենքդ էլ սխալվում եք.

Այս ասելով իշխանր սուրր հանեց և մի քա յլ առաջ անցնելով

որոտաձայն գոչից։— Ահա’ ես միայնակ գնում եմ հագարացոց դեմ. ո՛վ է այն քաջը,

ար կկամենա ինձ հետ միանալ, թո՛ղ առաջ գա,— Ե՛ս, հայր իմ, ֊ո ր ո տ ա ձ ա յն գոչեց Գոոր 1, սուրը հանելով

դիմեց դեպի նրան։— Ի՛մ քա ջ... — շշնջաց իշխանը և գրկախառնվելով որդուն, որ

հուզմունքից շառագունե, էր, համբուրեց նրան ջերմագին,֊Ե վ ե՛ս, տեր Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի , — ասաց Վահրամ սեպուհը և

մոտեցավ նրան խաղաղ ժպտալով։֊Ա զ ն ի վ սեպուհը մի գունդ արժե ինձ համար, ֊ պատասխա.

նեց իշխանը և ձեռքը պարզեց դեպի նրան,֊Ե վ ե՛ս, տեր իմ, — խոնարհությամբ մոտեցավ Եզնիկը,— Եվ մե՛նք, ֊ա ռ ա ջ անցան սեպուհի չորս թիկնապահները,— Եվ ե ՛ս ... և մե՛նք... ֊ա յ ս խոսքերով հետզհետե մոտեցան

իշխանին մի քանի գաոնեցի, բասենցի և ոստանիկ զինվորներ,Ընդհանուր թիվը եղավ տասնինը,Վերջապես մոտեցավ Մուշեղ բերդա կա լ և գյխանոցը հանելով

ասաց.— Սպասում էի, տեր իշխան, որ ինձանից ավելի արժանավոր-

Ա րը առաջ անցնեն։ Այժմ տեսնում եմ, որ քաջերի թիվը լրացավ.֊Ш —:

ընդունի՛ր ուրեմն ինձ ևս իբրև վերջին* ծաոա այս անձնվեր և քաջա­սիրտ խմբի, որ քո հրամանի և դրոշի տակ պիտի կռվի,

— Արի՛, իմ սիրելի և հավատարիմ Մուշեղ, արի, տո՛ւր ինձ քա ձեոը։ Քո աջակցությունը թանկագին է ինձ, զի դու ծերացել եա կռիվների մեջ։ Անշուշտ, աստված մեզ կօգնե հայրենիքի թշնամուն հաղթահարելու. քանի քեզ նման արդարներն ընկերակցում են մեղ։

Իշխանի զինվորների թիվը եղավ քսան։— Դուք արդեն բավական եք, ես հազարներ կջախջախեմ ձեզ-

մով, — բաց ական չեց Գևորգ իշխանը և ղիմեէով Վահրամ սեպուհին' ասաց.— գնանք այժմ երդվելու ։

— Ո \ր եք դիմում, եկեղեցին այս կողմն Է, — նկատեց սեպուհը,— Ո՛չ, մեր երդման սեղանր արյտեղ Է, — ասաց իշխանը և մա-

տեցավ Մաշտոց կաթողիկոսի շփրմին. որ գտնվում Էր հովանոցիարևերան անկյունուս ։

֊Ս ի ր ե լի զինակիցներ, ֊դ ի մ ե ց իշխանը յուր խմբին, երբ վերջինս շիրիմը շբջապատեց, ֊ մեղ պիտի երդվեցներ, մեր սրերը պիտի օրհներ հայոց հայրապետը, եթե Նա յուր անձի փրկությու­նը որոնելով թափառուն չլիներ այս ու ա,ն կողմր։ Բայց նա հավա­տարիմ չմնաց յուր կոչման. նա չնմանեց ?աջ և անձնվեր հով վին. այդ պատճառով մենք այլևս նրա հոտը լինել չենք կարող, Այստեղ Հանգչում են ամենից առաքինի և ամենից անձնվեր հովվի նշխսւր- նհրը։ Գրե՛ք ձեր սրերը այս սրբազան շիրիմի վրա և հենց այստեղ Էլ երգվեցեք հավատարմություն ձեր ուխտին, որ Է' այս վայրկենից իսկ էինեէ անձնվեր զինվոր և ն ա հ ա տ ա կ ' հայրենիքի փրկության։ Ջեր սրերը թո՛ղ օրհնԼ սուրբ Մաշտոցը և ձեր Ոէխտին ու երդման թո զ վկա լինի նրա նշխարներըէ

Զինակիցները հանեցին իսկույն սրերը և կաթողիկոսի շիրմի վրա դնելով' հավատարմություն ուխտեցին իշխանին, արքային և

հայրենիքին.Երբ ամենքը իրանց երդման խոսքն արտասանեցին, Գևորգ իշ-

խսւնն աոաշ անցավ և բարձր ձայնով ասաց*— Սիրեչի զինակիցներ, ես ձեր երդումը լսեցի, այժմ Էէ դուք

իմը լսեցեք. «Երդվում եմ ձեր առաջ, երդվում եմ հավիտենականի անունով, երդվում եմ իմ հայրենիքի արևով ե այս սուրբ գերեզմա- նով, որ ես չեմ վերադառնալ այլևս իմ ընտանյաց գիրկը, չեմ մըտ- նիլ իմ հարկի տաէէ, մինչև վերջին հագարացին չհալածեմ հայրենի

_ 265 —

ս Հ ք ա ն ն ե ո ի գ է л » 4 Կ " Ր * ա ն * Ի ն * ա “ * Վ Խ * > № Ք է Ւ " 1* * * ' ՜ / *

Հուդա և հայը Վասակ անվանն, և թ է »ս » 1 ^ Դ ^ Ի ^ Փ ^ Հ

* „ ! Ա . *>- ч ы пр ш ъ ч у եյ * աս% *Լ ո թ յ ա ն մ ե ջ չ է ա մ փ ո փ վ ո ւ մ հ ա յ ր ե ն ի ն ո ւ ժ ի и * Л ■ Ъ р ш " Հ Դ Ի * 4 >

է ձ 1 Ո ^ ո ւ 0 , ա ն մ ե ք . պ ի տ ի ա պ ա ց ո ւ ց ա ն ե մ , ո ր ք * Ո & ա ն ձ ն ա զ ո հ

Ն ա մ ա կ ն ե ր ն ա վ ե լ ի ա ր ժ ե հ , ք ա ն ք ս ա ն ի ա ր զ թ Փ ր Ա ր հ Կ * ք

մ ա ծ բ ա ն ա կ ը . . . Օ ՜ ն ո ւ ր ե մ ն , հ ա ռ ա ՜ ջ . . . Հ ա յ ի ա ո ս ո խ ծ ը մ ն զ օ դ ա -

նան հա,ի խ ա չ ը մեզ ապավե՞ն.,.»։Տ ա կ ա վ ի ն ի շ խ ա ն ը չ է ր վ ե ր ջ ա ց ր ե լ խ ռ * ք ը < № ° ? Ւ * Պ է * °> Հ

ռ ո ւ խ տ ը ի շ խ ա ն ո ւ հ ի ն ե ր ի խ մ բ ի ց ե լ ն ե լ ո վ ի ջ ա վ հ ո վ ա ձ ^ ի ց 4 Л •նալով ս. Մաշտոցի շիրմին, մեղմ ու անուշ ձայսով րսզակա չ 8.

֊ Տեր իէխոն, ներիր իմ համարձակությանը, որ, սակայն, ներ. Հ չե ց քո դա վերն ու ե լ ո ւ մ ը , , Ш д հրամայված չ խառնվել աոանց գործերին և ոչ Էլ մասնակցել մարտի ա լ ր ն ե ր ի ն - , . Բնյց ոչ ոք չի արգելի, նրանց հայրենիքի համար մեռնելդ Հնդ ~ т Л և ինձ, աղաչում եմ քեզ , քո մարտիկների խմբում, Դու ասա. I й թե ,ով է ա Լ է հարված տալ թշնամուն կա մ ֊ մի նետ ուղղել

Հ ձ կ ր ծ ք ի ն Ա սակայն թաքչում է պարսպի " քշ ո ւք ն ա մի մատնիչ է ...» , արգ՝ ես կարող եմ և % * " » » Հ " աահ-արել, ուրեմն և չեմ թաքչիլ պարսպի տակ, Հ կ ո ւ ի Г Ի խմբում, տեր իշխան, եթե ես պիտանի չլինի մ իբր Հ ^ ՚Հ Լ նի կլինիմ իբր հոգածու քույր, ես կկապեմ քո զինվորների վ ե ր քեի երբ Արանք վիրավոր վերադառնան դաշտից... ,

Օրիորդը, որ հուզմունքից շառագունել էր, արդ ա ուայդ վայրկ№ին մի հրաշագեղ դիցուհու, որ իջնու էր րկ քիՅ սիրած մահկանացուի անիրավ ճակաասպփրր ջնջելու, Ֆրա գ զա ի աոերը կրա1ք է թ թափում, կարմրալար յուրթԱրը <ք*» Դ "Ղ^ V ԱպարկՀտ կուրծքը բարձրանում ու ի ք ո ւմ ԷՐ' տեղի տալՈվ սր*>

ա ն հ ա ն գ ի ս տ տ ր ո փ յ ո ւ ն ի ն ,

Այս անսպաս դիմումը այն աստիճան հուդեց ի շ ի Հ ե Հ , • * Կ քարեղեն աչքերում արցունք ցոլացին, նա րացավ թՀմրը, աո { դեղանուն և սեղմելով կ ր ծ ք թ ' ճակատը համբուրեց,

_ Ո ՛ վ ի մ ֊ դ յ ո ւ ց ա զ ն ա ս ի ր տ զ ա վ ա կ , ֊ բ ա ց ա կ ւ ս ն չեց ն ա , հ ո զ

քունքից արտասվելով, ֊դ ո ւ պսակեցիր

զիկներ ունի, ապա այս քաջերը թ "4 է № տսէէ> "Р— 286 —

սահմանը կոխոտե.., Ք եզփ մխ մթի Հէեի զիրձցյսղ •Հ^վա^ս, յ է ն ^ ւ ֊ Щ յձմ կաթող, .Հէրովձև\»և գ>ո # ն ք » դ էփք՚պւ, պր ա/յգսքես рпи, Հ*աղ- (Խճա րվկ իմ խոսքերից А մսմավսЛщ Щ ч « Հս*քրեձխթդ п^Щрսէծ փրուց, սւնկսՀրպլ Հքինիսօվաւ մարտի աւր4ավիրԱ»րին։ Բայց հս-^եպկհանձնեմ մի պաշտոն, որ նույն չափ ծանրակշիռ Է, որչափ Վէ պին- փթրությոէնր. դո* .արժանի .Аи ֊նրան,

Այս ասկով իշխանը բռնեց օրիորդի ձեռքից, և մինչդեռ ամեէ,յ,ը հիացած նայում Էին դյուցազնուհուն, նա հանեց նրան աստիճան- 1ճրի վրա և դաոնալով ժողովրդին, բարձրաձայն հայտարարեց.

— Զինվորք և ժողովուրդ Գառն*, այս մանկամարդ իշխանու­հին ձեր ամենքի հանցանքը քավեց, հայրենիքի փրկության համար նա յուր անձն Է առաջարկում ողջակեզ... Անշուշտ դռլք Էէ ինձ նման չեք կամենալ, որ այդ զոհն ընդունենք, բայց նրա քայլ՛երին խրա- խոէսեքռւ համար մենք նրան պիտի վարձատրենք, նա ապացուցեց, որ հարազատ ժառանգ Է Սյունյաց դյուցազնոգի նախարարաց. մենք Էլ պիտի ապացոլցանենք: որ դիտենք մեծազրել հայկազանց հա­րազատ նախարարապնի անձնվիրությունը։ Աբրայի հբամաէւով ես Գաոնո տերն ու բերդակալն եմ։ Իմ բացակայության ժամանակ պյդ պաշտոնը ես հանձնեցի Մուշեղին, իսկ Մուշեղը, որովհետև մեր ուխ­տի մեջ մտավ արդեն, ուստի բերդակալության պաշտոնը հանձնում եմ այժմ Սյունյաց դյուցազնասիրտ ֊օրիորդ Շահանդուխտին, որ կհոկե ե կհրամ֊այե այս ամրոցին դղյակի ֆշխանաղոէնների խորհըր- գակցոլթյամթ Շահսէնդուխտը իմ Գոռի Հարսնւսքքռւն Է, հետևապես և իմ տան ժառանգորդը. Գաոնո այն զինվորը կամ բնակիչր, որ կհամարձակի նրա հրամանին անսաստեք այս պւին պատասխանա- սւօւ կլինի**.

Այս ասելով' իշխանը յուր .սո*բը կամարաձև բռն՛եց օրիորդի գլխին,

«Եվ մեր սրերի ՚ն», բարձրաձայն որոտացին ախտի զինվորները 4ւ «րերը միանվագ շողացրին օղի &եջ4

— Ապրի՜ Սյունյաց օրիորդը , —Հք*՚չեց ժողովոպպը ե ձրան մասնակցեցին Գաոնո զիԱվոիեերր, օրէմոբ ֊ա ք * 'քքե^քեբից հեաո, մնացել .կին ամոթ и/հ игр։

6 յգ .իշխսէկ, հքէԱէման . աբավ նր*&ց հեռանալ . Հի խո*մր ձ ր ի ֊ «ոսսաըդ 4քինվպէձկ .\Ь»н&д4мА Հ,ր*& А խնդքէձցին քէկդունՀլ փրակց սւքսւոի մեջ։

- 4 0 2 —

Իշխ նը մերժեց նրանց խնդիրը ասելով•— Դուք հետևեցիք ոչ թե իմ, այ( օրիորդի օրինակին. ուրեմն

մնացեք ամրոցում և ծաոայեցեք նրան հավատարմությամբ։ Ապա. պայում, եթե նա կմիջնորդե ձեր մասին, ես դարձյալ կընդունեմ ձեզ

իմ դրոշի տակ։Երբ իշխանի հրամանով ժողովուրդն ու պահակ զինվորները

ցրվեցան, ուխտի անդամներր բարձրացան հովանոցի սրահը։ Այս* տեղ իշխանազունների խումբը շրջապատեց նրանց ե սկսավ գ ռ վություններով քաջերի նվիրումր դրվատել։ Տիկին Մարզպետունին ն Մարիամ իշխանուհին գրկեցին և համբուրեցին Գոռին ու Շա. սանդուխտին, հայտնելով նրանց իրանց հիացումը այդպիսի ան.

վեհեր ընթացքի համար։Իսկ պատանի Գոռը, որ մինչև այն մի անբացատրելի հուզման,

մի երանական հափշտակս, թյան մեջ էր գտնվում յուր հարսնացուի ցույց տված արիական վարմունքից, մոտեցավ հորը և համեյյտու. թյունից շաոադունելււվ, ասաց նրան,

— Սիրեց յա չ հայր իմ, բոլոր Գաոնո առաջ դու հանդիսաբար հայտարարեցիր, թե Շահանդուխտը իմ հարսնացուն է և նրան պատ- վելու համար մեծազույն պաշտոնը տվիր իրան և քեզ ժառանգորդ հոչակեցիր. իմ երախտագիտությունը այդ մասին անսահման է դե­պի քեզ. դու ինձ աշխարհի մեջ ամենաբախտավորը և ամենագո- րավորը կացուցիր... Այժմ իրավո՛ւնք տուր ինձ, որ ես էլ իմ կողմից իմ նշանտուքի նվերը տամ իրան իբր առհավատչյա այն միության,որ դու պիտի օրհնես։

— Տո՛ւր, սիրեց յալ զավակս, նվիրի՚ր քո հարսնացուին ինչ ոք հաճելի է քեզ... — պատասխանեց իշխանը խանդակաթ ձայնովI

Գոռը առաջ անցավ և լուծելով յուր մեջքից փոքրիկ ոսկեպատ­յան վաղակավորր, որ նվեր էր ստացել հորից, կապեց օրիորդի մեջ- թ ք ' ա ս ե լո վ *

— Իմ սուրբ բավական է ինձ. իսկ այս վաղակավորր թոզ ծաոա֊ յե մեզ իբր նշանտուքի առհավատչյա և պաշտպանն իմ բերդակալ հարսնացուին դարանամուտ թշնամիներից։

— Կանայք սուր չեն կրում, Գոռ, բայց ես այս նվերը կկրեմ իբր հիշատակ քո սիրույն և կվերադարձնեմ քեզ այն ժամանակ, երբ դու քո արշավանքից կվերադառնաս հաղթական փառքով..* — ասաց Շահանդուխտը ժպտալով և շառագունելով։

- 2 6 8 -

Գևորգ իշխանը, մայրվշխանուհիները և ուխտի բոլոր անդամ, ները օրհնեցին երիտասարդների նշանադրության այս հանդն այ, к բարեմաղթություններ արին նրանց համար}

Իսկ Վահրամ սեպուհը, որ բարյացակամ էր ամեն մի հայի եր-, ջանկության, այնքան զգացվեց ավ այս անակնկալ ու սրտաշարժ տեսարանից, որ տարածեց յուր հաղթ բազուկները և գրկելով եր­կուսին միասին, բացականչեց.

— Եթե հայրենիքն անգամ ինձ չոգևորե, ձեզ երջանիկ տեսնելու ցանկությունս արդեն բավական է, որ անպարտելի հարված դառնամ Ьи թշնամու համար։ Եթե մեր երկրռւմ շատ կան ձեզ նման սրտեր, ապա թո՛ղ բոլորր երջանկանան։ Վահրամ սեպուհր չի մեռնիլ, մինչև որ սուրբ պսակի խաչր ձեր գլխին չյբոնե. իսկ ես այդ կանեմ այն ժա. ման ակ, երբ վերջին հագարացին կհալածեմ այս երկրից...

— Այո՛, այո՛, վերջին հագարացին, — գոչեցին միաբերան ուխ- տի զինվորները և ուրախությունն ու ոգևորությունր ամենքի սըր- տերը գրավեցին։

Երբ Մարիամ ու Գոհար իշխանուհիները իրանց օրհնության վեր- ջին խոսքն ավարտեցին, Գևորգ իշխանր սուրբ պատյանը գրավ և դիմելով. զինակիցներին' ասաց,

— Սիրելի ընկերներ, մեզ մնում է դարձյալ մի վերջին պարտք կատարելու. — տիրասիրության և հավատարմության պարտք, այդ այն է, որ մենք, թշնամուն որոնելուց և նրան պատահելուց առաջ, գնանք մեր թագավորի մոտ և նրա հրամանն ու օրհնությունն առ- նենք մեր արշավանքն սկսելու համար։ Որքան էլ նա հուսահատ, որքան կք մեզանից հեոու, այսուամենայնիվ նա մեր թագավորն է ե նրա հրամանն ու ցանկությունը պիտի առաջնորդե մեր սրերին։

— Կեցցե" թագավորր,— գոչեցին միաբերան ուխտի զինվոր ֊

ներր։Եվ նույն ավուր երեկոյան ամենքը միասին զրահավորված ո։

զինվորված ե լ ա ն Գաոնո ամրոցից ե ուղղվեցան դեպի Սևան։Գեղանի բերդակալուհին սյունեցու նժույգի վրա նստած և զրա­

հավոր շքախմբով շրջապատված' ճանապարհ գրավ ուխտի զինվոր ֊ ներին մինչև մոտակա հանգրվանր, ուր, սիրահարներին սիրեչի աոանձնոլթլան մեջ, գրկախաոնելով փեսացուին, ուղեկից տվավ նրան, յուր անդրանիկ համբույրը և արտասվաթոր աչքերով նրա ճա­նապարհն օրհնելով վերադարձավг

- 2 6 9 ֊

չա ո ս պ »Փ սկավաոակր երև*ս$ կծե ֊մնա սա բի եաևքգ к ԳեղամԽ մթապա*» ծովակն. սկսավ լուսավորեի։ Եք երան գայթի արևելյան կողմը հետզհետե վաովեցսվ մութ բոոոր գ ա ն ո վ և ման. թեև մկմթԱ մկանունքներն սկյւան թավալել բ յո գ լքոսնի գնգ ր,

Տևանի # » լ ռ ո ւ թ յ ա ն , էր ա իրում։ Շարժումը դ^ղ ^ր եի ճՐ^Գնե' Հանգել էինг Ան-ապատականնկը օրվսէ բազմանվագ, ժամասա.

ցություններից հոգնած, փակվկ էին խոնավ խ ո ւց ե բ ի մ ե յ և ՔԱ զիրկը մաեղ* մատուռներն ու եկեղեցիներ,* կարծեմ նիրհում էին նույնպես և ծովակի ափնածիր ծփանքըօրոր էր երգում նրանց համարէ

Միա,ն կզզո* արևելյան կողմը բարձրացող բլրակի վրա, ուր Հարության տաճարն Էր և ուր ց ի ր ա ց ա ն ընկած Էին մամռապատ

խաչարձաններ, լուո անցուդարձ Էր անում մի բարձրահասակ մար* « ,« ™ աշխարհական բնակիչների՞ց ԷԸ նա„ թ ե ' Ագևոր, անկարելի էր որոշել, որովհետև ծածկված էր լայնաքղանց վերարկու,, նման հոգևոր հարց գործածական սքեմին, և գլխին դրած հասարակ խո4 ր, *ր պ ի ի ն ծ ա ծ կ ո ւ մ էին անապատականները իրանց խուցերում.* Խր՛թ ս հասակր և սիգա ճեմ գնա ցքը միա յն ց ո ւ յց էին տ ա լիս, որ ա ա- ն * թ ր վանական- մթ ն ,դռրտ ին ա նընտ ել մ ի ա նձնա վորութ յուն էրէ

Երկար անքրուգսրձ անելուց, հետո Աս* եկավ նստեց բ ա ր ձ ր ավան,

գաևի ա յն ֊ ծա յր ի ն , ո ^ պարեխավոր ժա յռերը ծովի միջից ելնելով կւ,ւա ա կվ™ Տեն- միմյա նց, վրա և զորա վոր ա մբա րտ ա կներ կա զմ լ"վ>

սա տ ոոմ кЬ կղզու ա րևելյա ն■ ոէ> հա րա վա յին կող մ եր ը, և ա յդպ իսՎ աէ^ատղելխկացուցանոաէ՝ նրան ո չ մ ի ա յն լա ստ երին ու նավակների ւ

այլև մերկանդամ լուղորդին։Լա սին ց՝ ա յդ ժամանակ հուշիկ բ ա ր կ ա ն ո ւ մ Էր երկնակամարի

վրա և ծովակի Л п -թ թ ա ո ր ֊ դոպնքք փ ոխ վում Էր հեազհետե փպ- ր ^ ձ ա րծա թ ի Խ ծա վա լելով տ ա րա ծվում դեպի' հեռա վոր ավէ րՀէոթթնք շբր ա գս ՞ո վ ա ծ Էին' մ ի կողմից, բ ա ր ձ ր ա գ ա գ ա թ լեռներով *

ր Հ Ո ր ն ե ր ո վ չԽ մ ^ ս Հ ո ղ մ ի ց ' դա շա երովու սա րա տ ա փ երով, Ա մեԱ » յ

я ё р т -մ Էր թ ա ն ի խաղաղավետ* լոսյսը* Խարակների բարձրէէւթյ

վթա Ь „ т ш * > ա նծա նոթր դ ի էո **մ Էր ծովԽկի ա յգ ա ե *ա ր ա ն ր ,”է

ակնապարար ու հանգուցիչ լինելուց Г " » »> Դէոէ֊Թ է Ь ? և խ ՞քԿ է9

դավոր, կ ա ն ՛թվում յէբ, թե հենտ ա յդ վա յբկենթ, ձ ր բ աչխարհր նիրհում Է խաղաղական քնով, ելնում են թաք ստից չարության ո գ ի ն ե ր ը .կամ .աշխարհ ի քնում բարվո հրեշտակները և ակար մաէ- կանացոլի վիճակը տնօրինում' մինին բախտ և երջանկություն, մյուսին վիշտ կամ տանջանք սահմաԱելով... Նրան թվում Էր, թ ե

հենց այգ խորհրդավոր Ժամկոհմն Էլ ճակատագրվեցան իրան վըղ- սւեր ու դժբախտություններ... Եվ տխուր մտքերը պաշարեցին նրան, անցյալի հիշատակները կենդանացան յուր առաջ և երևա- կայությունը վառվելով' հանդես բերավ նախ գողտր .ու հաճոյական և ապա դաժան ու հոգետանջ պատկերներ...

— Ինչո՞ւ, ինչո՜ւ հասա ես նվասէՈՈհթյէԱն այս աստիճանին*. —■ գոչեց հանկարծ անծանոթը և ձեռքը դեպի ճակատը յռանելով' Հա ­մեցավ կարծես վանել տխուր մտածմունքները, որոնք սևաթույր ամպերի նման' գալիս ժողովվում Էին այդտեղ' յուր սիրտը հուզե­լու, յուր հոգին վրդովելու համար։ Սակայն այդ մտածմունքները չէին ցրվում, տանջող պատկերները չէին հեռանում, ընդհակառակը., անհայտանում էին բնության հանկուցիչ տեսարանները — ծովա­կը' յուր արծաթե ալիքներով, լեռները' իրանց խրոխտ գագաթներով, Լուսինը, յուր մեղմ, աղոտ շողերով... Նույնիսկ, անուշ զեփյուռը, որ ծովակի ալիքները քերելով' գալիս, գուրգուրում .էր քարափի խոտե - րըն ու ծա ղիկները, ոչ մի զովություն չէր բերում կրան. ժայոերի ստորոտը կոծող ալիքների ձայնն անգամ չէր լսում նա, որովհետև լուր հոգին այդտեղ, Սևանում չէր. նա թռչում, թափառում էր հե­ռավոր տեղեր, հեռավոր գավառներ...

Եվ ահա՛ մի քանի քայլ հեռավորության վրա լսվեցավ մի թույլ քայլատրոփ։ Կարծես մոտեցողի կողմից մի գաղտնի զորություն եկավ, ցնցեց անծանոթին։ Նա, որ ոչինչ չէր զգում և ոչինչ չէր լսում» սթափվեցավ հանկարծ ե գլուխը դարձնելով տեսավ, որ մոտենում է իրան շղարշով ծածկված մի կին։

— Ո՞վ է ս ա ...— ձայն տվավ նա և ապա իսկույն ճանաչելով՝վեր թռավ .Ահեղից. — թագուհի՛, այո դո՞ւ ես------ հարցրեց մեղմձ ա յ ն ո վ ։

֊Ա յ ո ՛ , իմ սիրեցյալ թագավոր. . .— պատասխանեց վերջինս Գրեթե շշնջալով։

т Այօտե՞ղ... միայնա՜կ, այս գիշերաժամի ն ...֊ Մի՞քե յ ի ա յ ն ա կ և մ յ ս , . . . չէ" *ր ի ն ձ յԽ ա է կ ռ տ թ ա ^ ա վ ո ր ը . . .

— Բայց մինչև այստեղ գա ՜լդ... Ո՜ւր են քո նաժիշտները։— Ես ինքս ցանկացա միայնակ գալ այստեղ։ Կամենում էի

անպատճաո թեզ տեսնել։ Մտա ք ո առանձնարանը, քո ննջարանը, „չ մի տեղ չկայիր, բարապաններն ասացին... »ր դու ամեն գիշեր զբոսնում ես այստեղ մի քանի ժա մ... Ես այդ չգիտեի...

— Այո1, գեղեցիկ են այստեղի գիշերային տեսարանները... Բ ա յ ց դու.ինչո՜ւ կամենում էիր տեսնել ինձ т Ь щ т т б а п . . . մի՜ թե մի նորություն ունիս հաղորդելու։

— Նորությո ւն*** ո չ։— Հապա ։— Կամենում էի քեզ տեսնել։— Ինձ տես նե՞լ. ի՞նչ կնշանակե այդ։— Խոսել քեզ հետ մի քանի վայրկյան։— Չեմ հասկանում... չէ՜ որ ցերեկով տեսնում ես ինձ ամեն

ժամ. կարող ես խոսել ամեն վայրկյան, Ինչո՜ւ կամեցար գիշերա.յին հանգիստդ խանգարել։

— Հանգի՛ստ... մի՜թե հանգիստ ունեմ ես, մի՜թե կարող եմ

հանգիստ ունենալ*»*— Թագուհի1 «•»_ Այո՛, վաղո՜ւց կորել են ինձ համար հանգստյան ժամերը...— Մեր երկրռւմ ոչ ոք չունի այժմ հանգստություն։֊Ա յ ո ՛ , ոչ ոք, բայց երբ թշնամին հեռանա' բոլորը գարձյաւ

իրանց հանգստութ/ունը կվայելեն...—— Նրանց հետ և դու։— Ե՜ս... Ո՜ւր էր թե այդպես լիներ...— Մի՜թե վախենում ես ապագա հարձակումներից։ Նույնիսկ

այսօր օղ մի վտանգ չի սպասում քեզ. Սևանն անառիկ է և անմատ­

չելի ։_ Իմ բերդն ու ամրությունները վաղո ւց առել ու կործանել

է թշնամին... իմ հանգիստն ու խաղաղությունը կորել է հավիտյան...— Ինչի՜ մասին է խոսքը, դու դարձյալ հին ցավե՞րն ես ակնար­

կում։_ 0 ', թո՛ւյլ տուր, որ խոսեմ քեզ հետ, գոնե այս անգամ,

թ ո՛ւյլ տուր, որ բանամ քեզ իմ սիրտը, որ համարձակվեմ արտաս­

վել քո ա/ւաշ««»- — Թագուհի՛, դու հուզված ես, դու պետք է հանգստանաս։

_ *72 -

— Թո՛ղ, աղաչում ե մ ք ե զ -թ ո ՛ղ որ հուզվի մ ու տան չվի մ. հան.^ ս տ ո ւթ յո ւն ը ֊֊ միայն տանջանքների մեջ եմ գտնում ե ս ...,

_ Բայց ի՜նչ է պատահեի մի՜թե մի որևէ մարդ մի նոր վիրա- վորանք հասցրեց քեզ։

— Նոր վիրավորա՜նք, ոչ։ Հին վ ե ր ք ը , հին վիշտն է, որ շարու­նակ մաշում, կեղեքում է իմ սիրտը... և, ավա՜զ, չկա մի ձեոք, որ ղեզ կամ սպեղանի դնե նրա վրա, ես 1Քված, մխ ա յնա կ-ձմ^խ ա ր- հում... բռչորովին միայնակ... Օ՜հ, չգիտես թե փձքպ^՜ս -Л-Ар, ինչպես դժվար է միայնակ ապրել աշխարհում...

Այս խոսքերի հետ թագուհին փղձկեցավ և սկսավ լա լ։_ Ա յ դ ի՜նչ է թագուհի, դու արտածվո՜ւմ ես . . . Աքգ ^ պ աքո -

թյուն է, ի՜նչ կասեն' եթե լսեն, Արի՛, արի՚աոաջնորպեմ. քեգպեպ/, քո կացարանը, դու պետք է հանգստանաս.

— Թո՛ղ որ մնամ ես այստեղ, և դու, ո՛վ սիրեց յա լ. թ <սպ *Փ ?է մի՛ հեռանար ինձանից, նվիրիր քո թագուհուն, քո ապարախ» ամուսնուն, գոնե մի ժամ. նա կամենում Է խոսել քեզ հետ. մի՛ մ ե ր ֊ ժիր նրան այդ չնչին խնդիրը,

— Սիրելի՛ Աահանույշ...— Սիրելի Սահանո՜լյշ... աստվա՞ծ իմ. մի՜թե դու ինձ այդ

անունով կոչեցիր... արդյոք իմ ականջները սխաչ չլսեցի՜ն... «Սի­րելի» ասացիր, այնպես չէ՜, օ՜, ինչպե՛ս ուրախանում եմ այդ չըն■- չին, այգ աղքատիկ խոսքով... սիրո մի փշրանքով... Ինչո՜ւ, ինչո՜ւ այսքան տկար է ստեղծել մեզ աստված... և դու, անշուշտ, խղճում ես ինձ, այնպես չէ՜, ասա՛, մի' ծածկիր... խղճում ես ինչպես մի մոլրացկի... 0 ’ , եթե գիտենայիր, թե որքա՜ն ծանր է այդ ինձ հա­մար, որքա՛ն դժվարատա ր ...

֊ Այսուամենայնիվ, սիրելի թագուհի, դու չես հանգստանում, դու շարունակ հուզվում ես, այգ քեզ կարող էվնասել։ Գնանք, գնանք

այստեղից ։— Օ՜հ, ոչ. ես այլևս չեմ հեռանալ այստեղից, չեմ հեռանալ իմ

սիրելի կ ո տ ի ց . . . Օ՜հ, ների՛ր ինձ. թույլ տուր որ այս անունով ան. վանեմ թեզ... Այո՛, այժմ արդեն հանգիստ եմ. այժմ կարող եմ խո. սել. ես այլևս չեմ հուզվի լ. միայն թե տո՛ւր ինձ քո ձեռը և խոստացի՛ր, որ համբերությամբ ականջ դնես ինձ։

Արքան աջր պարղեց առանց խոսելու,֊ 2 7 3 -

18 Դևոոյ Մարզպետունի

Ք՜ազսէհին .առավ ա յձ, սձղւէեց յուր դողդոջուն .ձեռներոէմ եշարունակեց.

„ Շնորհակալ էեմ... Տեսնո՞ւմ ես, թե որպիսի' փոքր շնորհով եմ ես գոհանում... Իմ անզուգական դյուցազնի, իմ վեհապանծ թա­գավորի սերն ու սիրտը կորցնելուց ետ, ուրախանում եմ, որ ներվում Է ինձ նրա սառն ու անտարբեր աջը սեղմել.., եվ ես կարողանւ^մ եմ ա,դ քեզ ասել. . . .Եվ գոռոզ Աահականույշը այդ խոստովանությունն անում Է յուր թագավորին... 0, ինչո՞ւ այսքան շատ նվաստացա...

Թագուհին նորեն հեկեկաց, և այլևս իրան զսպել չկարողանալով՝ բացավ դողդոջուն բազուկները և փարեց թագավորինէ

— Աահանո՛լյշ... սիրելի՛ Սահանույշ,— շշնջաց թագավորը և սեղմեց նրան յուր կրծքին։

— Աղոթի՛/1, որ մահ հասնե ինձ այս վայրկենին... Կամենում.եմ մեռնել քո գրկի մեջ... Այս Է իմ միակ տենչանքր... — մրմնջաց թա ­գուհին և արտասուքը նրա ձայնը խեղդեցէ

Տիկնոջ հեկեկանքն ւ։ւ արտասուքը հուզեցին թագավորին, նա մնաց տարակուսի մեք և չգիտեր ի՚եչո վ սփոփել ապաբախտ թա­գուհուն։ Նա սկսավ ավե[ի ես քնքշությամբ սեղմել նրան յուր կրրծ- քին, զգալով, կարծես, որ այդ Է միակ դարմանը, որ կարող Է սիրող սրտի հուզումը դադարեցնել։

Երկար այս ղրո ւթ քան մեջ մնալուց ետ, վերջապես թագավորը լոոլթ քունն ընդհատեց.

— Ինչո՞ւ, սիրելիս, այդքան շատ հուզվեց ար։Այս խոսքը, որ թեպետ մեղմով ու գրեթե շշնջա լով արտասանեց

թագավորը, այսուամենաքնիվ կոշտ հնչեց թագուհու ականջին, նաIուր գլուխը արքայի գրկից հեռացրեց։

-- Ինչո՞ւ... Եվ դու այդ հարցնու՞մ ես... Մի թե չդիտես, թե ինչից են թշվաո սրտերը հուզվում,., մի թե իմ արտասուքները ամեն ինչ քեզ չպատմեցին...

Թագավորը ոչինչ չպատասխանեց։ Նա զգուշանում Էր թագու- հու սիրտը նորեն հռպ ելռէց։. Ուստի դեպի խարակները հաոաջանա- լով՝ նստեց ժայռի վրա և չոէռ.սկսավ դեպի ծովակը Վյայևլ։

— Դու ինձ այլևս չե՞ս կամենում լսեի - բեկված ձայնով հարց­րեց թագուհին։

— Խոսի՛ր, սիրելիս, ինչ .որ հաճո Է ,քեպ. ֊բա յց^անց քաղից *էի հիշեցնի ր ինձ ոչինչէ

_ , « ւ _

— Ոչինչ. Է{,չպ իոի հիշեցնեմ, - Հարեց իսկույն թագուհխԽ, к կթրծես գ»հ թագավորի այս խոսքից (որի մեջ նա- նրա խոստովա­նությունն էր կարդում' յուր դեմ գործած հանցանքների հսոէար), մոտեցավ նրան Լ ինքն Էլ ժայռի վրա նստելով շարունակեց.

— Մի քանի ամիս Է, ինչ քեզ հետ եմ ես,, սիբեղի թագավոր, և սակայն բոչոր այդ ժամանակ չկարողացա խոսել քեղ այֆ, ինչ որ անհրաժեշտ Էր խոսել և ինչի մասին որ եկել Էի քեղ տ եսնելս. Այժմ, սակայն, համարձակություն առա և կարող եմ խոսել։ Խընդ- րում եմ միայն չխանգարել ինձ, եթե մինչև անգամ իմ զրույցն ան-

հաճո լինի քեզ։—- Խոսիր, ես լսում եմ։— Գառնիում կարծում Էի, թե հաշտվել եմ արդեն իմ վիճակի

հետ. ո ւ ս տ ի որոշեցի մոռանալ իմ անձը և նվիրվել հասարակաց բարվույն, Այդ նպատակին հասնելու միակ ճանապարհն այն Էր' որ գայի և միանայի քեզ հետ, սփոփեի անհաջողություններից ու իշխանների տիրադրուժ վարմունքից վշտացած քո սիրտը և ստիպեի քեզ վերադառնալ Ոստան, դեպի քո գահն ու արքունիքը... Այնու­հետև արդեն հեշտ կլիներ վերսկսել խանգարված գործերր. ժողովուր­դ ն ու զորքը քո դարձին Էին սպասում, դու կարող Էիր օգտվել նրանց

ձեոն վությունից։Այս մտքով ահա’ ոգևորված' ես եկա Կաքավաբերգ, Բայց քո

սառն ընդունելիությունը ինձ վշտացրեց։ Դու կարծեցիր, թե ես եկել եմ ծա ղրերւ քո պարտությունը Ցլիկ֊Ամրամից. . . Քո այդ կասկա­ծը բավական եղավ, որ նորեն իմ սիրտը տակնուվրա լինի, որ հին վերքերը նորոգվին... Եվ քանի դու շարունակում Էիր քո սառնու­թյունն ու անտարբերությունը, այնքան ավելի վառվում ու բորբոք­վում Էր իմ մեջ նախանձի դժոխքը... Եվ դրա հետևանքն եղավ այն, որ ես քո սիրտը ցավեցնե1 ուզելով' պատմեցի, թե ինչպե՛ս մեր բոլոր աշխարհը գիտակ Է ու հանցավոր սիրույն, թ ե զորքն ու ժո­ղովուրդը գրգոված են քո դեմ; թե իշխանական ընտանիքները երես են դարձրեք մեզանից, թե հոգևորականությունը դատապարտում Է քո վարմուձքը... Ավա՜ղ, ես կարծում Էի, թե այս հայտնություն­ներով. պիտի պ լս տ ա ց ն ե մ քեզ... բայց չարաչար սխալվեցա, Խոս­տովանում, եմ> ես գործեցի իբրև, թ ո 41 կին, իբրև սիրող սրտի տեր, Չկարողանալով տանկ քո սառնությունը, ես մոռացա իմ ուխտն ու նպատակը, ես խաէԱԱլիք 44Պ1ձսէ նախանձի խ ռ ո վ ե լ ա չք ն ե ր ի ն ,

- 2 ՝

որոնք անգթաբար կոծում, հարվածում էին իմ թշվառ սիրտը... Այս բոլորի հետևանքը եղավ այն, որ դու հուսահատվեքով' ոչ մի- այն Ոստան չվերադարձար, այլև Կաքավաբերդից ելնելով ' եկաը Սևան, խարազանազգեստ կրոնավորների հետ ապրելու.,**

Ես ճանաչեցի իմ սխսւ/ր. տեսա իմ անխորհուրդ վարմանց հե. տևանքը և չարաչար զղջացի, բայց արդեն ուշ էր։ Միակ միջոցը իմ հանցանքը քավելու այն էր, որ ես հետևեի քեզ, տեսնեի ամեն օր քո' դեպի ինձ ունեցած սաոնոլթյունր, դիտեի քո անտարբեր հա-

յացքներր և տանջվեի,.. Քանի -քանի անդամ կամեցս! մոտենալ և խոսել քեզ հետ, խոստովանել իմ հանցանքը և ներումն հա յցել,,. Եվ սակայն դու շարունակ խույս էիր տալիս ինձանից, չէիր կամե­նում միայնակ ինձ հանդիպել, առանձնության մեջ իմ ձայնը լսել, իմ արտասուքը տեսնել,,. 0 , եթե գիտենայիր թե որքա ն տանջ­վեք եմ ես...

Ամիսներ անցան այսպես և ես չկարողացա դեռ քեզ հետ խոսե­լու մի վայրկյան գտներ Բայց երբ գուժկան հասավ այստեղ և Բյու­րականի առումն ու կոտորածը գուժեց, ես սարսափեցի, կարծես երկնային մի շանթ հարվածեց իմ հոգին, ես հիշեցի իմ ուխտն ու որոշո,մր. հիշեցի և իմ գործած հանցանքը... «Եթե նախանձի կիրքը ինձ չհաղթահարեր, Աշոտն այժմ յուր գահի վրա կլիներ, հայոց

զորքը նրա շուրջը կգտնվեր, իշխանները զինակից կլինեին, թշնամու դեմ արդեն բանակ կշարժվեր.,,», մտածեցի ես, և հուսահատությու­նը, քիչ մնաց, դեպի ծովակի խորը պիտի մղեր ինձ,,. Բայց հետո զգաստացա և որոշեցի գտնել քեզ անպատճառ քո միայնության մեջ և հարկ եղածը խոսեր Այս է ահա՛ պատճառը, որ այժմ եկա քո մենա­վոր զբոսանքը խանգարելու։ Դուրե այս հետապնդությունր տհաճու- թյուն է պատճառում քեզ, բայց ես ստիպված այդ էի անելու, որով­հետև վտանգը դռան մոտ է և հապաղել այլևս անկարելի է։

— Ի՛՛նչ է քո խնդիրն ինձանից, — հարցրեց թագավորը։— Այն, որ վերադառնաս Ոստան, բազմես քո գահի վրա, փայլ

տաս արքունյացդ, շուրջդ հավաքես ավագանին, զորքն ու բանակը կարգավորես, թշնամու առաջն առնես, երկիրը տագնապից ազատես.,,

— Միով բանիվ, դու կամենում ես, որ Աշոտ֊Երկաթը թագավորե նորից։

.ւ — Այո', թագավորե այնպես, ինչպես որ թագավորում էր առաջք.֊ ֊ 2 7 6 —

— Բարի է քո ցանկ՛ա թլունը, բայց կատարել նրան անկարող

եմ ես։— Ինչո՞ւ։— Պատճառները բազմա թիվ են*_ Ծանոթացրու ինձ այդ պատճառների հետ, եթե կարծում ես

թե դեո անծանոթ եմ նրանց։Թագավորը չպատասխանեց։ Նա դեմքը դեպի ծովակը դարձրած

մտածում էր։_ Մի՜թե այդ պատճառներն ավելի զորավոր են քան Աշոտ

Երկաթի կա մքը,— խոսեց նորեն թագուհին, կամենալով արքայի ինքնասիրությունը գրգռեր

— Աշ ոտ ֊ Երկաթի կա՜մքը... 0 ՜, նա այժմ ավելի անզոր է՝ քան հովտի եղեգը, որին տատանում է նույնիսկ հովի շունչը։

— Ինչո՞ւ հուսահատեցնում ես ինձ, տեր իմ և թագավոր, — շշնջաց թագուհին սրտահույզ ձայնով։

— Քա՜վ, թե կամենամ քեզ հուսահատեցնել, ճշմարտություննեմ խոստովանում։

— Բայց դու զորավոր էիր մի օր ինչպես անապատի առյուծը...— Որի մռնչյունը գող էր հանում դրացի գազանների սիրտը,

ընդհատեց թագավորը։— Այո ՚ ։— Եվ սակայն առյուծն էլ տկարանում ու մեռնում է*— Անշուշտ, բայց այդ այն ժամանակ, երբ անցնում է նրա տա­

րիքը, երբ հասնում է ծերութ յունր ։— Իսկ երբ որսորդի երեքթևյանը հարվածում ու ջախջախում է

նրա սի րտը։— Ո՞ր աննկուն որսորդն արդյոք այդպես ուժգին կարողացավ

թեզ հարվածել, — հարցրեց թագուհին խորհրդավոր եղանակով։Թագավորը չպատասխանեց, տխուր ժպիտը միայն նրա շուրթե-

րը շարժեց ։— Դու չե՜ս կամենում խոսել, — հարցրեց թագուհին։— Չեմ կամենում քո սիրտը վշտացնել, — պատասխանեց թա-

գավորր' շարունակ ծովակին նայելով։— Աստվա՛ծ իմ, — րացականչեց թագուհին. — մի թե դու իմ

սրտի մասին ես մտածում... այդ արդեն չափազանց է, սիրեց յալ ամուսին, ես ուրախությունից կարող եմ խելագարվել։

- 2 7 7 -

_ 1կո', մաաձա-մձմ-.. Կան ճշմարտությունն!^, ո թ ո կ որքան Էլ դաոնադույն, այսուամենայնիվ, տղամարդը կարով Է լսել համ­բերությամբ, բայց կնոջ ականշը չի հանդուրժիլ նրանց4

— Օ ՚ն ուրեմն, փորձի՛ր իմ քաջությունը։— Բարի, լքի՛ր ուրեմն ինձ։Այս ասելով թագավորը դեմքը դարձուց թագուհուն к շարունա­

կեց .֊ Մի փոքր աո աք հարցրիր, թե ո՛վ Է այն որսորդը, որ այնքան

ուժգին առյուծի սիրտր հարվածեց... ա յժմ պիտի ասեմ, թե ո՛վ Էր նա, (Թագուհին լսողությունը լարեց), Այդ աննկուն որսորդը

կնոք սերն Էր--.— Ո՜ր կնոշ... — ընդհատեց հանկարծ թագուհին։— Դու արդեն քո քաջությունը կորուսիր, ֊ն կ ա տ ե ց թագավորը,— Շարունակի՛ր, ես այլևս չեմ խանդարիլ, — հարեց թագուհին

ե գլուխը կախեց։— Մենք, սիրելի բարեկամ, թշվառ խաղալիքներ ենք բնության

հզոր ձեռքում, ֊շա ր ո ւնա կ եց թ ա գ ա վ ո ր ը ի զ ո ւր են մարդիկ օրենք- նեբ դնում և կարգեր սահմանում՝ կաոավարելու համար այն, ինչ որ ինքը բնությունը պիտի կաոավարե և որի միահեծան տիրապեան Է նա. . Մարդկաքին սրտերի մասին Է խոսքս... Դու ինձ սիրում ես,

այնպես չէ *— Ի ն չ ո ՞ ւ հ ա մ ա ր Է ա յ ղ Հ ա ր ց ը ։

— Պ ա տ ա ս խ ա ն ի ’ր ք ս ի ր ո * ֊մ ե ս թ ե ո չ ?

— Ս ի ր ո ւ մ ե մ ա ն ս ա հ մ ա ն ս ի ր ո վ ։

— Բարի, ի՜նչ կարող Է անել դրա դեմ մարդկանցից սահմանված օրենքը։ Կարո՜զ Է հրամայել, որ սիրելուց դադարես։

— Օրենքն՝ ընդհակառակը, սրբագործում Է իմ սերբ, որովհետև ես սիրում եմ իմ օրինավոր ամուսնուն։

֊ Այդ մի դիպված Է, Իսկ եթե հանկարծ սիրում լինեիր մի

ո ւ ր ի շ ի ն ։

— Քրիստոնեական առաքինությունը, որին հետևել եմ միշտ, չէր թույլ տա ինձ մտածել ապօրինի սիրո մասին, Իսկ երբ մարհչէ մ տ ա ծ ո ւ մ ապօրինության վրա , ապօրինի գործ էլ չէկաաաթում

երթեք։ ,— Մտած*սվկաձ ճամաթ սահման ոթոշկն աձկարկի 4» * * * ■

աձե այն սիրար, որին բնությո*նըհրամւպթք. է սֆքել նթան, որ օրեն.

քով իրան չէ՝ պատկանում,— Արք մքձձույնն է, եթե ասես. «ի՜նչ անեն գոզերն /М ավա­

զակները, որոնց սիրտը ցանկացեք է հափշտակել ուրիշի ունեցա- ծր ...», Կ*պ>ո>՜ղ ես միթե արդարացնել այդ ավազակներին, երթ քո հա րստ ահ ար յալ հպատակը հանհ նրանց քո դատաստանի шпшЦ

Այդ խոսքերը խոցելին թագավորի սիրտը, որովհետև հարվածն ուղղված էր բուն վերքին.. -Նա լռեց, մի քանի վայրկյան.

— Կ "*ԸԻՂ ասելիք չունի՜ ս, — հարցրեց թագուհին մեզմու

թյամբ։֊ Ո՛ւրիշ ա»եչի՜թ . ինչպե. а չէ, ունիմ,— Խոոփ^ր՝ ուրեմն։.— Լսի՛ր, դատավորը աչառո՜ղ պիտի լինի, թե անաչառ։֊ Անշուշտ' անաչառ։֊ Ավազակին պետք է պատժել", թե" վարձատրել։.— Իհարկե պատժեք։֊ Ինչո՜ւ ուրեմն դու կամենում ես վարձատրել նրան, երբ անա

լառ դատավորը հրամայում է պատժել։— Ի՜նչ Խո ոսդո՚ւմ սաել, չեմ հասկանում։— Չե՜ս հասկանում, բայց ես պարզ խոսեցի,— №՜վ 4 ավազակը և ո՞վ դատավորը, ո՜ւմ համար եմ Ьм վարձա

տըրություն պահանշում... ֊ հարցրեց թագուհին տարակուսելով,_ ծ » եմ՛ ա՛քդ ավազակը. և ինքս Էլ, ահա, իբր անաչառ, դատա

վոր, պատմել Խմ ինձ, հեռանալով արքայական գահից և ապավի ներվ այս անապատին... Ինչո՞ւ կամենում ես հանեչ ինձ արալեզից к նորեն դեպի Ռոտան առաջնորդել։

— Գու չա վէադանց-ո ւմ ես։у - Չւսփաղանցո՜ւմ... Բնա՛վ,— ֆավապանցո^մ ես,, իմ աիրեցքալ թագավորի— Մի՛ անվանիր ինձ ո՛չ սիբեղի և ո ՛չ թագավոր, ես մի չարա-

գործ եմ, աստուծուց և մարդկանցից անիծված., ինչո՞ւ համար ես դու-ինձ սիրոէմ. ին^ո՜է ինձ փաոք հաքթաքթեքՈԼ մասին ես մտածում

— ՀավիայաՖ Օքիոի սիրեմ... Մի՞ թ Կ**քադ> ես հրամայել ինձ

մոռանալ իմ ամուսնէՈւնц»»— Ա մ ո է ս ն ^ ՞ւ ն ;.. (ք հ , մ ի ՛ ա ա նքիր ի ե ճ * Ես չ ե մ « 4 Գ նա

խէօաիեբр տաէեք*- Я 8 -

_ Ն ա խ ա տ ի ՜ ն ք . . . մ ի ՜ թ ե ի ն ձ ա ն ի ց թ ք վ ե լ ը Ն ա խ ա տ ի ն ք է ք ե զ

հ ա մ ա ր ։ .•.՝.»■՛ . ,_ Ո չ , մ ե ծ ա փ ա ռ թ ա գ ո ւ հ ի , ա յ լ ն ա խ ա տ ի ն ք է ա յ ն , ո ր ի մ ա ն ±

հ ա վ ա տ ա ր մ ո ւ թ յ ո ւ ն ը դ ո ւ ա յ դ ք ա ն ա ն ս ա հ մ ա ն ս ի ր ո վ ե ս փ ո խ ա ր ի ­

ն ո ւ մ . . . Ե ս հ պ ա ր տ ե մ . ե ս չ ե մ կ ա ր ո ղ տ ա ն ե լ ա յ ն բ ա ր ի ք ը , ո ր հ ա տ ո ւ ց ­

վ ո ւ մ է ի ն ձ ի մ գ ո ր ծ ա ծ չ ա ր ո ւ թ յ ա ն հ ա մ ա ր ,

— Ի ն ձ * չ մ ի չ ա ր ի ք չ է հ ա ս ե լ ք ե զ ա ն ի ց /_ Ա յ դ պ ի ս ի խ ո ս ք ե ր ը չ ե ն կ ա ր ո ղ ի ն ձ ս փ ո փ ե լ , Ե ս ա յ ն ք ա ն ա ն ա -

ր ի չ ե մ , ո ր ի մ գ ո ր ծ ա ծ հ ա ն ց ա ն ա ց չ ա փ ո վ պ ա տ ի ժ կ ր ե լ չ կ ա ր ո ղ ա ­

ն ա մ , Ե թ ե դ ո ւ կ ա մ ե ն ո ւ մ ե ս ս փ ո փ ա ն ք ր ե ր ե լ ի մ ս ր տ ի ն , ա պ ա ա տ ի ր

ի ն ձ ք ո հ ո գ վ ո բ ո լ ո ր զ ո ր ո ւ թ յ ա մ բ , Մ ի ա յ ն ք ո ա տ ե լ ո ւ թ յ ո ւ ն ր , մ ի ա յ ն

ծ ա ն ր տ ա ն ջ ա ն ք ն ե ր ը կ ա ր ո դ ե ն դ յ ո ւ ր ո ւ թ յ ո ւ ն տ ա լ ի մ ս ր տ ի ն ,

— Ե ս չ ե մ կ ա ր ո ղ ք ե զ ա տ ե լ ,

— Ա տ ի ՛ ր , ո ր ո վ հ ե տ և ե ս չ ե մ ս ի ր ո ւ մ ք ե զ ,

— Օ հ , մ ի ’ ա ս ի ր ա յ դ . . .

_ Չ ե մ կ ա ր ո ղ ս տ ե ր ե ս չ ե մ ս ի ր ո ւ մ ք ե զ *— Օ ՜ հ , ա ն գ ո ւ թ ...— Մ ի կ ս ի ր ա ծ ս կ ի ն ը ա շ խ ա ր հ ո ւ մ . . .

— 0 , մ ի ' ա ր տ ա ս ա ն ի ր ն ր ա ա ն ո ւ ն ը , — բ ա ց ա կ ա ն չ ե ց թ ա գ ո ւ ­

հ ի ն ՝ գ ր ե թ ե ճ չ ա լ ո վ ,

— Ա յ ո ՛ , մ ի ա կ ս ի ր ա ծ ս կ ի ն ը — ա յ դ Ա ս պ ր ա մ ի շ խ ա ն ո ւ հ ի ն է ,

Ս և ո ր դ յ ա ց ն ա հ ա պ ե տ ի ա ղ ջ ի կ ը ,

— Ա ն ս ի ՛ ր տ . . . ա ն գ ո ՜ ւ թ , ի ՜ ն չ շ ա հ ո ւ ն ի ս ի ն ձ տ ա ն ջ ե լ ո ւ ց . . . Ի ն ­

չ ո ՜ ւ չ ե ս խ ղ ճ ո ւ մ մ ի թ շ վ ա ռ , մ ի լ ք յ ա է կ ն ո ջ . . . չ է ՜ ո ր ե ս մ ի օ ր ք ո ա մ ո ւ ­

ս ի ն ն է ի . . . . ո է— Կ ա մ ե ն ո ւ մ ե մ ս ի ր տ դ խ ո ց ո տ ե լ ո վ ' դ ժ ո խ ա յ ի ն ա տ ե լ ո ւ թ յ ո ւ ն

ծ ն ե ց ն ե լ ն ր ա մ ե ջ . ա յ գ կ ա ր ո ղ է մ ե ղ մ ե լ ի մ ծ ա ն ր ա գ ո ւ յ ն վ ի շ տ ը ,

_ Մ ի ՛ հ ո ւ ս ա ր . . . ե ս չ ե մ կ ա ր ո ղ ք ե զ ա տ ե լ , ի զ ո ւ ր տ ե ղ ը մ ի

տ ա ն ջ ի ր ի մ հ ո գ ի ն . . . Ա ս ա ' մ ի ա յ ն ո ՜ ր ն է ք ո ծ ա ն ր ա գ ո ւ յ ն վիշտը, ե ս

հ ն ա ր կ գ տ ն ե մ ն ր ա ն թ ե թ և ա ց ն ե լ ո ւ ,

— Ա վ ե լ ի վ ա տ ,

— Մ ի ՛ հ ա մ ա ռ ի ր , ի մ ս ի ր ե ց յ ա լ թ ա գ ա վ ո ր , ա մ ե ն մ ի հ ի վ ա ն դ ո ւ ­

թ յ ո ւ ն ո ւ ն ի յ ո ւ ր դ ա ր մ ա ն ը և ա մ ե ն մ ի վ ի շ տ ' յ ո ւ ր ս փ ո փ ա ն ք ը , Հ ա ր ­

կ ա վ ո ր է մ ի ա յ ն բ ժ շ կ ո ղ ձ ե ռ ք և ս ի ր ո ղ ս ի ր տ ,

— Ո ՜ վ կ ա ր ո ղ է , օ ր ի ն ա կ , բ ո ւ ժ ե լ ա յ ն հ ո գ ի ն , ո ր տ ա ն ջ վ ո ւ մ է

խղճի խ ա յ թ ե ր ի ց » Ո ՜ վ կ ա ր ո ղ է ս փ ո փ ե լ ա յ ն մ ա ր դ ո ւ ն , ո ր ճ ա ն ա չ ի

- 2 8 0 —

է յուր հանցանքի ծանրությունը, չափում է նրանից հաոաջացած չարիքի մեծությունը և գտնում է իրան անղոր ու անկարող այդ քսւրիքը դարմաներււ...

— Ամենքը սխալական են աշխարհում,— Եվ ամենին կարելի է ներել..,— Հետևապես և քեզ,— Մի' ընդհատիր ինձ. ամենքին կարելի է ներել, բացի նրան,

"Ր կոչված է մարդկանց բախտր կաոավարելու, որ պաշտոն ունի ժողովուրդ հովվելու, առաքինության օրինակ ու առաջնորդ հան­դիսանալու,,. հասարակաց բարվույն ու երջանկության հսկելու..., Ես այդպիսի մի պատասխանատու անձն էի. աստված ինձ պետ ու առաջնորդ էր կարգել այս ժողովրդյան։ Բայց միթե պատկառ մնա­ցի" ես իմ կոչման, մի՞թե իմ սրբազան պաշտոնը չանարգեցի, մի՜թե բազմաթիվ չարյաց պատճառ չդարձա... Ո վ կարող է ինձ ներել, ե ինչո՞ւ պիտի ներե,

֊Ա ն ց յա լ ը հիշելով ոչինչ չես շահիլ, — ասաց թագուհին. — մոռացի՛ր այն և աշխատիր մեր ներկա վիճակր բարվոքել,

— Անցյալը մոռանա՞մ... մի՞թե կարելի, մի՞թե հնարավոր է այղ, ֊ բպց ական չեց թագավորը։ — Երկնքի աստղերը կկողոպտեի՝ վարձատրելու համար այն մարդուն, որ կկարողանար մոռացնել տալ ինձ իմ անցյալը... որ յուր դեղերով կամ կախարդական հմա- րւթյամբ հնար կգտներ իմ հիշողոլթյուններր բթա ցնելու։ Մոռա­նա՞լ... Այո՛, այդ եմ կամենում, այդ է իմ միակ փափագն ու ցա ն­կությունը։ Բայց ո՛վ կարող է լրումն տալ այդ ցանկության։ 0 , ինչպես երջանիկ կլինեի, եթե կարողանայի հիշեք այլևս այն, ինչ որ կատարվել է ... Այն, որի հիշատակը բազմագլխյան վիշապի պես կրծում, կեղեքում է իմ խիղճը... Կարո՜ղ եմ միթե մոռանալ, որ ես Սևադայի, իմ բարյացապարտ ազգակցի տունն ավերեցի' հորն ու Արդուն միասին կուրացնելով... Կարո ղ եմ մոռանալ, որ ես Ամրա- միէ իմ Հավատա րիմ զինակցի ընտանիքը կործանեցի, նրա խաղա­ղության օթևանը դժոխքի փոխարկելով... Կարո ղ եմ մոռանալ որ, ես քո կյանքը թունավորեցի' կաթոգին սերդ անարգելով, երջան­կությունդ կապտելով... Ո րը նրանցից կարող եմ ես հիշել կամ ո րն արդյոք մոռանալ... Գուցե ա ՜յն' որ այս չարիքների շնորհիվ իմ իշ­խանների աո գահն ունեցած հավատարմությունը կորուսի և նրանց Դոլթյունց խանգարեցի, թե՜ այն, որ Ամրամի ապստամբությունը

— 281 г*

/ * «■ » . . , ^ И г * ՝ К * А * - Г " " " ' * ■ » —

т ”; • Г П ^ Л - ' / » « * • - “ " 1ք * “ ” ” ' * * *ք 1 3 , » « ч » г "А л - յ Ւ -■ *- < •* - ^ - ч - հ - Բ յ ^ ' “ " ‘ - « гէ մի шЬд զ ր II խա„ ի ր մոռա ցել տալ իԱГ „ * . ш ^ ш Ц , Ч " ' Г ՝ '

Ո ղ ք ե ր ^ ժ Ւ “ Հ ք յ կ Խ ա ,է .ս 1 է իմ < » , * » , ■ * * « ■ > ֊

Լ տմ Լ 1 ?մ ! Ւձ ՝ « . - ч » - *» • ■ л ֊^ -

^ 1 | Հ » » - % ( ■ ■» - ‘ - 4 “ “ ' ‘ “ ‘ “ Հ " г աթձ ր ' հև խ ' Հ մ ^ Ր « , * - ֊* - « » - < * ւ ‘ г » ‘ г ч * • • * • * * * ►յ . , ь ,/ Օէլան' իմ ա պ ա շխ ^ռւթ յա ն վայրք> * * ւ? “ “ *

1>4լությունից վշտացած պա ցԻՐ՛ ւ Г -եմ Թե АуЛшЬ-

, կ 4 „ . * » շ % ' Հ ^ ‘ մ Ն - , <*“ ' » * ■, т Н , , Ա,1 М*1 ք ՛ Ւ ' , /1 Ц -Ч / .» № »2 > “ 4 *արդար էինեին իմ գ I րը, ՚ У հ „1սահատությունը կարպկանգներ իմ դեմ, ես չէի ընկճվիլ. ոչ էլ հ ուսա մ ք>յ ը 1 Л Ն Լ ի ն հաղթահարել... Բայց խղճի անոզոք խայթերին Հ

մ „ „ է, л - ւ - ™ - ա

լիս քեզանից, այո , ր յց Լ Р , ոա կնոլվրա էր

^ ԷՀ-г чг с» . 4 . м * " * « ^ " “ չ շ ւ Հ ՜ ւ 7 Լ * . - էХК ե Օե աւս անդամ կհեէւանաօ ինձսէ*իք * Ч*ГГգ !!, դեո հավատարիմներ .ւնիո ։ Բայց իմ < « « Г Г Т М Й

ամուսնասեր կին ե ապացուցեցիր հարյուր Г '/ ’Т " * “ ՚ '

. , * - Ц IV ^ ^ Й П А *« - . . . Այո թ ՚լ ՚ո 4ի " > Հ ւ ՞ 4 * - ՛ * * * & հս!շածեց, Ւ \ „ . , ե * մանե[ այն աղիաթհ?, որտեղից֊ Ւ խ 1*° Ւ™ է * 9 ինձ այս ապաշխարանաց վայրոսէ

+ - 4 Կ . > * * * * + * * ’ "

— Միթե ավեչի հաճեչի Փ*.յքՀփւ աաոծուն։ եթ-ձ դու հանցանքդ քավես ուրիշներին բարիք անելով, — հարցրեց թագուհինւ

— Ինշպե՞ս լէյ <այդ ավՏլի Հաճելի կվյինՀ նքան, զի չավ է քարիք գՈքծեչ քան անօգուտ աեդը չա բ

— է՛հ, ուրեմն դարձի՚ր աթոռդ, ձե՛ռքդ աո կառավարության զիկը և փրկի՛ր Ժողովուրդը' սպաոնացոզ վտանգներից։

— Այդ պետք է անեմ իյւյւե թագավոր, այնպես չէ"։— Անշուշտ։_ Բայց ես արժանի չեմ համարում ինձ այլևս այն գահին, որի

վրա Աշոա առաջինը և հայրենասնր ու առաքինի Սմբատը բազմե­ցին, Սևանն է իմ արժանավոր կացարանը, այստեղ կապրեմ, այս­ւոեղ էլ կմեռնեմ է

— Իսկ արքայական գա հը։— Թո՛ղ Աբասը պայազատն, նա Է իմ օրինական ժառանգը։Կարծես մի երկնային շանթ հարվածեց թագուհուն։ Այգ խոս-

քք նա առաշին անգամ Էր լսում։ Յուր սիրո կռրստյան վրա, այո՛, մտածել Էր շատ, բայց դշխոյությունը կորցնելու մասին նա երբեք չէր երազե ր

«Ինչպե՜ս թե Աբասը թագավորն, ուրեմն և Գուրգենդուխաը լի­նի թագուհի՛'... Սևադայի դստեր կենդանության ժամանակ՝ ափ­խազաց Գռւրգենի աղջիկը հռչակվի հայոց գահի դշխո’ ... և հպարտ Սահականույշը փակվի Սևանի մեջ իրրև մի հպատակ, իբրև ա փ ֊ խազռւհռւ մի թշվառ գեբի ն ... Եվ տեսնե, թե ինչպե ս հայոց իշխ ա ն֊ ները շրջապատում են նոր արքային, հաջողություններ են ստեղ­ծում նրա համա՜ր... խոնարհում են գլուխները նոր թագուհու առաջ և քծնում ու խնկարկում են նրա՜ն... 0 ՜, այդ արդեն ամենից ավե{ի դժվարատարն է*..ս,~ մտածեց ինքն իրան թագուհին և կնոջ փառա­սիրությունն ու հակառակորդի ինքնասիրությունը նրա էությունը պաշարեցին։ Նա մոռացավ, մինչև անգամ յուր իսկական վիշտը, անարգանաք զգացումը գերակշռեց նրա մեջ սիրո զգացման ն կն/ւջ Հատուկ սրամտությամբ նա չափեց իսկույն յուր ննրքին վշտի և արտաքին անպատվության մեջ եղած անջրպետը և համոզվեց, թե ավելի հեշտ է ներքին վշտերով տանջվի լ, քան արտաքին անսւր- գանքնեքփց նվաստանալ.,,

֊ Ո ՚Հյ ի մ մեծափա՛ռ թագավոր, այգ որոշումը չպիտի կա տ ա ը֊Սևանում դա. Հպիքի մնաս, դահն ու ժողովուրդը քեզ եձ սպ ա ֊

- 288 —

" " ' “- щ - ы է - в » * « ւ « « ■ ' " г ‘ / ' Т ? "

ի մ կ ք է է հ ‘ » - * * « » ■ » ■ « * * ■ ' - Ч * Л - « / * " / • " “< ‘ “ * * « " <Ս»< բարձրանալ չեմ կարող։4 _ * ” < » ч " < и * ‘ - 1“ ‘

< . « հ « ■ « • * ‘ ան“ Հ բ “ կ Ղ ս ձ

* - - л » • * • ■ » • * * .

Ծի’ “ա . է ք " ո - մԻ' “ “ !■ * ' " " " ' ՛ “ ‘ ' յ ' - * “ ' " * ք “ 'էավ’’Ո '

* * - * Հ Հ Ն լ է < - * * ■ * - — < Ч * - » .Л եոեսհո փախուստ տվավ նվաստաբար...

Ւ Լ Մ ի ֊ ասիր ա յդ խ ոսքերը, մի՛ հիշիր ա ն ց յա լը է ա ղա չում եմ

* ЬЯ'ц\и ա ս ե լ ո վ թա գուհին բռնեց թա գա վորի ձեռքը և քնքշաբար

կ ա ալէ կ ի ն , -Р - Կ - ն թ ^ թ , ւղՂվ » > է թ Կ -

մաոուև ձայնով մրմնջաց* ,_ Ա յո ՚տ . իմ մեծափառ թագավոր, իմ սիրեցյալ ա ուսի

թ . 4 . ձ „ ; ա + չ ~ զ. ւ Փ * - « ■ * * • « ա է ա կ ա Խ ^

л Л , . ք < - / » » <"ч- Л «

< " Ь1 Ա ՜խ ... թ դ 4 ւ - ,Ւ ւ *■ Н ՎւաէՐի ն . . . - ռ կ ա „ թա-

գավորը և դեմքը դեպի ծովակը դարձուց,— Խոսի՛ր, եթե դեո մի ուրիշ ցավ ունիս, բ ա ց արա ի

Ա Ր տ 1 Դա գ ա վ ո ր Գը չ պ ՞ ա տ ա ս խ ա ն ե ց . &ա ,«<-* ^ խ վ ա կ ի ն ,

Ե վ ի Հ պիտի պատասխաներ, ինչպե՛ս կարող Հրնա յուր սրա*

վարագույրը բանալ... այն վարագույրը, որի Ь^ Ш̂ } Р Լ ր ի ց ծանրագույնը... Կարո՞ղ Էր միթե ասել թե ինքը դեռ մտա֊

9Ь ծա նոթ է կ ա ընաանեկան „ ա կ ա կ ն ե ք ի ն , թե ր !

յ ա ^ ա ն կ ա „ ր * ա « ի է »րաի ա ն ե կ Ը . կ ա <“ « ՛ ’ '

1 4 , է- , . , է , * - - « ւ - ^ </■" <“ ՛■ » < ' * “ " էՒ_ 2 84 -

հաջողության հետևել, քանի, որ ամեն վայրկյան պիտի հնչեին յուր ականջին նրա տխուր հեծությունները. քանի որ շարունակ նա պիտի սւեսներ յուր առաջ նրպ արտասոլքներր և ինքն իրան ա սեր.— բո- լոր աշխարհր փառաբանում Է ինձ, հաջողությունները պսակում են իմ վերադարձը, ժողովուրդր ցնծության տոն Է կատարում... Բայց այնտեղ, Սևորդյաց լեռնեքւի մեջ, Տավուշի ։քթապատ խորշերում հեծում Է մի դժբախտ կին, սիրո հարվածներից ջախջախված մի սիրտ, որին ■ թողել են ամենքը, որ կտրված, բաժանված Է աշխարհից, որ ապրում Է միայն յուր անարգանքի, լուր նվաստության հետ ... Այգ կնոջ մրմունջը հասնում Է մինչև իմ գահույքը ■ նա շշնջում Է իմ ական ջին դաոն և սրտահույզ խոսքեր. «Մի՛ ծիծաղիր դու, երբ լալիս եմ ես մի զվարճանար՝ երբ սգում եմ ե ս ...» , ասում Է նա ինձ, արդ, ի՞նչ իրավունքով ես պիտի նորեն աշխարհ մտնեմ, կյանքի բարիքները վայելեմ, քանի որ ք ո ւր սիրտն ո ւ Էոլթյունր ինձ նվիրող կինը կեն­դանի թաղված է անհայտության մեջ։

Այս մտքերը, որոնք վաղուց ի վեր տանջում էին թագավորին, ալդ միջոցին աքն աստիճան հուզեցին նրան, որ նա ինքն իրան մոռա­նալով բաց ական չեց.

— Ո՛ չ, անկարելի է. ես չեմ կարող ապրել, քանի որ նա մեռնում է .. . ։— Ո՜ւմ համար է խոսքդ, ո՞վ է մեռնողը. . .— հարցրեց թագուհին։Թագավորը ցնցվեցավ և տեղից բարձրանալով աջը պարզեց թ յս ֊

դուհուն.— Գնա՛նք« լուսինն արդեն խոնարհում է ... — ասաց նա խրոխտ

ձայնով։— Բայց ո՛ւմ համար էիր խ ոսում,— հարցրեց կրկին թագուհին։— Անհայտության մեջ մեռնողի համար, — պատասխանեց թա ­

գավորը և առաջ անցավ։Թագուհին հետևեց նրան, առանց այլևս խոսել իշխելու։

էՄԻ ԾԱՂԿՈՎ. ԳԱՐՈՒՆ

Կեսօր էրէ Ցամաքաբերդի ձկնորսները ուռկան Էին ձգում ծո­վակը՝ Գեղամա համեղ ու բազմազան ձկներից որսւալու, երթ Գևորգ Մարզպետունու հեծելախոլմբր հասավ այդտեղ։ Իշխանը զարմա- քավ՝ տեսնելով, որ ձկնորսներր փոխանակ լաստերով դեպի լճի ֆւորը գնալու, շարունակ նրա եզերքն են պտտում, որով հաջողակ

֊ 285 -

_ լպի„ք Կ„ Րոա ,թ м -լ, С - ,А ծ * ♦*"'I * . . . . է „ * * « * 4 ՛ “ « * * » > * •

” Р й " " ь " А « г " ? А ь (ք < * քД О г * դեպի կղզին ուղղվկու համսէթ

Իշխանի հարցին' թե « V » նավակներդ, ձկնորսներ,,

ап тти и հանեցին.- К м»»/А « -Г »2 .-Я*г * * * № « « ' լէ° “ տ 1 Հ . , ա\

չպահե, աՏԴ պատճառով ամ№է ոթ յուր հ ե ց ա ծ ը ծածկել է

* " % խ ա ն ը դուշակեց, ոթ թ ի ա վ ո ր ի հրամանը արված է՝ թշնա- միների֊ մուտքը դեպի Սևա& ա գ ե լե լո ւ նպատակով, ԱյսուամենտրԴ վ պաավիրեց, ոՐ ի ր ա ն ց համաթ նավակ իջեցնեն ծովը, բայց ձըկ-

Աորսները դժվարացան։մ լէ “ թէ * “ մ' 4 ձտ№ ն* ն1"“ Տէ"“ մ“ ն*

Л ™ ‘ » “ * •ՀԱադանգ գտնվել արքայի առաջ։

չպնդեց, բայց հրամայեց նշան տալ կղզեցիներին լաստզրկել իրանց համար, իսկ մինչև այդ հյուրասիրել յուր հեծյալն րի

ԳԽքամԽ թարմ ձկներով։Ծովափը պատող ժայռերի վրա ձկնորսները կրակ վառեցին իս­

կույն, Բոցը բորբոքվերվ ծառացավ, բարձրացավ դեպի վեր. '!Դ Էր այն նշանը, որով կղզեցիներից լաստ էին խնդրում եզերքում եղողները։ Շուտով կղզու պարիսպներից դուրս ե լա * երկու и «-զգեստ ներ/որոնք դեպի նավամատույցը հառաջանալով լուծեցի այդտեղ կա պ տ ա խ տ երից մինը և դեպի ծովի խորը մղեցին,

Մինչև լաստի մոտենալը, ձկնորսները իրանց որսած ընտիր իշխաններից» ու «գեղարքունիներից» պատրաստեցին համեղ նա­

խաճաշ և հ յ ո ւ ր ա սիրեցին իշխանի հեծյալներին,Միջօրեի ժամերգությունը նոր էին ավարտել կղզում, երբ ի1

խանր (ուր խմբով հասավ այդտեղ։թաղավորը զարմացավ՝ տեսնեչով յուր առաջ Գևորգ Մարզպե­

տունուն։ լ С_ Դո՞ւ էչ քո թսպավԻրի հետ ճգնելու եկար, - հարցրեց Ьш

' Г * Г *խ ա թ ւ ՚ո ԺԽԺս&ակ է , ֊ պատասխանեց ՄարզպէԽունթ,

- - Հ ա կ ա ձ ք ն ե ր գ ո ր ծ ե լո ՜ւ . , . — հպ բցյւեց քա գա վղ ր ը . — մի՜թ ե

հ ա կ ա կ գ ղ թ ե կ ո ւ համար կ որոշ ժամանակ Է թ ի ն ո ւմ ։— Այո՛, տեր արքա։ Տասը պատվիրաններից մինը «մի ищ*и-

նանկր» խոսքն յէ։ կ ժ մ հասել Է այդ պատվիրանի դեմ գործելու ժամանակը, մենք շարունակ պիտի սպանենք,

__ Հույս ունիմ՝ ինձ քո հանցանքին մասնակից անելու համս ր

չես եկած։— Եթե իմ զորքին թաղավորն առաջնռրղեր, ես քսաո տարող

կերիտասարդանայի։— Քո զորքի՜ն, մի՞թե զորք ունիս ժողոված, — զարմանալող

հարցրեց արքան։ .•— Այո՛, մեծափառ .տեր։— Որտե՞ղ է գտնվում բանակդ։— Այստեղ, Սևանում։— Սևանո՞ւմ, — ավելի ևս զարմանալով հարցրեց թաղավորրէ— Այո՛, տեր արքա, Սևանում...Թագուհին, որ ներկա էր իշխանի խոսակցությանը, ընդհատեց

նրան.— Ես նայում կի իմ դիտանոցից, երբ քո լաստը մոտենում էր

կղզուն, քեզ հետ միայն մի խմբակ կար, հազիվ քսան մարդուց բաղ­կացած, իսկ մնացածները ե՞րբ հասան այստեղ։

— Իմ բանակը կազմած է հենց քսան մարդուց, ես ավելին ձեռք բերել չկարողացա, — պատասխանեց իշխանը։

— Դու հիվա՞նդ ես, Մարզպետունի իշխան, — հարցրրեց թա- դավորր աչքերը նրա վրա սևեռելով։

--- Գուցե կասկածում ես, թե խելագարվա՞ծ եմ, — ժպտալով

Հարցրեց իշխանը է֊Ա յ ո ՛ , ինձ այդպես Է թվում, — հարեց թագավորը լրջու­

թյամբ։ ֊Ա ս ո ւ մ ես, որ քսան մարդուց Է բաղկացած բանակդ, և միևնույն ժամանակ փափագում, որ քո թագավորն սւռաջնորղեЬршЬ։ Ծա՞ղր Է -այդ, թե երգիծանք...

— Քա՞վ լիցի, եթե համարձակվեմ այղ չափ լրբանալ քո առաջ, Օէեր արքա. . . — պատասխանեց իշխանը հուզվելով։

— Ի՞նչ զորք Է ուրեմն այն, որի անունով խոսում ես ղու։ —֊ձ ե կ Հիշածս քսան հէէղինկւն են. Նքանք են.իմ զորքն ու բա-

.կ ա զ մ ո ւմ ։

* . , 1 • ֊• ք>“" > - ^ ն Г * * * * * * ♦ Г ' * * '* . м < ч > 4 < " г а “ 1 ■ '*•'/“ % • “ ' ■ « * ' " ' ' № ' ' " ՛

" ‘ Т ^ ' ь ^ ь Р - է - Կ Կ ՝"■“* > * < ’ * * ‘ ’ " "

, Ղ Լ յ Լ ւ մ , երբ զորեղ իշխանները իրանց հազարավոր„ ագ ապ , . ծ ե ն „մրոցներում, խելագարություն Է, իհարկե,զորքերով փ կվ թշնամու հետ ընդհարվելու համար,

ք Լհաննեոի ճակատին, որոնք հայության անունով խո. Բ" 1"մ 7ա , տոհմականությամբ հպարտանում են, բայց հայրենիդ

■ Հ յ : ւ : ւղ յ « , ձ * ^ յ ^ Հ ; է ւ« „ 4 . - “ I. V * < - * 1 " * ւ ֊մ' Ч ‘ ч ‘ " * ”

է , * ք 1 „ , Թ , ո ւ ն ո ֊ ն կ ա տ ե ց թ ա գ ա վ ո ր ը . - բ ա յ ց ի ն չ կ ա

_ м «ս ա Ա հ ո գ ի ն ե ր ի ց յ ո ւ ր ա ք ա ն չ յ ո ւ ր ը կ ա ր ո ղ Է վ ա I

г է . Ե 0 ե հ ո գ ն ա խ ո ւ մ բ բ ա ն ա կ ն ե ր ի դ ե մ կ ա ն գ ն լ չ կ ա .

_ в л ь л * * - ► Հ ^ վ է Հ ; : ՚պ է ա է

— Ուրեմն դու հույս ունիս, թե վերք Ր ղ Րէ

„ / /, Л Ь- « . V կ հ ա ղ թ ա ն ա կ ե մ , կ ա մ թ ե ի մ խ մ բ վ

2 ա,նպիսի մի ժամանակ, երբ թագավորը գահը թողած ճգնու^ է Ա և ա ն ո ս է , ե ր բ կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ը ա թ ո ո ը կ ո ր 3 ր ա ծ թ ա փ ա ո ո ւ «

* -

^ _ 288 -

մանակ կամենում Էր ասել. — էՈրքան երջանիկ ես դու, Գևորգ խ է ֊ խան, որ կարող ես իբրև հասարակ զինվոր մարտնչել հայրեԿխֆի համար... իսկ ես զրկված եմ նույնիսկ այդ մխիթարությունից ,..ա,

— Ինչո՜ւ ուրեմն եկար Սևան,— հարցրեց թագավորը յուր 4աւ-

ղումը ծածկելով։— Իմ արշավանքն սկսելուց աոաշ արքայի հրամանն ու »քհ~

նությունն ստանալու եկա։— Իմ քա՜շ և հավատարիմ իշխան, դու ուրեմն փառքն անգամ

չես կամենում առանց քո արքայի հրամանին վա յելել... Դու արժա­նավոր զինակից հանդիսացար ինձ, բայց ես, ավա՜զ, քեզ անարժան

թագավոր...— Մի' ասիր այդ, տեր արքա, բախտը կարող Է վանդակի մեշ

փակել ա ռ յ ո ւ ծ ի ն , բայց նրա սիրտն Ու կորովը կապտել չի կարող, Ա պ ր ի ր դու այստեղ, մինչև որ քո ծառան վանդակը դարբնոզ ձեո-

քերը կփշրե...— Իմ քաշ, իմ ազնիվ իշխան, վանդակը դարբնել են...Նա կամենում Էր ասել՝ «այնպիսի ձեռքեր, որոնց եթե փշրեիր,

ինձ հավիտենական վիշտ պիտի պատճառեիր...», բայց նա ընդհատեքխոսքը և վեր կացավ տեղից հանկարծ.

֊ Ո՜ւր են քո քաշերը, գնանք նրանց մոտ, Այգհերոսներն արժանի են, որ թագավորը նրանց ընդառաշե և ոչ թե իրանք գան նրա կոչի*,

Ա յ ս ասելով թագավորն առաշ անցավ և իշխանը հետևեց նրան$ Բարապանն արդեն ուրիշ ճանապարհով վազեց դեպի ուխտավոր-

ների կացարանը' խմբի անդամներին արքայի գալուստը հայտներւ» Վահրամ սեպուհի հրամանով նրանք դուրս եկան իսկույն իր ա կ

խուցերից և ս պ ա ռ ա զ ի ն վ ա ծ շարվեցան կղզու ծառազարդ տափարա­

կի վրա.Թագավորն ու իշխանը իշնում Էիկ բլրի կողմից» Երբ նրաէք

հասան ս . Ա ս տ վ ա ծ ա ծ ն ի տաճարին և խոտորվեցան դեպի տափա­րակը, ուխտի զինվորները միաձայն որոտացին' «Կեցցե՜ թագավորք»*

Այգ գոչյունը հուզեց արքային, Որքա՜ն ժամանակ էր, որ ր » ականջին չէր հնչել այդ ձայնը, որքա՜ն ժամանակ էր, որ նրան ոչի շ չէր հիշեցնում, թե ինքը հայոց թագավորը, Հայաստանի իշխանա֊ պետն է, թե դեո այդ երկրռւմ կան մարդիկ, որոնք հավատարիմ ն * փքան և որոնյ, ինքը կարող է հրամայել... ճգնազգյաց միաբաննե- րի ընկերակցությունը, նրանց հանապազօրյա պաշտամունքներ,.,

_ 2 8 9 -

19 Ա>Ո| Մարզպետունի

է а օձ մհ,ա ներկա Էր քինռւմ ի ն ք ^ կզզ*ւ ռլ Հ աղ“ '' Й Գէ ո * . Հ - « " դ - - 1 ՚ն է< 1 - ք >“ ^ ч Ь * - * « -■“,М “ С ս Լ ա ^ թ ր մ , ՕասԿ № !•< * “ г Ъ *

ф *9Р ЬЭ Բ“ Ր ,է„ւնօա1 հոդին ու սիԲտԸ ւ»Վե9 ան՛և քաջազնական զգաց լ „ ~ „ լ մեք հարյուրի չափ զինվոր,

Թագավորը թեպեա ուներ կզ4թւ Л 1 Я ^ шиЬря և ф

բ ո լ ո ր ն Է լ Օ ն տ Ի Ր У ^ զ “ լ մ ա ն գ ո ր ծ մ ն ա լ ո վ և ա ր ք ա յ ի ն մ ա ն

մ ա գ ր ա վ ո ղ , Բ - յ Տ ն ր ա * ձ ա ձ , ա լ ՝ թ ո ւ լ ա ց ե լ , թ մ ր ե լ Է ի ն ա ր դ ե ն և

լ ե. Ա ւմ кр ш л ь - Рզենքերն ու զր Е М . անը ձեռքներին կղզու շուրջր թա-խուցերի առաջ սաա Կ . . . ց ե՝ հենց այղ էլ պիաի Ժ նե?փաոեւ Ւ , ս * , ։ Հղրանց զբաղմունքը * * " ̂ հ ս պ գ ե ս ա և զին ա վառ յա 1նու սակավաթիվ, թայ» Գ * ձ Հ ա <ա կվկ„ լ և ամեն զորությոձ

« է ը ն դ դ ի մ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ն կ Տ ե լ ո ւ Ц ր I զ խ ն վ օ չ ն ե ր ի ն ,

ստացավ և քայլերն արագացնելով հ ա ս վ & Ч . Р- Ապրի'ք, իմ ք ^ - բ ա ց ա կ ա ն չ կ նա թ

որոտաց,֊ Щ 9 Ь' թ ” ԳաՎ "Ո ։ բ ա վ ա ր ա ր հանեց ևՎահրամ սեպուհն առսղ անցնելով սադ 4 Г " *

գլուխը խոնարհեց կ ա ն ւերմագին,Վերջինս աջր պարզ լ վ Ղէ թագավորը թարե-« » " < / № « - “ » » - Ч * » «■‘ И * * * ’ » ' թ ^

Հաէ ь * т ЬШ . *ա,ա 4»Ո ‘ С "Ь " ‘ " “ I "14ս „ աք անցավ ապա Գոո իէՒա

պէս Բա ցա կա նչկ, Գա Г է «ЛАЦА/. 9 " '— Դու 4 / « / » « * * * » Ւմ "ԻԲ*9էա1

Հ ր ի խմբում’ բաաավ և գրկախառնվելով ЩШ-

„բաագին.

•— Որի’ պաշտպանության հանձնեցիր հարսնացուդ, Գոո, հարցրեց թագավորը ժպտալով,

— 3*ւ ւր իսկ պաշտպանության, — պատասխանեց պատանինշառագունելով։

_ Այո՛, հայրդ ինձ պատմեց։ Նրա պաշտպանության Է հանձ-կվա ծ և Գաոնին։ Սյունյաց օրիորդը արժանի Է աչդ պաշտոնին, Երբ այր մարդիկ կռվում են դաշտում, կանայք կարող են բերդերը ւդաշտ- պանել,,. Թեպետ ցավալի Է, որ հայոց երկիրը միայն քսան տղա մարդ Է դաշտը հանում այսօր, բայց մյուս կողմից Էչ ուրախաչի է, որ այդ քսան քաշերին հետևում է մի կին. և որ այդ կինը իմ որդե­գրուհին և Գոռի հարսնացուն է . . . Գնա՛, ի ՛մ քաշ, արժանի՛ եղիրք ք մ ր ցա նա կ ին *

Այս ասելուց ետ թագավորը մոտեցավ մյուս զինվորներին, բո­լորի հետ խոսեց, բոլորին էլ քաջալերեց և ապա դառնալով Մարզ­պետունուն, առաջարկեց նրան միացնել յուր խմբին Սևանում գըտ-նըվա ծ զ ի ն վ ո ր ն ե ր ի կեսը է

Իշխանр հրաժարվեց ավ արքայի առաջարկությունից, չկամե­նալով նվազեցնել նրա թիկնապահների թիվը,

- Վտանգի միջոցին մենք կարող ենք փախ չեչ, — ասաց նա նրան, ֊բ ա յ ց արքան այո կղղում խույս տալու տեղ չունի, անկա­րելի Է մի զորական անգամ հեռացնել այսահղիցւ

Թագավորը գովեց յուր հավատարմի հոգածու զգուշությունը ե ապա դառնալով նրան ու Վահրամ սեպուհին՝ ավեքացրեց.

— Իմ իշխանները թողեցին ինձ միայնակ և ամոթահար, այդ պատճառով ես մտա Սևան իբրև կամավոր գերի, Եթե դուք կհաջո- ղիք ձեր ձեռնարկության մեջ ն կկարողանաք սրբել այն արատը, *ր դրին մեր գրոշի վրա տիրադրուժ իշխանները, այն ժամանակ ես նո­

րեն կելնեմ իմ բանտից և կպսակեմ ձեր հաջողությունը իմ արշա­վանքներով, Щи օրվանից իմ դրոշը ես կհանձնեմ ձեր խմբին, թո ղ նա ամեն տեղ ոդևորե այս քաջերին և հիշեցնե, որ թագավորը կա­

լանավոր Է Սևանում,.,Այս ասելով թագավորը հրամայեց թիկնապահներին րերել ար­

քայական դրոշը.Խոր լռություն տիրեց, Ուխտի զինվորները ակնածությամբ

սպասում թիկնապահների դարձին։ Երբ դրոշը երիաՀ, ամեն Л֊« 1 -

իսկույն սաղավարտները հանեչով միաբերան գոչեցին. «Կեցցե'

թագավորը»։Վերջինս առավ դրոշակը թիկնապահների ձեռքից և հանձնելով

այն Մարզպետունուն, ասաց.

- Այս դ բ ո Ւ հետ մԻասԻն տաւԻս եմ քեզ ԻՐաՎուն* Գործեւամեն տեղ իմ կողմից և անունից, Այս դրոշը իմ փոխարեն կլինի քո խմբին և' առաջնորդ, և' զինակից,

Նույն օրը ուխտի զինվորներին սեղանակից արին իրանց թագա- մորն ու թագուհին, Իսկ հետևյալ առավոտ հեռացավ խումբը Սևա. նից ' տաներվ յուր հետ արքայական գրոշը և թագավորի, թագոլ. հու և բոլոր միաբանության օրհնությունը.

Հասնելով Ցամաքաբերդ՝ ուխտի զինվորները ձիանեըր հեծան և Արարատյան դաշտի ճանապարհը բռնեցին, Նրանց նպատակն էր հանդիպել Բեշիրի հրոսակներին, որոնք զանազան խմբերի բ ա ֊ ժանված' շրջում Էին այդ դաշտի անպաշտպան գյուղերը և ավարի տաէիս նրանց, Բյուրականի առումը և անխիղճ կոտորածն ավելի էր նրանց համարձակություն տվել և բարբարոսությունները գը/>- գըռել, Այժմ անարգել առաջ էին գնում նրանք, չակնածելով բնավ հայ իշխաններից, որովհետև գիտեին, որ դրանք բերդերից չպի- տի իջնեն և շինականի գույքն ու կյանքը պաշտպանելու համար

իրանց անձր վտանգի մատնեն,Արդ, Մարզպետունի իշխանը կամենում էր հանդիպել այգ հան­

դուգն հելուզակներին, որովհետև հույս ուներ, թե առանձին-առան- ձին պատահելով նրանց' կարող է շատերին ոչնչացներ

Բայց հազիվ քուր հեծելախումբը Հր ա զգան գետն անցավ և ահա գաղթականների մի բազմություն ընդառաջեց նրան,

— Որտեղացի՞ եք և ու՜ր եք գնում, - հարցրեց նրանց իշխանը,— Գեղա բերգիցն ենք, տեր, — պատասխանեց հաղթանդամ ու

բարձրահասակ աոայնորդր.— գնում ենք Սյունյաց լեոներում ամ-

РШЬ-"ուրիշները գիմում են դեպի Գեղ, իսկ դուք փախչո՞ւմ եք այնտեղից, ի՞նչ է պատահել, ո՞վ է հարձակվում ձեզ վրա,

— Բեշիրը, տե՛ր։֊ —Ո՞վ ասաց ձեզէ ■■■■_ Դվինից լուր ղրկեց կաթողիկոսարանի վերակացուն,

- 2 9 2 -

_ Է՛, լավ, Էլ ինչո՞ւ եք փախչում, չէ* որ Գեղա բերդն ամուրԷ’ բավական,

— Ամուր է, բայց զորք քիչ ունի*— թշվառականնե՛ր, եթե ամենքդ այդպես կփախչեք այնտե-

պից, իհարկե զորք չեք ունենալ, ինչի’ համար է այդ հաղթ հասակը, եթե տագնապի րոպեին տուն տեղ պիտի ձգես, ե՛տ դարձեք այ» վայրկենին, թե չէ ամենքիգ սուր քաշել կտամ,

Առաջնորդը նայեց յուր ընկերներին, կանայք ծածկոցները բա­նալով սկսան դիտել խոսող իշխանին, իսկ երեխաները վախկոտ նայվածքով նրանց շ»ւրջը կծկվեցան,

— Ե՛տ դ ա ր ձ ե ք , — կրկնեց ի շ խ ա ն ը , ֊ այստեղ եղող բոչոր տղա­մարդկանց պահակ պիտի կարգեմ Գեղա պարիսպների վրա*

Գաղթականներն սկսան աղաչել իշխանին' թույլ «ոա, իրանց շար անակե, ճանապարհը, բայց Մարզպետունին մնաց անողոք»

— Տե՛ր, դու մեզ, ուրեմն, մատնում ես Բեշիրին, նա մի երկու օրից Գեղա բերդը պիտի գրավե, ֊ խոսեց պառավ մի կին։

— Ես թույլ չեմ տայ, մայրիկ, որ Բեշիրը հասնե Գեղ. բայց եթե աստծուց վիճակված Է քեզ մահ, ապա լավ Է, որ տանգ մեջ մեռնես,քան թե օտարւււթյան մեջ։

— Ես ցավում եմ ոչ թե ինձ, այլ երիտասարդների համար։— Նրանք թող իրանք պաշտպանեն իրանց,Այս ասելով նա հրամայեց գաղթականների առաջնորդին ետ

դարձնել ամենքին. իսկ ինքը յուր խմբին դառնալով ավելացրեց.֊ Մեր ծրագիրը փոխվեցավ, Ուղեկցենք այս փախստականնե­

րին մինչև Գեղա ստորոտը, իսկ այնուհետև կդիմենք ուր որ հարկա­

վոր Է,Հետևյալ ավուր երեկոյան իշխանը յուր հեծելախմբով բաժան­

վեց գաղթականներից, նրանք բարձրացան դեպի Գեղա լանջերը, իւկ ինքը բռնեց Դվնո դաշտի ճանապարհը,

Որովհետև մութը կոխում Էր, իշխանն ու սեպուհը սրոշեցին շատ չհեռանալ Գեղա սահմաններիցէ Ուստի ուղղվելով դեպի Ուր- ծաձոր բարձրացան մի փոքրիկ լեռնագոտու վրա, որ ծածկված Էր անտառով ու մացառուտով. Այդտեղ գտան նրանք ծառերով հովա նավոր մի անքույթ ծածկարան, ուր և իջան հանգստանալու և գի­

շերել ու։

Ո Ս . . Ս , Ь * г ^ Ь - с ч г - ч & “ ъ м " ч ‘ Հ 1* " " Г ’' " ՜1 ւ է ա կ Հ ւ М Դ Г “ Ч ‘ С

Հ " Լ լ „ ա ն լա ն յե ր ի վ ր ա ա դ բյ ՞ < ր ,գ տ ն հ լ Վ , Ь р ш , փ » ;ք հ “

- * 1 ՛ Т Г Ч 7* ’ л - > " ' а д * г

ր ի ա ռ ա ջ խ ա ր ո ւ յ կ ն ե ր Է ի ն վ ա ռ վ ո ւ մ ,

Դ ա հ ա գ ա ր ա ց ի ն ե ր ի բ ա ն ա կ ն Է ր ի յ խ ա ն -

- կ « ք * " » ‘ 1Ь “ 1 ն" ւմ’ - > " 4տկե° ■ * •

- ч « — * “ “ » <г" Р « ч ‘ " " ‘ ьА‘ -_ Ի ՛ ն չ պ ի տ ի ա ն ե ն ք ա յ ժ մ մ ե ն ք ։

— Մ ի ՞ թ ե դ ե ռ չ գ ի տ ե ս ։

Գ հ տ ե մ . պ ի տ ի խ ա ն գ ա ր ե ն ք . . . բ ա յ ց ՛ ’ ՝

_ » 4 * - ս *

բ ա ց վ ա ծ Է ր տ ս պ 1 . ւ խ ա % ՈԼ ծ ա ո ա . ն ր ա ն ք

ս ի ն ո ր ո վ հ ե տ և ն ր ա ն ց մ ե ջ * յ “ դ ր ռ * գ ի ն վ ո ր ն ե ը , Ն ր ա ն ց կ ե .

? Х : ? Л 7 « л * » * - * * * - * ч ч » . * * * *-< ■

յ Ւ լ » Ч » Р С " ‘ Ь<"Я е1 " Ь1 иТ ^ ш ( е ւ -ս . " ‘ " ” ֊ յ « ■ * '

Հ ^ Հ ^ ւ Լ է Լ Ա . ™г . ч - ^ ք «Аь <7 * ‘ ,ь՜

ձ . Հ . ռ / ? . ’ է «< ^ Г /լ ւ հա է,գ ռ պ ն к վ տ ա ն գ ա վ օ ր մի ձ ե ո ն ա ր կ ո ւ թ յ" . Ր '

1 „ , ‘ А * « ♦ * ” " < * ' 4 “ ' ՞ <

՞ * ” ւ ՛ » * , » < * - « - < - * ■ л ‘ “ * ‘

Տ « Տ Տ Տ Տ տ 5 3 տ ;նեռ և մաոմա համար ուժերնիդ կազդուրեք- իսկ առնեք Ա վադզա ֊,ա է . « - նաեո հետագոտելու

ս ե պ ո ւ հ ը կ է ր թ ա ն ք ն ա խ թ շ ն ա մ ո ւ յ ղ ի ր ք ն р

և ապա կբարձրանանք Գեղ, տեղացիներից հարկ եղած էգնութ յունր

հայթայթելու։_ հայր իմ, որ ես Խ հետևեմ ձեզ, — ասաց Գոռ

ի շխանիկը։_ զավակս, դու Էչ պառկիր և հանգստացիր, զինվորը չպ ի ֊

„ ի զատվի ր ւր ընկերներից, ֊ պատասխանեց իշխանր չրջու- ^Ш|ГЯ, կամենալով հասկացնել որդուն, թե ինքը ոչ մի առավելու- ք/»է& չ»ւէ»/< մյուսներից ե, հետևապես, պիտի հնազանգե հոր ձայ­նին, ինչպես յուր ընկերները։

Գոռը ժպտալով գլուխ ը խոնարհեց։ Իշխանն ու սեպուհը թ ո ղ ֊ ներվ զինվորներին՝ ուղղվեցան դեպի բանակի կողմը,

Հովիտը, ուր զարկած էին թշնամու վրանները, ընկած էր երեք բարձրության մեջ։ Նրա հյուսիսային կողմը բարձրանում էին Գե­ղա դարևանգները, արևմտյան կողմից ընկած էր այն լեռնագոտին, „րի վրա գտնվում էին ուխտի զինվորները, արևելյան մասը փակում էին բարձրադիր բլուրներ, իսկ հարավից բացվում էր Վեդիի դաշտը, ուր խոխոջում էր համանուն գետր,

֊Ե թ ե հարձակվենք այս կ ո ղ մ ի ց ,-ց ո ւյց էր տայիս իշխանը ձորահովտի հյուսիսակողմը, ֊ այն ժամանակ կստիպենք թշնա­մուն փախչել դեպի հարավ, Մեր գործը պիտի լինի հանկարծակիի րերեչ նրանց, Ուրեմն ամեն հնար գործ պիտի դնենք՝ շփոթել թըշ- նամուն և թույլ չտալ, որ կարգի գան կամ ճակատեն, որովհետև նրանց թույլ ընդդիմությունն անգամ կարող է մեր գործը խանգարել,

- Գլխավորը ջահեր ձեռք բերելն է. հենց որ մի երկու վրան կարողանանք վառել, սարսափը կտիրն ամենքին, — խոսել սկսավ սեպուհը, — սակայն այդ պաշտոնը գեղեցիները պիտի կատարեն,

իսկ մերոնք պիտի հարվածեն,Երկար խոսելուց և այս ու այն կողմը հետազոտելուց ետ' իշխանն

ու սեպուհը վերադարձան զինվորների մռտ, Նրանք ամենքն էլ քաղ­ցրը քուն էին մտել, բայց մի քանիսը եկողների քայլատրոփը լսելուց վեր թռան տեղներից, Արթուն էր միայն մի զինվոր, որ պահպա-

նություն էր անում ձիաներին։Գևորգ իշխանը տեսնելով Գոռին, որ գլուխը մի կոճղի հենած*

անուշ մրափում էր, ակամա կանգ աոավ նրա առաջ. Լուսինը, որ սահում էր երկնակամարի վրա, պայծառ շողերը ծառերի միջից

— 89 5 —

թափանցելով' լուսավորել էր պատանու գեղեցիկ դեմքը, ուր հ ա կ .

,ում էր այդ րոպեին մի հանգիստ և խաղաղ ժպիտ.Պղնձե զրահը, որ պատում էր նրա առողջ կուրծքն ու Բ Ի Կ ՚Հ * *

ոսկեդրոշ սաղավարտը, որ ծածկում էր տակավին նրա գեղեցիկ Խո ռա,ո >էր կարողանում ամփոփել յուր մեջ նրա հարուստ

ն .Ա . ւ « ք » " * ' ” » " " վահանակը, որ բռնած,ր ձախ Ս որում և որով, ,ն ի մեք անգամ, պաշտպանում Էր նա ,ո ւ , կ„ լրծ „ , փալլում էին ,ուոնի աո այ մեղմ ՏաՏան լներով,

Իշխանր ոկոավ ն ա ,կ որդուն ծնողական սիրար կարծես զ գ ա - տարավ մի կկարաաև արրե3 ութ,ունի։ . և մի տխուր ՂԴա ,ո ,մ » 4 « 4

'1' " ՜ . գ Լ ՐՏ 7 ի ք ս 'ո ն ա ր կ ո ,թ ։ ուն1 հաճելի ; ք աստծուն. » " ■ * * Հ

Րա ր կ ա Լ մ է - г * . հՂա* ’ Հ , սՀ ՜ ՝ " ! 7ա ր ա ր ա ծ ի վրա անակնկալ հարձակումն եմ * " /■ *“ •”

Լ , * է » /М պատմելու համար՝ հագարացիների, մինի ոուրր մխ Ա ՚ միամոր որդու կ ո ո Ա նրա կենա, ա ր կ *I . « « « նրանից... իմ կյանքի ա ր միակ մխիթար ^О,ունես... 0Г, և տեսնեմ նրան արյունաշաղախ, ժպիտը գեղեցիկ

X V - ■ » - * ‘ " » * « ք - « “ ն " Г

1 / Հ („ ч . . . ա * - V ֊ ь 'ь > Ъг 1 հ՞ լձ յ : ն կ .„ и , մի անգութ, մի րարրարոո էե-մ ե. ինլո ւ էա ր կ ե ց ի կ ա ն Գասնիում... ի՛նչ ուժ պիտի ավե,ա,ներ նա ինձ հա արՀ ի թ Ւ հասարակ գինվոր լէր կարո, նրա գործր կատարել, ինլո ■ կ ա մ կ Մ ա ր զ պ ե տ ունյաց Տան վերէՒն է ր ա „ խավարեցնկ . ՏԷ, սա պ ի քհ;ոանա ա,սաեղի , .Լ կ ա մ մեր արշավանրլ, Г

Այս մտքերն էին հուզում Մարզպետունու հոգին, երԲ и պ մոտենալով՝ զորավոր ձեոքր գրավ նրա ուսին ե ասաց.

_ Մենք ուշանում ենք, տե՛ր Մարզպետունի, այստեղ պառկած րոլոր զինվորները նույնպիսի մայրեր ունին, որպիսին ունի Գոռ

^ ս ե պ ձ հ ի С խոոքԸ — » “ » Ի * - » * ‘ Ь" է ' ' " " " ‘ * Ч’Л

" ^ ^ Т Г « ‘ ЛА < 4 * * О նահատակների ծնոգ հր.-

շակյենէ_ 296 г-

Համաձայն կանխավ արած որոշման՝ իշխանր պիտի բարձրա­նար Գեղ, նրանցից օգնական մարդիկ բերելու, իսկ սեպուհը պիտի իէներ Վեդի ավանը և, եթե այդտեղ չհաջողվեր, անցներ ճերմանիս ե այնտեղ!,ց մարդիկ հրավիրեր, նրանց նպատակն Էր' հայթայթել Ոչ թե կռվող զորք, այլ միայն գոռացող ու աղմուկ հանող ամբոխ,„ր գիշերային ժամում կարողանար սարսափ ազդել թշնամուն,

ճիղին վտակի մոտ նրանք բաժանվեցան, Իշխանր լեռ ան լան- քերը բարձրանալով, դարձյալ սկսավ Գոռի վրա մտածել. Բայց այս անգամ ոչ իբրև թուլասիրտ հայր, այ{ իրրև հայրեն ասեր զինվոր։

«Մինչև այսօր բյուր մեզ նմանները զոհվել են թշնամու սրին. գրա պատճառը եղել Է այն, որ ամեն մի իշխան, յուր տոհմն ապա- հովել մտածելով կամ սիրելիների կյանքր խնայելով' ձեռնպահ Է մնացել ընդհանուր գործին մասնակցելուց, Երկրի ժողովուրդը զոհ Է գնացել այն երկչոտ զգացմունքներին, որոնք մի ժամ առաջ պա- շարել Էին իմ սիրտը. Փրկության սեղանը դադարել Է ազատություն բաշխեչուց, որովհետև այդ սեղանի վրա զոհ մատուցանող չկա... Բայց ես հրապարակական խոստում արի. ես ահավոր երդում ե ր դ ֊ վ ե ց ա . ի ն չ պ ե ՞ ս կարող եմ այդ երգման դրժել... Իմ Գոռը հավիտյան հո չի ապրելու, մահը վաղ թե ուշ պիտի փակե նրա աչքերը, կարող Է պատահեի որ նա մեռնի հենց իմ հարկի տակ, մի ապիրատ դավա­ճանի թաքուն հարվածից... Ինչո՜ւ ուրեմն չկամենալ, որ այդ մահը հանդիսլե նրան հայրենիքի համար մղված կռվի դաշտում, ինչո՜ւ չցանկանալ որ անփառունակ մահվան փոխարենը' նա մարտիրոսա­կան պսակը ստանա, ինչո՞ւ չմխիթարվել այն քաղցր մտքով թ ե

աշխարհի մեղ ունեցածս ամենաթանկագին հարստությունր իմ հայ­րենիքի ազատության նվիրեցի... և վերջապես մի՞թե իմ Գոհարը որդվո մահն լսելուն պես' չի կարող հերոս հեՈենուհու նման ասեիթե ((հենց ԴՐա Համար ծնեցի որդիս**+)>է

Այս մտքերն այնպես ոգևորեցին իշխանին, որ նա չզգաց, թ ե

ինչպե՛ս անցավ Գեղա դարևանդները և հասավ ամրոցի պ ա ր ի ս պ ն ե ­

ր ի ն .

Դռան մոտ թակ չգտնելով, նա վերցրեց մի ահագին որձաքար ե զարկեց երկաթապատ դռներին։ Փեղկերը դղրդացին, բայց աղ- աարակից պահապանի ձայն չլսվեցավ։ Իշխանը նորից կրկնեց յուր հարվածը և այս անգամ մ ի ա յ ն պահապանը յուր խռպոտ ձայնը

լեցրեց,- 2 9 7 -

_ թ ^ ե ՚ք դոսւը։ Ի՛նչ քնելու ժամանակ է, հիմարներ, թ ր ա ­

մին ձեր է , ~ Դ ո1ե9 ԻւԻ>աԿ ։Մ ա Լ „ե »ո մ .ո ւ ձայնը ծանոթ էր Գեղա պահակներին։ Իսկույն

իրար զարթեցնելով դիմեցին նրանք րերդակալին, որ և շտապեց

դուռը բսւնաղոՆէԻշխանը ներս մտնելուն պես հրամայեց շեփոր հնչեցնել ա .

բոզի բնակիչները զարթեցնել։- Ի ՜ ն չ կա, տեր իմ. մի՜թե թշնամին մոտենում Է արդեն, -

սրտատրոփ հարցրեց բերդակալը։- Ամեն մեկի հետ զատ ֊զատ խոսելու ժամանակ չունիմ. հա.

վաքիր այստեղ ժողովուրդը, ասելիքս թ ո դ ամենքը լսեն, ֊պ ա .

տասխանեո իշխանը ։Հ,աէան«լ 4 Ч Ч > »< * Н - Ч * «ւզգարար

թ ^ ն աեզնկի, ւ ,,.րա էանս^ . . ւ Կ- т անէինքԱո V * -թռան փողոց։

Կես ժամվա մեջ արդեն Գնդի բոլոր ժողովուրդը, ի բաց առն . ,ով կանանց ու երեխայոց, հավաքված Էր բերդի դռան հրապա. բակը, Նրանցից շատերը մինՀև անդամ զինված Էին սրերով ու նի.

զակներով։Այստեղ հասան և այն զինվորներ, որոնք պահպանսւթյու

Էին անում բերդին, Իշխանը հրամայեց նրանց շահեր վառել, որ. պեսզի կարենային միմյանց երեսը տեսներ Ապա բա րձրա նա ք

ժայռի մի բեկորի վրա, սկսավ խ ոսել- Այսօր վերադարձրի Գեղ այստեղից փախչսզ

անձանց։ նրանք պատմած կլինեն ձեզ, որ մենք արքայի հրամանով եկած ենք թշնամու դեմ, որ բանակած Է այժմ Հեդիի հովտում։ Այս- քան մոտ չկա ր ծել^ թ շ ն ա մ ի , մենք բ ո * բ ա ն ա կ ի ց առաջ անցանք (իշխանը դիտմամբ ստեց՝ ամբոխին սիրտ տալու համար) . բ Ա որովհետև թշնամին վաղը պիտի հարձակվի ձեր վրա, ուստի ես իմ

խմբով որոշեցի շփոթել նրա բանակը Հենց այս գիշեր, 1Դ Ք կանենք մեր անակնկաչ հարձակումով* Դուք " մեն* * \ Հ փանեք այս գործում, հավատացած լինեէ*վ « ր ք , .կազմը պիաի լինի։ Հակառակ դ ե պ ո ւմ Գեղը վազվանից ավերակ

կղառն աւ— 2М —

— Մենք այստեղից ելնել չենք կարող... մենք կռվելու ուժ չո *. նինք... մենք զինվոր չունինք... — սկսան խոսել ու գոչել այս * ւ

այն կողմերից։— Լոեցեք. ինձ լս ե ցե ք ,— հրամայեց իշխանը։ժողովուրդը լոեց։— Ես ձեզանից չեմ պահանջում ոչ զորք և ոչ զենք։ Այլ միայն

այն, որ բոլոր այստեղ եղողներդ հետևեք ի ն ձ և Վեդիի հովիտը պա- տող բլուրների վրա կենալով ձեր դոռոցն ու աղաղակը միացնեք հարձակում գործող մեր զինվորների ձայնին, Եվ եթե կգտնվեն ձեր մեջ մի քանի քաջեր, որոնք կցանկանան թագավորի ու թագուհու շ ն ո ր հ ա կ ա լ ո ւ թ յ ա ն արժանանալ, նրանք Էլ ջահերով թշնամու վրան- նեբը կկրակեն, Հենց որ աղաղակն ու հրդեհն սկսվին, թշնամին շփոթված պիտի փախչի. Ա ք ն ժամանակ կոտորածը կանեն իմ զոր-քերը, իսկ ավարը կմնա գեղացոց.

Իշխանի խոսքերը ազդեցին ժողովրդի վրա, Թեպետ նրանցից ոմանք դարձյալ ընդդիմության աղմուկ հանեցին, բայց իշխանի առաջարկությունն ընդունողների թիվը շատ մեծ Էր, Մի հասարակ աղաղակի կամ որևէ մի վրան կրակելու համար արքայական շնոր. հաց արժանանալու հույսը շատերի եռանդը վառեց։ Իսկույն խմբեր կազմվեցան. զենք չունեցողը զենք առավ վրան, պահակներից շա­տերը ջահեր պատրաստեցին, ոմանք էլ հողե ամաններով կամ փոքր տիկերով կպրաձյութ վերցրին, Կային և մարդիկ, որոնք զինվեցան տապարներով կամ բահերով, և այսպես ամենքը միասին խմբվե­լով՝ լուռ ու մունջ դուրս եկան բերդից և հետևեցին իշխանի ձիու

սմբակներին։Առաջին պայմանը անձայն ու անշշուկ ընթանալն էր, որին ամ­

բոխը հետևում էր զգուշությամբ* Իսկ իշխանը դիտմամբ ծանր էր առաջանում, մտածելով' թե մինչև սեպուհի դարձը, ինքը կարոզ է

տեղ հասներԲայց որքա՛ն մեծ եղավ նրա զարմանքը, երբ к ф и ф զինվորնե­

րի կացած տեղը հասնելով' տեսավ, որ սեպուհը ս պ ա **,*է իրան և որ Վեդիից ու ճերմանիսից բերած մի բազմաթիվ ամբոխխլրտում է լեռնալանջի ծմակում.

Ի սկույն սկսա ն ի ր ա նց կ ա ր գ ա դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ն ա ն ե ր Ա մբոխ ր

բա ժա նե ցին ե ր ե ք հա վա սա ր մ ա ո ի , Ն ր ա նցի ց ա մ են մ ի ն բ պ ե տ ք է

բոներ Հովւոի մ ի զ ա ռ ի վ ա յր ը ։ Ջ ա հա վոր պ ա հա կները դա զա ոէկ պ իա ի

Շահնային վրաններին, Հարձակման նշան,, պետք է տար Մարզ. պետունին իսկ աոաջին կրակը պիտի վառեր սեպուհը, Այնուհետև պիտի փրթեր սոսկալ աղաղակ, որին կմասնակցեին բոլորը, առան, ընդհատելու, Կոտորածը կսկսեին միայն ուխտի զինվորները, աշ֊ խատելով սակայն չփակել փախչողների ճանապարհը,

Գիշերից բավական անցել էր. առավոտյան աստղը ծագում էր արգեն և արևելքի մեջ խավարն սկսում էր լուսից բաժանվեր

Հ ա գ ա ր ա ց ի ն ե ր ի բանակը ընկղմած էր խոր Քնո մեջ, Կրակն ր, վաղուց Հանգել և շարժումն ու շշուկը դադարել էին. Չէր նույնիսկ պահապանների քայլատրոփը, Ըսա երևույթին ոչ մի եր­կ յ ո ւ ղ չունեին նրանք հայերից, Եվ ո վ պիտի համարձակվեր հազար մարդուց բաղկացած այդ բանակի հանգիստը վրդովեր Նույնիսկ Բեշիրի վրանի առաջ պահապաններն անուշ խոմփում էին, երազե լոզ անշուշտ Գեղա ամրոցի առումը, բնակիչների կոտորածը և գեղե-

սիկ հայուհիների գերումը...Հանկարծ հովտի մեջ որոտաց Մարզպետունու ձայնր.— Հառա՜ջ, քաջերս, աստված մեզ օգնական..._ Կեցցե' թ ա գ ա վ ո ր ը , ֊գ ո ո ա ց ի ն ուխտի զինվորները և հար.

ճաեԱեօանէ »»Բլուրների վրա և լեռնալանջերում ամբոխն սկսավ գռռալ, Ար­

ձագանքը որոտաց հովտի մեջ և բանակի վրանները սկսան վառվերՀագարացիք սարսափահար եղած դուրս թռան վրաններից, աղ­

մուկն ու շփոթր տիրեց ամեն տեղ և ուխտի զ ի ն վ ո ր ն ե ր ը իրանց կո­տորածն սկսան, Հետզհետե վառվող վրանների լույսն ընկավ բլուր- նեբի վրա և երևան հանեց ամբոխի խմբերը, որոնք իրանց գոռпЧЬ- գոչյունով և զանազան շարժումներով նմանում Էին այդ բ ա ր ձ դ թյուններից իջնող ստվար բանակների, Հագարացիք կարծելով թե շրջապատված են արդեն բազմաթիվ զորքերով, սկսան իրար կոտո­ր ե լ ո վ փախուստ տալ դեպի Հեղիի հովտաբերանր. ամեն ոք աշխա­տում Էր յուր անձը փրկել, ձի ունեցողը ձիով Էր փախչում, հետևակը հետիոտն Էր վազում, ամենքը թեպետ սրերր մերկացրած րայց գր ֊ թե ոչ ոք հարված չէր կշռում, այ, վահանը գլխին բռնած հարված­

ներից ազատվի,լ էր աշխատում,Չնայելով որ Բեշիրը կատաղած դուրս թռավ վրանից, հեծավ ի

կույն յուր ձին ու սկսավ գռռալ և կարգի կ ա վ ի ,ժ , զորքր , բայց ,ս*1 չկար, Կրակի և մթության խաոնո,բդում Հ ր որոշվի при Ք

հսյերը և որո՛նք հագարացիք. Բեշիրին այնպես թվաց, թե մի հսկա- յական զորություն սեղմել է յուր գրկում հագարաըոց բանակը, րայց և այնպես մի քանի թիկնապահների օգնությամբ նա սկսավ վանե, յուր վրանի վրա հարձակվող քաջերին, որոնց թվումն էր Գոռը,

Արի պատանին կամենալով հաղթության պսակներից թան- կագինը գրավել, խիզախել էր մինչև զորապետի վրանը, Հսկա հա­գարացին ահագին սուրը բարձրացրած պատրաստվում էր յուր հար­վածը կշռել պատանու գլխին, երբ Մարզպետունի իշխանը, որ ա չ ֊ քից էէր թողնում քաջ որդուն, ետևից որոտաց.

— Թշվառական, ո՜ւմն ես հարվածում,Այս ասելով նա պողպատիկ սուրը իջեցրեց Բեշիրի զրահապատ

թիկունքին այնպես սաստկագին, որ նա սասանելով գլորվեցավ ձիուց. Իշխանն առաջ վարեց նժույգը նրան կոխկրտելու համար, բայց Բեշիրի թիկնապահները յուր դեմն արձանացան և նա ստիպ­ված էր յուր սրի հարվածները նրանց գլխին իջեցնել։

Բեշիրը, չնայելով յուր հաղթանդամ հասակին, ճարպկությամբ դուրս սողաց խռնված մարտիկների միջից և մահր իրան հետա­մուտ տեսնելով, արագությամբ աշտանակեց թիկնապահներից մեկի ձին և սրարշավ դուրս փախավ հովտից։

Այնուհետև փախուստն ընդհանրացավ, էլ ոչ մի տեղ դիմադրող չկար, ամենքն իրանց կյանքը փրկելու վրա էին մտածում,

Այս տեսնելով բլուրների վրա եղող խուժանը' որոտընդոստ աղաղակով ընկավ փախչողների ետևից։ Ուխտի զինվորներից ա զա տ ­

վողները գոհ էին դառնում նրանց բրերին և տապարներին, Հաղթությունը կատարյալ էր,

. Առավոտյան դեմ հալածողները ետ դարձան և զարմանալով տե­սան, որ ամբողջ հովիտը ծածկված է թշնամու դիակներով, Նրանք չէին կարողանում հավատալ թե այդ ահագին կոտորածն իրանք ե ն

արել,Իշխանի առաջին գործը եղավ այն, որ շուրջը ժողովե ուխտի

ղինվոբներին և տեսնե, թե այս անհավասար կռվի մեջ ի՛նչ կորուստ

է ունեցել ինքը,Նա համարեց բոլորին և ցավելով տեսավ, որ երեք հոգի պա­

կասում էին յուրայիններից, նրանք ընկել էին կռվի մեջ,Այնուամենայնիվ, հաղթությունն այնքան մեծ ու փառավոր էր,

որ այդ երեք հերոսների կորուսպը ծանր վիշտ չպատ ճառեց նրանց,- 3 0 1 -

կ թ - ь ^;լլգ“Լ7յ й Х д а М4 ^ Л Х Г Л м * * » * — * ֊ ■ “

* - * ’ ^ հ ՜խանը դարձավ սեպուհին' ասապիբ ինձ Գաոնո

_ Հիշ„ \ մ ես, Վահրամ, այն խոսքը » է 9(4

դղյակումէ_ Ի՞նչ խ ս ս ք յ ֊^ Ո Բ Կ * 4 " լ' * *_ ա , Լ ա . . յ Է հ , Ի « Դ * ’ Հ

: ^ . Ч - * * * ч н « - * « ? » ■ ; < ղ • *_ Հ < 4 , - ' , է - . « Հ - * . ( - » < * * “ < • - ч — - * * ” 1* * " 4 ч " “

^ է ժպիտը խաղա*} 4 * Ի " ™

и

ԾՈՂԱՄԱՕՅ

• ̂ ^ л ո ռ 1 а О ши.мт]я քհ% աՎեաելոէ-էԴՐՈՒ " " Г * ^ 7 ք Հ ^ ա Լ Լ Գառնի Գոո իչխանիկըէ

ъ . ч ь ч Ы * * * * * * » ■чм -М р . ц И 1 И ч “ ^ • “ * • փե ց ,ձ ա մ ք.,ֆ ч »ь ь .չ . ւ թ , ~ ն « - < ~ г ч > « “ >»■ դՒյ -Վ "է *> * » յ յ - « / (

ա նցռցին նբաձք տոձակաաաէ^թյամքէ

Բայց Գևորգ իշխանը այդ միջոցին զբաղված Էր ուրիշ գործով* նա հաստատ գիտեր, որ Բեշիրը չի հանգստանալ, մինչն որ յուր կրած պարտության վրեժը չլուծե։ Ուստի առանց ժամանակ կորցնելու,

սկսավ նորանոր պատրաստություններ տեսնել, որպեսզի ոչ միսւյձ սպագա հարձակմանց դիմադրե, այլն ինքը, հագարացիների ուժը թլատելու համար, նորանոր հարձակումներ գործեք

Այդ նպատակով, ահա' թշնամու թողած ավարը յուր զինվոր- ների և կովին մասնակցող խուժանի մեջ հավասարապես բաժանն-

լուց ետ, նա անմիջապես քաշվեցավ Գեղ, յուր բանակն այդտեղ կազմակերպհ լու հա մար է

Եվ որովհետև հաջողությունը միշտ հաջողություն Է ծնում, ուստի այս անգամ նրա կոչին շատերն եկան։ Գեղա ամրոցի բոլոր զորքե­րը, Վեգի ավանի և ճերմանիս գյուղի զինավարժ բնակիչները, Ուր.

ծաձորի փախստականները և այլն, գունդագունդ հասան Գեղ ե մտան իշխանի դրոշի տակ։ Նույնպես Գաոնո բերդապահ զորքերից շատե­

րը խնդրեցին Սյունյաց օրիորդին՝ միջնորգել իշխանի առաջ, որպես­զի իրանք ևս ընգունվին նրա բանակի մեջ։ Այդ միջնորդությունը տեղի ունեցավ և Գառնո զինվորները Գոռի հետ միասին փութացին

Գեղ։ Այսպիսով Գևորգ իշխանի բանակն ստվարացավ։ Այժմ նա հինգ հարյուրից ավելի զինվոր ուներ, որոնք կարող Էին կռվել բաք դաշտի վրա»

Բայց Բեշիրը Մարզպետունու հետ ընդհարվելու միտք չուներ* Տուր պարտությունը, փախուստը և զորքերի կոտորածը այն Աս­տիճան Էին նրան կատաղեցրել, որ մի Մարզպետունու հաղթելը կամ նրա «հրոսակները» ցրվելը գոհություն չէր պատճառի լ նրան*

նա որոշել էր դիմել Սևան, առնել նրա բերդը և բռնել այդտեղ ապաս­տանող հայոց թագավորին, Այդպիսի արիության գործը միայն կա.

РЩ էր մոռացնել տալ նրան յուր կրած նախատինքը և սրբել այն արատը, որ ինքը յուր ձեռքով դրել էր հագարացոց դրոշի վրա,

Ա յդ միջոցներին Նսըր ոստիկանը հեռացել էբ դեպի Ատրպատա- կան' Գաբավոնացիների ապստամբությունը ճնշելու համար» Նա Բեշիրին կարգել էր Դվինում իբրև ւիազոր տեղակալ, Այդ հանգա- մանքը, մանավանդ, աաձքոմ էր զորապետին, որովհետև հենց յա ր այդ լիագաբաւթյան •բ ե ր ո ւ մ ա մոթ ա լի պարտություն կրեց Մ ա բզ-

պետունու քսան զինվորներից, Այգ անլուր Նախատինքը նա պիտի աշխատեր մեծագույն մի հաղթանակով ծածկելու.

Եվ ահա ՚ նա հրամայեց ժողովել Դվին բոլոր հագարացի զոր. քերը, բերդերի պահակախմբերը, ետ դարձնել, մինչև անգամ, արա- րացի հրոսակներին, որոնք մինչև այն ավերում էին անպաշտպան գյուղերը, և կազմել այդ բոլորից ալնպիսի մի բանակ, որի տեսքից միայն թագավորը սարսափեր։

Երբ ամեն ինչ կազմ ու պատրաստ եղավ, նա եէավ Դվինից գի­

շերանց և ուղղվեցավ դեպի Սևան։Եվ որովհետև դեռ երկյուղ Էր կրում Մարզպետունու անակըն-

կալ հարձակումից, այգ պատճառով նա Գեղա լեռներից չանցավ,

այլ Մազազը պատելով' մտավ Կոտայք,Գևորգ Մարզպետունին, ընդհակառակը, սպասում Էր Բեշիրին

Գեղա ամրոցում, որովհետև հավատացած Էր, թե նա իրանից միայն պետք Է յուր պարտության վրեժն առնե։

Երեք օրից ետ հագարացոց բանակը Գեղամա ծովափունքը բըռ- նեց, զարկելով յուր վրանները ուղիղ Սևանա հանդեպ,

Բայց Բեշիրը, որ բնավ գաղափար չուներ այդ կղզու մասին, մնաց տարակուսած, երբ տեսավ նրան չորս կողմից ջրով շրջապատ,

— Ինչպե՞ս պիտի գրավենք այս տարօրինակ ամրոցը, — մտա­ծեց նա ինքն իրան և խորհրդի հրավիրեց յուր գնդապետներին,

Նրանցից ոմանք խորհուրդ տվին լա ստեր կազմել տալ և նրանց միջոցով զորքը հանել կղզին, Ոմանք ծովակի հատակը խոր չտես- ն ե ր վ ' աոաջարկեցին հողով և քարերով լցնել այն անջրպետը, որ կղզին բաժանում Էր ափից, և նրա վրայով հասնել մինչև ամրոցը, Իսկ մի ծեր զինվորական, որ ծանոթ Էր հագարացիների դարեր առաջ Հայաստանում արած ավերածությանց պատմության, աոաջարկեց

զորապետին ծովակն արձակել,— Ինչպե՞ս թե ծովակն ա ր ձ ա կ ե լ , — զարմացած հարցրեց Բե-

г1,РС- Այնպես, ինչպես որ երկու հարյուր տաբի առ՛աջ Մոհամեգ Բ. ոստիկանն արավ, — պատասխանեց զի նվորականր։

— Բայց նա ինչպե՞ս արավ։— Երեք տարի շարունակ այս կղզին պաշարեց, բայց գրավել

չկարողացավ, որովհետև կղզեցիները յուր բոլոր հնսրները ի դեր- 3 0 4 -

Էին հանում. Քանի' г քան ի՜ անգամ նա (ա ստ եր շինէց ե բա զ մ ա թ ի վ

զորք հանելով նրանց վրա, կղզին շրջապատեց, Բայց հայերը քար­ընկեց մեքենաներով ժայռեր Էին գլորում այգ լաստերի վրա և ջրի т ակը խորասուզում նրանց։ Շատ անգամ Էլ երկաթե երկար կարթե<֊ րով քաշում Էին լաստերը դեպի կղզու ժայռերր և վառած նավթ ածե­լով Ղ*ԲՔԻ ՎՐա> կրակում նրան, Ոստիկանր փորձեց մինչև անգամ երկարամյա պաշարմամբ սովամահ անել կղզեցիներին, բայց այդ Էլ չկարողացավ, որովհետև նրանց վարժ լաստավարները ելնում Էին կ ղ զ ո ւ ց գիշեր ժամանակ և շրջակա ափերը հասնելով' առատ պաշար Էին բերում կղզին այնպիսի ժամանակ, երբ հագարացիներից ոչ ոք չէր կարողանում խանգարել նրանց, Երբ ոստիկանը ամեն կողմից հույսը կտրած կամենում էր պաշարումը թողնել ե հեռանալ, մեր արաբացի գիտուններից մինը, որ գտնվում էր այդ ժամանակ Մո- համեգի բանակում, եկավ և խնդրեց նրան հրաման տալ իրան կղզին առնելու մի նոր հնարք գտնել, Ոստիկանը շնորհեց արաբացուն այգ իրավունքը. Եվ նա մի քանի օր շարունակ ծովակի շուրջը պտտելուց ետ եկավ և հայտնեց ոստիկանին, թե գտել է ծովն արձակելու և Սևանն ափից բաժանող անջրպետր ցամաքեցնելու հնարը. Երբ Մոհամեդը զարմացած հարցրեց, թե «ո՛րն է այդ» , նա պատասխա­նեց.— Սևանա լիճր գտնվում է շատ բարձր լեոների վ ր * և այդ լճից ելնում է Հրազդան մեծ գետը. Այդ հանգամանքը ցույց է տալիս, թե հնարավոր է Սևանը պատող ափերից մինը փլցնել և դեպի շրջակա ձորերը անցք բանալով' ծովակի ջուրը ղատարկել,

Արաբացի գիտնականի գյուտը հավանական գտավ Մոհամեդը ե հրամայեց իսկույն փորել այն ափը, որ հարմար էր գտնում հնա­րագետը, Մի քանի շաբաթվան ընթացքում արաբացի զորքերր պատրաստեցին մի հսկայական ջրանցք, որտեղից ծովակի ջուրն սկսավ հոսել դեպի յուր շուրջը պատող ահավոր ձորերը, Հոսաձքր բանալուց երկու-երեք օր հետո այս անջրպետը, որ ահա մեր սսվևն է, ցամաքեց բ ո չ ո ր ո վ ի ն և Մոհամեդի զորքը անաշխատ մտավ կ ը զ ֊

2 0 Н а г ^ (քաոյսյեօւօւնի

զին, գրավեց հինավուրց բերդը, որ, ասում էին յուր հիմնարկության օրից ի վեր դեո ոչ մի զորավոր թշնամի չէր կարողացել գրավել, ապա սկսան կոտորել բնակիչներին, կողոպտել գանձերով հարուստ եկ - դեցիները, գերի վարեւ այդտեղ ապաստանած հայազն իշխանուհի.

նե,,Ւ- Այդպես էլ մենք կ ա ն ե ն ք , - ընդհատեց Բեշիրը զինվորակա. ն ի ն ,— Ո'վ որ ձեզանից կարող է այդ հինավուրց ջրանցքը գանեի թող շտապե, ես նրան ամենամեծ պարգևը կտամ,

— Խ գիտնականը, տեր, իմ նախահայրերից մինն է ր շ ա ­րունակեց զինվորա կա նը,-և այգ պատմությունը ավանդաբարմնացել է մեր ընտանիքում, Գուցե դարձյալ նախկին հնարագետի թոռներից մինին հաջողի այդ գյուտը, ուստի խնդրում եմ ինձ շնոր-հեւ այդ հետազոտության իրավունքը,

Բեշիրը ղիւավ հնարագետի ժառանգին խնդրած իրավունքը և նա յուր մի քանի ընկերներով շտապեց Գեղամա ծովափունքը հե-

տազբայեցւ"որպեսզի այդ հնարը չհաջողելուց ժամանակ չկորցնե, նա հոգաս նաև մյուս միջոցների մասին, այն * ' փայտահարներ ղրկեց մոտակա անտառը, որպեսզի գերաններ կտրեն լաստերի համար,

Թողնենք այժմ հագարացիներին իրանց պաարասաությանց հես, և տեսնենք, թե ի՛նչ էին անում այդ ժամանակ Սևանա կղզում,

Առավոտ էր, երբ վանական հայրերից մի քանիսը ծովափն իջ­նող հրոսակների գնդեր նշմարեցին, Արաբական գրոշը ծանոթ էր նրան», ուստի աճապարանոք խուցերը վազեցին' վանահորն ու միա ֊ „ աններին այդ նորությունը հայտնելու, Երբ վերջինները բլուրը ելան' ծովափը դիտելու, թշնամու հեծելագնդերը բռնեչ էին արդենհանդիպակաց տափաստանները,

Մարզպետունու հազոթդած լուրը չէը հարմարում այս անաԿ * ՝ կա, նորության, աԵթե Բեշիրը հաղթված էր, ապա ո՛րի զորքերն էի Ոևանի վրա հարձակվողները...», Այս մխոքը երկյուղ բերավ միա­

բանների վրա.Բայց երբ այդ մասին հայտնեցին թագավորին, նա ամենի կաս­

կածը փարատեց' ասելով.— Մարզպետունուց ջարդ ուտելու պատճառով է, որ Բեշիրը

հարձակվել է մեզ վրա. նա իշխանի վրեժը կամենում է չուծել թագա-

վորից.

— Ի՛նչ պիտի անենք այժմ, — սրտատրոփ հարցրեց թագու- հին, որ միաբանների հետ միասին գտնվում էր թագավորի մոտ,

_ Ոչինչ, — անհոգ եղանակով պատասխանեց թագավորը,— եթե աբաբացիք կփորձեն մոտ են աչ մեր կղզուն, մենք կջարդենք նրանց լաստերը և իրանց էլ ջրի հատակը Ասորասուզենք։

— Բ *։ց Ի’ ն1 ոլժռՎ՝ մենՔ այստեղ ընդամենը հարյուր զինվոր ունինք, ~ ֊ հարցրեց թագուհին երկյուղագին,

— Հարյուր էլ միաբան, - հարեց թագավորը.— ով որ աղգք, հացն ուտում է, ազգի համար էլ կարող է կովեր

— Մենք պատրաստ ենք. մենք չենք փախ չիլ կռվից, — դիտեց վանահայրը. — միայն թե զենք է պակասում մեր եղբարց,

— Զենք շատ ունին նրանք, — պատասխանեց թագավորը.— կղզին, փառք աստուծո, ժայռապատ է. իսկ լաստերի հետ կովեչո, համար հարկավոր չէ սուր կամ նիզակ, Հրամայիր, որ քարհատոներր ժայռեր պոկեն կղզու խարակներից և ժողվեն նրանց ափերի մոտ, Մեր սուր о հայրերը, կարծում եմ. բարկոծել կարող են. հետևապես երբ իմ զինվորները կսկսեն նետահարեչ և կամ կարթերով լասաերր քաշել, նրանք էլ իրանց տարափը կտեղան։

— Այդ կարող ենք անել...

— ? " Ч 1 Ժ նք տա է’ пг ԿՂ4.ուն մԻ ւաստ մոտենա -’— Բորբին կխորասուզենք...Այս ու այն կողմից եռանդով խոսեցին միաբաններըէ

. Տակավին այս խորհրդի մեջ Էին թագավորն ու կղզեցիք, երբ արքայի թիկնապահներից մինը ներս մտ ներվ հայտնեց, թե թ շնա ֊ մոլ կողմից զրկված մի նավակ գալիս Է դեպի կղզին,

— Թ ո 'տ վ ե ք , որ մոտենա, մի նավակը մեզ չարիք բերել Հ կ ա ր ո ղ , ֊հ ր ա մ ա յե ց թագավորը, Ապա ելնելով յուր կացարանից պատվիրեց թիկնապահներին սպառազինվկ իսկույն և իջնեչ կղզու տափարակը։ Նույն տեղ ժողովելու պա ավեր տվավ նաև միաբաննե֊

Րինէ լ

Երբ ամենքը հավաքվեցան, թագավորը նույնպես իջավ այդտեղ և զինվորները աո աջից, իսկ միաբանները վերքից կ ա ր գ ե ր ո վ , կա նգ ֊ նեցրեյ նրանց կդզու մուտքի կամ պարիսպների առաջ այնպիսի ի ձևով, որ ափին մոտեցողը կկարծեր, թե կղզին չիքն Է զորքերովդ

Նավակը, որ վարում Էր ցամաքաբերդցի մի հայ, մոտեցավ ափին, Նրա մեջ նստած Էին երկու հագարացի իշխաններ և մի քանի զորա-

— 807 —

յ ք յ г . , . ' а М < - т թ ա , ա վ . , ի ն . - 1 - ^ - ^ է . է մ Ա ա է -

նել նրան։ԱրքաԺ հրամանով թիկնապահները աոաջնորդեցին նրանց դե-

պի արտաքին տունը, ուր գտնվում Էր այդ ժամանակ թագսվոբը. Նա չէր ցանկանում, որ օտարները կղզու ներսը տեսնեն, ուստիպ ա տ գ ա մ ա վ ո ր ն ե ր ի ն ընդունեց այդտեղ։

_ Ի՜նչ բա րի հրաման, — հարցրեց թագավորը ժպտալով, Պատգամավորները գլուխ խոնարհելով պատասխանեցին.

֊ Բեշիր զորապետը բարեհաճեց յուր ողջույնն ուղարկել հայոց թաղավորին և հայտնել, որ ամիրապետի հրամանով ու դրոշով նա եկեչ Է Սևան կղզին առնելու և իրան, թագավորին, գ ե ր ե ր ս Բայց որովհետև ինքը Բեշիրը ի ներքուստ բարեկամ Է արքային, ուստի առաջարկում Է նրան գաք յուր վրանը' խաղաղության ու բարեկա­մության դաշն կռելու, իսկ Սևանը առանց կռվի հանձնել իրան, իբր ամիրապետի իշխանության պատկանող կալված, Հակառակ դեպ ֊ քՈւմ, - ավելացրին պատգամավորները, - զորապետը չպիտի խնա- յե ո՛չ քո անձին և ո՛չ Սևանի բնակիչներին,

Թագավորը թեպետ խոր վիրավորվեցավ այս հանդուգն խոսքե­րից, բայց յուր սառնությունը պահել աշխատելով, ժպտալով պա-

տասխանեց*- Հայոց երկիրը ա մ ի ր ա պ ե տ ի ն ն Է. ոչ ոք կարող Է այդ ուրա­

նալ. ուրեմն հարկ չկա կռիվ մղկ այս կղզու դեմ, քանի որ նրա մուտ­քը փակված չէ ձեր առաջ, Իսկ ինչ վերաբերում Է ինձ, հայտնեցեք Բեշիր զորապետին, որ շատ զգացված եմ նրա ողջույնի և ինձ աոա- ջարկած բ ա ր ե կ ա մ ո ւ թ յ ա ն համար, Ասացեք, ռր վաղ առավոտ ան­ձամբ կգամ նրան ողջունելոս Տեսությունս հետաձգում եմ մի օր այն պատճառով, որ կարողանամ պատրաստվել և պարտ ու պատ­շաճ մեծարանքով դիմավորել զորապետին։

Պատգամավորները հիացան թագավորի խոնարհ ու քաղաքա­վարի պատասխանի վրա, որովհետև նրա սիրտը թափանցել չկա­րողացան. ուստի ուրախ֊ուրախ իրանց նավակը դառնալով դեպի

բանակն ուղղվեցան։Երբ Բեշիրը թագավորի պատասխանը լսեց, հրճվեցավ. նա հա­

վատաց, որ թագավորը սարսափել է արդեն յուր զորքի բազմու-֊ 308 -

թյունից և թե յուր տեսությունը հետաձզել է այն պատճառով, որարձանավոր ընծաներ պատրաստե յուր համար.

Բայց թագավորը դառնալով յուրայինների մոտ, հայտնեց, որ պատբաստվին վաղն ևեթ թշնամու վրա հարձակվելու.

Արքայի թիկնապահները, որոնց թիվը հազիվ հարյուրի էր հաս­նում, մնացին ապշած,

<ГԻնչպե՞ս թե հարձակվել թշնամու վրա. ի՜նչ կարող ենք անե, մենք այն ահագին բանակի դեմ ...», մտածեցին նրանք։

թագավորն այդ իմացավ և զինվորներին դառնալով հարցրեց.— Կուզե՜ք, որ ձեր թագավորը գերվի Բեշիրից։_ Երբե՜ք,— գոչեցին նրանք միաբերան։— Պատրաստվեցեք ուրեմն կռվելու. Իշխան Մարզպետունին

քսան հոգով ջախջախեց այս բանակը, մի թե դուք, հարյուր հոդիք, նույնը չեք կարող անել,

Մարզպետունու քաջերի անունը ցնցեց զինվորներին,— Առաջնորդի՛ր մեղ, տեր արքա, մենք ետ չենք մնա, նրա ն֊

вЬВ> ~ Դո1ե9№ ^Րա^Ք եռանդով,— Ես ձեզ հետ կլինեմ մինչև իմ վերջին ?ունչը, — ասաց թագա­

վորը, Ապա դառնալով կղզու դարանապետին հարցրեց, քանի՜ լաստիպատրաստություն ունի Կղզին,

— Քս սն, եթե գործածական նավակները չհաշվենք, — պատաս-

ք ս ւ ս ն ե ց դ ա ր ա ն ա պ ե տ ը ։

֊ Խ Բ"լ"ՐՐ ԲՈՂ հանվին դարաններից, Վաղ առավոտ, գեո արևը չծագած, նրանք պատրաստ պիտի լինին ծովն իջնելու,

— Պատրաստ կլինին նույնիսկ այս գիշեր, — հարեց դարա- նապետը և գլուխ խոնարհելով արքային, հեռացավ,

Թագավորի ձեռնարկությունը ավելի քան հանդուգն էր, Մի քանի տասնյակ զինվորներով գնալ հազարավորների դեմ և այն՝ ջրերի խորքից նրանց հետ կռվելու համար, կնշանակեր' գնալ իսկական

մահվան դեմ։Վանքի միաբանները, որոնք ավեէի լավ էին կշռում վտանգի մե­

ծությունը, խոսեցին այս մասին թագուհու հետ, իսկ վերջինս եկավ արքային համոզելու, որ ետ կանգնե նա յուր մտադրությունից,

— Այս կղզու մեջ մենք կարող ենք ապահովապես պաշտպան֊ վել, — ասաց նրան թ ա գ ո ւ հ ի ն . — մեր ունեցած զորքը և նրա հետ էլ վանքի միաբանությունը կարող են հաջողությամբ ետ մղել ափերից

м . * . հ“յ մար" : թ ՚՞ ք ՛ :Տ , 4 „ « տ * - 4 » ՝ л - * * < й ‘ ՞ ՛ ՚ ք ' / / , , »յ , ր ! փ » Վ к ^ Ц Ь < - № 4 - ^ Ч ’ Р П Г Р - - / * “ « " * ♦ « * »Ь Я ш արարա,ռ, կաաազության նշավակ,

- 1>րԼո, զորավոր պաաՏառներ դ ի պ ո ւմ են ինձ այզ քայլ անելու, ֊ պաաառխանե, թագավռրը. ֊ աոաշինր ՝ իմ արրայակա

պ ա Լ ա ռ ի ր ռ ւթ յռ ւկ , » / * » ” “ » Հ ա ր ձ ա կվ , ա վ:Լ ք ա Հ . , . Ч . й * 1 ‘ պահանշեի անվանելով նրան ամի-րապետի կալված, Բա,ի ա ռ նա ինձ Հրավիրէ, յուր ք ա ^ է կ ա մ ո ւ թ յ ա ն գաշն կռելու, որ ի ր ա կ լեզվով կնշանակե' Հ ' " Հ Հ Հշոթայռվ կապվել........ է » թշվառակակ, որ շարդ Է կերել Մարզպետռւնռւ ,ռա ն տնվորների,, այնքան անզոր Է համարում հա յ., թառավռրին, որ համարձակվում Է այռրինակ նվա ռ ա ա ,,ւ ,ի , առա- շարկութլուն անել նրան, Այժմ իմ պարաականությռմ-ն է < * Հ յ - ն ելնրա ն, որ առյուծը գառազզի մե, Էլ առյուծի ռիրտ կ ^ Հ Հ ի այդ, Մարզպետունու . րինակր իմ առշևն Է որ,ա ն Էլ իմ Հվորների թիվը Ч -Ղ- այոռւամենայնիվ եո պիտի հարձակվեմ որով- հեռն ամոթ Է, Ո ք Ա շ ո ա - Ե ր կ ա թ ր Գևորգ իշխանի չափ ,ոնե կորով .արտահայաե այռ Ա պ րում, է ր կ ր ., , պատճառը, որ առավել զ.րա-

վոր Է, այն Է' որ Կ յա ն „ կոր,քել Է յուր . նГձ կ է ինձ համար աանշարան. եո աշխատում եմ փախչել նրանի,... Ա ո մաոին շատ եմ խռռել քեզ հեա. ե գո. գիտ ե., թե ռրէ ա ն իրա- վ ո ւն , ունիմ եո մահվան փափագելու... Այմմ ահա հառել Է ժամը Լ պիտի ոգռւա է ազեմ նրա նի,... ե . վայրկյան ա ռ ա , կամենում եմ- զաավել խզՏի խ ա յթերի,. « Ч * М «ա ն,ա նքնե ր ի ,... 4այռ զեռ,,ում ինձ մնում Է աակավքն մի մխիթարություն ա „ այն Է,

' Հ ռ կովի մեշ .տ ա ,ա ծ . մահր կարոզ Է իմ ա ն .ւ կ ք ̂ ք Հ Հ իհարկե, շեմ մտածում իմ հիշատակի, ա,լ հետն.,գների մաոին.

իմ մահվամբ ես մի խրախուսական օրինակ կթողնեմ րա ց

■ ' " ' ' I Առաշին պատճառը ե՛ հարզե,ի, Ա' ՒՐ՞ՎՀՅՒ է- < -> » * *անիրավ, — պատասխաներ թագուհին, Եթ կ/ա . ‘Ր , *

Է գար>եէ քեէ համար ե գ .ւ կամենում ե . նրանի, * " քի ! վ . ւ ն , ն Է. րա յ, ,ե զ հեա միտոին տանել մահվան Հ մ ռ , հհարյուր հո,Ի. անիրավայյի (■ Ա յ, մարզիկ, , « , * 1 - - Рպարվելով ազաա մնային վտանգից, ինչո ւ աշխաթհիք եէնելու վ №

- ЗМ -

կենին իսկ ծանրաբեռնվել հանցանքներով... Ինչո՞ւ պատճառ դառ- նալ ընտանիքների դժբախտության, ղրկել նրանց կերակրող ձեռ­

քերից..._ Այդ դեպքում արդեն թույլ չեմ աալ, որ ինձ մեղադրեն, ես

արդեն չափել եմ, կշռել իմ քայլը և գիտեմ, թե ո՛ւմ կարող Է վնասել, Այս հարձակումը գուցե մի զոհ ունենա, բայց այդ զոհը կլինի նա, ով հետամուտ Է մահվան, մնացյալները հաղթանակով կվերադառնան։

— Տարօրինակ մի գուշակություն Է այդ.. ._ Այդպես Է. Բեշիրն այժմ անհոգ նստած յուր վրանում' սպա-

ноւմ Է իմ անձնատուր լինելուն կամ մեր կղզու «Гմեծագին գանձե­րին»... նրա պատգամավորներն այնպիսի պատասխան տարան այս- տեգից, որ նա ուրիշ բանի սպասել չի կարող։ Ուրեմն անխորհուրդ կերպով չեմ ես այս քայլն անում, թոզ անհոգ լինին միաբանները,անհոգ լինի և թագուհին։

— Եվ թագուհի՞ն... Ուրեմն դու հավատո՞ւմ ես, որ նա կարոզ Է անհոգ ւինել, երթ թագավորը հետամուտ Է լինում մահվան...

_ Չկ, կամենալ վիշտ պատճառել ք ե զ ... Բայց իմ վճիռն ան.դարձ Է, Ին1 հետևանք Էլ որ նա ունենա, դու պիտի հաշտվես նրա հետ։ Իմ երէանկության օրերում անգամ ևս թույլ չեմ տվել, որ անձ­նասիրությունը գերակշռե իմ մեշ պատվասիրության, ի՞նչպես կա­րող եմ թույլատրել այղ ա՛յժմ, երբ դեպի իմ անձը տածում են միայն ատելություն. . .

— 0 ', ինչպե՛ս անգութ ես ... գոնե վերքին պատճառն ( ն) չհայտ­նեիր, գոնե զգալ չտայիր ինձ, թե դիմավորում ես մահվան այն պատճառով, որ չունիս աշխարհում այլևս մեկը, որի համար կամե­

նայիր դու ապրել...Այս ասելով թագուհին հեռացավ թագավորից և վշտահար սրտով

լսւր կայանը դարձավ։Հետևյալ առավոտ, դեռ արևը չծագած, լա ստերը պատրաստ էրի

վրա Էին։ Թագավորի ներկայությամբ զինվորները նետաձգության փորձեր Էին անումг նա կամենում Էր ստուգել, թե որո՞նք կարող են պիտանի լինել արշավանքին, որպեսզի լաստերի վրա անշահ

մարդիկ չվերցնեքՅուր հարյուր զինվորներից նա ընտրեց միայն յոթանասուն հո­

գի, որոնք կարովի, մազից չվրիպ«զ նետաձիգներ Էին, Դրանց բ ո ­լորին տեղավորեց տասը լաստի վրա, յուրաքանչյուր լաստին հատ

- 311 -

, - р и Н ’ г - м * - « * » մէ տք“ ա ւէ> ՛

" ' " Х П ' - Г ^ Т ' Г " * - < • մԻ М ^ г - г * ‘ “ է "4 -Ь 1 „ . է , . * . , » , ь - ւ յ .4 - 4 — « V « / -» . Й . 4 < / . « * * ♦ « “ ■» Л “ » Ч ե մ ի ա ր ^ ւ թ ^ է

ք և ռհտեն ւուր շարժումը և նշան տալուն պես բոլորը նի- " Ր ևնե՞ոմԼինված ելնեն լաստերի վրա և առաջանան դեպի թշնա-

* - " * ՞ * * 4” " 4

+ . « Н «--<— г-Ге- » М ^ " » ք *ե հ Բեշիրի Բանակն առաջանալ, Արքայի նավակր, որ զարդարված

է է ո ձ է * . Л * * 1 ч Ч . . М « - * * “ ' !АЬէ/» « » 2 Н Ր զ նե թեպետ համակ զրահազգեստ, բայց ամ-

4 ւ - № « - г ч ‘ “ ^ 4 - я " |

- 1 Г Յ ս1 7 ,ն յ , ք » 4 » " ՛ ՛ » « ■ ' "■՝ ” '՛

" Հ ձ է ^ № (- *"■ “ 2Г 1

,, . ք ւ_ հաւոեն, Նա որոշել Էր պատվով պահել թագա

^ , ճ / ~ , V м < * - ■ " г “ "

ОЛшМ. ^ *» А « “ Ь տաՆեՐԱ Ր հ \ են 0 ո ՚ո սարսա.«Այն ժամանակ հայերը թո՛ղ ճանաչեն Բեշիրին, թո զ Րփահար լինին նրա անունը լսելուց և այն ս ր ի կ ա իշխա .ը, որ ք . ., ւդլ ոանո եմ բանակի հանգիստը խռովել, թո ղ գա կ

՞ ? * * * . Г ՜^ _ 3 ւ շ : _

Այս մտքերով Էր զբաղված Բեշիրը, երբ կ ո տ արքայի տորմիղն սկսավ մոտենալ ափին։ Հագարացի հրոսակները սկսան ավելի և ավելի խռնվել ավազուտի և ժայռերի վրա։ Մոտեցող լաստերը իրանց զրահազգեստ զինվորներով՝ տեսնելու գեղեցիկ խաղալիքներ Էին

թվում նրանց։Հանկարծ թագավորը կապարճակրի ձեռքից արծաթե աղեղն

առնելով գոչեց.— Ժամանակ Է, քաջեր, նետերնիգ տ եղա ցե ՚ք ...Զինվորներր մի ակնթարթում վահանները ձեռք առան և լա յնա -

լիճեբը լարելով սկսան արագ ֊ա րա գ նետաձիգ լինել դեպի հագա-

րացիներըէՄի զարհուրելի աղաղակ ու իրարանցում փրթեց ծովափին։ Ա րա ֊

բացիք գլուխները կորցրած սկսան իրար հրելով և կոխկրտելով դեպի վրանները վազել, բայց քաջաձիգ հայերի նետերը սաստիկ արագու­թյամբ տեղալով հետևում Էին նրանց և թավալում շատերին ավազու­տի մեջ, ժայռերի վրա կամ նույնիսկ վրանների առաջ։ Ո՛չ մի նետ ապարդյուն չէր սլանում, ո՛չ մի ճայթյուն առանց զոհի չէր անցնում,

Բեշիրը տակավին գեղեցիկ երազներ էր տեսնում, երբ յուր բանա­կի մեջ փրթող զարհուրելի աղաղակը լսեց, նա շփոթված վեր թռավ տեղից և վրանի դռնում թիկնապահներին պատահեց, որոնք սրտա­տրոփ, այլայլված հայտնեցին նրան, թե հայերը հարձակվել են իրանց

վրա,— ՕԴ անդր, ի զե՛ն, — գոռաց նա խռպոտ ձայնով և սուրը հա­

նելով վազեց դեպի առաջ։ Բայց փախչող զորականի խոանը պատա­հելով' ստիպված եղավ ետ մղվել դեպի ,ուր թիկնապահներր ։

Այսուամենայնիվ զորապետն իրան չկորցրեց, նա աշտանակեց իսկույն յուր ամեհի նժույգը, որ բերավ նրան թիկնապահներից մինը և ահավոր սուրը Հանելով գոռաց*

— Արաբացի քաջեր, մի՛ թուլանաք, մի' շփոթվեք, о ն, հետև­վեցեք ինձ... հառա՛ջ, սուսերավորներ, հառա՛ջ, նիզակավորներ. . . թշնամին սակավաթիվ է, հարձակվեցե՛ք, ջ ա ր դ ե ց ե ՛ ք նրան...

Բայց զորապետին քիչերն էին հետևում, իսկ թիկնապահները գա-

ոում էին.— Թշնամին ծովի վրա է, տեր, ի՛նչ կարոզ են անել նրանց մեր

Արերն ու նիզակները. . ._ 313 -

_ Օ՜ն ուրեմն, հառա՞չ, նետաձիգ քաջեր, ցո՛ւյց տվեք անհա. վատներին ձեր բազկի զորությունը, ծովակուլ արեք այգ սրիկանե֊

ի ն ,- գ ո ռ ո ւմ , գոլում էր զորապետը,Նետաձիգները, արգարև, խմբվեցան նրա շուրջը և ասպարափակ

ևազմերվ սկսան հաոաջանաԼ գեպի ծովափը։ Նրանցից շատերն ըս ֊ Կըսան քաջաբար աղեղները լարել, նետեր արձակել, բայց Բն" ^ ւ ինքը օգնության էր հասնում հայերին, Արևը նրանց ետևը լինելով յուր հրափայլ ճառագայթներով խտղտում էր արաբացի զինվոր™- ,ի աչքերը. այղ պատճառով նրանք լէին կարողանում իրանց նեսւե֊ ՐԻըն ռւղղել նպատակին, այԼ մեծ մասամբ ձզում էինտ ա ր ա ծ ո ւ թ յ ա ն մեջ, Մինչդեռ հայերն, ընդհակառակը, Д О 2 * 1 «նպատակից, Նրանց պողպատյա փքինները թափանցում էին թ ը շ ֊ նամու ասպարափակը, պատառում էին կաշվե վահանակները անարգել ցցվում զրահապատ կրծքերի մեջ, խ լ ո ւ մ զորականի սաղս,,

մարտը, փշրում նրա եըեոակայյ, կամ շամփրում Հ Հձոնվող սրունքները, Ծովափը հետզհետե ծածկվում էր Հ Կ նե^և̂ սակայն Բեշիրը գիմաղրում էր համառությամբ հուսալով վերջի վերջո վանել ծովի միչից հերոսաբար կռվող քաշերին, այց բ ա յ Ընդհակառակը, ղորանում և ավեյի ու ավելի մոտենում էին ափին, Ա,դ հանգամանքը զարմացնում էր արաբացիներին,

Հանկարծ թագավորի նավակի մեջ բարձրացավ մի կարմիր ԴՐՈ և սկսավ ծածանել օդի մեջ, Դա կ ղ զ ե ց ի ն ե ր ի ն որոշ հրաման տվ4

Կա ինսկույ1 կղզու առաջ սկսան երևայ նորանոր Լաստեր։ որոնք հե֊ տըզհետե դուրս էին գալիս խարակների ետևից և առաջանում դ ե ^ հայոց նավախումբը, Թշնամին պարզ տեսնում էր, որ բա ք լցվ էին մարդակույտ բազմությամբ, Երկարաբուն նիզակները, որո ֆ ճոճում էին լ ա ս տ ե ր ի վրա, ցույց էին տալիս, որ եկողները որ զորա խմբեր են, Պղնձե վահանները ե բազմատեսակ զենք ու զրա րԸ> որոնք փա!լՈՆ էին այդ լաստերի վրա, մի առանձին սպառնական

տեսք էին տալիս նրանց,Բեշիրի զորքերն սկսան վախենալ, նրանցից շատերը, մՒն1

գամ, որոշէին նահանջել կամ միանգամայն փ ա խ չ ե լ , Ո բ ո վ ^

մտածում էին. «Եթե կովող տորմիղը այս քան Л ^ ПИ" ^ { “ " Цի-նչ Ы Н * А р դ ր * * յ ո լ կ > ե? ե օ գ ^ Կ ան ւ * “ " եՐն Ь Հասն* նայս վերջիններն ավելի բազմաթիվ Էին։

֊ 314 -

Զորապետը նկատեց զորքի այդ խլրտումը և ավելի սկսավ խրա­խուսել նրանց, բայց յուր ձայնն աԱևս չէր ոգևորում տվածներին։ Իզուր նա գոռում և փրփրերախ նժույգն այս ու այն կողմն էր վազեց­նում. երկյուղը հետզհետե պաշարում էր ամենքին։ Նրա համհարզ­ներից մինը, մինչև անգամ, մոտեցավ և խորհուրդ տվավ նրան ն ա ֊

հանջի փող հնչեցներ— Այդ հայերը, տե՛ր, մեծ պատրաստություն ունին, — ասաց

նա զ ո ր ա պ ե տ ի ն , ֊փ ո ք ր ի կ տորմիղով մեզ դեմ խիզախկը միայն մի պատրվակ էր, яբով նրանք կամեցան քաշել մեզ դեպի կռիվ և զբաղեցնել, զորավոր հարձակումը անշուշտ նոր պիտի սկսեն,

— Այդ եկողներին էլ կջարդենք մ ե ն ք ,— գռռաց զորապետը։— Չենք կարող, որովհետև նրանց ուրիշները կհետևեն։ Երբ ես

պատգամավոր գնացի թագավորի մոտ, նրա կղզին լիքն էր զորքեր բով. մենք պիտի խույս տանք կոտորածից, — պնդեց համհարզը։

Նրանք դեռ այս վեճի մեջ էին, երբ նետաձիգների մի խումբ, որհ ա ն դ ի պ ա կ ա ց էր կռվող լաստերին, չկարողանալով այլևս դիմա դ ֊

բեւ նրանց' երես դարձրավ և սկսավ փախչել։Բեշիրը կատաղած ու այլայչված արշավեց դեպի նրանց, բայց

հուսահատ խուժանին դիմադրել չկարողացավ, Սաստիկ հոսանքն առավ յուր մեջ նրա նժույգը և աոաջ վարեց, Մյուս կովող խմբերը, որոնք տակավին դիմադրում էին հայերին' տեսնելով զորապետին փախչող խուժանի մեջ, կարծեցին, թե նա խույս է տայիս ճակատից, ուռաի իրանք էլ դիմադարձ եզան և սկսան փախչեր Նահանջը ընդ­հանուր դարձավ. Բեշիրը դադարեց գռռալուց և յուր գնդապետներիհետ միասին հետևեց փախչող զորքին։

Բայց թշնամու նահանջը նոր եռանդ ներշնչեց հայերին, Նրանց լաստերն ալիքների վրա սուրալով' հասան եզերքին, մարտիկները իրար ետևից դուրս թռան ցամաք և ահագին աղաղակով ընկան թշնամու ետևից, Հասան շուտով և այն լաստերը, որոնք ահաբեկել էին թշնամուն, Դրանց վրա եղողները ոչ այլ ոք Էին, եթե ոչ մ ն ա ֊ 9ոբգ երեսուն զինվորները, որոնց թագավորը թողել էր կղզում, և Սևանի հոգևոր միաբանությունը, Վերջիններս արքայի հրամանով հանել էին վեղարներն ու խույրեբը և ծածկել սաղավարտներ, իսկ Առքնեբին րանել վահան և նիզակ, Նրանք, իհարկե, չպետք է մ ա ս ֊ նպկցեին կովին, և ոչ իսկ ափին մոտենային, այլ միայն զորագունդ կեզծելու պաշտոն ունեին, Այգ պատճառով նրանցից շատերը կրում

- 316 -

էին միանգամայն մի քանի հատ տեգեր, որպեսզի հեռվից ավելի

< - « * * • Հ >

Ա „ ‘ <“ >՛ Տ “ յ " " ՛ * հ » № “ 4» 41 Վ “Т и\ 1 1 ь « . , « « * ЬГ " Ь « ” * < ■ * " " - « 7 ’

„ * „ Д А V » - * н ч ‘ « ч « ‘3«,/> 4-Ч*- А.|«*чИ|+‘ гЦ‘ с»»-‘ ‘ “ լ ~ ,աՆ ' էէ / Լ о— - « я « " ч * г а Նք * յ »м - л . и * - * ■ » * • ' « • г ‘ " - « “ «“ « ՚ փ ա հ

հն ռեահ հեռավոր լեռներն ու հովիտները։“ Դաոնալով բանակատեղդ, հայ կարիճներըթոոած ավարը, ռր բավական հարուստ Էր, կ ա պ տ ե ց ի ն ընկածների ԼեԼերը և քակեցին բազմաթիվ վրանները, որոնց հետ նաև Բեշիրի

/ш„п և աւռ ամենը միասին փոխադրեցին կզզինէ

« Հ ձ “ ■ « Г / ; Т ’ СЪ ^ И М г Р <4» ИЧ է « « - * ՝ *«*«Ч

„„է , Հաոմար կապարան զգուշությամբ լ լ 7ետև Հ և ո ր հայրերը մատուցին „ա ճարում գոհությանոռին ներկա Էին թագավորը, թագուհին և բոլոր զի վոր ՐԸ

Հ Ւ ա ո Ը Հ հ Ի < - * » * - * ”" ь л ^ 4 Л

Բաւռ թագավորը տխուր Էր ս Դ Ա Դ ո է Г է . „ ե

Լ л “ " м

**' Ц .,/ '.1 ь Чш!гшЬ(,Ь աՆՀանգ^տացրհէք թագՈւՀ"ձ> 4 &■» ՂԻյե 9 “I"քա.ի մոտ՝ նրա տխրության պատճառն ի մ ա ն ա լս Ք _ ծօ վիրավորված եմ, ֊ա ս ա ց թ ա գ ա վ ո ր ը մեղմ ձայնով։

- Վ ի ր ա վ ո ր վ ա ՛ ծ . . . - ր ա ց ա կ ա ն չ ե ց թ ա գ ո ւ հ ի ն . - ւ «4 »4 » չ ե ս հ ա յ տ ն ո ւ մ մ ե զ ա յ գ . . . է վ ի ր ա բ ո ւ յ ժ ը . . . կ ա ն չ ե ն ք ն ր ա

“ յ — \ п \ , ես չեմ կամենում զորքի ուրախությունը !“ ան,* ա? ե̂ մի օրից հետո Էէ կարող ենք մենք այս վերքը գարմանել, - ընգ

т к а նրան թագավորը։- 316 -

— Բայց դու գունատ ես ե թախծադեմ, անշուշտ խոր Է քո վեբ-

ՔԸէ А

_ Ես տխուր եմ այն պատճառով, որ կենդանի վերադարձա այս­

տեղ..։— Աստվա՞ծ ի մ ... Դու դարձյալ նույն մտքերո՜վ ես զբաղված*— Ես ցավում եմ, որ մահացու )Է վերքս։— Խնայի՛ր ինձ, աղաչում եմ ... — աղերսեց թագուհին։— Ա յո', թշնամին արդեն նահանջում Էր, երբ մի նետ եկավ և

ցցվեց իմ կողերի մեջ... Ես ուրախացա... կարծեցի թե իմ զորքի հաղթ ան ակր կպսակվի իմ մահվամբ. այդ պատճառով էլ իսկույն դուրս քաշեցի նետը, որպեսզի նրա հետ միասին ելներ ե իմ հոգին, բայց ավա՛դ... Արաբացու բազուկր չէր կարողացել Աշոտ ֊ Երկաթինսպանելու չափ ուժով ձգել աղեղը...

— Օ ՚հ, ինչպե՛ս անսիրտ ես դու, — մրմնջաց թագուհին, և այլևս համբերել չկարողանալով՝ դուրս եկավ իսկույն սրահը և դռան մոտ կանգնած բարապանին հրամայեց՝ վազել վիրաբույժի ետևից։

Վերջինս եկավ, քննեց արքայի վերքը, որ լայն բացված էր նրա կողերի մեջ. լվացավ այն զգուշությամբ, ե վրան դարմաններ դնե- չովճ կապեց խնամքով։

Թագուհու հարցին թե'֊Ո ր ք ա ՛ն վտանգավոր է նա, — պատասխանեց.— Փառք աստուծո, արքայի կյանքին վտանգ չէ սպաոնում*Բայց եքբ թագավորը առանձին առնելով հրամայեց նրան ճշմա­

րիտը խոստովանել, նա ասաց.— Հարվածող նետր, տեր արքա, թաթախված է եղել թույնի

մեք. վերքի արագ բորրոքումր ծանր ապագա է գուշակում։Թագավորի դեմքի վրա փայլեց գոհության մի ժպիտ, որ սակայն

զարմանք պատճաոեց վիրաբույժին։

Թ

ՋՐԻՑ Փ Ա |օ2Ո Դ Ը ԿՐԱԿԻ ՄԵՋ

Մարզպետունի իշխանը այնքան շատ էր զբաղված յուր նորա­գույն պատրաստություններով, որ մինչև անգամ օրեր անցրեց առանց Դվինից տեղեկություն առնելու, թե ինչ էր կատարվում այն-

- 3 1 7 -

Նա հա<ք„„ացած էր, թե Բեշիրը Վեդիի հովտում կրած պարտու,

; % ) ; Ս н V ^ * — * ք ^ ևճ \ : Հ 7 .

, „ , ն / ք Г Ч - * "

« „ „ „ « б . . . / » < - ' Ь ^ С Ь- ? ” / * ’ * •< - Հ ա , 4 - и * й « * * " « ‘ - Ժ Л ‘ -

/ « , « Г .» » С Ц Л Л - !» * * ч ‘ “ « “ Л/ > „ „ . > , - Ь Л » եղավ կ ա զա ր մ ա ն „,ե ք ք գեա Հարգվաէ « ք ֊

А , Ч - * ‘ < - / « « » • " ե ° դ № 7 " է , , է / “ '

^ ь ы ге պ.սամե3ին, * г Ո ձ ո т * - Р Н է " ք * Վ * — * յ է * * » -/ ա ձ օ ^ և Սևա կ պաշարել...)»

„Л ,՝՛ ;,ա , . , * Л « 1 « 4 Ч ч ! Գ " ք * Կ ֊ " ^ ‘ ք« , „ 2 , յ № А ш Ц ш ^ т , 4 * - * ■ » « » ՄաՈ պ ե ա . մ , ի ձ , - . -

" *» * - » « / ( м ч * . ^ * ֊к ~ * л " * 1 " ‘м < " " Г ,վ ռ ր ի ,... ՈպւԱն աբքան * ա կ Ч Р » ^ 1 “ ‘Ь մԿ է. 4 " ք * ! * “ Ч

նրան օգնելձ и>*

« , „ մ ա ա ^ թ ր ^ ք Դ " 4 " * ֊• > * - * » • ' " ‘ Г * Т » “, . н и ՝ л » * — » Ч “ - С — < * ! “ ‘ ^ » * - *

հ . < «ч М / » ь " < « М » “ /■"< ч” '’ ''՛՝1 11 ' ՛ " ’. „ » ղ ի *ա Վ» ր . . թ ։ ^ կ , « < ֊' « " - < “ " ՜ Հ ' ; Й

ուրախարար լուրըI_ фш' пр ամենակարող աստծուն, որ հաջողում է ս ե զ .„ Р •

ցականչեց իշխանը և սաղավարտը Հանելով՝ աչքերը դեպի երկին,

* , » « , * „ " ! ■ 4 Հ" « " 1 А ք , ։ յ ։ Հ յ .т М Ъ ղա Ա Ա Л , Л . թե * , + Л 4 *‘ Л " * * “ “ ” ” ք 4,յա ձ Ա,լ " V , ч М » ‘ " С *■' * ” *» ■'*<’ ‘ ք ^ " 1 " ւ>Իւ„ ի , * մ կ „ . . *( */#տ«4 А М”Ч—» ’ "'""Տ *՞!ք „ ,ճ ?Հ ա , Հ պա < „ Щ Ш ^ Ы Ъ ժ. а д 4АЬ р Ч "<1 թշնամութւամր Ի տարապարտուց և զատա ու

մեզավորաց փ & հ Կ ’ •"*՛- „ * я .ժողո&ւրդն Ո, զորքը Щ ш Ь եկս,ն, իսկույն Գ ^ ւ թ յա ն աղոթք

մթմՀւ— Տ1Տ -•

Ապա օրվա մնացորդը սձցուցֆն նրանք ուրախ կերուխումով, „րին մասնակցեց ինքը իշխանը յուր համհարզներով և ուխտի անդ­

րանիկ զինվորներով,Մինչդեո հայերր Սևանում ու Գեղում ուրախության տոն Էին կա­

տարում, Բեշիրը, իբրև վիրավոր վագր, զայրացած ու կատաղած գիմում Էր դեպի Ոստան, Նա ժողովել Էր յուր փախչող զինվորներին, կարգի Էր բերել նրա կ և գալիս Էր չարյաց սկզբնապատճառ Գեղը կործանելու, Նա գիտեր, որ Մարզպետունին գտնվում Է Ոլրծաձո- բում, բայց չէր կարծում, թե բարձրացած կլինի Գեղ,

Այս պատճառով, երբ համհարզներից մինը զգուշացրեց զորա­պետին Գևորգ իշխանի անակնկալ հարձակումից, նա պատասխանեց

— ԱյԴ սրիկան թափառում է կիրճերում, նա չի կարոզ բաց դաշտի վրա հանդիպել մեղ կամ մարդաշատ տեղերում ամրանալ, Եթե գիշերները զգուշանանք, ցերեկով նա չի համարձակիլ մեզ

մոտենալ>Այս հույսով Բեշիրը Կոտայքն անցավ և մտնելով Ոստան, բա-

նակ գրավ Երանոս գյուղի առաք Ազատի ափին,Այստեղից նա բանբեր ուղարկեց Գեղ և պահանջեց բերդի բա­

նալիները, Նրան թվում էր, թե զեղեիք, ապագա սրածությունից վախենալով, չեն ընդդիմանալ յուր հրամանին.

Բայց որքա՜ն մեծ եղավ նրա զա յրույթը, երբ բանբերը ետ դար- ձավ բացասական պատասխանով։

— Մեր բերդի բանալիները խիստ ծանր ե ն ^ ա ս ձ չ էին գեղցիք բանբերին, — դու միայնակ տանել չես կարող, ասա՛ Բեշ],րին, որ

ինքը գա այն ստանալու,— Նրանք ուրեմն իմ հրամանը ծաղրեցի’ ն , - գ ո Ոաց Բեշիրը,— Այո՛, տեր. մինչև անգամ հայհոյանք արձակեցին քո դ ե մ ..։— Հա յհոյա ՜նք... լավ. ես շարդել կտամ այդ հայհոյող բերան-

Ա րը... Բայց. « որքա՜ն զորք ունին այդ սրիկաները։— Չգիտեմ, տեր, ինձ թույլ չտվին բերդը մտնելու, աշտարակի

վթայից խոսեցին հետս, — պատասխանեց բանբերը,Զորքի գիսավորները վախենալով անհայտ ռւժի դեմ հարձակ­

վ ե լ դ , խորհուրդ տ վ թ Բեշիրին իջնել Դվին, հանգիստ տալ զոր­քերին և ապա կազդուրված ուժով վերադաոնաւ Գեղ։

— Մ թ չն այն, մենք միջոց կգտնենք նան գեզցիների ունեցած զ ս ո ի մաաթ տեղեկություն առնելու, — ավելացրին նրանք,

_ Ո 'չ, ես կրկնակի պարտությոմ, կրելու9 ետ Դվին վերադառ.՜ նալ շե։) կ ա ր ո ղ , — պատասխանեց զորապետը։ — Ես սովոր եմ հավ.

թանակով մտնել Դվին ե այդպես կ կմտնեմ։Կամակոր հագարացուն համոզել անկարեչի էր. գնդապետներ

ստիպմած էին նրա հրամանր կատարելու։Հ Մայիսյան առավոտ էր. բայց արև չկար, թանձր ամպերը պատել էին երկինքը, Այդ եղանակը հաճոյական էր Դվնո դաշտում, ուր մի. ջօրեին կիզում էր արևը, իսկ զորքի համար հով էր հարկավոր, Բե. շիրը ուրախացավ, նրան թվում էր, թե բնությունը հա ճութ յուն է խ ո ս տ ա ն ո ւ մ իրեն՝ ծածկելով ամպերի տակ արևի ճառագայթներդ Այդ պատճառով նա հրաման արավ պետերին անմիջապես պատրաս.

տել զորքը ե. ուղղվել դեպի Դեղ,Երանոսի գյուղապետը, համաձայն Մարզպետոձու կարգադրու.

թ.ան, ժամ առաջ արդեն մարդիկ էր ո ւղ ա ր կ Գեղ՝ հագարացդ գալուստը ի շ խ ա ն ի ն հայտնեյու, Վերջինս յուր զորքերով կազմ к

պատրաստ սպասում էր Բեշիրին։Եվ որովհետև հայերը երկու հաղթություններից արդեն քաջա.

.երված էին, ուստի իշխանը որոշել էր չփակվել բերդում, այլ հար­ձակվել թշնամու վրա, հենց որ վերջինս Գեղա լեռան լանջերը կբար • բանար, Հայ զորքերը անժույժ սպասում էին պահանորդների ազդա. „ար նշանին, Ամեն մեկը նրանցից որոշել էր մի որոշ սխրագործու. թյամբ փառավորվել։ Այչևս չկար այն երկյուղը, որ Հ4այ զորականին՝ հագարացու հարձակման լուրը լսելիս։ շխ* Մարզպետունու ձայնը գերբնական ուժ էր ներշնչում նրա ց . աՀ ը հավատում էր, թե չի կարող հաղթվել այն զորքը, որ Գ ե «"

իշխանի հետ միասին է կռվում։Երբ Բեշիրը Դվնո վտակն անցնելով' սկսավ դեպի Ղ * Լա I

րը բարձրանալ, տեսավ, որ լեռան կատարը բռնված է թան ր ֊ Լ խ ո ւղ ո վ , Գեղա բերդր չէր երևում ամենևին, իսկ ժռա ն վ ե ^

.անջերը ծածկված էին մշուշով։Այս հանգամանքը երկյուղ ազդեց նրա սրտին, բայց յուր 1Ր1

ն . 4 Լ և „ V , , . Л „ Հպ^ պ^ Կ Г *

* ЧГ ,1 4 7 ; ^ ‘ է Հ Հ Հ Հ Հ -Խ *ս Փ շա հմ ա նը ։-Հէ^ա ք4լ ե ՐԻ9 մԻն4 -

շի վտանգավոր լինելու մասին։ Բայց Բեշիրը աներկյուղ պատասխա­

նեց'Հազիվ զորապետը յուր խոսքը վերջացրեց, և ահա հանկարծ

հայոց գնդերի աղաղակր որոտաց։ Ինչպես զայրացած մի հեղեպ թափվեւյան նրանք հագարացիների վրա և աննահանջ կատաղու­թյամբ սկսան կոտորել։ Հարձակո։ մն անսպաս էր. թշնամին գլուխը կորցրեց ե պատրաստվում էր փախ չելու, բայց Բեշիրի աղաղակը Ա գնդապետների խրախույսը արգելք եղան նրան։ Առանց տեղն ու դիրքը ճանաչելու և հարձակվողների որ քանոլթ քունն իմանալու, հագարացիք ճակատ կազմեցին լանջերի վրա և սկսան պաշտպանվել. բայց դիմադրությունը հուսահատական էր։ Նրանք կռվում էին միայն զորավարի ներկայությամբ, բայց հենց որ նա հեռանում էր մյուս կողմը, սկսում էին քայլ աո քայլ նահանջ տալ դեպի զառիվայրերը։ Իսկ հայերի թափը այնքան զորավոր և հարվածները բազմաձեռն էին, որ մի ժամվա ընթացքում լեռնալանջը դիակներով ծածկվեցավ։ Նրանցից շատերը ձիաների գեշերի հետ միասին գլորվում էին դեպի ձորերը։

Մարզպետունու զինակիցները, այն է' Վահրամ սեպուհը, Գոռ իշխանիկը և ծերունի Մուշեղը կռվում էին յուրաքանչյուրը մի կե­տի վրա. նրանց գնդերը, անտառի մեջ փրթած փոթորկի նման, ավերում էին իրանց շուրջը, շարունակ դեպի վայր մղելով ընդդիմա­կաններին։ Հզոր դիմադրություն էր ցույց տալիս միայն Բեշիրը մի խումբ արաբացի քաջերով, որոնց կատաղի նժույգները ծառա­նում, սլանում էին լեռնալանջի այս ու այն կողմը' աշխատելով ո տ ֊ նահար անել սուսերամերկ կամ նիզակավոր հայ մարտիկներինւ

Գևորգ իշխանը, որ հերոսաբար կռվում էր սարատափի վրա, տե- սավ Բեշիրի շահատակությունը և նրա խմբի ճիգը' դեպի վեր բարձ­րանալու։

Կարծես մի նոր զա յրույթ բռնկեց նրան։ ճեղքելով հանդիպակաց խմբերը' նա. խոյացավ դեպի զորապետը։

— Դեպի ո՞ւր, թշվառական, — որոտաց նա ահավոր ձայնով ե.. մոտ հասնելով' ուղղեց նիզակը հագարացու կրծքին։ Նրա աշտենդ սակայն, չթափանցեց պողպատե ասպարը, որով զորապետը դեմ դրավ Հարվածին, այլ սահելով ցցվեցավ նժույգի կրծքում։ Երիվարը թ ա ֊

' փսրքեց , րայց Բեշիրը ՛թռավ դեպի ետ։ Խռնվեցան իսկույն նրա թիկ­նապահները ե մեք ահին Մարզպետունուն։ Փոքր մի ևս և մ ահը

— 321 —21 'Йшг(| Ս* արզպԼսւսւն|ւ

պ„ . . . է . ա ն ~ * № յ Ւ >“ » ■ ■ / * “ « • քա» , 7 " " ’ " լ , ՞ ’ Ь„ Л - 1 < - - < " « М 1" '-Ч- « - Հ Ի “ + լ հ - <2 ,^ 1 А‘ « ‘ * -!■*« ‘ * - •Լ Ա Հ է թ , . , (М ‘ - л - 7 Ղ ա7 ՝ ձ 1ձ ն V Л * | » М « 1 + « № Կ“ յ ն' " ն! * - ч ^ ‘

“ « 2 Х - * ծ ‘ л -ւ- ь; ‘ " ‘ ’ ? " Կ *Հ. լ ի վ ա յՐ . ,.Ր * 4 լ Վ զ ՞ ր ա պ է ա ի ն ։ Р ш 1Я Բ ե շ ի ր ,, շէր յ * ւ “ )

ն.„ 1ч,Ч А է"նա4ա,<«լ Н ч - (с -<*ւ »*ч* ЗД Ь . ”(•"<•

« Л ,~.Р ,-/■(-> “ ‘ “ " А + “ ' ’ "

* “ է : հ հ

ъ м , н н ' <— ь | ‘ “ “ ь — -р — » ‘ " « " ‘ л " 4" ՞^ ա/օ„ ւԱա * » 1 դեպի 4 ն» » “ 2*"г* ь <

Д .. « Ь » » * Մարզպետունին չհետևեց փախստականներին շվեչով, թե Դվինը մոտ է և ալստեղից կարող են օգ ոՀ * ա “ “ձ խ չո զ ն ե ր ի ն , Նա ժողովեց յո ւ ր դ ե ր ի ն , ստուգել, ընկածների թի

Լ որոնք միայն մի Քանի « . Н < * * • ' Հ Հ * : ն . 7 ձ *է բգաց աստծուն նույնիսկ ճակատի տեղը, ե այտս.նակելով ն ժ ո յ; / վերադարձավ Գեղ, Նրան հետևեցին յուր զինակիցներն ու զ քքը, ցնծության աղաղակներով և հաղթական երգեր երգելով,

ՄԱՍՆ ԵՐՐՈՐԴ.

Ա

Ա ՆՀԱ ՆԳԻՍՏ Ս՜ԱՐԴԸ

Ախուրյան գետի արևմտյան ափի վրա, այնտեղ, ուր Տեկորի վտակը խառնվելով' գործում է ջրապարփակ մի եռանկյուն, կառու­ցած էր հինավուրց մի քաղաքէ Հարավային կողմից, որ միակ դյուրա­մատույցն Էր, պատում Էին նրան բարձր պարիսպներ և հզոր աշտա­րակներ, արևելյան և հյուսիսային կողմից ձգվում Էր Ախուրյանի խո­րաձորը, որի հատակում մռնչում Էր գետը ահավոր ձայնով, իսկ արևմուտքից պատում Էր նրան մի ահագին անդունդ, որի ափերի վրա բարձրանում Էին լեռնաձև ժայռեր ու անհեթեթ ամբարտակ­ներ և ձգվելով տարածվում մինչև միջնաբերդը, որ թառած Էր քաղա­քի հյուսի Աային կողմր գտնվող մի ահեղ բարձրության վրաէ

Ութ դար առաջ այդ քաղաքը դիցապաշտ ական մի վեհավայր Էր։ Այդտեղ Էին ժողովված հեթանոս հայերի գլխավոր սրբություն­ները, այդտեղ Էին գտնվում նշանավոր կուռքերն ու նրանց մեհյան­ները և այդտեղ Էին կատարվում կրոնական հանդեսներն ու մեծա­ծախ զոհագործություններըէ Դա նշանավոր Բագարանն Էր, Եր- վանգ Բ.-ի ձեռակերտը, Այդտեղից կոոց տաճարներից զատ գտ նը ֊ վում Էին նաև հոյակապ ապարանքներ, որոնց մեջ ապրում Էին ար­քայազն քրմապետները' իրանց դրանիկներով և հարյուրավոր ծառա­բերով. այդտեղ վխտում Էին քուր մեր ու քրմուհիք, որոնք բնա­կիչների մեծագույն մասն Էին կազմում, Հեթանոս ժողովուրդը դի­մում Էր այդ քաղաքը Հայաստանի հեռավոր սահմաններից, զոհում Էր մշտավառ բագինների վրա ե մատռւցանում աստվածնէրին առատ նվերներ, որոնցով օրըստօրե հարստանում Էին մեհյանները և թըր- մապետնէրի գանձարանը. Երեք գար շարունակ կանգնած Էին այգ-

„ 1 , , ի , ա կ տ ն պ ա տ կ ե ր ն ե ր . և 2 « „ ե ր ե , , ա ր 7 " ^ " } թ / ’

. Լ ? Լ ո г - » ֊ո •>“ մանա'՝ * л ” , ~

„ « Հ I - » А - ч Л - ♦ ւ » " ' ք շ ' " Դ Ա ւ * > * * * ՛ ,г № Ь փ ա կ վ ե մ Հ ա ր ձ ա կ վ ի Հ ր ^ ա կ ն ե ր ի ա ռ տ , , « « » * «

Ш մ ի ա յ ն ա ղ ո թ ե լ ո ւ և զ վ ա ր ճ ա ն ա լ ո ւ հ ա մ ա ր ,

Ի Ա ն ց ա ն ա յ ղ զ ա ր ե ր ը , 9 2 5 թ վ ա կ ա ն ի ն Բ ա գ ա ր ա ն ը ՛ Հ հ * " -

Հ կ է ր ն ե ր կ ա յ ա ց ն ո ւ մ , Չ կ ա յ ի ն ա յ լ և ս կ ո ո ց մ ե հ յ ա ն ն ե ր չ է ի ն ր ո ւ

^ պ ա շ տ ա կ ա ն դ ի ա կ ա ր ա ն ն ե ր ի հետքԼրր. ղ ր ա ն ց փ ո խ ա ր ե ն

զ ա ր դ ա ր ո ւ մ է ի ն Բ ա գ ա ր ա ն ի բ ա ր ձ ո ւ ն ք ը հ ո յ ա կ ա պ ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր գ -

ո ս ո ե ն մ ա տ ո ւ ռ ն ե ր , Հ ե թ ա ն ո ս ա կ ա ն պ ա շ տ ա մ ա ն ց փ ո խ ա ր ե ն լ ս վ ո ւ

Ա դ ր ^ ն ց մ ե ջ բ ա ր ե պ ա շ տ ք ր ի ս տ ո ն ե ի ա ղ ո թ ք ն ո ւ մ ր մ ո ւ ն ջ ը , մ ա ր ֊

Հ ի կ Հ ա չ ա ո ւ մ է ի ն ա յ դ տ ե ղ ճ շ մ ա ր ի տ ա ս տ ծ ո ւ ն .

լ է ի ն ■ » № - А‘ Я * . ПР ( М Ի ր ա ն , Հ ե թ ա ն ք ն ա ի շ -

Հ ա յ ր ե ր ր . . . Ь " М А ‘ Ш Ц Ш Ш . 1Р ! * М . . ի ա զ ա , ! ц ш Ь „ М - /

' Ш 1 м Բ ա գ ա ր ա ն ի ն , Ն - г п - ч - Ч . - * Ь

Д Р ЛР պ ա ր ի ս պ ն ե ր ն * ' ■ ; 3

ա շ տ ա ր ա կ ն ե ր ‘ “ / “ ‘ ք г ” ™ 7 4 " 1

н ձ * .4 > / » 4 > ծ> ' ՞ 4 ,

Л Х - ” *1 “ Я " « " յ " 4 «я < « /■ * » " № “ г "՝ .պարապևաւ .,»՛/՛ г т г ‘ г " / ՛ " « ւ » " 1' * >'•"

> % 1 , է , / » . С կ ա մ ա ր ի ն և Շ փ ա կ ա ն Հ պ ա տ ա կ ն ե ր ի ն .

ձ , ց գ լ ա ն ա մ է ր , „ ր պ ա շ տ պ ա ն Ր է թ ^ ր ն ր ա ն ց , ո ր , ն „ թ ա գ ա վ Հ

‘ Հ ‘ա տ ա կ ն ե ր ն Է ի ն . Տ ա ր ի ն ե ր ա ո ա , թ ա , ս տ ա ն ա , » վ « . . . « + « » Ւ

Լ ս ն ի ց , ս պ ա ր ա պ ե տ ն ա շ խ ա տ ե ց Հ ե ռ ա ց ն ե լ գ ա հ ի ց <ո լ Ր '1բ " ! " ՝ ։ '

, մ ֊ Հ ա ր ա զ ա տ թ ա տ ր ի ն ե ն ր ա տ ե ղ ն ա ն ց ն ե , . ն պ ա ա . -

1 - А , Հ ա , ա վ I. յ ի ա յ ն ե ր կ ի ր ն ա վ ե ր ե ց . . տ ա կ ն ս վ ր ա ա ր ա վ " «

պ ա տ ս ա ա . վ Ч - ‘ « 4 « 1 » " Ь " ‘ Ь г " < " < ‘ ' " ‘ ՚ ” *՚ „ „ .րից անեարրեր ալէ ,վ էր նա ,.ւմիրա ն Հպատակ լ ե , „ Հ վ

վ ' ր , ի Լ վ ա ն ա ն վ ր ա Ա - » - * ա ն Հ տ „ . <

„ , 4 , % Հ վ Հ ա Հ ե , կ տ թ ^ ի ն ա պ ^ _

տպՆ որոնել ազգից անարգված «բռնավորի» մոտ, Նա, Ի չ Պ

'^սա նք,փ ա խ ա վ Բյուրականից հենց այն ժամանակ, երբ վ Ոզորքով գալիս Է ր յ ո ւ ր դաստակերտի վրա և ե ր բ դ ր . Հ

\ ար„զ Էր Բյուրականի առումր խափաներ Բայց նա յուր մերձ վ

ներվ դիմեց. Բագարան և ապավինեց «բռնավորի» պաշտպանու֊

թյան, . .. .Այղ ,րից սկսած սպարապետը հովանավորում Էր կաթողիկոսին

և վերջինս կատարյալ հանգստություն Էր վայելում նրա մոտ.Բայց, ահա՛, մի գեղեցիկ օր Բագարանի խորաձորն իջավ սպա-

ռազեն հեծյալների մի խումբ, որ գալիս Էր Վեհափառ հոր' ամիսնե-ՐԻ9 Ի վեր վայելած հանգստությունը խանգարելու.

Խմբի պետը Գևորգ Մարզպետունին Էր, նրան ընկերակցում Էինյուր թիկնապահները։

Բայց ինչո՛ւ համար Էր նա դիմում Բագարան։Պատճառը իշխանի մի նոր դիտավորությունն Էր,Անցել Էին ամիսներ։ Մարզպետունու տարած հաղթությունները

իրանց արդյունքը բերին։ Հագարացիք հետզհետե հայաբնակ գա­վառներից չքացան. Բեշիրը /ուր անեցած զորքով փակվեց Դվինում* առանց այնտեղից ելնել համարձակվելու։ Բերդերում ամրացած հայ իշխանները սիրտ առան Մարզպետունու օրինակից և թողնելով պա­շարված դրությունները, հարձակվեցան իրանց սահմաններում որ­ջացող արաբացի հրոսակների վրա և վանեցին նրանց ամեն տեղից։ Նորեն խաղաղություն տիրեց, ժողովուրդը շունչ առավ և շինականն ու քաղաքացին սկսան իրանց աոտնին գործերով ղբաղիլ։

Բացի այդ, պետական զորախմբերը, որոնք արքայի երկարատև բացակայության և, մանավանդ, միմյանց հաջորդող անհաջողու- թյանց պատճառով ցրվել Էին զանազան կողմեր և կամ այս ու այն իշխանի դրոշի տակ մտել, լսելով Մարզպետունու հաջողությունները և իմանալով, որ նա գործում Է թագավորի հրամանով' գունդագունդ եկան և միացան, նրա զորքին։ Այսպիսով Մարզպետունու բանակը ստվարանալով' զորքերի թիվը հասավ հազարների։

Եվ ահա՛ հաջողությունները նոր միտք ծնեցրին իշխանի գըլ- խում, Նա որոշեց ձեոնարկե1 այնպիսի մի զորավոր միջոցի, որով կարողանար միանգամայն երկիրը հագարացիներից ազատել և գա­հի հաստատությունն րնդմիշտ ապահովեր Նա կամենում Էր հար­ձակվել Դվինի վրա, գրավել մայրաքաղաքը և հալածել այդտեղից Բեշիրին, քանի ոստիկանը չէր վերադարձել Ատրպատականից,

Բայց որովհետև յուր այդ ձեռնարկությունն ավելի դժվարին էր քան աոաջինները, ուստի մտածեց ավելի հիմնավոր պատրաստու­թյուններ տեսնել դրա համար,, Նա խորհուրդ արավ յուր զինակից֊

_ 325 - ՝ '

նեբի, այն է' Վահրամ սեպուհի, Մուշեղ բերդակալի և Գոռ որդու հետ և որոշեց, որ զորաբանակը մնա տակավին Գեդա լեոներում, „ւր Մաղաղի, Ոստանի և Ուրծաձորի Ժողովուրդը առատ պաշար Էր հոգում նրա համար, իսկ ինքը գնա Բագարան' խորհուրդ տալու կա- թողիկոսին' վերադառնալ յուր աթոռը - Դվին, ապա անցնե Երազ֊ գավորս' հորդորելու արքաեղբայր Աբասին' հաշտվել թագավորի հեա և սիրով ընդունել նրան, եթե վերջինս վերադառնալու լիներ յուր̂ աթոռանիստը — Երաղգավորս։ Այնուհետև նա պիտի դիմեր Սևան' թաղավորին ու թագուհուն հրավիրելու, որպեսզի Դվինի վրա հար- ձակված ժամանակ' Ոստանում գտնվեր թագավորը և օգներ իրան յուր մասնակցությամբ կամ խորհուրղներով։

Կեսօր Էր։ Իշխանը յուր խմբով Ախուրյանն անցնելով' սկսավ դեպի Բագարանի լանջիվերը բարձրանալ։ Այդ վերելքը, որ դյու- րագնաց Էր, սկսում Էր գետնաձորից և աստիճանաբար բարձրանում մինչև քաղաքի հարավային սահմանը, ուր կանգնած Էին պարիսպ- ները. նրանց վրա շրջում Էին պահանորդներ, որոնք ուշադրությամբ

գիտում Էին մոտեցողներին։Նժույգներն ընթանում Էին արշավասույր և նրանց ասպազենը

փայլում Էր արևի առաջ, Խմբի համարձակ ընթացքից գուշակեցին պահապանները, որ եկվորները բարեկամներ են։ Ուստի ամրոցի երկաթապատ դռներն անարգել բացվեցան նրանց առաջ։

Իշխանը դիմեց ուղղակի սպարապետի ապարանքը' յուր աոաջին ողջույնը նրան մատուցանելու։ «Բռնավորը», որ տակավին թագավոր Էր անվանում իրան և նույն անունով ճանաչվում թե՛ Շիրակա դաշ­տում և թե' Արշարունյաց ձորում, ընդունեց իշխանին արժանավա-

յել մեծարանքով»— Եթե իմանայի, որ հաղթող Մարզպետունին պիտի մեզ այ-

ցելե, շքախումբ կուղարկեի նրան դիմավորերւ, - ասաց սպարա-

պետը ժպտալով։— Քո խոնարհ ծառան, մեծափառ տեր, գոհ Է արդեն այս ընդու­

նելությամբ, որին, գուցե և, արժանի չէ, - պատասխանեց իշխանը

համեստությամբ։— Արժանի” ... ի՜նչ ասացիր դու, ֊հ ա ր ց ր ե ց իսկույն սպարա֊

ձ ֊ ը ՚ - Հ ե զ դ ա + ն ի ն ե ը ո վ պ ի ա խ պ ^ ա կ ե ն և հ ա ղ թ ա կ ա ն կ ա մ ա ր

.. կանգնեն ամեն ահդ։ Բեշիրը փախուստի վ բա է մտածում, իսկ Դվի է- Щ -

ամիրաները գոզալով են քո անունն արտասանում.Г. Ինչո՞՛ւ այդ աս- Սւիճան սարսափեցրել ևս դու նրանց։ х ,

Մարզպետունին ժպտաց և այդ ժպիտի տակ թաքցրեց յուր կա— կածը, որով նա վերաբերվում էր դեպի սպարապետի անկեղծու­թյունը։ Նա գիտեր, որ այդ գովությունները տրվում են իրան առե­րես և յուր զենքի հաջողությունը բնավ ցանկալի չէ «բռնավորին»,

— Կփափագեի իրավամբ արժանանալ այդ դրվատյաց... բայց որքա՜ն հեոի եմ ես ն ր ա ն ց ի ց , — նկատեց իշխանը լրջությամբ,

_ 0՜, մի' ասիր այդ. իմ եղբորորդին բախտավոր է, որ քեզ նման զինակից ունի, — բացականչեց սպարապետը. — բոլոր Երաս֊ խաձոբը կնվյիրեի նրան, ով քեզ զուգատիպ մի համհարզ կգտներ

ինձ Համար։Իշխանը սևեռեց լուր հայացքը սպարապետի աչքերին, կամե.

նալով, կարծես, թափանցել նրա սրտի մեջ և դուրս կորզել այդտե- ղից չարակամության ու նախանձի ոգին։ Նրան թվում էր, թե հենց այդ ոգին է, որ խոսում է յուր հետ ա յ դ վայրկենին. նա խոր վիշտ

զգաց ե Հոգվոց Հանեցի.*Եվ ինչպե՞ս չվշտանար։ Յուր առաջ կանգնած էր Սմբատ թագա-

վորի հարազատ եղբայրը, պարթև հասակով, գեղեցիկ դեմքով, քա­ջալանջ և հաստաբազուկ, նրա ձայնր որոտում էր, երբ խոսում էր յուր հետ, և գետինը թնդամ, երբ քայլում էր նրա վրա, Եվ այս հզոր մարդը փոխանակ թագավորի, հետևապես, ե հայրենիքի պաշտպանը

լինելու, նրա թշնամին ու հակառակորդն էր. փառամորւթյունը փա­կել էր նրա հոգու աչքերը, օտարի նենգամտությունը հիմարացրել էր նրան և մահմեդական մի ոստիկանի տված ունայն թագը մեռցրել էր նրա սրտում զգացմունքներից ազնվադույնը ֊ս ե ր ը դեպի հայ­րենիքը... Եվ այս զորավոր հսկային փոքրացնում, ոչնչացնում էր չարակամության զգա ցռմր. նրա լեզուն չէր կարողանում «թագա­

վոր» անունը տալ Աշոտ ֊Երկա թին. նրա մասին խոսելիս ՝ նա ասում էր «իմ եղբորոըդին», կարծես վախենալով, թե միգուցե «արքա» կամ «թագավոր» անվանելով նրան' ղրկե իրան ա շ խ ա ր հ ի բոլոր բարիքնե­րից..., Եվ սակայն գովաբանում, բարձրացնում էր նրա հավատար֊ մին, աշխատում էր գրավել Մարզպետունու սիրտը, որպեսզի հար­մար դիպվածում կարող լինի նրան կապել յՈւր հետ և կամ հեռացնել

հարազԱյ т թագավորից։

Щ и. ամենը հասկանում էր իշխան Մարզպետունին, կարգում էր նրա սիրտը քուր ի կ դեմքի վրա, այն դեմքի, որ այնքան վեհ ու հ ,,արտ էր երևում արտաքուստ, որ ստեղծվել էր կարծես հարգանք ու ակնածություն ներշնչելու համար, բայց որին նսեմացնում էին փոք- րպա*թՏան ստվերները... Ինչպե՛ս ուրեմն չվշտանար, ինչպե՛ս

չհառաչեր հայրենասեր հոգին։Սակայն սպարապետը իշխանի հայացքից խուսափերւ համար

շտապեց հարցնել նրա գալստյան պատճաոր,— Բագարանը, իշխան, դու չես սիրում բնավ, անշուշտ ոլնիս

ղու մի կարևոր խորհուրդ, որ ստիպել է քեգ մեղ այցևլելու, ֊ ավե­

լացրեց նա ժպտալով։_ Այո', ունիմ, — պատասխանեց Մարզպետունին և հայտնեց

նրան յուր գաչստյան պատճառը, որ էր՝ դարձնել կաթողիկոսը յուր

աթոռը։— Ինչո՛ւ համար ես կամենում ղրկե, մեզ Վեհափառի հովանա­

վորությունից , — հարցրեց սպարապետը խորհրդավոր եղանակով։— Նրա համար, որ այսօր կամ վաղը ոստիկանը պիտի վերադառ­

նա Ատրպատականից. և եթե անտեր գտնե կաթողիկոսարանը, ան­շուշտ կհափշտակե նրան, որպեսզի դրանով Բեշիրի կրած պարտու­թյան վրեժը լուծն մեզանից։

_ Բայց ի՞նչ կշահե նա դրանով։— Ինչ կշահե"... մի՛թե հայտնի չէ քեզ այդ։ Հարյուրավոր վան-

թեր ու միաբանություններ կերակրվում են կաթողիկոսարանի կալ-

փա ծոց հասույթով։— Այո՛, այդ ուշադրության արժանի կետ է։ Վանքերը կորուստ

կունենան... — պատասխանեց սպարապետը և ապա մի խորհրդա­վոր հայացք ձգեց Մարզպետունու վրա, Նրան թվում էր թե իշխանը ուրիշ գաղտնի դիտավորություններ էլ ունի, որոնք,^ սակայն, ծած­կում է իրանից, բայց չէր կարողանում գուշակել թե ի՛նչ դիտավորու-

ուններ են դրանք։Ինքը Մարզպետունին էլ ոչինչ չհայտնեց և զգուշանում էր ավե­

լին խոսելուց,— Կարո՛ղ եմ այժմ տեսնել Վ ե հ ա փ ա ռ ի ն , — հարցրեց իշխանը,

կարծելով թ ե հայրապետը գտնվում է սպարապետի ապարանքում>— ինչո՛ւ չէ. բայց կցանկանայի, որ հանգիստ առնեիր մի փոքր.

ՎեՀավՀաոի «սսհ^ճօձէապարհք րավակ՜ա^Հհե»ի: ^ ւ դ^վարսպԽաց. դու կարող ես հոգնել, մանավանդ որ արել, սաստիկ-այրում է,

— Մի"թե նա այստեղ, քհ ապարանքում չէյ — զարմացած հարց­

րեց իշխանր,֊Ո ՛ Ր_ Ուրեմն քաղաքացիներից մինի տան ն է ապրում,— Դարձյալ ոչ, նա լինում է միքնաբերգօւմ, — պատասխանեց

սպա րապեօէը ժպտալով։— Միջնաբերդո՛ւմ... ի՛նչ է շինում նա այնտեղ, — բա ց ական-

չեՏ Մարզպետունին։— Այն օրից ի վեր, որ դո, քո խմբերով սկսար անհանգիստ անել

հագարացիներին, Վեհափառը փ ա խ ա վ միջնաբերդը, նա չէ վստա­հում յուր պաշտպանությունր նույնիսկ իմ զորքերին,

— Ահա՛ մի մարդ, որ աստուծո տված պարգևը գնահատում է ըստ արժանվույն, — հեգնական ժպիտով նկատեց Մարզպետունին։

Ապա ուղղելով հայացքը դեպի միջնաբերդը, որ ահարկու հսկայի նման բազմած էր հանդիպակաց բարձրության վրա, հարցրեց.

— Ո՛ւմ կհրամայեք առաջնորդել ինձ, տեր. ես կամենում եմ այժմ ևեթ ներկայանալ Վեհափառին։

— Իմ թիկնապահների պետը քեզ կընկերանա, եթե կհաճիս ընդունել, — պատասխանեց սպարապետը ,

Իշխանը շ ն ո ր հ ա կ ա լ ո ւ թ յ ո ւ ն արավ և յուր թիկնապահների ու ցույց տված առաջնորդի հետ ուղղվեցավ դեպի միջնաբերդը,

ճանապարհը, որ տանում էր միջնաբերդը, անցնում էր ապա­ռաժուտ դար ու փոսերի վրայով։ Նա մերթ քերում էր խորաձորի Ժայռերր և մերթ բարձրանում թմբերի վրա։ Այդպիսով ուղին դաո­նում էր դժվարագնաց, իսկ շատվոր մարդկանց համար անանցա­նելի, Այս պատճառով իշխանն ու յուր հետևորդները դնում էին շատ տեղ միմյանց ետևից, կազմելով այդպիսով մի երկար շարք։

Վեհափառն այդ միջոցին եպիսկոպոսներից մինի հետ կանգ­նած էր դղյակի պատշգամբում։ Նրա առաջ բացվում էին գեղեցիկ տեսարաններ՝ մինը մյուսից գեղեցիկ, մինը մյուսից հաճելի, բայց նա չէր ն ա յ ո ւ մ նրանց վրա, Ո՛չ գեղեցիկ Արագածը, ո ր ամբառնում էր արևե,յան-հյուսիսից, յուր չորս բրգաձև գագաթներով, ո՛չ Կա­պույտ լեոը որ եզերում էր հորիզոնը հարավից և ծածկում յուր ետևում հրասխի ալիքները, ո 'չ Ա ի շ ա ր ո ւ ն յ ա ց ձորահովիտը, որ բացվում էր

, քս ^ է հ . * ՚ւ ՝ , Կ " դ ի ք * * « < • « • * • *<■ " " г ^ Հ Հ » „ „ , „ ։ բ ^ ն ս է վ ե , փ ք ֊է ~ ո 4 Փ ւ * Ա ք « ’ 7 “ <’“ •

, „ Լ V * » 1 » * ч + • ' ■ Ч - * » * ' " < * ,' ՞ 1՚' " “ ք ^ ' 7Լ Ք 4 ^ ■"“ « ‘ # г “ ЧА “ " տ * « ւ “ ք № ” <(՝ ք ե ո Ի շ * լ № 4 - - * յ .

» Հ , <է„ - , 4 * . , « < « / + ■ * # М * с ‘ “ ք” ք“ 4 « ք ք • ’ ք >« » ъ ~ , հ * յ « * 4 » ս * » < • “ ' а ^ - г а - / * < * * >

Л Ь „ ■ * . . / ա։ , է » պ № ■ ( « “ + " " { " С « Ч - И ” 1* " * * ՛ » » / ■ »

2 . , » , » « “ « ‘ 1 !Л ա պ ա ռ ա մ ^ տ կ ա է ա ն վ ի 1 #

И « , « » , > ‘ 1 - ' “ “ ք ք " ք ™ ? :

* յ ւ « А - * А » т * А а - л « ‘ « * . *<■/■ “ Л У * ” " ' * Գ Գ ՚ ձ Հ • է , * * . * Ի - ա ր ա կ 1 է „ ն կ , և հ , , մ տ ա » .ւ մ էր Վ * ա փ ա .է թ Հ

1 , - 1 . * « » / ■ « / * ” < ժ “ « Л ՛ կ ա ո ա ն ռ Հ , ֊г Ч * гԲայց ահա' վերջապես նրանք մոտեցան բերդի լանչին. ի քա ի

ևս, և նրանց ով լինելը կիմացվեր,_ И „ Ьш' է, шуп', Ьш *Ь ,Ь է- ի՛նչ ունի ա յստ եղ...-բա ցա -

կանչեց հանկարծ կաթողիկոսը, ճանաչելով Մարզպետունի իշխա­նին, որ մեծաքայլ ու քաշալանշ դիմում Էր դեպի բ րդի Դ* №•

- Ո ՜ վ , Վեհափառ տեր, ֊հ ա ր ց ր ե ց եպիսկոպոսը, որ մինչև

ա/ն խոսակոում Էր նրա հետ։ . . л и է

— ն ա ' այն անհանգիստ մարդը... որ ստեղծվել Է հավիտյա թափա ռելդ համար . ֊շ շ կ ա ց կաթողիկոսը, վախենալով, կարծես,

0ե ,ուր ձայնը կհասնե մինչև բերդի ստորոտը»— Բայց ո՜վ Է նա, ֊հ ա ր ց ր ե ց եպիսկոպոսը երկրորդ ա գա

к բարձրացավ տեղից եկողներին նայելու»— Մարզպետունի իշխանը, անշուշտ անհաճո մի նորութր

է բերում մեղ... ֊հ ա ր ե ց կաթողիկոսը, գուշակելով, որ ի2Ւ ^ 1

աաէիս Է /ու/» հանգիստը վրդովելու։_ Ինչո՜ւ անպատճառ անհաճո նորություն, - հարցրեց եպիս-

կոպս լ Օ յոլմ _պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց Վ ե հ ս ւ՜— Չգիտեմ, ինձ այսպես Է թ վու4... պատ /- »

Лшпп և սենյակը քաշվեցավ։Տ ի ,ա ն ի վ ա ^ ի , ‘ ՞ Կ - Ո « < * » - * ■ Ո .

. Л Ш {ա .ա ա ա ա է ի Ո պ ա տ վ ա ր , Բա րձր պ ա րի

( , յ « Л . ш Л ш ф , ա ^ տ ա ր ա կ Ա ր , 1 ե ր . Խ " Л А *

կպցոլցանում բերդը։ Իշխանը նայելով յուր շուրյը և տեսնելով и ф զորությունը, որ հավաքել Էր այնտեղ սպարապետը, ակամա ժըքգ ֊ тШд» Յուր այդտեղ գալը նա անմտություն համարեցէ

— Մի՜թե կարելի Է գաղտնիք վստահանալ մի մարդու կամ ա նձ ֊ նվիրությռւն պահանջել մի հոգևորականից, որ դողում Է յուր կյանքի վրա և յուր անձը այսպիսի ամրությունների մեշ Է խնամում էշնշաց նա ինքն իրան և առաջ անցավ հուսահատ սրտով։

Վեհափառը, սակայն, ընդունեց իշխանին սիրով ու օրհնությամբ, լ բազմեցնելով կողքին՝ յուր գոհությունն ու անսահման հիացումը հայտնեց այն քաջագործությանց համար, որ նա կատարել Էր միաի

նակ։_ Ես կամեցա ապացուցանել մեր իշխաններին ե քեզ, Վեհա­

փառ տեր, թե մեծ գործեր կատարելու համար հարկավոր չեն մհձ ուժեր, այլ միայն հաոտատուն կամք, թե հայրենիքը փրկելու համար չպետք Է սպասել հաշող հանգամանքների, ոչ Էլ իշխանների ձեռնտը- վությունը մուրալ, այլ պետք Է հուսալ միայն աստուծո և սեփական բազկի վրա և անձը նվիրելու չափ հայրենասիրություն ունենալէ

I Ես ապացուցեցի այդ կարծյաց ճշմարտությունը. այմմ ձեզ Է մնում հետևել իմ օրինակին, — նկատեց իշխանը, օգուտ քաղելով կաթողի­կոսի խոսքերիցէ

֊Ի ՜ ն չ պիտի անենք մենք, — հարցրեց կաթողիկոսը անհան-

դըստանալով։— Ձեզանից յուրաքանչյուրը պիտի կատարե յուր պարտքըէ— Այսի՜նքն։Իշխանը հայտնեց նրան մի քանի խոսքով Դվինը գրավելու հա­

մար ունեցած յուր դիտավորությունը, այլև Վեհափառի յուր աթոռը դաոնալու մասին ունեցած ցանկությունը։

— Դու կամենում ես Դվինը գ ր ա վ ե ՜ լ . . . ֊ զարմացած հարցրեք

Վեհափառը ։— Ա յո', և որքան կարելի Է՝ շուտ։— Եվ դու չե՜ս վախենում ամիրապետի բարկությունից, արա-

թական հզոր բանակներից է— Ո՜վ Է ամիրապետը, մենք մեր թագավորն ո ւ ն ի ձ ք , ֊ բա ցա ֊

Կանչեց, իշխանը եռանդով։ .. — Բաս, Դվինը նրա կալվածն Է, նա. տիրում.Է Ոստանի մեծ Հա -

- 3 3 * -

է

.ին , ճակատքը, Կոգովիաը, մինչև անգամ Ծաղկոտը նա համարում է Տուբա բերանի մասն, որին և տիրում է ամբողջապես,

֊Ե վ դրանք ո ւ ր ե մ ն , գարշելի հագարացու սեփականությո՚մ,

4Ь,.. — բարկացած հարցրեց իշխանը։— Առ այժմ այո , — պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց կաթողիկոսը հանգիստ

ձայնով։— Ո՛չ, հագար անգամ ոչ, — րացականչեց իշխանր . — Հայոց

Ь-կիրր հայերին է պատկանում, Դվինը Խոսրով թագավորի ձեռա- ե կ ա ն է. ճակաաքը, Կոգովիաը, Ծաղկոտը մեր արքայանիստ նա- հանգի գավառներն են. Տռւրուրերանը Մամիկոնյան տան սեփակա­նություն է. Հայաստանի ամեն մի գավառը մի հատռր պատմություն ,ւնի . ռ"վ կարող է այն ուրանալ, ղու որ հայ ազգի պատմություն ես գոում, ինչպե՞ս ես կարողանում այդ վկայությունը տալ գարշ արա-

ցոլ համար, Եթե այս րոպեին երևութանար այստեղ պատմաբան- Արիդ նախահայր Խորենացռւ ոգին, կկարողանայի՛ր արդյոք կրկնել

նքա առաջ այդ վկա յությունը..._ Ես ասացի «աո ա յժմ»...— Ո՛չ աո այժմ և ո՛չ առհապա... — ընդհատեց իշխանը. — արա-

բացին Արաբիայում պիտի իշխե և ոչ թե հայոց երկրռւմ,— Թո՛ղ այդպես լինի, ես չցանկացողը չեմ,— Այդպես կլինի, Վեհափառ տեր, եթե չես հապաղիլ խնդիրս

կատարելու։— Ի ^ չ խնդիր։— Մի վայրկյան առաջ հայտնեցի, դու պիտի վերադառնաս

քո աթոռը։— Դվի՛ն»

— Այ» '*_ Բայց ի՛նչ օգուտ ունի քեզ համար իմ վերադարձը, ես կռվող

Հ մ , ոչ էւ զորախումբ ունիմ, որով կարողանայի քեզ օգնել, Եթե « է մտադիր ես Դվինը գրավել և հ ռ յս ունիս քո զորության վրա, գ ր ա վ ի ՛ ր նրան, ազատի՛ր քաղաքը հագարացիներից, այն ժամա ակ եա կվերադառնամ իմ աթոռը' քո կյանքը լիաբերան օրհնելով,

— Կամենում ես անիծիր ինձ, միայն վերադարձիր այժմեն իսկ, քանի ոստիկանը բացակա է Դվինից և քանի իմ զորքերը չեն պա-

չաթել նրան« ( ՚ ,— Բայց ի՛նչ օգուտ ունի իմ վերադարձը, բացատրի ր Д О Д О * '*

—' 882 -

_ Բ ա օ ա տ ր ե մ ,< *

_ Այո՛,֊ Արդրք ԻԳուՐ Ժ “ տնցնիլ իմ գաղտնիքը հայտնելը, քանի գ *ւ

գտնվում ես այս բերդում։— Ո՛չ, ես իսկույն կհեռանամ, թե համոզվիմ, որ անհրաժեշտ է

ա յ դ ։

— Բարի, Օգուտն այն է, Վեհափառ տեր, որ ինձ այս միջոցում հարկավոր են Դվինում հավատարիմներ, Իմ մարդկանցից չեմ կարոզ ոչ „քին մտցնել այնտեղ. Բեշիրը նրանց մուտքը կարգելե, Մինչդեռ դու ազատորեն կարոզ ես աթոռը վերադառնալ և այղ, մինչև անգամ, կշոյե ոստիկանի ինքնասիրությունը, Քեզ հետ վերադարձող հոգե- վորականների հետ ես կմտցնեմ քաղաք իմ մի քանի հավատարիմ­

ներին,.,— Ոչ մի աշխարհականի թույլ չեն տալ անցնել Դվինի դռներով, —

ընդհատեց կաթողիկոսը,— Գիտեմ, բայց նրանք կմտնեն իբրև վեղարավորներ...֊ Աստվա՜ծ ի մ ... դու ուրեմն ոստիկանի սուրը կախում ես իմ

գլխ ի՛ն...-րա ցա կա նչեց ՛կաթողիկոսը երկյուղից այլագունելով,— Մի' վախենար, Վեհափառ հայր, ես թույլ չեմ տալ, որ ոստի­

կանը յուր սուրը մերկացնե, ո՛ւր մնաց թե կախն քո գլխին,

— Ի՛նչ պիտի անեն քո հավատարիմները,— Հարկավոր դեպքում խրամատ պիտի փորեն կաթողիկոսարա­

նի նկուղներից մինչև արտաքին պարիսպը։— Օ ՚ն և օ՜ն... չեմ կարող ես միանաI այդ խորհրդին, Նա, որ

հրամայեց մեզ՝ «տալ զաստուծույնն աստուծո», նույնը հրամայեց 4 կայսերն տալ կայսեր»... - խոսեց կաթողիկոսը վճռական ձայնով,

— Ո՛վ է քո կ ա յ ս ր ը , — հարցրեց իշխանը բարկությունից զո­

ղալով։Վ ե հ ա փ ա ռ ը չ պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց , . -

— Դու մի թագավոր ունիս, որին և պարտավոր ես հ արգել, գա Աշոտ-Երկաթն է,-.շա րունա կեց իշխանը, - Հագարացին իրավունք չունի այս երկրի վրա- նա մի հափշտակիչ, մի ավազակ Հ ։-Ա յ*ո ր տ ի ր ա պ ե տ է ա ն վ ա ն ո ւ մ ն ր ա ն . մ ի դ ա վ ա ճ ա ն է, ի ս կ դ ա վ ա ճ ա ն ի ն

ի ր ա վ ո ւ ն ք ո ւ ն ի մ ե ռ ց ն ե { ա ռ ա ջ ի ն զ ի ն վ ո ր ը , ա ռ ա ն ց ա ր դ ա ր ո ւ թ յ ա *

դ ե մ մ հ զ ա ն չ ե լ ո ւ ։ , . , ,—'9 8 3 —

և

֊ Ե. -* ~ ի * ս է - ՛էի- ( - М - 1 А 7 *ք > "*1 .

ц . . < է» Հ ^ . . ք ֊ V ֊ Аь гя'* • ч - Н » " ' *■ А“—.թ ա ն աոս»քւ Ի՜ք՛; **<»*■» А " г ‘

_ УА' « , * , » , - л « - 1 1 & М * " V * ‘ ՚ ՚

« р . Ч ‘ Г “ 1 ֊Л ^ " * * * Ч “ ” й “ ‘ “ Т ' ք К / ԼԼ իր, Ц -թէ „վ է լի , Н г! « "աակ ոչնչանալ,**

Իշխանի խիստ Լեզուն փոխանակ Վ եհա փ ա ռի բա րութ յունը գըր-^

դ բ ո ե լ ո ւ , ը ն դ հ ա կ ա ռ ա կ ը , ճ ն շ ո ւ մ , մ ե ղ մ ա ց ն ո ւ մ Էբ բա * ն ո ւ մ է ր , ո ր ա յ դ մ ա ր մ ն ա ց յ ա լ ե ռ ա ն դ ը խ ո ս ո ւ մ է ր ո չ Р Հ * ' ա *

Հ ա յ ր ե ն ի ք ի օ գ տ ի ն . ի ն չ ^ ս ո ւ ր ե մ ն զ ա յ ր ա ն ա ր ն ր ա դ ե մ . Չ է ■ /*

ի ն ք ն է լ պ ա կ ա ս չ է Ր ս ի ր ո ւ մ ա յ դ հ ա յ ր ե ն ի ք ն . ւ % ր ա ա զ ա ա ո ւ թ յ ս ւ կ .

ո ա յ ո ի ՞ ն չ ա ն ե ր , ո ր ա ս տ վ ա ծ չ է ր տ վ ե լ ի ր ա ն Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ո ւ ս ի ր -

ա ը Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ո ւ հ ո դ ի ն , ն ա վ ա խ ե ն ո ւ մ է ր

ձ փ ո ւ մ էը արարական սըեըից... Կկամենար, ա յ* , ծառայել * * Հ թյան գործին. կկամենար, մինչև անգամ, զոհվել... բայց չէր կարող,

բնությունը զրկեչ էր նրան այդ ք ա ^ւթ յո ւն ի ց ։ վեհայ ,ա.- Ղևոնդյանց հետ դ ա սվ ի լ ա ս ա ցի ր , ֊խ ո ս ե լ սկսավ Վ փ

ոը>֊ կցանկանայի, այո, արժանանալ այգ փառքին, րայց մի թ

կարող եմ։ ք_ Կամենաս;' կարենաչ է։ Եվ հարմար առիթը, ահա հրավէ-

բում է քեզ, Քա՛շ եղիր, արհամարհի՛Ր անցավոր կյանքը. այն՝ ինչ որ քարոզում ես աշակերտներիդ, к քո հիշատակը եկող

ս ե ր ո ւ ն դ ն ե ր ը կ օ ր հ ն ե ն . . .

- Ի՞նչ պիտի Լինի իմ գործը Դ վ ի ն ո ւ մ , ֊ հարցրեց Վեհափառը _ Պիտի հովանավորես այն մարդկանց, որոնք քո հոգևոր ծ ա ֊

«աների անունով կապրեն կաթողիկոսարանում։ Տերեկը նրանք պի­

տի քնեն, իսկ գիշերը գործեն։_ իսկ եթե մատնիչները մևզ խանգարե՞ն։- Աչն ժամանակ Դ լ՚աձի մարդկան, ՏաՏ Հ ա * ք « »

թ վ. ւ մ , Ա , * , 1 “ »

* - Ծանր պայման է ա յդ ,.. . . . . «. „.„Լ_ մտ նե՛լը ։ Կա՞ միթե ավիլխ դ յո ւթ ի և "իրելխ բ ա * քա

Հայրենյաց համար մ ե ռ ն ե լ։— Քաշի և հայրենասերի համար, այո, դյուրին է, ?■»>»•••

— Դու քաջ չես, Վեհափաո պեր, այգ գիտեմ., բայց Հայրենասեբ

ես, այգ չես ուրանալ։ , а_ թ „ ’ղ կատարվի քո կ ա կ ը , սիրեԼի իշխան, եթե աստված

մահ է որոշել ինձ համար, կընդունեմ նրան հոժարությամբ, Մար- աիրոսների կարգը չեն դասիլ ինձ, դիտեմ, բայց անեծքը գոնե չի մոաենալ իմ շիբմին, — խոսեց Վևհափաոը վճռական եղանակով։

_ Աստուծով ազատ կմնաս փորձությունից, Վեհափառ տեր. ոախտն արդեն ծիծաղում է մեզ, անկարելի է, որ այս վերչին ձեռ- նարկությունը ևս չհաղողե նա մեզ, - հուսագրեց իշխանը կաթս,

ղիկոսին։— Տեսնենք, գուցե աստված լսե արդարների աղոթքը։ իշխանը վեր կացավ տեղից, համբուրեց Վեհափառի աչը, к

շնորհակալություն անեչով նրան յուր խնդիրը չմերժելու համար, հարցրեց, թե ե՞րբ կհաճի մեկնել Բագարանից,

— Նույնիսկ վաղը, եթե անհրաժեշտ է շաապեր - պատասխա­

նեց կ աթողիկոսը։— Այո՛, անհրաժեշտ է. յուրաքանչյուր ավուր կորուստը ան­

փոխարինելի վնաս կարող է բեր ել մեզ։— Ուրեմն մի կամ եյմլու օրից, եթե սպարապետը չի ստիպիլ

ինձ ուշանար— Սպարապե՞տը... Այո՛, ես մոռացա։ Այս գաղտնիքների մա­

սին, Վեհափաո տեր, չպիտի հայտնես նրան ոչինչ։— Ի՞նչ պատճառ բերեմ ուրեմն Բագարանից հեռանալուս համաբՀ— Ես արդեն պատճառը հայտնեցի նրան։ Դու գնում ես Դվին

կաթողիկոսարանը ոստիկանի հափշտակությունից ազատեր, հա.

մաթ էՎեհափառը բավարար գտավ այդ առարկությունը և պայման

գրավ իշխանի հետ՝ ելնել Բագարանից երրորդ օրը, Իսկ մինչև այն իշխանը պիտի պատրաստեր յուր մարդիկը, որոնք կմիանային կա թողիկոսի հետևորդներին Ծննդոց անտառում ե նրանց հետ միասին

կուղևորվեին Դվին։Նույն օրը ևեթ հրաժեշտ տվավ Մարզպետունին Աշոտ սպա բ ա ֊

պետին և յուր թիկնապահների հետ ուզղվեցավ դեպի Գեղա լեոնեբը։

р

ԵՐԵՔ ԿԵՏԻ ՎՐԱ

Հազիվ Մարզպետունի իշխանը հեռացավ Բագարանից, և ահա ապ՛ա բա պետը դիմեց միջնաբերդ, նրա գալստյան բուն պատճառը կաթողիկոսից իմանալու։ Բայց որովհետև համոզված էր, թե վեր- ջինս նույնպես կարող է ծածկել այդ իրանից, ուստի որոշեց դիմել

խո րա մանկության։— Իշխանի մտադրությանը ես չեմ համակրում, — ասաց նա

կաթողիկոսին, առանց որոշակի հարցեր անելու, — դու պիտի զգու- Հան աս այդ մարդուն գոՐ*^իք դառնալուց։

_ Ի՞նչ, նրա մտադրությունն արդեն հայտնի է քեզ,— միամտա-0ար Հարցրեց կաթողիկոսը։

— Ինչպե՛ս չէ. սկզբում նա ծածկեց ինձանից. րայց երբ քո էոտից վերադարձավ, ես ստիպեցի նրան և նա յուր ծրագիրը բացավ

ֆ է առաջ։— Մի՞թե.,, Բայց նա ինձ զգուշացնում էր..._ Ինձ ոչինչ չհայտնել, այնպես չէ ',-հ ա ր ց ր ե ց սպարապետը'

խորամանկ ժպիտով։. Կաթողիկոսը մի տարակուսական հայացք ձգեց սպարապետի

վյ,ա և լռեց, նա չգիտեր ի՛նչ պատասխանել։— Մի' ծածկիր ոչինչ, Վեհափառ տեր. նա արդեն ամեն ինչինձ

խոստովանեց, Միայն չկարծես, թե իմ արքայական ճաշը կամ ազ- %իվ գինիները նրա սիրտը բացին, ո՛չ. ես նրան խոստացա իմ զորա- գնդերն ուղարկեք յուր օգնությա ն... Նրա վերջին մտադրությունըկարոտ է աջակցության։

— Ինչպե՛ս, դու խոստացա՞ր, և այդ խոստմունքը կկատա­կե ՛ս ... — հարցրեց կաթողիկոսը անհանգիստ ուրախությամբէ

֊ Անշուշտ, ընդհանուր հայրենիքի շահը այդ Է պահանջումէ ' — Կեցցես, մեծափառ տե՛ր, այդպիսով դու կազատես քո կա-թսղիկոսին անարգ գործ կատարելուց< Չէ՛ որ երկու տարի առաջ Դվինը միասին գրավեցիք, այժմ էլ կարող ն ^ ն ^ Փ ^ Խ Վ գ ր ա վ ե լ*

— Անարդ գո՞րծ.». Այո՛, գ *ւ չպիտի կա *ա >քե ս,Հ» ա^գ թո 41

շեմ տա լ։, . ՝- 9М -

__ Ես կսքքչօթեմ՞ք?*՝ էէխՀխանք, համար, կաղաչեմ աստծուն, որնա անպարտելի կացուցանե ձեր բանակը, բայց կաթողիկոսարանի էեջ դավադրություն սարքել անկարող եմ...

— Միթե իշխանը քե՞ղ հանձնեց այդ գործը։_ Այո՛. « Դու հովանավորիր, ասում Է, այն մարդկանց, որոնք

հոգևորականի հագուստով ծպտյաւ կապրեն կաթողիկոսարանում ե նրա նկուղներից խրամատ կփորեն մինչև արտաքին պարիսպը■■■»>

Աիթե կարելի՞ Է։Ս պ ա ր ա պ ե տ ն ի մ ա ց ա վ ա ր դ ե ն ի ն չ ո ր պ ե տ ք Է ր . մ ի ն ե ր ք ի ն ո ւ ր ա ­

խ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ր ա Է ո ւ թ յ ո ւ ն ը տ ո գ ո ր ե ց ։

— Ո՛չ, այդ անարդ գործին չպիտի մասնակցես դու։ Ես թհւյչ չեմ տալ, որ հայոց կաթողիկոսը դավադիր հռչակվի աշխարհում, իմ բազուկը դեռ զորավոր Է և նա կղործե քո փոխարեն։ Ես կմիացնեմ իմ գնդերը իշխանի զորքերի հետ, և մենք Դվինը կգրավենք բռնիուժով, այդպես Էլ ես ասացի նրան։

Կաթողիկոսը, որ արդեն այդպիսի մի առիթ Էր որոնում խոստա­ցած վտանգավոր քայլից ետ կանգնելու, ուրախությունից իրան կորցրեց և Գևորգ իշխանի յուր հետ ունեցած բոլոր խոսակցությունըմ ա ն ր ա մ ա ս ն պ ա տ մ ե ց ս պ ա ր ա պ ե տ ի ն ։

Վերջինս կրկին և կրկին միամտացնելով Վեհափառին, վերա­դարձավ յուր ապարանքը գոհ սրտով։

«Ոչ, ա յդ չի հաջողիլ քեզ, Մարզպետունի ի շխ ա ն ,- սկսավ խոսե,ինքն իրեն սպարապետր, ճեմելով յուր գեղազարդ դահլիճի մեջ,—— Դու կամենում ես արդեն մեռած և Սևանում թաղված թագավորին

Հ ա ր ո ւ թ յ ո ւ ն տալ. կամենում ես նորեն աթոռի վրա բազմեցնել նրան.բայց այդ թույլ չի տալ քեզ օրինավոր թագավորը։ Եթե հայ ժողո­վուրդը խաղաղություն Է կամենում, թոզ նա ինձ խոնարհի և իմ բազկին ապավինե։ Աշոտ Սմբատյանը չի կարոզ փրկել նրան, եր,* կոտ Շապուհյանը այդ չի կամենում... Այո՛, ես եմ հայոց գ*հի պայազատը, ինձ են խոնարհում ոստանիկ զորքերը, սեպուհների գունդը, դրանիկ վաշտերը... Եթե Աշոտ-Երկաթը թագավոր Է, ին­չո՛ւ Է Ս և ա ն ո ւ մ ճգնում, Ինչո՞ւ չէ յուր թշնամիները հալածում, Եվ գոլ կամենում ես իմ փառքը կապտել և տալ ճգնավորի՞ն, Չէ՛, Բ ^ ե՜ կամ, ա յգ նվաստությունր կրելու համար չ&քք ՀԽքեք ՈՀ է լ դրա համար ենք այս հա»ակն առե լ ք պատերազմներում֊ ծ*ր*ս~ ցել, թագ ու գավազան ձեռք բերել... այո՛, մեր թագը խուցերում չի

- Ш -22 Գևու*գ Մարգս̂ տունի

ձածկվիչ* նակփայլե աշխաըԳ աոաջ օրինավոր թագավորի գործըա մ ե ն ք ը կտեսնեն, թ մ բ յ ո ւ ն ն ե ր ը կ ա ր ձ ա ն ա գ ր ե ն . ^ .

Այգ մ տ ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ո վ ոգևորված նա մտավ առանձնարան կանչեց գպրին և նրանից մագաղաթ ու մելան սաանալով նստեց ե սկսավ գրել մի նամակ, Ըստ երևույթին գաղտնի հաղորդագրու. թյուն էը այգ, որովհետև դպրին չհանձնեց գ ր կ ո ւ.ր ա ց ի այղ, նա չպիտի ուղղեր այն որևէ մի Հայի, ըսա որում գրում էր արաբերենք

Ավարտելով ( հ լ ր գործը, նա ա ր ք ա յ ա կ ա ն կնիքը գրավ ստորա- գրուՈյան փոխաՐեն, Փակեց և տվավ գպըին կնքելու, Ապա կան. լելով յուր հավատարիմ քաջերից մեկին, հանձնեց նամակը նրան պատվիրեց մինչև երեք օրը հասցնել պատկանելույն։

^Ս ինչև երեք օրը, տեր, դժվար է <” “ նե1 Ա զ ա տ ա կ ա ն ,-

“ “ “‘Լ 7 Ւկ Ր կ կ „ - 4 ^ - *

“ЧХ " С ' 1 " Г “ « * + ւ - ն^ և ^

գ է աց։

ԱՈ ս ,ք » լկ ա , ձ . ,ի - г и и - ь յ , յ .ա ա ,* - ‘ Л Ь « Гկ ա „ ւ ,ա 1 ԷՐ ,է .լե ՏիԿ ե,,ՎանԴա կ է „ ն , 4 . Ա խ ^ ա կ

Լ „ ֊ Էր « « , (ր * 7 Т ‘ Հ .Լ . , . ~ Խ - է - * ' ™ *Ր “ 4 ^ էր Ь" • > № ե ր ^ խ Ւ ա Փ կ Ր ՛ 1 - րերհտ Ի Վ Կ էԻձ Կ“ 'ւ 4 Հ Ր - “ ‘ Г '\ո ւ կ ա ղ ա մ ա խ ն ե ր , ո ր ո ն ց կ ա տ ա ր ն ե ր ը ծ ր ա ր ո ւ մ Է ի ն ա պ Ր ի I

Ց ե ր ե կ ը ն ր ա ն ք ա ր գ ե լ ո ւ մ Է ի ն ա ր և ի ճ ա ռ ա գ ա յ թ ն ե ր ը , ի ս կ գ ի 1 Р

ս տ ե ղ ծ ո ւ մ անթափանցելի խավար, Չկային այդտեղ անցքեր ո զ ի

Ա ր ծ ա ռ ե ր ն ա մ ե ն տ ե գ ա ճ ե լ Է ի ն վ ա յ ր ե ն ի դ ր ո ւ թ յ ա մ ր և ի ր ա ն ց

ս ա վ ե ր ա պ ա ա ո ւ ա ն հ ե թ ե թ ր ո ւ ն ե ր ո վ վ ա ղ ե մ ի ճ ա ն ա պ ա ր Ր Ը

Դա հիշատակա;, արժանի Ծննգոց անտառն Էր, Երվանդ Р Ш^ վարի յոնկած որսարանը, Թեպետ արքայաշեն պատվարներ! չէի պահպ ա նում այլևս նրա սահմանները, բա յց անաաոն աճել, ղ

ր ա ^ էր, ֊վ կ ո գ ձեռքերը չէին կարող այլևս / Д .փ -ժսգոփած Կ ^ ե ր ի *եր*ւձգներէ բազմացել, լցրել էին /

Երկրի անա-սքահով դրությունը, միմյանց հաջորդող խռովություն­ները ե ներքին ու արտաքին ընդհարումն երր ցամաքեցրել էին իշ­խանների սբւոում զվարճասիրության աղբյուրը. Հազիվ երբեմն չինական որսորդի նետը անհանգստացնում էր այդ անտառի խա­ղաղակյաց բնակիչներին կամ այդտեղ թաքչող դասալիք մի զին­վորի գեղարդը պատահմամբ տապալում յուր աոջևից փախչող էրեին, Ուրիշ զվարճասերներ չէին այցելում այդ անտառը, որով­Հետև վաղուց նա դարձել էր հագարացի ավազակների բուն, Այգ- աեզ նրանք թաքչում էին՝ թե' անցորդներ կողոպտելու և թ ե ' հե- աամուտ զորքերից փախուստ տալու համար։

Բայց մի քանի օր էր ինչ այդ հրոսախմբերը անհետացել էին Ծննդոց անտառից կամ գուցե, նրա խորքերը քաշվել։ Այդ ավազակ­ների տաղավարներում բնակվում էին այժմ մի խումբ հայ զինվոր­ներ, որոնք տիրել էին այդ ծածկարաններին բռնությամբ, հալածե­

լով այգտեղի նախկին բնակիչներին ու նրանց մի մասը կոտորելով, Զինվորներից ոմանք զբաղվում էին այդտեղից որսորդությամբ, որպեսզի դրանով կերակրեն իրանց և ընկերներին, իսկ ոմանք պահ­պանություն էին անում անտառի մուտքի մոտ և այդտեղից դիտում Դվնո դաշտը տանող ճանապարհները։

Դրանք Մարզպետունու մարդիկն էին, որոնք սպասում էին այդ­տեղ կաթողիկոսի գալստյան, որպեսզի նրա հետևողների հետ միա­նալով[' դիմեն դեպի Դվին։

Բայց օրերր հաջորդում էին միմյանց և կաթողիկոսը չէր երե- վոլմ, Զինվորները իրանց ձանձրույթը փարատելու համար պարա­պում էին երբեմն զինվորական մրցությամբ և երբեմն իրանց կա- տարելիք գործի վերաբերմամբ փորձեր էին անում, Նրանք փորում էին խրամատներ, կապում էին ստորերկրյա կամարներ կամ ներք­

նուղիով ռազմամթերք փոխադրելու վարժություններ էին անում, Գրանցիս էլ ձանձրանալով՝ ստեղծում էին զվարճալի խաղեր, հագ­նում էին իրանց հետ բերած վարդապետական սքեմները, ծած­կում էին խույրեր և վեղարներ և այդպիսով ստեղծում վարդապետ­ների մի խումբ, որ տարօրինակ պատկեր էր ներկայացնում մենավոր

անտառի մեչ։Եվ սակա-յՆ այդպիսով շաբաթը լրացավ, րաչց Բագարանից լուր

}եկ*վ իրանց,

Զինվորներից ոմանք ցանկություն հայտնեցին Ուղարկել Բ” Գ“ ֊ բան իրանցից մեկին և կաթողիկոսի ուշանալու պատճառն իմա ալ Հ ց մ յ ո ւ ս ն ե ր ն արգելք եղան, հայտնելով, թ \Ի ւի ա ն ը Հ մ ա յ ե լ է իրանց ս ^ ս ե լ ուրեմն և պիաի սպասեն, որպեսզի որևէ սխալ ք այլ անելով1 իշխանի դիտավորությունները Հա ն գա ր ։

Բայց որտե՞ղ ԷՐ այգ միջոցին ինքը, Մարզպետունին,Նա գտնվում է ր Ե ր ա զ գ ա վ , ր ս ո ւ մ , Արաս ա ր ք ա ե ղ բ ո ր մոտ։ ԳԱ.

նի գրավելու մասին հարկ եղած որոշումն անելուց և ախ ակ պ ա տ ր ա ս տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը տեսնելուց հետո, ն ա դիմել էր Ա բա սի, նախ' թագավորի հետ նրան հաշտեցնելու և ապա այդ քաջը աք ռուՍաւնո ձեռք բերելու յուր մտադրյալ գործի համար։

Ա,ш .ъ ա ո յա յա նա կ „ ч , . ^ էք <»4> Ч : ս յ ր ա թա գա վրիկա.....ապարանքում> Յուր Կղբոր Ч 1" '™ <' » ՛ ’Լ . Հ ամուր կ ա զ մ ի կ ո վ է , մանավան,, ա ,դ կ ի կ Հ Կ " Վ Հտղամարդ էր, Բ-եպետ տարիքով ավելի փոքր էր քա թագավոր , րայց նորից ավելի խոհեմ և շրջահայաց էր։ Բացի այգ, >ա ավ ի պարկեշտ և բարոյասեր էր, քան Աշոտր. և հե ց ա յդ պատ ա Հրտմտած Էր եղբոր դեմ, որ նա առաքինի հորից ժառանգած գահի պատիվն արատավորել էր յուր ապօրինի ընթացքով։ ^

Ա ր ռ ա ե ղ բ ո ր ա յդ ս ր ա մ տ ո ւ թ յո ւ ն ի ց օգուտ քաղեցին յուր

նակին նրա աներ ափխազաց իշխանր Լ հորեղբայրե միագրին նրան իրենց հետ՝ թագավորին դավով գահընկ ց ա ք համար Ա յգ դավադրությունը, ինչպես յուր տեղը իմացանք, ան հաջող անցավ, Թագավորը չկամենալով եղբորից վրեժ առնել ափ ֊ խաղաց Գուրգենի երկիրն ավերեց, որով Աբասին ավ Լ̂ ՐԼ Ապա երր յուր սուրն Աշոտ բռնակալի վրա դ ա ր ձ ո ւ ց , սա կե,I * " * ՛ ' բար հաշտվեց նրա հետ, արքաեղբայրը, սակայն չմոտ ցավ թ դա մորին, ոչ էլ հաշտվելու փորձ արավ, որովհետև յուր ք " ” * ! " պատճառը բոլորովին տարրեր էր Գուրգեն-Ափխազի և կ ո տ րռնա ֊ կտլի ունեցած պատճառներից. նա անգործ նստել էր Լս ձ և այլևս ոչինչի չէր խառնվում։ նա, մինչև անգամ, մերժեց Մարզպետունու խնդիրը, երր վերջինս մի քանի ամիս առաջ կ խ ն դ ր ե լ իրան-միանալ գաշնակցել „ ա ն կ ^ ո դ Ի ո ն ն ե ր ի « ա ։

Եվ այժմ, երբ նա նորեն մտավ Երազգավորս Աբասին յ Ր Հբոր հետ հաշտեցնելու դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա մ բ , մտածում էր,՚ ք

կարող պիտի լինի դարձյալ^-440 —

ներշնչում էին իրաֆ, յ»ւր վե/զին հաղթությունները։ Դրանք, իրա­վունք էին տալիս նրան ավելի ազատ խոսելու և այԳ էշխանքսպհտ֊ ներից պահանջներ անելու։ Այգ վստահությամբ նա դիմեց կա թո ղ ի ֊ էիսին և այդ վստահությամբ Էլ մտավ,Երազգավորս։ Բայց այս ան­գամ, երբ նա ներկայացավ Աբասին' բոլորովին կերպարանափոխ գտավ նրան։ Նա ոչ միայն ընդունեց իշխանի առաջարկությունը՝ թագավորի հետ հաշտվելու, այլև հպյտնեց, թե պատրաստ Է /ուր զորքերը նրա հրամանատարության հանձնելու,

_ Քո կատարած գոււծելւն ամաչացրին ինձ, — ասաց նա իշխա­ն ի ն անկեղծորեն։— երբ ես իմացա, թե դու Ուրծաձորում հարձակ­վել ես Բեշիրի զորաց դեմ միայն քսան հոգով, և նույն հարձակումը կրկնել ես Գեղա ամրոցի մոտ և երկու անգամ Էլ հաղթություն տա­րել, այն օրից արդեն ուխտեցի միանալ քեզ հետ, կստ եղ, Երազգա-

վորսում ես ունիմ բարեկարգ բանակ, առաջնորդիր նրան, ուր որ ցանկալի Է քեզ, Իսկ թ ա գ ա վ ո ր ի ն ես կպարզեմ իմ աջը անկեղծ հաշ­տությամբ և կընդունեմ նրան այստեղ արժանավայել փառքով. Հար- ցըն այն Է, թե կելնե" նա Սևանից թե ոչ,— ավելացրեց արքաեղ-

րայրը։— Եթե նա իմանա, թե ղէ,ւ հաշտության ձեռք ես պարզում

իրան, նա ուրախությամբ յուր աթոռանիստը կդառնա,֊ Այո, ես հաշտվում եմ նրա հետ, ես ներում եմ նրան յուր թ ո ւ ֊

լությունները, որոնք ներելի չէին իբրև թագավորի.. . Այո’ , ներում եմ. բայց վախենում եմ, թե նա համառի յուր որոշման մեջ, չվեր ա ֊ դառնա Երազգավորս, Իսկ ես սրտանց կամենում եմ տեսնել նրան նորեն յուր աթոռի վրա. . . իսկ թագուհին շատ վիշտ է կրեի պետք է նրան սփոփել.. .

Մարզպետունին զարմացավ' տեսնելով Աբասի խոսքերի մեջ այսքան մեղմություն ու գորով. Ի՜նչ էր պատահել արդյոք. մի թե զղջացել էր նա եղբոր դեմ ունեցած գժտության համար, թե ա ն ե ֊ րոջ հետ գործած դավաճանության հիշատակը տանջում էր նրա

խիղճը,— Ես կեբթա մ թագավորի մոտ, կխնդրեմ նրան իմ և քո կ ո ղ ֊

մից, — ասաց Մարզպետունին.— հույս ունիմ, թե նակհարգե մեր

խնդիրը,— Ես նույնպես կընկերանամ ք ե զ ,—ասաց 1կասը* ,,

_ а41 -

— Դո՛ւ, մեծափառ տ եբ,— հարցրեց Մարզպետունին բոլորո-

վին զարմացած։— Այո՛, ե՛ս. մի՞թե տարօրինակ է թվում քեզ իմ ցա նկությունդ— Ո՛չ թե տարօրինակ, այլ ընդհակառակը, շատ բնական. . .

միայն թե չգիտեմ ինչո՛ւ հանկարծ այսպես. . .

֊ Ի՛նչ,— Փափկացավ քո սիրտը, որին ես այնքան անողոք էի գանում

միշտ*__Իշխա՜ն, հարազատ եղբորը դժվար է մոռանալ։— Իսկ ես ավելին կասեմ, անկարելի է մոռանալ.. .

_ Այո՛, թագավորն ինձ ինքնագիր նամակ է գրել----- ընդ­հատեց Աբասը' աչքերը տխրությամբ դետնին հառելով,

— Նամա՛կ,— հարցրեց իշխանը զարմանալով։— Այո՛, տխուր նամակ. մեծ ցավ պատճաոեց նա ինձ յուբ այգ

գրությամբ։— Ի՞նչ է գրել, ինչո՛ւ է ցավ պատճառել,— հետաքրքրությամբ

հարցրեց իշխան Մարզպետունին։__ \յա հիվանդ էէ— Հիվա՞նդ* ինչո ւ։_ ՉԷ" որ Բեշիրի հետ ունեցած կռվում վիրավորված Է եգեր— Մի՛թե, այդ ես չգիտեի, — հարեց իշխանը վախենալով։-Г Այո՛, վիրավորվել Է թունավոր նետով, վիրաբույժը, ասում են,

Հուսահատված Է արդեն։— 0 այ դ մի դժբախտություն Է,— րացականչեց իշխանը---

_ անկարելի Է ուրեմն թողնել նրան Սևանում, շտապենք բերել

այստեղ։— Վաղը ևեթ կարող ենք ճանապարհվել։— Իսկ թագավորի նամակը չէի՛ր հաճիլ տալ ինձ կարդալու,—

ակնածությամբ հարցրեց իշխանը։__ Դու արքայական տան հավատարիմն ես, ի նչ պիտի ունե­

նանք մենք քեզանից ծ ա ծո ւկ ,- պատասխանեց Աբասը վստահո­

րեն__ ահա՛ նամակը, կարդա'։Այս ասեէով նա մոտեցավ պահարանին և հաներվ այնտեղից ար­

քայի գրությունը, տվավ իշխանին կարդա րւ։Նամակը հետևյալն էր»

— 343 V-

« Հ ա յ ո $ Ա շ է է է ո ֊ ա պ ա բ ա խ ւ հ թ ա գ ա վ ո ր ի ց յ ո է ր մ ի ր ե ց յ ա ՜ լ ե ղ բ ո ր

Ա ր ա ս ա ր ք ա յ ո ր դ ո ւ ն

/ I ղ ջ հ ւ յ ն ։

Ն ա խ ա խ ն ա մ ո ւ թ յ ա ն աջը, ս ի բ ե ց յ ա լ ե ղ բ ա յ ր , ծ ա ն ր ա ց ա վ ա ր ֊

դ ե ն ի ն ձ վ ր ա ։ Ի մ գ ո ր ծ ա ծ հ ա ն ց ա ն ք ն ե ր ի հ ա մ ա ր ն ա պ ա ա ժ ե ց ի ն ձ

չ ա ր ա չ ա ր ։ Ե ս տ ե ս ա ի մ ե ր կ ր ի ա վ ե ր ո ւ մ ը , տ ե ս ա ս ի ր ե ց յ ա լ ս ե ր ե ս ­

դ ա ր ձ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , տ ե ս ա ի մ թ ա գ ի ն ս ե մ ա ն ա լ ը ։

Ա ր ժ ա ն ի ' Է ի ե ս այդ ա մ ե ն ի ն թ ե ո չ , չ գ ի տ ե մ , մ ի ա յ ն գ ի տ ե մ , ո ր

ն ա խ ա խ ն ա մ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ա ն ա ր դ ա ր ո չ ի ն չ չ է տ ն օ ր ի ն ո ւ մ ։ Պ ի տ ի խ ո ն ա ր -

հ ի մ ո ւ ր ե մ ն ն ր ա ս ո ւ ր բ կ ա մ ք ի ա ռ ա ջ և օ ր հ ն ե մ ն ր ա ա ն ո ւ ն ը գ ո ն ե ա յ ն

մ խ ի թ ա ր ո ւ թ յ ա ն հ ա մ ա ր , ո ր ն ա տ վ ա վ ի ն ձ ի մ տ ա ն ջ ա ն ք ն ե ր ի մ ե ջ ,

Դ ա ա յ ն ա ն ե ր կ յ ա ն հ ո ւ յ ս ն է , թ ե քիչ ժ ա մ ա ն ա կ ի ց ե տ պ ի տ ի բ ա ֊

ժ ա ն վ ի մ ա շ խ ա ր հ ի ց և դ ա դ ա ր ե մ ա յ լ և ս տ ա ն ջ վ ե լ ո ւ ց ։

Բ ե շ ի ր ի դ ե մ մ ղ ա ծ ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ո ւ մ մ ա հ է ի ո ր ո ն ո ւ մ ե ս , բ ա յ ց

մ ի ա յ ն վ ե ր ք ս տ ա ց ա . և ա յ ն ա յ ն պ ի ս ի ն , ո ր ե ր կ ա ր ի ն ձ տ ա ն ջ ե ր և

հ ա ն ց ա ն ք ն ե ր ս հ ի շ ե ց ն ե ր վ ՝ կ ե ղ ե ք ե ր ի մ հ ո գ ի ն , Ա ն շ ո ւ շ տ ա յ ս է լ ա ս ֊

տ ո ւ ծ ո տ ն օ ր ի ն ո ւ թ յ ո ւ ն ն է ր . օ ր հ ն ո ւ մ ե մ ն ր ա կ ա մ ք ը ։ Բ ա յ ց ո ր ո վ հ ե տ և

վ ի ր ա բ ո ւ յ ժ ս հ ո ւ ս ա հ ա տ ա ծ է ա ր դ ե ն , և գ ո ւ շ ա կ ո ւ մ է , թ ե շ ո ւ տ ո վ

պ ի տ ի մ ե ո ն ի մ , ո ւ ս տ ի շ տ ա պ ո ւ մ ե մ դ ի մ ե լ ք ե զ , ս ի բ ե ց յ ա լ հ ա ր ա զ ա տ ,

և խ ն դ ր ե լ , ո ր փ ո ւ թ ա ս ք ո հ ա շ տ ո ւ թ յ ա ն հ ա մ բ ո ւ յ ր ն ի ն ձ բ ե ր ե լ ո ւ ։

Ե ս ո ր ո շ ե լ ե մ մ ե ռ ն ե լ Ս և ա ն ո ւ մ . ի մ մ ա ր մ ի ն ը , հ ա ր կ ա վ , կ տ ա ն ե ք Բ ա ֊

դ ա ր ա ն ի մ հ ա ր ց դ ա մ բ ա ր ա ն ո ւ մ ա մ փ ո փ ե լ ո ւ , բ ա յ ց հ ո գ ի ս պ ի տ ի

ա վ ա ն դ ե մ ա յ ս ա պ ա շ խ ա ր ա ն ա ց վ ա յ ր ո ւ մ , ա յ դ կ ա ր ի ց ա ն կ ա լ ի է ի ն ձ ։

Ո ւ ր ե մ ն լ ս ի ր ի մ վ ե ր ջ ի ն խ ն դ ի ր ը և կ ա տ ա ր ի ՛ ր ն ր ա ն ,

Ե ս մ ե ռ ն ո ւ մ ե մ ա ն զ ա վ ա կ , դ ո ւ ե ս մ ն ո ւ մ պ ա յ ա զ ա տ ի մ թ ա գ ի

և գ ա հ ի , ո ր ո ն ց և պ ի տ ի ժ ա ռ ա ն գ ե ս ի ր ա վ ա մ բ ։ Բ ա յ ց կ ա մ ե ն ո ւ մ ե մ ,

ո ր դ ո ւ տ ի ր ա ն ա ս ն ր ա ն ց ո չ ի բ ր և ի մ հ ա կ ա ռ ա կ ո ր դ , ա յ լ ի բ ր և ե ղ բ ա յ ր

Բ ե ՛ ր ի ն ձ ո ւ ր ե մ ն ք ո հ ա շ տ ո ւ թ յ ա ն հ ա մ բ ո ւ յ ր ը և դ ր ա փ ո խ ա ր ե ն ս տ ա ­

ց ի ր ի ն ձ ա ն ի ց ք ո օ ր ի ն ա կ ա ն ժ ա ռ ա ն գ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ։ Ն ր ա հ ե տ մ ի ա ս ի ն ե ս

կ ա մ ե ն ո ւ մ ե մ հ ա ն ձ ն ե լ ք ո ձ ե ռ ը մ ի ա վ ա ն դ , ո ր ի պ ա հ պ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը

կ ա ր ո ղ ե մ վ ս տ ա հ ե լ մ ի ա յ ն ք ե զ , ի բ ր և ի մ մ ի ա կ հ ա ր ա զ ա տ ի ն » ,

Վ ե ր ջ ի ն խ ո ս ք ե ր ն ա վ ա ր տ ե լ ո ւ ց ե ս , ի շ խ ա ն ն ա ն հ ա մ բ ե ր ո ւ թ յ ա մ բ

հ ա ր ց ր ե ց .

— ե ՞ բ բ ս ա ա ց ա ր ա յ ս ն ա մ ա կ ը , տ ե ր ։

— Ե ր ե ք օ ր ա ռ ա ջ , — պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց Ա բ ա ս ը ։

_Ե վ մ ի ն չ և այս ր ո պ ե ն կ ա ր ո ղ ա ց ա ր հ ա մ բ ե ր ե լ ։

_ Համբերեցի տանջվելով։ Եթե թագավորը միայն հաշտռթյան մասին խոսեր, ես իսկույն ևեթ կշտապեի նրա մոտ. բայց նա հիշում է նաև իմ ժառանգությունը... Մի՛թե այդ ժառանգության համար

պ ի տ ֆ ՝ հ ա շ ՜ տ վ ե մ ն ր ա հ ե տ * * .

— Ե թ ե ա ՛ յ դ է մ ի ա կ տ ա ն ջ ո ղ ' մ տ ա ծ մ ո ւ ն ք դ . . * , „_ Այո՛, միայն այդ. ծանր է այժմ ինձ երևալ նրա առաջ։ Չէ"

„ Ր նա կկարծե, թե ժառանգությունս՛ ստանալու համար եմ այցե-

լել իրան։- Մի՛ հոգար այդ մասին, տե՛ր, հապավիլն ավելի ցավ կարող

է պաաճառել քեզ, ֊ ասաց Մարզպետունին և խորհուրդ տվավ նրան շտապել, ճանապարհվել կարելվույն չափ փ՛ութով։

Մի քանի օրից հետո Աբաս արքաեղբայրն ու Մարզպետունի իշ­խանը ելան Երազգավորսից և ուղղվեցան դեպի Սևան, նրանց ուղեկ­ցում էր հազար հոգուց կազմված և գեղեցկապես սպառազինված մի բանակ, որի մի մասը արքաեղբոր և մյուսը՝ Մարզպետունու զորքե-

ր ի ց է ի ն * .Կամենալով մի փոքր ոգևորել գավառներում ապրող ժողովըր-

գին, նրանք Շիրակից չանցան դեպի Գուգարք, թեպետ կարճ ճանա­պարհն անցնում էր նրա միջով, այն է՝ Աղսաև գետի ուղղությամբ, այլ իջան դեպի հարավ, մտան Արագածոան և ա պ ա անցան Նիգ և Վարաժնունիք գավառները։ Այդպիսով շրջան անելով՝ ամեն մի շե ի կամ . վանի մոաեցած ժամանակ' հնչեցնել էին տալի նրանք փողերու շեփորներ, անցնում էին հաղթական ընթացքով և պատրաստումէին ժողովուրդին իրանց մոտալուտ հարձակմանց աջակցելու։ Իսկ ինքը, Ժողովուրդը, դիմավորում էր նրանց ուրախությամբ, սրտագի ցույցերով, հարգանք էր մատուցանում արքայական դրոշին, որ կը- ր ո ւ մ է ի ն ա յ դ զ ո ր ք ե ր ր և ք ա ղ ց ր հ յ ո ւ ր ա ս ի ր ո ւ թ յ ա մ բ պ ա տ վ ո ւ մ ր

վ ե ր ջ ի ն ն ե ր ի ն ։

Այս ամենը տեսնելով արքաեղբայրը հուզվում և դառնալով Մարզ-

պ ե տ ո ւ ն ո ւ ն ' հ ա ր ց ն ո ւ մ է ր . ^

_ Եթե ժողովրդի մեջ այսպիսի սիրտ հ"ԳԻ Կա> Ին ւ մե Քմնացել ենք անզոր, ինչո՛ւ չենք օգտվում այս պատրաստի ուժից*

- Որովհետև անձնական գժտությունները ժամանակ չեն տալիս ձեզ աչք բանալու և ժողովուրդը տեսնելու, ո ր ո վ հ ե տ և անձերնիդ պաշապանելու հոգսը գրավել է ձեր բոլոր ուշադրությունր----- պա­տասխանեց իշխ ա նը.- ժողովուրդը, ա յո՛, ուժ ունի, ժողովուրդը

- 8 4 4 -

մի հեղեղ է, որ թե զորացավ, կարող է թումբեր կործանել, ամբար­տակներ տապալել։ Բայց պակասում է մեզ ւքարդ, որ կարողան՛ա ժողովրդի սրտի հետ իւոսել, ոգիներ վառել, հեղեղ պատրաստել*

— Ո՛վ կարող է լինել այդ մարդր, —- հարցրեց արքաեղբայրը։— Նա, որ կկարողանա բոլորանվեր կերպով զոհել յուր \անձը

հայրենիքին, — պատասխանեց իշխանը եռանդով։— Այդպիսի մեկին ճանաչում եմ ես, տեր Մարզպետունի— Ո՛ւր է նա, — հետաքրքրությամբ հարցրեց իշխանը։— Ահա' այստեղ, իմ առաջ... Այդ դու ես, — ասաց Աբասը

ժպտալով և ապա ձեռքը պարգելով իշխանին, ավելացրեց.— երկ- րորդը, ահա գալիս է քեզ միանալու, նա կլինի քո անբաժան և անձ­նվեր զինակիցը։

— Եվ իմ տերն ու իշխանապետը,— րացականչեց Մարզպետու­նին , և ջերմությամբ արքաեղբոր աջը սեղմելով' ավելացրեց. —• այս օրվանից ուրեմն ծագում է նոր արև. նա կջերմացնե սառած սրտերը և կառաջնորդե յուր ժողովրդին։

Այն միջոցին, որ արքաեղբայրն ու Մարզպետունին ոտք էին կոխում Սյունյաց նահանգի հյուսիսային սահմանածայրը, նույն նահանգի հարավային մասում ուրիշ գործ էր կատարվում։ Նսրր ոստիկանը տեղեկանալով Աշոտ բռնավորի նամակից, որ արաբա- ըոց զորքերը ջարդող Մարզպետունին մտադիր է Դվինը պաշս/րել կամ դավադրությամբ գրավել, ժողովեց իսկույն յուր զորքերր, կազ­մեց նույն պես Ատրպատականի պարսիկներից բազմա թիվ Հրոսա­խմբեր և նրանց հետ միասին ելնե[ով այն երկրից' մտավ Վասպու- րական։ Եվ որովհետև որոշեք էր յուր մուտքը դեպի հայկական նա­հանգները հաղթական և ահարկու կացուցանեք, ուստի փորձ փորձեց Հասպռւրականի մի քանի ավանները գրավել։ Բայց Գագիկ Արծրու֊ նոլ մշտապատրաստ զորքերր ետ մղեցին նրա հրոսակներին։ Նսրրր աեսնեքով, որ յուր ուժը Վասպուրականում կարող է թուլանալ, եթե կռվյ? բռնվի Գագիկ թագավորի հետ, խույս տվավ նրա երկրի ^1Ուսիսային կողմից և շտապավ Երասխն անցնելով մտավ Սյունիք։

Նա գիտեր, որ այդ նահանգի տեր երեք եղբայրներից երկուսր, այն Է' Սահակ և Բարդեն իշխաններր, բանտարկված են յուր ձեռքով կին ում. մնում Էր ուրեմն մինը, այն Է' Սմբատ .իշխանը, որ մ ի ա յ֊ նակ չէր խիզախիլ յուր դեմ։ Ուստի հանդուգն արշավանքով մտնելով Հրնջպկյ դիմեց դեպի նույնանուն բերդը։ Նա կամենում էր գրավկ

— 3 4 5 —

Ц . * и ( 1 « А / - . ч к * г А » “ Ч *Г " ? 1'Հ . , Ы И - Л * ” * » Ч ч СЧЧ- ■ * » « * ( * * '■ Г -Ч П . “ { “.ш д .ш ф տարաձեւ„վ <ա.նել մինլն Գվին-

Բայց մԱ եղավ նրա .ш р .ш ф д , երր Խ րվտ լե . ր».

, . ւր ( « V I ելան Օմրատ հ Ւ - Ч . Ч - ~ Ч А Ч - * Հ Հ * 'Ծ ա ,.պ ե ա .ւն .ւ .րթ ա կր քա,ալերել կ Հա, հխ ա ննէրին. ш М

տեղ նրա ն, պտտրա.տվա» էին ա „ ե ն , ի .կ « ք ^ , ա , ,ա , М » »

Н м Х ч "ք > » « +* * . * „ « Կ - Я ^ Ч А ‘ ծ ֊ Երն,ակ.ւմ, Հրամայե,

П „ * , % ,И А Л ‘ “ 'А ‘ . 4 » ք * “ 4 < А »‘ л ь " 7 " լ»ք " պատէա.եէ~ ժ “ М А / " ւ ’^ Ւ , հ ' Н I4" 1 " 1" '„ « ւ ./ հանդիպեցին նրանք միմյանց։

Իշխանը, որ ր ւր գնդերով գտնվում Էր չեոնալանջի վրա, պաս,.

ռամ ուղարկեց Նսըրին՝ ասերվ.«Աստուծո վրեժխնղիր աջը բ ն ո ր դ ե լ Է քեզ դեպի այս լե ռ ն :

»ք խ ա ,,ե „,թ ,ա մ , րանտտրկեցիր Н եղ,ա,րներր ք 1 , 1 Л » ք - է , աան,անրների վ ր ե կ լ - М . Ш ,. ձ .ր . յ .Л , . ր,երն ա ,. վալրկենին ; „ ա պատվտձ են ի մ յա ։ կ Վ . . , Դ

ա ,ա ր ա ց ի .,, ,Ի ե ,4 ւ ա , . - ե , Ի „ ե ի * - Л ш Л М . . . . . ■ А « * Փրկանք անձի ւ 4” !’է Կ Ի ' 1ւ առաէարկ.ւմ եմ, որ # ՛

» , « » * . А*' * ,(■ «« ■ “ « բանտից ն վ ե ր տ ե ր ձ ն ե . » , . կ

V - < » յ« ւ > * - ‘ ■ ' ՚ "ք ’ ՛“ , 1, а „ - Л 1 ч « — ч » , - ք» « м » ! ՛ իշւ.աններից <Լ . մ Գարվա , , , ձ .ՐՐ , երե,ման կցարձնեմ րանակի Համար.

Եվ իրա վ, արարացռց րանակր վտանգի մեջ ( , ։ И/ - Л պել էին նրանց կան, ա„նե, ա,նպի.ի նեղ ձ . ր . ։մ , . ր ի ի » 4 - . 1 - * (ր , * ■ * • ի .կ մ1"> . * “ А * “ Հտ4ի վ ,ե տ ե ,վ .էր արա րա ,,., ալրռւձին, Երկ.. կ .,մ ի ց բարձրանամ էին Դա/վա , «■

. „ . . . ւ - * , , А « * " * * * ■ < > * « Т Г л Г л,АЬ. . . 4 . է » . յ «А*> .ք “ и к « т * г е ■'“ / " ‘ сА » “ г " /А ”У А /Հ , . , V г ч - Л Аг- Կ 'А ' - Ч - " « ■ А"« А с « ‘ * + * + * « ч

■ " ՚ й 1 ' „ н ^ Г ь - / Ь ч ‘ » ‘^ л , Ж 1 մա- м , աԿ~նի А - ч - ^ - М "

_ 348 ֊

թյանէ Նա սիբով ընդունեց իշխանի պատգամավորներինէ Հա մ ա ֊ ձայնեցավ Դվին դասնալսւն պես՝ աղատել իշխանի եղբայրները և դ ր ա համար յուր կնիթօվ կնքած երդմնագիր, այչե պատանդներ տալ նրան. Այս պատճառով իշխանն իքավ ոստիկանի բան ակր, տ ե ս ն վ ե ց ավ նրա հետ բարեկամաբար և խայտացված երդմնագիրն ու պատենդներն առնելով, տվավ Նսրրին թանկագին նվերներ և ուղեկցեց նրան մինչև Երնջակա սահմանը։

Բայց ոստիկանը շտապով Նախիջևանի գավառն անցնելով, մտավ Շարուր և ապա Ոլրծաձոր, որոնք յուր կալվածներն Էին համարվում, к այս վերջինում ասպատակել տվավ հայաբնակ գյուղերր, որովհետև դրանց բնակիչները աջակցություն Էին ցույց տվել Մարզպետունո&է Ի վերջո մուտ գործե/ով Դվին, ոչ միայն չազատեց Սյունյաց իշխ ա ն ֊ ներին, ինչպես որ խոստացել ու երդվել Էր, այլև ավելի խստացրեք նրանց կապանքները.

Բացի այդ, հաշիվ պահանջելով Բեշիրից արաբական զորքի կրած վնասների համար, գտավ, որ դրանք անթիվ են, ուստի և ի տրիտուր այդ վնասուց գրավեց իսկույն կաթողիկոսարանը։ Նրա կարծիքով, հասած վնասների սկզբնապատճառը հայոց կաթողիկոսն Էր. որով ֊

հետև եթե նա շարունակ փախուստ տված չլիներ իրան հետամուտ եղող ոստիկանական զորքերի երեսից, վերջիններր աոիթ չէին ո ւ ն է ֊ նալ կովի բռնվեք Մարզպետունու կամ արքայի զորքերի հետ։ Եվ ահա այս պատճառով, իբր թե ամենից աոաջ պիտի տուժեր ինքը

կաթողիկոսը ։ Նրա ապարանքը ոստիկանը դարձրեց յուր ծաոաների բնակարան, իսկ կաթողիկոսարանի անունով նա գրավեց եկեղեցա­կան իշխանապետության պատկանյալ բոլոր կալվածներր, որոնց հասույթով կերակրվում Էին հարյուրավոր միաբանություններ։

Այս ամենը լսեց Սմբատ իշխանը և շատ զղջաց ավ, որ ազատ Է թողել ուխտադրուժ հագարացուն։ Բայց սխալն ուղղել այլևս անկա­սելի Էր։ Մնում Էր նրան մխիթարվել այն միակ մտածությամբ, թե յուր եղբայրները մահից և կապանքից ազատելու համար գործեց այգ թուլությունը։

Եվ որովհետև նա հաստատ գիտեր, որ Բեշիրը չէր խնայիլ յուր հարազատներին, եթե նա ջարդեր հագարացոց բանակը, ուստի այգ մաածությունը մեղմեց նրա վիշտը։

Այսուամենայնիվ .նա ուխսւեց սաւժել աալ Հսպաբաբուճ ո ւ թ ֊

( - » * - ч ~ Л . * - ч * М Л > е ч М '* 7 * Л ’' V *. Հ * * < « г ч ‘ л Ар » ‘ < » “ ! <-ч- ‘ « ■ - ч г И т / “ ‘ " ք » ' ,

քա,արանի մինա բե ր դ ո վ նոտա) ի » ա կ չ « էյ էին կ ա ի ղ ի կ Հ „ и ™ , « ‘ «А А » ‘ 4‘ 1 (<■ մ խ ի թ ա ր կ , . ՂԿՀավ,աոին աէն»ա ն, կււրօտի Համար, .ր կ ,.կ Էր եկեղկական իէխանապհ ր կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ա ր ա ն ի զ ր ա վ մ ա մ բ ։

Բ ա յ ց Վ ե հ ա փ ա ռ ն ա ն մ խ ի թ ա ր Հ ր , Ն ա տ ա ն ջ վ ո ւ մ Է ր , մ ա ն ա վ ա ն դ ,

խ ղ ճ Ի - խԵ թ եե ! 9լ ս ա ծ լ ի ն ե ի Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ո ւ խ ո ր Հ ո ւ ր դ ի ն , ե թ ե կ ա -

տ ա ր ա ծ լ ի ն ե ի ն ր ա ն տ վ ա ծ ս խ ո ս տ ո ւ մ ր , կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ա ր ա ն ը չ է ր վ ը ֊

տ ա ն գ վ ի ր ն ր ա կ ա խ ա ծ ն ե ր ը չ է ի ն Հ ա փ շ տ ա կ վ ի ր - ա ս ո ւ մ է ր ա

և կ շ ա ա մ , ո . մ , մ ա ն ա վ ա ն դ , Ա շ ո տ բ ռ ն ա վ ո ր ի ն , ո ր պ ա տ ճ ա ռ դ ա ր ձ ա վ

ւուր Հ ա պ ա ղ ե լ ո ւ ն ։

- Ը ն դ հ ա կ ա ռ ա կ ը , ե ս ա զ ա տ ե ց ի ք ե զ ա ն պ ա տ վ ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց և ա ն -

խ ո ւ ս ա փ ե լ ի մ ա հ ի ց , — պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց բ ռ ն ա վ ո ր ը , ո ւ ա ր դ

. ա ն ի ա ն դ ա մ փ ա խ ո ւ ս տ ե ս տ վ ե լ ո ս տ ի կ ա ն ի ե ր ե ս ի ց , ո ւ ր ե մ ն ա յ ս

վ ե ր ա դ ա ր ձ ո վ չ պ ի տ ի կ ա ր ե ն ա յ ի ր ն ր ա ս ի ր տ ն ^ ^

Լ կ ձ ե ր բ ա կ ա լ ե ր ք ե զ ե , գ ո ւ ց ե , զ ն դ ա ն ի մ ե ջ ԷԼ մ ե ռ ց ն ե ր , Ա յ դ պ ի ս ո վ

Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ո ւ տ վ ա ծ խ ո ր հ ո ւ ր դ ը մ ա հ և ա ն պ ա տ վ ո ւ թ յ ո ւ ն մ ի ա ս ի

^ է է մ 1 է է ա ր դ ե ն մ ե ռ ա ծ ո ւ ա ն պ ա տ վ ա ծ ե մ , — պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց

կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ը , ֊ ի ՞ ն չ ի ր ա վ ո ւ ն ք ո ւ ն ի մ ա յ լ և ս ա պ ր ե լ ո ւ և ի ն ձ գ ա Հ ա -

կ ա լ ա ն վ ա ն ե չ ո ւ , ք ա ն ի ո ր ե կ ե ղ ե ց վ ո ս ո ւ ր բ * Ш! Р ^ Ի

տ ր վ ա ծ հ ա ր ս տ ո ւ թ յ ո ւ ն ը հ ա փ շ տ ա կ ո ւ թ , ա ն մ ա տ ն ե ց ի ի մ թ - Ч ֊

թ ե ք ո , ա յ Լ ն ր ա թ ո ղ ո ւ թ յ ա մ բ , ո ր ի ր ա ն հ ա յ ո ց թ ա ղ ա վ ո ր

է հ ո չ ա կ ո ւ մ , բ ա յ ց ե ր կ յ ո ւ ղ ի ց կ ծ կ վ ե լ է Ս և ա ն ի խ ո ւ ց ե ր ո ւ մ , Ե թ ե թ ա -

դ ա վ ո ր ը , Ո Ր զ ե ն ք ո ւ ն ի ձ ե ռ ք ի ն և զ ո ր ք յ ո ւ ր ե տ և ո ւ մ , փ ա խ չ ո ւ մ է

թ շ ն ա մ ո ւ ե ր ե ս ի ց , մ ի ՛ թ ե ն ո ւ յ ն ն ա ն ե լ ո ւ ի ր ա վ ո ւ ն ք չ ո ւ ն ի մ ի ո դ

մ ո ր ա կ ա ն , ո ր ի զ ե ն ք ն ա ղ ո թ ք ն է մ ի ա յ ն ,

֊- 11՜,ր էր թե ա „պ ե . մաա»էր ե իմ յ օ Ղ,վ„ւրղր, բաԱ 4 » « " Հա ն,ա ն, ինձ վրա պիտի րարձի, մանավան,' .է ր , .ա նՀա նգի.»

ի շ խ ա ն ը » մ ե ղ ա դ ր ե ի ն ձ ա մ ե ն ք ի ա ռ ա ք . . .

— Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի ն ։ ■,_ Ա յ ո ՛ , ե ս ս ա ր ս ա փ ո ւ մ ե մ ն ր ա ն ի ց , Ի ՜ ն չ պ ա տ ա ս խ ա ն պ ի Ի

ա ա մ ա ր դ յո ք , ե թ ե նա վ ե ր ա դ ա ռն ա ա յս տ ե ղ ,

— 348 —

— ե վ ո ՛ չ մ ի պ ա տ ա ս խ ա ն , ո ՞ վ Է ն ա և ի ՞ ն չ ի ր ա վ ո ւ ն ք ւ է ւ ն ի ք ե զ

վ ր ա ,— Ն ա ա ր ք ա յ ի հ ա վ ա տ ա ր ի մ ն Է և գ ո ր ծ ո ւ մ Է ն ր ա հ ր ա մ ա ն ո վ , Ն ա

բ ա ր ի խ ո ր հ ո ւ ր դ տ վ ա վ ի ն ձ և ե ս չ լ ս ե ց ի . . .

— Կ ա մ ե ն ո ՞ ւ մ ե ս , Վ ե հ ա փ ա ռ տ ե ր , ա զ ա տ վ ե լ ա ն հ ա ճ ո զ ր ո կ ց .

ն ե ր ի ց , — Հ ա ր ց ր ե ց հ ա ն կ ա ր ծ բ ռ ն ա վ ո ր ը ,

— 0 ՛ , շ ա տ կ ց ա ն կ ա ն ա յ ի , բ ա յ ց ի ն չ պ ե ՞ ս կ ա ր ո ղ ե մ ,

— Հ ե ռ ա ց ի ՛ ր Բ ա գ ա ր ա ն ի ց ։

— Հ ե ռ ա ն ա ՞ մ , և ո ՞ ւ ր կ ա ր ո ղ ե մ դ ի մ ե ր Ա յ ր ա ր ա տ ո ւ մ ա յ չ և ս չ կ ս

ի ն ձ հ ա մ ա ր հ ա ն գ ս տ յ ա ն ա ն կ յ ո ւ ն ։

— Դ ո ւ կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ե ս ո չ մ ի ա յ ն Ա յ ր ա ր ա տ ի , ա յ լ հ ա մ ա յ ն հ ա յ ո ց

Հ ա մ ա ր , և ո ւ ր Է լ ո ր լ ի ն ի ք ո ա թ ո ռ ը , հ ա յ ե ր ը պ ա ր տ ա վ ո ր ե ն պ ա շ տ * ն

մ ա տ ո ւ ց ա ն ե լ ն ր ա ն է— Բայց ո՞ւր կարող ե մ Հեռա նա ր ո՞վ այլևս կպաշտպանե ի ն ձ ,—

հ ա ր ց ր ե ց կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ր վ շ տ ա լ ի ձ ա յ ն ո վ ։

— Նա, ,,ր ա յնքա ն Հաճախ Հրավիրում Էր քեզ յուր մոտ, որ կա-

մենում Էր քեզ Հովանավորել, բա յց որի խնդիրը մեր ժ ում Էիր դու,_ Ո ՞ վ . . . — հ ա ր ց ր ե լ Վ ե հ ա փ ա ռ ը , ք կ ա ր ո ղ ա ն ա լ ո վ մ տ ա բ ե ր ե լ ա կ -

ն ա ր կ ա ծ ա ն ձ ի ն է

— Գ ա գ ի կ թ ա գ ա վ ո ր ը ։— Գ ա գ ի կ թ ա գ ա վ ո ՞ ր ը . . . — բ ա ց ա կ ա ն չ ե ց հ ա ն կ ա ր ծ հ ա յ ր ա պ ե տ ը .

ե ն ր ա տ խ ր ա մ ա ծ դ ե մ ք ը ն ե ր ք ի ն ո ւ ր ա խ ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց զ վ ա ր թ ա ց ա վ ,

— Ա յ ո ՛ , գ ն ա ՛ Վ ա ս պ ո ւ ր ա կ ա ն , Գ ա ղ ի կ Ա ր ծ ր ո ւ ն ո ւ մ ո տ . ն ա ք ե զ

կ հ ո վ ա ն ա վ ո ր ե և կ պ ա շ տ պ ա ն ե , Ե թ ե Ա ր ծ ր ո ւ ն յ ա ց ո ս տ ա ն ո ւ մ ա պ ր ե {

չ կ ա մ ե ն ա ս , կ ա ր ո ղ ե ս ք ա շ վ ե լ Ա ղ թ ա մ ա ր ա կ ղ զ ի ն , թ ա գ ա վ ո ր ն ա յ ն տ ե ղ

ա ն ա ռ ի կ բ ե ր դ , գ ե ղ ե ց ի կ դ ղ յ ա կ և հ ր ա շ ա լ ի ե կ ե ղ ե ց ի Է կ ա ռ ո ւ ց ե ր Հ ա ս ­

տ ա տ ի ր ա թ ո ռ դ ա յ դ կ ղ զ ո ւ մ ե ջ , ո ր Հ ա յ ա ս տ ա ն ի ս ի ր տ ն Է . ժ ո ղ ո վ ի ր

շ ո ւ ր ջ դ ն ո ի մ ի ա բ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն , ծ ա ղ կ ե ց ր ո ՛ ւ ա յ ն տ ե ղ հ ա վ ա տ ո ո ւ ս ո ւ մ ը

և ծ ե ր ո ւ թ լ ա ն դ օ ր ե ր ն ա ն ց ր ո ւ հ ա ն գ ս տ ո ւ թ յ ա ն մ ե ջ ։

Բ ռ ն ա վ ո ր ի խ ո ս ք ե ր ն ա յ ն ա ս տ ի ճ ա ն հ ա ճ ո թ վ ե ց ա ն կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ն ,

ո ր ս ա հ ո ւ զ վ ե լ ո վ բ ռ ն ե ց ն ր ա ա ջ ը և ջ ե ր մ ա գ ի ն ս ե ղ մ կ ո վ բ ա ց ա կ ա ն -

Ժ 9 *֊ Ա ս տ վ ա ծ , ո ւ ր ե մ ն , չ է թ ո ղ ն ո ւ մ ի ն ձ , տ ե ՛ ր , ն ա ք ո բ ե ր ա ն ո վ

խ ո ս ո ւ մ է ի ն ձ հ ե տ և փ ր կ ո ւ թ յ ա ն ճ ա ն ա պ ա ր հ է ց ո Ղ յ ց տ ա փ ս , Շ ն ո ր -

■* Հ ա կ ա լ ե մ ք ե զ ա ն ի ց , ա ն ՝ չ ա փ շ ն ո ր հ ա կ ա լ , պ ի տ ի օ ր հ ն ե մ կ յ ա ն ք դ , ք ա ֊

նի կենդանի եմ, Ա յ ո ՛ , կերթա մ Վասպուրական. կքա շվեք Աղթամա.- 31 9 —

. » է„ > , - V Н ° 4 “ լ ։ք ն ‘ են < " М < “ " ' Հ Հ " % “ ' ։ц « . * Կ ա թ ^ ո ս Ւ , » կ г -է ք " ■ ? I„ , Ы , „ ” ք ч г > * - « ‘ յ - ք М

Հ , 1 խ „ , կ մ , Ղ ^ ի մ շ » ™ - « ■ « ■ ” * - г - » ‘ л - “ г ‘ < ■ * “ ■

. „ Դ Н » , , « Ա զ թ ա մ ա ք - ւ մ . . . Բ ~ լ է " « » ՛ • ^ ա է ր կ ա ն թ ա փ , .

„ է „ ի , գ տ ն է մ ա , մ մ մ ի ш Ц Г Л , ռ բ կ թ զ ա ն ա մ ի մ , Г ф Г < ա , ■

ւ հ Ա 1 ՚Ե վ , „ „ „ 1 , կ ա վ ա ^ ւ , ք ո < « - , » , պ ա . մ . ւ թ , . » կ - — < Ւ

դեռրեռ բռնավորը է ՈԼ„Լ1 ա . ո ' , ա յ ո ՛ , ի մ պ ա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ո ր ց ա յ ս օ ր մ ն ա ց թ ե ր ի . . .

Ո ր ք ա ՜ ն ե ր ա խ տ ա գ ե տ պ ի տ ի լ ի ն ի մ ք ե զ , ե թ ե ա վ ա ր տ ե մ ա յ ն , - բ ա .

. ա կ ա ն ք ե ռ կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ը ։

ы ա „ г » 1- » '/ - р - * " » - * . А‘ г ч ‘ - « ■ ' " ‘ " ‘ « ֊

, „ նԼ է / ” ՝<■ И - * ” " * Ի - ւ - ժ ^ ո ՛ Հ Հ ^ ք ")կ л .ы ։~Վ. "Г 4 -с ч " ‘ ” С “ “ ‘ Л Հ Հ ^

պ ա տ մ ո ւթ յունն ավարտեր։Մ ի ք ա ն ի օ ր ի ց ե տ կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ը յ ո ւ ր հ ա վ ա տ ա ր ի մ ն ե ր ո վ ե լ ա վ

Բագարանից և ի ջ ա վ դ ե պ ի Ե ր ա ս խ ա ձ ո ր ,

Ծ ն ն ղ ո ռ ա ն ա ա ո ո ւ մ ս պ ա ս ո ղ հ ա յ զ ի ն վ ո ր ն ե ր ը ա ե ս ա ն հ ե ռ վ ի ց

Վ ե հ ա փ ա ռ ի զ ա լ ^ ս ա ը к ռ ր ա խ ա ց ա ն , Ն ր ա ն ք ա ր ա դ ֊ ա ր ա գ հ ա զ ա ն

ի ր ա ն ց վ ա ր դ ա պ ե տ ա կ ա ն վ ե ր ա ր կ ո ւ ն ե ր ը և վ ե ղ ա ր ն ե ր ը * » * * №

Ա յ դ պ ի ս ո վ կա զմեցին ն ր ա ն ք կ ղ ե ր ա կ ա ն ա ց մ ի ս տ վ ա ր խ ո ւ մ բ ր

փ ^ լ պ ի ա ի ա ա ը հ ա յ ր ա պ ե տ ա կ ա ն գ ն ա ց ք ի ն , ե թ ե Վ ե հ ա փ ա ռ ը մ ի ա -

ն ա ր ն ր ա ն ց հ ե ա և ա յ դ պ ի ս ո վ մ ո ւ տ գ ո ր ծ ե ր Դ վ ի ն ,

Բ ա յ ց ո ր ք ա ՛ ն մ ե ծ ե ղ ա վ զ ի ն վ ո ր ն ե ր ի տ խ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ր բ կ ա թ

ո ի կ ո ս ը հ ա յ տ ն ե ց ն ր ա ն ց , թ ե ո ս տ ի կ ա ն ն ա ր դ ե ն հ ա ս ե լ Է Դ վ ի ն , •

Т е г - ^ ւ է կ ա թ , . ղ ի կ „ ա „ ա կ ւ < Ь М I ի ի ա ն ^ շ կ շ ժ ր յ

Հ ե տ և ա պ ե ս , չկարողանալով ա յ լ և ս վ ե ր ա դ ա ռ ն ա լ յ ո ւ ր ա թ ո ո ը

կ մնսՂ Բագարանում, նա փ ա խ ո ւ ս տ Է տ ա լ ի ս դ ե պ ի Վասպուրական

Գ ա ռ ի կ թ ա գ ա վ ո ր ի ն ա պ ա վ ի ն ե լ ո ւ ։

Զ ի ն վ ո ր ն ե ր ն , ի հ ա ր կ ե , տ խ ր ո ւ թ յ ա մ բ լ ս ե ց ի ն ա յ դ Հ Հ ™ ? * " 1

Ա ր ը , ո ր ո ն ք „ Լ ց ն ո ւ մ Է Ւ ն ի ր ա ն ց Հ ո ւ յ ս ե ր ն ո ւ գ ե գ ե ց ի կ ծ ր ա գ ի ր

ն ե ր ը և տ խ ր ո ւ թ յ ա մ բ Էէ բ ա ժ ա ն վ ե ց ա ն Վ ե հ ա փ ա ռ ի ց , Մ ի ա կ մ խ ի թ

բ ո ւ թ է » ձ ը , « ը տ ա ն ո ւ մ է ի ն ի ր ա ն ց հ ե տ ՝ ա յ ն ( բ , ո ր ա ր ժ ա ն ա ց ա ն կ

թ ո զ ի կ ո ս ի Ш Щ հ ա մ բ ո ւ ր ե լ ո ւ ։ Ն ր ա ն ք վ ե ր ա դ ա ր ձ ա ն Գ ե զ ա լ ե ո Ն հ ր ը ,

ո ր տ ե ղ ի ց է լ Վ ա հ ր ա մ ս ե պ ո ւ հ ի հ ր ա մ ա ն ո վ ո լ ղ և ս ր վ ե ց ա ն Ս և ա ն , ի - է .

խ ա ն Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ո ւ ն ա յ ս ն ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը հ ա ղ ո ր գ ե լ ո ւ ։

Ի ս կ կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ը ա մ ե ն ա յ ն ա պ ա հ ո վ ո ւ թ յ ա մ բ Ե ր ա ս խ ն ա ն ց ն ե ­

լ ո վ ՝ մ տ ա վ ճ ա կ ա տ ք գ ա վ ա ռ ը , ա յ դ տ ե ղ ի ց ի ջ ա վ Բ ա գ ր և ա ն ղ , ա պ ա

Կ ո դ ո վ ի տ և վ ե ր ջ ա պ ե ս հ ա ս ա վ Վ ա ս պ ո ւ ր ա կ ա ն ն ա հ ա ն գ ը , ո ր ի ս ա հ ­

մ ա ն ի վ ր ա դ ի մ ա վ ո ր ե ց ի ն ն ր ա ն Գ տ գ ի կ թ ա գ ա վ ո ր ի մ շ տ ա պ ա տ ր ա ս տ

զ ո ր ք ե ր ի ց մ ի ք ա ն ի գ ո ւ ն դ և պ ա տ վ ո վ ա ռ ա ջ ն ո ր դ ե ց ի ն ն ր ա ն դ ե պ ի

Ա ր ծ ր ո լ ն յ ա ց հ ի ն ո ս տ ա ն ր ՝ Վ ա ն ։ Վ ա ս պ ո ւ ր ա կ ա ն ի ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ը մ է ծ

ղ ք ո վ ը ն դ ո ւ ն ե ց յ ո ւ ր հ ա յ ր ա պ ե տ ի ն , ի ս կ Գ ա գ ի կ թ ա գ ա վ ո ր ն ը ն գ ա ֊

ո ա ջ ե ց ն ր ա ն յ ո ւ ր ի շ խ ա ն ն ե ր ո վ մ ի ք ա ն ի փ ա ր ս ա խ ճ ա ն ա պ ա ր հ . Ն ր ա

ո ւ ր ա խ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ա յ ժ մ կ ա տ ա ր յ ա լ է ր , ո ր ո վ հ ե տ և յ ո ւ ր թ ա գ ա վ ո ր ո ւ ­

թ յ ա ն մ ի ա կ պ ա կ ա ս ը լ ր ա ն ո ւ մ է ր Վ ե հ ա փ ա ռ ի գ ա լ ս տ յ ա մ բ , Ա յ ն է ՝

Հ ա ն ո ւ ր հայոց հ ա յ ր ա պ ե տ ա կ ա ն ա թ ո ո ը փ ո խ ա գ ր վ ո ւ մ է ր ք ո ւ ր ե ր ­

կիրը, և ա յդ մ ե ծ պ ա տ ի վ է ր յ ո ւ ր հ ա մ ա ր ։

Բ ա յ ց մ ե ն ք թ ո ղ ն ե ն ք կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ն ա յ ս հ ա կ ա թ ո ռ թ ա գ ա վ ո ր ի

ե ր կ ր ռ ւ մ և վ ե ր ա դ ա ռ ն ա ն ք Ս և ա ն , հ ա ր ա զ ա տ թ ա գ ա վ ո ր ի մ ո տ г

Գ

ՀԱ ՇՏՈ ԻԹ ՅԱ Ն ՊՏՕ ԻՂՆԵՐԸ

Տ խ ո ւ ր կ ղ զ ի ն և ն ր ա բ ն ա կ ի չ ն ե ր ը հնազհետե ի ր ա ն ց ա զ դ ե ց ա ւ ֊

թ յ ո ւ ն ն ա ր ի ն հ ո գ վ ո վ ո ւ մ ա ր մ ն ո վ վ ի ր ա վ ո ր ա ր ք ա յ ի վ ր ա ։ Ն ր ա դ ր ո ւ ­

թ յ ո ւ ն ն ա յ ժ մ ա վ ե լ ի է ր վ ա տ թ ա ր ա ց ե լ ։ Թ ո ւ ն ա վ ո ր ն ե տ ի ց հ ա ւ ւ ա ջ ա ֊

ց ա ծ վ ե ր ք ը օ ր ը ս տ օ ր ե ք ա յ ք ա յ ո ւ մ է ր ն ր ա ե ր կ ա թ ե ա ռ ո ղ ջ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ւ

Ւ ե պ ե տ թ ա գ ո ւ հ ի ն խ ն ա մ ո ւ մ է ր ն ր ա ն ա մ ե ն ա ք ն ք ո ւ շ հ ո գ ա տ ա ր ո ւ ­

թ յ ա մ բ և վ ի ր ա բ ո ւ յ ժ ը կ ր կ ն ա պ ա տ կ ո ւ մ է ր յ ո ւ ր ջ ա ն ք ե ր ը , ա յ ս ո ւ ա մ ե -

ն ա յ ն ի վ , ա ր դ յ ո ւ ն ք ը հ ո ւ ս ա հ ա տ ա կ ա ն է ր ։ Թ ա գ ա վ ո ր ը հ ե տ զ հ ե տ ե ն ի ­

հ ա ր ո ւ մ և դ ա լ կ ա ն ո ւ մ է ր . ն ր ա ա մ ո ւ ր կ ա զ մ վ ա ծ ք ը կ ո ր ց ն ո ւ մ է ր յ ո ւ ր

զ ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ի ն չ պ ե ս հ ի ն ա վ ո լ / ւ ց կ ա ղ ն ի ն , ո ր ի ա ր մ ա տ ն ե ր ը կ ր ծ ո ւ մ

են ո ր դ ե ր ը . . . Ն ա օ ր ը ս տ օ ր ե դ ա ռ ն ո ւ մ է ր ա վ ե լ ի լ ռ ա կ յ ա ց , փ ա խ չ ո ւ մ

էր ա մ ե ն ը ն կ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց և հ ա ն գ ի ս տ է ր գ տ ն ո ւ մ մ ի ա յ ն ո ւ թ յ ա ն մ ե ր

Ս ա կ ա յ ն բ ժ ի շ կ ը , թ ա գ ո ւ հ ո ւ հ ա մ ա ձ ա յ ն ո ւ թ յ ա մ բ , խ ո ր հ ո ւ ր դ տ վ ա վ

ա ր ք ա յ ի ն շ տ ա պ ե լ , տ ն օ ր ի ն ե լ յ ո ւ ր վ ե ր ջ թ կ ա մ ք ը պ ե տ ա կ ա ն գ ո ր ծ ե ր ի

ն Հ ա ա է ա մ բ և պ ա տ ր ա ս տ վ ե լ ' հ ր ա ժ ե շ տ տ ա լ ա շ խ ա ր հ ի ն , ո ր ո վ հ ե տ և

յ ո ւ ր հ ի վ ա ն դ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ս ո ւ ր կ ե ր պ ա ր ա ն ք է ր ա ռ ն ո ւ մ ,

Բ ժ շ կ ի այդ խ ո ր հ ո ւ ր դ ը մ ի խ ո ր ա մ ա ն կ ո ւ թ յ ո ւ ն է ր ։ Ն ա գ ի տ ե ր ,

ո ր ա ր ք ա յ ի վ ե ր ք ր վ ե ր ջ Ի վ ե ր լ ո պ ի տ ի մ ա հ ա ց ն ե ր ն ր ա ն , բ ա յ ց գ ի տ ե ր

ե ա յ ն , ո ր ա յ դ վ ա խ ճ ա ն ը դ ե ռ հ ե ռ ո ւ է ր , Ե վ ո ր պ ե ս զ ի ա վ ե լ ի և ս ե .

ո տ ՛ ն ե ր ն ր ա ն , ն ա ա շ խ ա տ ո ւ մ է ր հ ա ն ե լ թ ա գ ա վ ո ր ի ն շ ր ջ ա պ ա տ ո ղ

մ ի ա յ ն ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց և տ խ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց , Ն ր ա ն հ ա ր կ ա վ ո ր է ր ա պ ր ե լ

ո ւ ր ա խ ը ն կ ե ր ա կ ց ո ւ թ յ ա ն մ ե , կ ա մ զ բ ա ղ վ ե լ պ ե տ ա կ ա ն գ ո ր ծ ե ր ո վ ,

ո ր պ ե ս զ ի ս ո վ ո ր ա կ ա ն վ շ տ ե ր ն ո ւ մ տ ա տ ա ն շ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը չ մ ա շ ի

ն ր ա մ ա ր մ ի ն ը Լ ա յ դ պ ի ս ո վ / ա ր ա գ ա ց ն ե ի ն վ ե ր ք ի ց ա ռ ս , ջ ա ց ո ղ ք ա յ .

ք ա յ մ ա ն ընթացքը.Բ ա յ դ ո ր ո մ հ ե ա և թ ա գ ա վ ո ր ը հ ա կ ա ռ ա կ ց ա ն կ ո ւ թ յ ա ն է ր և չ է ր կ ա .

մ ե ն ո ւ մ Ս և ա ն ի ց ե լ ն ե լ , ո ւ ս տ ի բ ժ ի շ կ ը ա յ դ հ ն ա ր ը մ տ ա ծ ե ց , ո ր պ ե ս զ ի

գ ո ն ե ա ր ի շ ն ե ր ի օ գ ն ո ւ թ յ ա մ բ կ ա ր ո ղ ա ն ա ն պ ա տ ա կ ի ն

Ե մ ա յ դ հ ա ջ ո ղ ե ց ն ր ա ն , Թ ա գ ա վ ո ր ն ո ւ ր ա խ ո ւ թ յ ա մ բ լ ս ե ց վ ի ր ա .

ր ո ւ յ ժ ի խ ո ր հ ո ւ ր դ ը և գ ր ե ց Ա ր ա ս ե ղ բ ո ր ը մ ե զ հ ա յ տ ն ի ն ա մ ա կ ը ,

Ե վ ա հ ա ' մ ի գ ե ղ ե ց ի կ օ ր Գ ե ղ ա մ ա ծ ո վ ա կ ի ա փ ը ծ ա ծ կ վ ե ց ա վ զ ո ր -

ք ե ր ի բ ա զ մ ո ւ թ յ ա մ բ , Թ ա գ ա վ ո ր ը , ո ր դ ղ յ ա կ ի պ ա տ ո ւ հ ա ն ի ց ն ա յ ո ւ

է ր ծ ո վ ա փ ի ն , զ ա ր մ ա ց ա վ ՝ տ ե ս ն ե լ ո վ ա փ ի ջ ն ո ղ գ ն դ ե ր ը , Ս կ զ բ ո ւ մ

նա կ ա ըծկ, թե եկողը Բեշիրն է , ո ր վե ր ա դ ա ր ձե լ է յ ո ւ ր պ ա ր տ ո ւ թ յ ա ն

վ ր ե ժ ը ի ր ա ն ի ց ա ռ ն ե ր ւ , ո ւ ս տ ի ե ր կ յ ո ւ ղ ի ն մ ա ն մ ի բ ա ն ն ր ա ս ի ր ա ը

խ ռ ո վ ե ց , Բ ա յ ց ե ր բ ն կ ա տ ե ց յ ո ւ ր ա ր ք ա յ ա կ ա ն դ ր ո շ ա կ ը , ո Ր լ ա յ ն բ ա ց ­

ված ծ ա ծ ա ն ո ւ մ է ր ծ ո վ ա փ ի վ ր ա , ն ր ա ա ն հ ա ն գ ս տ ո ւ թ յ ո ւ ն ը փ ո խ վ 9

ո ւ ր ա խ ո ւ թ յ ա ն , __, Ա յ գ Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի ն է , ի մ ք ա ջ և հ ա վ ա տ ա ր ի մ ի շ խ ա ն ը . . . » ,

շ շ ն ջ ա ց ն ա և դ , ս Ր ս ե , ա վ ս ե ն յ ա կ ի ց ' դ ե պ ի դ ի տ ա ր ա ն ը գ ն ա լ ո ւ ,

Ն ր ա ն հ ա ն դ ի պ ե ց թ ա գ ո ւ հ ի ն , ո ր պ ա հ ա պ ա ն հ ր ե շ տ ա կ ի ն մ ա ն հ ր » -

կում է ր ա ր ք ա յ ի վ ր ա , Տ ե ս ն ե լ ո վ վ ե ր ջ ի ն ի ս ո ւ ր ա խ ա դ ե մ ' տ ի կ ի ն ը զ ա ր .

մ ա ո ա վ , Ո ր ք ա ՛ ն ժ ա մ ա ն ա կ է ր , ո ր թ ա գ ա վ ո ր ի դ ե մ ք ը չէր ի , և շ ր թ ո ւ ն ք ն ե ր ը չ է ի ն ա յ ժ մ ի ՛ ն չ Է ր

հ ի վ ա ն դ ո ւ թ յ ա ն մ ի չ ա ր ա գ ո ւ շ ա կ փ ո փ ո խ ո ւ թ յ ո ւ ն Է ր ա յ դ կ ա

դ ե կ ա ն տ կ ա ր ո ւ թ յ ա ն ա պ ա ց ո ւ յ ց ։ . . . . . .

Ա յ դ մ Խ ք ե ր ը վ ա յ ր կ ե ն ա պ ե ս ծ ա գ ե ց ի ն տ իկնոջ գ լ խ ո ւ մ , - ր ա էչ

ի ս կ ո ւ յ ն ա ն հ ե տ ա ց ա ն , ե ր ֆ թ ա գ ա վ ո ր ը հ ^ բ ո ն ե ^ ն ր ա ն Գ և ո ր գ ի շ խ *

էւի գ ա լ ո ւ ս տ ը ։ '

Ո չ ի ն չ ա յ ն պ ե ս չէր կ ա ր ո ղ ո ւ ր ա խ ա ց ն ե լ տ ա ր ա գ ի ր թ ա գ է ւ Հ ո ւ ն

Հ ն , յ Լ ա յ դ ա ն ձ ի ա ն ա կ ն կ ա լ հ ա յ տ ն վ ե լ ը , Թ ա գ ո ւ հ ի ն , ո ր ա ո վ պ . է ր

1 ա , հ 4 կ յ ա ն ք ի , ա ր դ ե ն հ ո գ ն ե լ է ր ե ր կ ա ր մ ե ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց և ,

էո մի մտերիմ բ ա ր ե կ ա մ , ո ր ի ն կ ա ր ե ն ա ր յ ո ւ ր ց ա վ ե ր ը պ ա տ մ ե լ

ы Լ - Հ , ծ » '■ - » > " ^ ւ ՛

ք 0 ո ւ ն ն ե ր յ ն չ ե է ա ր ք ա յ ի ն , ո ւ ս տ ի ս ա ս տ ի կ ո ւ ր ա խ ա ց ա վ ա յ դ

С Я . Ю իմանալով՛ է , , . * , ^ + ■ *ւ ն ո ա մ ե ւ ի մ ո տ ի ց ծ ո վ ա փ ի շ ա ր ժ ո ւ մ ը դ ի տ ե լ ո ւ ,

Ա , Լ ո կ մասին իշխ ա կ Հոգա,էլ Էր կանխավ, Նրան, մեք „ վ ե ,

Լ 4 /ա նի Հ , ո * < • * ̂ * ■ » * ” 4 ” ' խ

,ա \ ա 1 իա է,նթա ^մա կո,էկի մե, նոաա* Էին Գևորգ ՒէԻ-ակ և ար., * , ոանւ_ հ ե տ և ո ր դ ն ե ր ո վ , Ն ո ւ յ ն մ ա կ ո ւ յ կ ի վ ր ա ծ ա ծ ա ն ո ւ մ

Д է ™ . Հ 1: - մձ :նրան Հ թ ա կ ա ն վ.ա,.ք .վ - թչ " 7 Ւմ ա 7 1

Ո , , ռ մ ե ճ ա ե ի մ ե ջ ս տ ա ց ա վ ա յ ն ա ր ք ա յ ի ց , Ն ա հ ր ճ վ ո ւ մ Է յ

" վ ա ն դ , ո ր դ ր ո շ ի հ ե տ մ ի ա ս ի ն վ ե ր ա դ ա ր ձ ն ո ւ մ * Հ Հ■ , п ո է. ո ն ա մ ա ո ո ւ ռ հ ե ռ ա ց ա ծ Է ր գ ժ տ ո ւ ր յ ա բ

^ Ի ասլաՀովԿ ա ,մմ ,ո .ր նոր Ա ոնա „կո . ֊

^ ո ^ ա մ ր Էր գրագվաէ, Ьш ա ,մմ գալիս

է■ է ե ո ո ո ո և թ ա գ ա վ ո ր ի մ ո տ և հ ի շ ո ւ մ Է ր հ ե ռ ա վ ո ր ա ն ց յ ա լ ը , ո ր ի

հ ե տ կ ա պ վ ա ծ Է ի ն ս ր տ ա ռ ո ւ չ հ ի շ ա տ ա կ ն ե ր , Ն ա հ ի շ ո ւ մ Է ր յ ո ւ ր « ■֊

կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ո ր ա ն ց ո ւ ց ե լ Է ր Ե ր ա զ գ ա վ ո ր ս ի ա ր ք ո ւ ն ի ք ո ւ , խ ղ ր Ի

^ ճ ո ւ թ յ ա Լ մ 1 ջ , ր ա յ ց մ ի շ տ ա ն բ ա ժ ա ն յ ո ւ րс ւ . > ւ է А» , ո ւ ո պ ա տ ա ն ե կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ո ր ի մ ի ջ ո ց ի ն ԱՈ

ր ա յ ր ն ե ր ի ց , Հ ի շ ո ւ մ Է ր յ ո ւ ր պ 4 Ո ն Է գ ժ վ ա .

վորում Էր <ա,րևնիքր ^ա ւա շա Ա լու կ ր Իրին արէևսար և իրան գասակի, Էին լինում « , ^հ ի շ ո ւ մ Է ր յ ո ւ ր ե ր ի տ ա ս ա ր դ ո ւ թ յ ո ւ ը , ր ի ի ն ք ն ո ւ

թ ա գ ա ժ ա ռ ա ն գ ը շ ա հ ա տ ա կ ո ւ մ Է ր պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր ի է Ի *

Հ ն ռ ն ш Л ° , * էին

23 ԳԱա-գ Մարզպետունի

— 353 —

„ и , , ' է մտմանակ Ի ր ա կ կովում № - Ч " * ч**. ք - » * “ Ач**հաղթվեսան, ոՐ.վ<ետև Աշոտի զսւնզր կազմող սևսր&ներր փախուստ տվին էտկատի,. որով Լ պատՏաո , արձան իր ա կ պ ա րտ ությա նI

ՄուշԼղի զերվեյուն ու

_ ա , « , - * »/■— ■'■ « հ * *« » - հ » պատմություն,,, -Я Ч — * “ 1 " ք ^

ի ա կ ա ն ,ր տ ն ի կ ա նհա շվությա ն... ‘ « » " » ■ ' ' * " ' А" * " "4ирл/» հ ե տ հ ա շ տ վ ե լ ո ւ ։

Բ ա յ ց հ ե ն ց ո ր դ ե մ ք ը դ ա ր ձ ո ւ ց և տ ե ս ա վ Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ո ւ ն ո ր

ն ա յ ո ւ մ ԷՐ յ ո ւ ր վ ր ա ի ր ր և մ ա ր մ ն ա ց յ ա լ ե ռ ա ն դ , ի բ ր և ա ն ն կ ո ւ ա յ .

ր ե ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ո ւ ն , ո ր ա մ ե ն ք ե ն ո ւ ո խ ս տ ո ր ա դ ր ո ւ մ է ր մ ի ա յ ն հ ա յ

ր ե ն ի ք ի շ ա հ ո ւ ն , ն ա ա մ ա չ ե ց և զ ա յ ր ո ւ յ թ ն ի ջ ա վ ,

Նրա այրի աոա, արձանա,ավ այմմ ապարախտ հոր դիակր, խաշի վրա <աեաէ. նրա ական,ներին ղարկե, ա յզզիա կր էաղրո, ^ մ և ,ա կ ա ն ն ե ր ի աղմուկ,. Ьш հիշե, րոնա վորՏուոուփին, կ աանոթություններր Կ * № ’ 4ն ամանա կ մաաԲեՐե , այն ր Հ , . . ի կ պ ե . երկնային սրտմտություն իշավ « .տ ի ք ի , շեպի ,իրու,ա ն արավ հազարաններին. ,ա րզե, նրան, հրոսախմրեր,.

աարազրե, զազան Յուոուփին ե յուր հոր նահատակության վրեմք „ „ ոնապաաիկ աոավե,.ւթյամր աոավ ա րա րա ծների,, ա , ,եղրա „ կ ո տ ն էր. այն աննման հերոոր, որի երևողթր միայն ո ր- ոոս. էր տզզում թշնամիներին ե որին ինքն ուխտն, հավատարմ թյուն և մշտական ա ,ա կ,ություն, Եվ ա յ, ^ա էա ոովհա շողո թյուն Ա „ հտշորզում էին մ ի մ յա կ , որովհետև ևղրայրական սերն ու Դ ո ւ

ք յունր տ ո ա ,ն .ր ,.ւմ էին զոՐքին և նրա զրոշն ուձո ո ւո ա նո ւմ ամեն տեղ. Բա1Տ հեն, որ այղ ոերր սաոեզավ, մի.թյունր քա „ ա յվ ե „ զ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ն էյ ի ր ա կ զոներր րա ,ին-շտյմմհին աոյուէր փակվել էր վանզակի մեյ. թշնամիների սարստփր

ծ ա ծ կ վ ե լ է ր ճ գ ն ա ր ա ն ո ւ մ . . .Եթե թազտվորր հան,տվոր էր ա „ րանում, միթե ի ն ,ր « , » 4

անպարտ ԷՐ րոլորովին- ինլպ ե-. 1 Ի -Ի տեսներ այմմ * „ . « ,ուր նվաստության մեք. տ * հա ղթս, ու հերոս Աշոաին տրեղանե-

Վեր’ ին մտքերն այնպես հ ռ ղ կ ի ն արքաեզքորր, "Ր նրա տշքերէ

ա ր տ ա ս ո ւ ք ո վ չ յ / վ ե ց ա ն ք_ » 4 -

е Ե ս ա յ ն պ ե ս ջ ե ր մ ա գ ի ն կ ս ե ղ մ ե մ ն ր ա ն կ ր ծ ք ի ս , ո ր յ ո ւ ր վ շ տ ե ր ն

ի ս կ ո ւ յ ն մ ո ռ ա ն ա . . . » , — շ շ ն ջ ա ց ի ն ք ն ի ր ա ն Ա ր ա ս ը ե ա լ ք ե ր ը ս ր բ ե ց ։

Ե ր բ ն ա վ ա կ ն ե ր ը հ ա ս ա ն կ ղ զ ո ւ ա փ ի ն , ա ր ք ա յ ի պ ա հ ա ն ո ր դ ն ե ր ը

կ ա ն գ ն ա ծ Է ի ն ա յ դ տ ե ղ ։ Ն ր ա ն ք ե կ ե լ Է ի ն ի շ խ ա ն ի ն դ ի մ ա վ ո ր ե լ ո ւ . Բ ա յ ց

տ ե ս ն ե լ ո վ ն ր ա հ ե տ և ա ր ք ա ե զ բ ո ր ը , ո ր ս ի ր ա լ ի ր կ ե ր պ ո վ ո ղ շ ո ւ ն ե ց

ի ր ա ն ց , ի ս կ ո ւ յ ն ց ն ծ ո ւ թ յ ա ն ա ղ ա ղ ա կ բ ա ր ձ ի ն և « կ ե ց ց ե ն ե ր ո վ » օ դ ը

թ ն դ ա ց ր ի ն . Ա պ ա ա ո ա ջ ն ո ր դ ե ց ի ն ն ո ր ե կ ն ե ր ի ն դ ե պ ի վ ե ր ի ն տ ո ւ ն ը ,

ո ւ ր ա պ ր ո ւ մ Է ր թ ա գ ա վ ո ր ը ։

Վ երջինս, ո ր չէր ս պ ա ս ո ւ մ Ա բ ա ս ի ն , տ ե ս ն ե լ ո վ ն ր ա ն Մ ա ր զ պ ե ֊

ա ո ւ ն ո ւ հ ե տ ՝ ս ա ս տ ի կ ո ւ ր ա խ ա ց ա վ , Ն ա մ ո ռ ա ց ա վ ի ս կ ո ւ յ ն թ ե ' յ ո ւ ր

ա ս տ ի ճ ա ն ը և թ ե ՛ ե ղ բ ո ր ի ց կ ր ա ծ դ ա ռ ն ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը , Ն ա հ ի շ ե ց մ ի ա յ ն ,

ո ր Ա բ ա ս ր յ ո ւ ր ե ղ բ ա յ ր ն է, մ ի ա կ հ ա ր ա զ ա տ ն ա շ խ ա ր հ ո ւ մ , ո ւ ս տ ի

չ ս պ ա ս ե ց , ո ր ն ա հ ա ս ն ե ր դ ղ յ ա կ ի ն ն ա ի ն ք ը փ ո ւ թ ա ց կ ր տ ս ե ր ե ղ -

թ ո ր ը դ ի մ ա վ ո ր ե լ ո ւ , բ , ր ա կ ի կ ա ն ա չ զ ա ռ ի վ ա յ ր ի վ ր ա ն ր ա ն ք հ ա ն դ ի -

պ ե ց ի ն ի ր ա ր . - « ս ի ր ե լ ի ե ղ բ ա յ ր » , « ս ի ր ե ց յ ա լ թ ա գ ա վ ո ր » բ ա ց ա կ ա ն -

Հ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը խ ե ղ դ վ ե ց ա ն ն ր ա ն ց ջ ե ր մ գ ր կ ա խ ա ռ ն ո ւ թ յ ա ն և հ ա մ -

թ ո ւ յ ր ն ե ր ի մ ե ջ ։

Ի շ խ ա ն ը և բ ո լ ո ր հ ե տ և ո ր դ ն ե ր ը բլրի վ ր ա ա ր ձ ա ն ա ց ա ծ ' դ ի տ ո ւ մ

է ի ն հ ա ր ա զ ա տ ն ե ր ի ս ր տ ա շ ա ր ժ հ ա ն դ ի պ ո ւ մ ը ։ Ա յ դ լ ո ւ ռ տ ե ս ա ր ա ն ն

ա յ ն ա ս տ ի ճ ա ն հ ո ւ զ ի չ է ր , ո ր ն ե ր կ ա ե ղ ո ղ ն ե ր ի ց շ ա տ ե ր ն ա ր տ ա ս վ ե ­

ց ի ն , Ն ր ա ն ց ի ց ա մ ե ն մ ի ն զ գ ո ւ մ է ր , թ ե ե ր կ ի ր ը ո ր ք ա ՛ ՛ ն շ ա տ է տ ո ւ ­

ժ ե լ դ ր ա ն ց գ ժ տ ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց և մ ի և ն ո ւ յ ն ժ ա մ ա ն ա կ չ ա փ ո ւ մ է ր , թ ե ո ր ­

ք ա ՜ ն շ ա հ կ ա ր ո ղ է ս տ ա ն ա լ ն ա ա յ դ ք ա ղ ց ր հ ա շ տ ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց ,

Թ ա գ ա վ ո ր ը , ո ր ա ր դ ե ն տ կ ա ր է ր , ս ա ս տ ի կ հ ո ւ զ ո ւ մ ի ց ա վ ե լ ի թ ո ւ ­

լ ա ց ա վ . ն ա հ ա զ ի վ ռ ղ ջ ո ւ ն ե ց մ յ ո ւ ս հ ե տ և ո ր դ ն ե ր ի ն , Բ ա յ ց ա ջ ը դ ե պ ի

Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի ն ո ւ ղ ղ ե լ ո վ ս ե ղ մ ե ց ն ր ա ձ ե ռ ը և ա ս ա ց .

֊ Ա յ ն ք ա ն շ ա տ ե մ պ ա ր տ ա կ ա ն ք ե զ , ի շ խ ա ՛ ն , ո ր կ ո ւ զ ե ն ա յ ի

ա պ ր ե լ մ ի ա յ ն ք ո ե ր ա խ տ յ ա ց փ ո խ ա ր ե ն ը հ ա տ ո ւ ց ա ն ե լ ո ւ հ ա մ ա ր ,

- Ապրի՛ր քո գ ա հ ի և հ ա յ ր ե ն ի ք ի հ ա մ ա ր , տ ե ր , Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի

ի շ խ ա ն ը ք ո ն վ ա ս տ ծ ա ռ ա ն է . ն ա յ ո ւ ր պ ա ր տ ք ի ց ա վ ե լ ի դ ե ո ո չ ի ն չ

չ է ա ր ե լ , — պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց ի շ խ ա ն ը հ ա մ ե ս տ ա բ ա ր ։

Ա յ ն ո ւ հ ե տ և ն ր ա ն ք բ ա ր ձ ր ա ց ա ն դ ե պ ի դ ղ յ ա կ ը , ո ւ ր թ ա գ ո ւ հ ի ն ս ի ­

ր ո վ ը ն դ ո ւ ն ե ց յ ո ւ ր տ ա գ ր ի ն և ն ր ա հ ե տ մ ի ա ս ի ն ՝ ի շ խ ա ն Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ֊

Ա ր ք ա յ ա կ ա Ն կ ա ց ա ր ա ն ը յ ո ւ ր տ խ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց մ ե ր կ ա ց ա վ և հ ա ֊

- 3 6 5 -

Ъապադօրյա հառաչանքներին հաջորդեցին խնդություն, հրճվանք և

հաճոյական զրույցներ,Շ ո ւ տ ո վ կ ղ զ ի ն հ ա ս ա ն ն ա և մ յ ո ւ ս զ ո ր ք ե ր , , ե Ս և ա ն ը կ ( ա > , ; , „ վ . , ւ

կ ե ն դ ա ն ո ւ թ յ ա մ բ լ ց ր ի ն , Ե վ ո ր ո վ հ ե տ և ի շ խ ա ն ը հ ր ա մ ա յ ե լ է ր ֊ : Ր ա կ

հ ա շ տ ո ւ թ յ ա ն տ ո ն կ ա տ ա ր ե լ , ո ւ ս տ ի ա բ ե ղ ա ն ե ր ի խ ո ւ ց ե ր ը դ ա դ ա ր ե -

„ ի ն շ ո ւ տ ո վ ճ գ ն ա ր ա ն լ ի ն ե լ ո ւ ց , հ ո գ և ո ր հ ա յ ր ե ր ը հ ս կ ո ւ մ ն ե ր ը մ ո ո ա -

ց ա ն և Ս յ ո ւ ն յ ա ց հ ի ն ա վ ո ւ ր ց ա մ ր ո ց ը տ ո ն ա կ ա ն կ ե ր պ ա ր ա ն ք ա ո ա վ ,

Ո ւ ր ա խ ո ւ թ յ ա ն օ ր ե ր ն ա ն ց ն ե լ ո ւ ց ե տ ' թ ա գ ա վ ո ր ը հ ր ա վ ի ր ն ց յ ո ւ ր

մ ո տ Ա ր ա ս ե ղ բ ո ր ը և թ ա գ ո ւ հ ո ւ ո ւ Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի ի շ խ ա ն ի ն ե ր կ ա յ ո ւ -

թ յ ա մ բ ա ս ա ց ն ր ա ն .

_ Վ ա ղ ո ւ ց կ ա մ ե ն ո ւ մ է ի հ ա շ տ ո ւ թ յ ա ն ձ ե ո ք պ ա ր զ ե լ ք ե զ ի բ ր և

ի մ ե ղ բ ո ր ն ո , ժ ա ռ ա ն գ ի ն , ո ր ո վ հ ե տ և տ ե ս ն ո ւ մ է ի , թ ե ո ր ք ա ն շ ա ս ,

է տ ո ւ ժ ո ւ մ ե ր կ ի ր ը մ ե ր գ ժ տ ո ւ թ յ ա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ ։ Բ ա յ ց ա ն դ ր ա ն կ ա կ ա ն

ի ր ա վ ո ւ ն ք ը և ա ր ք ա յ ա կ ա ն ի ն ք ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը թ ո ւ յ լ չ ա վ ի ն ի ն ձ

խ ո ն ա ր հ ի չ կ ր տ ս ե ր ե ղ բ ո ր ա ռ ա ջ . . . Ա յ ո ՛ , կ ա մ ե ն ո ւ մ է ի , ո ր դ ո ւ դ ի ­

մ ե ի ր ի ն ձ . ս պ ա ս ո ւ մ է ի , ո ր դ ո ւ հ ա շ տ ո ւ թ յ ա ն ա ռ ա ջ ի ն խ ո ս ք ն ա ր տ ա -

ս ա ն ե ի ր ։ Ո ր ք ա ՛ ն ի ր ա վ ո ւ ն ք ո ւ ն ե ի ե ս , չ գ ի տ ե մ , բ ա յ ց ա յ դ ի մ ց ա ն կ ո ւ -

թ յ ո ւ ն ն է ր . . . Ե ր բ մ ա ր դ փ ա փ ա դ ո ւ ն ի ա պ ր ե լ ո ւ , ն ա ս ի ր ո վ փ ^ Ր ո ւ

է ա յ դ ո ւ ն ա յ ն զ գ ա ց մ ո ւ ն ք ն ե ր ի ն . . . Ե վ ս ա կ ա յ ն ի մ ա կ ն կ ա լ ո ւ թ յ ո ւ ն ն

ա ն ց ա վ ա պ ա ր դ յ ո ւ ն , դ ո ւ չ մ ո տ ե ց ա ր ի ն ձ և ե ս խ ո ր վ ի շ տ զ գ ա ց ի ա յ դ ­

ք ա ն ա ն ո ղ ո ք ս ի ր տ ո ւ ն ե ն ա լ ո ւ դ հ ա մ ա ր . . . Հ ա զ ի վ ա ն ց ա վ մ ի տ ա ր ի ,

բ ա խ տ ը ի ն ձ ա ն ի ց յ ո ւ ր ե ր ե ս ը դ ա ր ձ ո ւ ց և ա պ ր ե լ ո ւ տ ե ն չ ը մ ե ռ ա վ ի մ

ս ր տ ո ւ մ . . . Բ ա յ ց թ ո ղ ն ե ն ք ա յ դ պ ա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ն ա ա ր դ ե ն հ ա յ տ ն ի

է ք ե զ ։ Ա յ ո ՛ , ե ր բ վ ի ր ա բ ո ւ յ ժ ս ի ն ձ հ ա յ տ ն ե ց , թ ե շ ո ւ տ ո վ պ ի տ ի մ ե ռ -

ն ի մ , փ ա ռ ք տ վ ի ա ս տ ծ ո ւ ն , ո ր ք ե զ հ ե տ հ ա շ տ վ ե լ ո ւ պ ա տ ե հ ա ո ի թ ը

ն ե ր կ ա յ ա ց ա վ , Շ ն ո ր հ ա կ ա լ ե մ , ս ի ր ե լ ի Ա ր ա ս , դ ո , ի մ վ ե ր ջ ի ն խ ն դ ի ր ը

հ ա ր գ ե ց ի ր և բ ե ր ի ր ի ն ձ հ ա ր ա զ ա տ ե ղ բ ո ր հ ա մ բ ո ւ յ ր ը , ո ր թ ա ն կ ա գ ի ն ն

է ա մ ե ն հ ա մ բ ո ւ յ ր ն ե ր ի ց , ո ր ե ր ջ ա ն կ ո ւ թ յ ո ւ ն է բ ե ր ո ւ մ ա շ խ ա ր հ ի ն , որ

ա ն ի ր ա վ զ ո հ ե ր չ է պ ա հ ա ն ջ ո ւ մ , ո ր ս ր բ ո ւ մ է թ շ վ ա ռ ի ա ր տ ա ս ո ւ ք ը

վ չ տ ա հ ա ր ս ր տ ե ր ը մ խ ի թ ա ր ո ւ մ . . . Ա վ ա ՛ ղ , ի ն չ ո ւ մ ա ր դ ի կ չ ե ն գ ն ա ­

հ ա տ ո ւ մ կ ա մ շ ա տ ո ւ շ ե ն ճ ա ն ա չ ո ւ մ ն ր ա ն . . . Ի ս կ ե ս , ա հ ա , դ ր ա փ ո ­

խ ա ր ե ն տ ա լ ի ս ե մ ք ե զ ա յ ս օ ր վ ա ն ի ց ի մ թ ա գ ն ո ւ գ ա հ ը , ո ր ա վ ա ն դ

ս * ա ց ա մ ե ր հ ո ր ի ց , տ ա լ ի ս ե մ ք ե զ ա յ ն իբրև ի մ և ? ա գ ո ւ հ ո ւ մ ի ա կ

ժ ա ռ ա ն գ ի ն . . . Վ ա յ ե լ ի ՛ ր ա յ ն ա ս տ ո ւ ծ ո , ա զ գ ի և մ ե ր օ ր հ ն ո ւ թ յ ա ր

Թ ա գ ա վ ո ր ը վ ե ր ջ ի ն խ ո ս ք ե ր ն ա ր տ ա ս ա ն ե լ ո վ ՝ ն ա յ ե ց թ ա գ ո ւ հ ո ւ

_ 35 6 -

մի կարեկցական հայացքով ե ապա նորեն Աբասին դառնալով շաբու*

նակեց.— Սակայն, սիրեց յալ եղբայր, իմ թագը կրելուց ե գահին բազ-

մելոլց առաջ' ընդունիր ինձանից նաև մի ուրիշ, թանկագին ավանդ, երդվի՛ր պահել ու խնամեԼ նրան ամենաքնքուշ հոգատարությամբ. — այդ մեծագին ավանդը իմ թագուհի-ամուսինը և քո քույրն է, որ շատ վշտեր կրեց աշխարհում և որի բախտը կարող եմ հանձնե[ միայն քեզ, աշխարհի մեջ ունեցած իմ միակ հարազատին...

Թագուհին, որ լուո ու տխուր լսում էր արքային, հանկարծ հե­կեկաց և արտասուքն աղբյուրի պես սկսավ հոսել նրա աչքերից է

— Մի’ լար, սիբեցյալ Աահանույշ, ո՛չ ոք աշխարհում չէ ապրում հավիտյան, — ասաց թագավորը խանդաղատելով,

— Մի՛ հոգար ուրեմն և իմ մասին... — պատասխանեց թա ­գուհին' արտասուքից խեղդվող ձայնով,

— Ինչո՛ւ համար են այս տխուր զրույցները, տե՛ր արքա, ֊ րա­ցականչեց Աբասր տեղից վեր կենալով. ֊ մի՛թե արքայական գահը կարող է ավելի սիրելի լինել ինձ քան իմ պարտավորությունը, և

թագն ու գայիսոնը կարո՛ղ են փոխարինել ինձ այն կորուստը, որ պիտի կրեմ իմ հարազատի մահվամբ... Օ ՚ն ուրեմն, մի՛ վշտացնիր իմ սիրտը, որ լի է սիրով դեպի քեզ և ցանկությամբ ' տեսնել իմ թա­գավորը նորեն յուր փառաց բարձրության վրա, Աստված թո՛ղ եբ- կարե քո կյանքի օրերը և ես կլինեմ թո գահի ծաոան. այդ է իմ միակ տենչը, այդ կքինի և իմ պարտավորությունը...

— Հավատում եմ քո սրտի անկեղծության և կարի վշտանում, որ այսքան ուշ սկսա վայելել քո սիրո քաղցրությունը, բայց իմ օրերր հաշված են, սիրեւի Արաս, ես պիտի հեռանամ աշխարհից... Աստված թող օրհնե և պահպանե քեզ, որպեսզի մխիթարես քո ժո­ղովուրդը, որ այնքան շատ վշտացավ իմ թագավորության օրով,

— Քո թագավորության օրով էլ նա կմխիթարվի, — պատատ- խանեց Աբասը աշխուժով. — դու մեզ հետ միասին կհեռանաս այ­տեղից. կմտնես շուտով քո աթոռանիստը, կբազմես նորեն քո գահի վրա և մենք կաշխատենք փաոքով այդ գահը շրջապատել...

֊ Փառքո՛վ... վաղուց եմ ես այդ փառքի աղբյուրները ցամա- քա ցրե,,— ընդհատեց թագավորը վշտալի ձայնով,

֊Ո ՛ չ , տեր արքա, այդ աղբյուրները չեն ցամաքե,, ա1լնվազել-8 5 7 -

են, և այն' ոչ թե քո, այլ իմ հանցանքով* ուստի ինձ է մնո4.մ այդ Հանցանքը քավել։

— Դու միայն մի պարտք ունիս կատարելու, այն էճ քո արժա* նավոր թագավորությամբ մոռացնել տալ հայ ժողովբգին Աշոտ* Երկ աթի անունը ։

— Այդ անունն այսուհետև ավելի պիտի փառավորվի,— հարեց Աբասը վճռական ձայնով։

_ Իսկ ինձ շատ օր չէ մնում ապրելու, — նկատեց թագավորըւ_ Ընդհակառակը, տարիներ են մնում ,— խոսեց Մարզպետու-

նին խորհրդավոր ժպտալով։— Իսկ դու իմ վերքը տեսե՞լ ե ս ,— հարցրեց թագավորը։— Ես լսել եմ քո վիրաբույժին, որի տված տեղեկությունները

կարի մխիթարական են։— Ի՜նչ կնշանակե ա յդ ,— հարցրեց թագավորը զարմանալով։Մարզպետունին ներողություն խնդրեց վիրաբույժի համար,

որ հասարակաց օգուտն ի նկատի ունենալով' սխալ տեղեկություն է տվել արքային յուր հիվանդության նկատմամբ և հայտնեց, որ իսկապես ոչ մի վտանգ չէ սպառնում յուր կյանքին և թե շուտով կապաքինվի ինքը, եթե հաճի ելնել Սևանից ե վերադառնալ Ոստան։

Թագավորը երկար ժամանակ համառում էր յուր որոշման մեք, որ էր ապրել և մեռնել Սևանում, բայց Աբասի ու Մարզպետունու թա­խանձանքը և զորավոր խոսքերը, որ շատ երկար շարունակվեցին, վերք ի վերջո համոզեցին նրան վերադառնալ յուր աթոռանիստը — Երազգավորս։

Եվ որպեսզի արքայի վերադարձը լիներ փառավոր ու հանդիսա­վոր, արքաեղբայրն ու իշխանը հրաման ուղարկեցին Ո ստանում գտնվող իրանց զորքերին չտապել Սևան։ Նույնպիսի աոաքարկու- թյա մբ դիմեցին նրանք Սյունյաց Սմբատ իշխանին։

Վերշինս ժողովեց իսկույն յուր ազատ գնդերը և մտավ Գեղար- գունիք' ամիսներից ի վեր այդտեղ հյուր եղող արքային յուր մեծա­բան քը մասոուցանեչու։

Վահրամ սեպուհը նույնպե՛ս վերցրեց Գեղա լեռներոլմ գտնվող յուր բանակը և Գոռ իշխանի հետ միասին շտապեց Սևան։ Նույն տեղը հասավ և Աբաս արքաեղբոր մնացորդ զորքը։ Այդպիսով միաք- բսչ բանակի զոբաց թիվ/} հասավ մի քանի հազարի։

֊ա ֊

Թագավորն այս պատրաստությունները տ եսնելովսկսա վ ուրա­խանալ և մխիթարվիլ, և այդ լավ ազդեցություն արավ նրա հիվան­դության վրա։ Իսկ թագուհին չգիտեր, թե ի՛նչ բառերով արտահայ- տեր յուր շնորհակալիքն ու երախտագիտությունը յուր տաղերն աւ Մարզպետունուն, որոնք կարծես նոր կյանք Էին ներշնչում թե իրան և թե՛ արքային։

Մի քանի օրից ետ թագավորը թագուհու, արքաեղբոր և իշխան ֊ ների հետ միասին հրաժեշտ տվավ Սևանի հյուրընկալ միաբանու­թյանը և միացյալ բանակի ոպեկցոլթյամթ էանապարհվեց դեպի յուբ աթոռանիստ գավառը — Շիրակ։

Մի շաբաթ Էր, ինչ Երազգավորսը կերպարանափոխվել Էր. նրա քոա փողոցները լցվել Էին աղմուկով, անցուդարձը մեծացեք Էր к Հրապարակներում տիրում Էր ժխոր*

Արքայական պալատը, որ մինչև այդ անբնակ Էր, նորեն կենդա­նացել, հանդիսավոր կերպարանք Էր առել, նրա հոյակապ դահլիճ­ները զարդարվել Էին գորգերով, թավշով ու կերպասով, կամարները պճնվել ծաղիկներով և սյունաշարերը ծածկվել գույնզգույն դրոշա­կապ ե ր ով։ Այդտեղ այժմ տիրում Էր անսովոր շարժում և դատարկ դստիկոնները լցվել Էին բնակիչներով։ Իշխան Մարզպետունու կար­գադրությամբ օր առաջ հասել Էին Երազգավորս Գաոնո դղյակում ապրող տիկնայքն ու իշխանուհիները։ Մարիամ ե Գոհար տիկնանց հեա միասին եկել Էր նաև Շահանդուխտ օրիորդը, հանձնելով յուբ պաշտոնը Մուշեղ բերդակալին։ Երազգավորսի արքունիքում եոում Էր այժմ կյանքը, ամենքը պատրաստվում Էին թագավորին ու թա ­գուհուն դիմավորելու։

Երբ նշանակված օրը հասավ, աթոռանիստ քաղաքի բնակիչներն ընդ առ աք գնացին արքային մի քանի փարսախ ճանապարհ• նրանց առաքնորդում Էին ազատանիները։ Իսկ պալատական տիկնանց к իշխանուհիների խումբը, որոնց գլուխ անցած Էր արքաեղբոր ամու­սին Գուրգենդուխտ տիկինը, սպասում Էր արքային սուրբ Փրկչի տաճարում։

Վերջապես թագուհու, արքաեղբոր և հետնորդ իշխանների հետ միասիճ մուտ գործեց թագավորը յուր աթոռա՛նիստ քաղաքը, որից բաց ակ ա Էր ամբողջ մի տարի։ Նրա մուտքն այնքան փառավոր ե

բլսզմսւմպբՀ էր, որ նմանում էր հաղթական մի դարձի) Բացի հա- պարավոր զորքերր, որոնց մեծ մասը մնացել էր քաղաքից դուրս, եկել, խռնվել էին Երազգավորս լայնածավալ Շիրակա բնակիչները, որով և անցուդարձը փողոցներում արգելել։ Ամենքը կարծես կարո* տել էին թագավորին և շտապել ժամ առաջ այդ կարոտր լցնելու։ Եվ ամեն տեղ, ուր որ անցավ արքան, ժողովուրդը դիմավորեց նրան ցնծության աղաղակներով։ Այդ ամենը տեսավ թագավորը, հուզվեց և արտասվեց։ Նա հիշեց յուր անցյալը, համեմատեց ժողովրդի այս և այն ժամանակվա ոգևորությունր և գտավ նրանց համանման. բայց ինքը, ավա՞ղ, այլևս հին դյուցազնը չէր. յուր հոգեկան աշխարհը զուրկ էր կենդանությունից, ոգևորությունները չէին ջերմացնում յուր սիրտը։

Բայց որպեսզի չհուսահատեցնե յուր շրջապատողներին և մա* ն ավանդ Արաս եղբորն ու Մարզպետունի իշխանին, որոնց անձնվի֊ րությոլնը գնահատում էր ըստ արժանվույն, նա աշխատեց զսպել իրան և երևալ ամենքին ուրախ և զվարթերես։

Բացի այդ, նա որոշեց, մինչև անգամ, խորհուրդ տալ Մարզպե­տունուն'' օգուտ քաղել ժողովրդի այդ ոգևորությունից' ծառայեց­նելով նրանց եռանդը առավել շահյակ մի ձեռնարկության, այն Հ-' Դվինի գրավման, որի մասին ինքր իշխանն աշխատել էր երկար, բայց որի հաջողության արգելք էր դրեք Աշոտ բռնավորը' յուր մատնու­թյա մբ։

Երբ ժողովուրդն ու ազատանին արքայի գալստյան առթիվ ստեղ­ծած տոնախմբություններն ավարտեցին, թագավորը հրավիրեց յուր մոտ Աբասին ու Մարզպետունուն և հայտնեց նրանց յուր խորհուրդը։

— Քանի այսքան զորք ի միասին ունինք խմբած և Սյունյաց իշխանը յուր գնդերով գտնվում է մեզ մոտ, պատրաստվեցեք հար­ձակվել Դվինի վրա։ սեր այս ուժին հագարացիք դիմադրել չեն կա­րող և դուք մայրաքաղաքը կխլեք նրանցից, — ասաց թագավորը։

— Ենչպե՞ս, դու այդ կթույլատրե՞ս մեզ... — կես զարմացած և կես ուրախացած հարցրեց Մարզպետունին։

— Մի՞թե ես պարզ չխ ո ս ե ց ի . ո’ չ միայն թույլատրում, այլև խորհուրդ եմ տալիս, չպետք է բնավ հապաղել։

— Այդ Ւմ Փ ափագն է, տեր արքա, — հարեց Մարզպետունին.— երբ Սևանում կաթողիկոսի փախուստը լսեցի և իմացա ստուգիվ, որ Օբոնավորի» թելագրությամբ է խույս տվել նա, կամեցա աղա-

- 3 6 0 -

չել քեզ' ուղղել ճանապարհդ դեպի Դվին։ Մենք կարոզ էինք հ անկ ար­ձակ ի ի բերել հագարացիներին և մայրաքաղաքը գրավելով' վիշա պատճառել սպարապետին։ Բայց Շիրակում սպասում էին մեզ, չկա- մեցա փորձության ենթարկել մեր բախտը և ժողովրդյան ուրախու­թյունը։ Ւսկ ա յժմ քանի որ այդ հրամանը տալիս է մեզ արքան, եր­կու օրից արդեն բանակը կարող ենք շարժել դեպի Ոստան։ Մնում է միայն ստանալ արքաեղբոր և Սյունյաց իշխանի հաճությունը։

— Ես պատրաստ եմ իմ զորքերով, — ասաց Աբասը վճռաբար։— Խոսեցեք ուրեմն Սմբատ իշխանի հետ և արդյունքը հայտնե­

ցեք ինձ,— հրամայեց թագավորը։

Նույն ավուր երեկոյան' արքաեղբոր ապարանքում խորհրդի մսղովվեցան Մարզպետունի իշխանը, Սյունյաց տէՏրը, Վահրամ սե­պուհը և Դոո իշխանիկը։ Արքաեղբայրը հայտնեց ամենքին թագա- վոբի ցանկությունը և աոաջարկեց նրանց հայտնել իրանց կարծիքը առաջադրյալ խնդրի մասին։

Մարզպետունի իշխանի տված մի քանի բացատրու թյո ՚ններից ետ' ամենքը միաբերան ցանկություն հայտնեցին հետևել արքայի խորհրդին և օգուտ քաղել հանգամանքների հաջողու թյունից։

Սմբատ իշխանը, որ երդվել Էր վրեժխնդիր ւինել ոստիկանին նրա երդմնազանցության համար, հավատաց, թե աստված ինքն Է ներշնչել արքային այդ ցանկությունը։ Նրան ուրախացնում Էր, մանավանդ, այն միտքը, թե շուտով պիտի ազատն բանտից իշխան եղբայրներին և թափե կաթողիկոսարանը մահմեդականների ձեռքից։ Ալս պատճառով հանձն ահավ յուր ռազմական բոլոր ուժր համախմբել Դվնո շուրջը։

Շուտով մյուս իշխաններն Էլ սկսան կարգավորել իրանց զորքը ե պատրաստել նրան մոտալուտ հարձակման։

Երազգավորսի շուրջը գտնվող դաշտավայրերի վրա, ուր Տիգ- րիսի վտակը խառնվում Է Ախուրյանի հետ, զարկած Էին դաշնակից իշխանների զորաց վրանները։ Մի քանի օր Էր, ինչ այդտեղ սկսվել Էր տագնապալից շարժում, մարդիկ կարծես կրակի մեջ Էին։ Զորա- գնդերի մի մասն ընդհարման վարժություններ Էր անում, մի մաաը հարձակման փորձեր Էր կատարում, ոմանք մրցախաղերով կին պարապած, իսկ ոմանք պարսպահար գործիներ կամ պաշարման

— 3 6 Г -

համար պիտանի նյութեր էին պատրաստում։ Այդ ամենի վրա հսկում էին թե' իրանք՝ իշխանները, և թ ե՛, մանավանդ, Վահրամ սեպուհը և Գոռ իշխանիկը։ Վերջինս եթե փափագում էր օրվա գեթ մի ժամը ան9 նե1 ,ուր հարսն աց ո լի հետ, որ այդ մ ի չոշին գտնվում էր արքոլ. նիքում, այդ վ չէր կարողանում, ո ր ո վ հ ե տ և ռազմական պատրաստոլ. թյուննհրը խլում էին նրա բոլոր ժամերը, Հազիվ գիշերվա մեջ հանգ­չում էր նա մի փոքր և վաղ առավոտվանից նորեն գործի սկսում։

Բայց արի պատանին ոչ միայն չէր տրտնջում, այլև ժպիտը չէր հեռացնում երեսից։ Իսկ Վահրամ սեպուհը նըան ոգևորելու համար

ասում էր*— Շուտով, սիրելիս, Դվինը կառնենք, հաղթական տոներ կկա-

տարենք և մայր տաճարի մեջ քո պաօկը կօրհնենք։Մինչդեռ Ե րազգավորսում այս պատրաստություններով էին

գթազված, տեղի ունեցավ մի անակնկալ դեպք, որ սառեցրեց զորքի §ւ զորապետների եռանդը է

Այգ հետևյալն Էր։ ^Արքայի Շիրակ գավառը մտնելու օրից արդեն լուր Էր հասել

ս ս տ ի կ ա ն ի ն , թե թագավորը մեծ զորքով վերադառնում Է յուր Ոս­տանը, Նսըրը, որ վաղուց ծանոթ Էր կ ո տ ֊Երկաթի քաջության և գիտեր, թե նա քանի՛ անգամ Է ընկած տեղից բարձրացել, նորի9 զորացել և յուր իշխանության վնասներ Է հասցրել, սաստիկ վա­խեցավ, երբ նրա վերադարձը լսեց։ Նրա երկյուղը զորացրին մանա­վանդ արքայի գնացքին հետևող յուր այն լրտեսները, որոնք եկան к պ ա տ մ ե ց ի ն նրան այդ մեծադղորդ վերադարձի մանրամասնու­թյունները. հայտնեցին զորքերի թիվը, նկարագրեցին նրանց սպառ­նական ընթացքը, ժողովրդական ոգևորությունը, արքայի ընդու­նելության փառահեղությունը և այլն։

Արդեն Աբասի հաշտռւթյունր թագավորի հետ այնպիսի Դ դ ե պ ք Էր, որից ոստիկանը պիտի վախենար, որովհետև այգ երկու քաջերի միությանն արա բացիք դիմադրել չէին կարող, Բայց երբ Լ , իմացավ, որ Սյունյաց Սմբատ իշխանը 1ա միացել է նրանց հետ յուր զորքերով, էչ սրտի բոլոր քաջությունը կորցրեց,

«Այո, միությունը ուղղված է իմ դեմ, — մտածեց նա ինքն իրան. ֊ թագավորն ուզում է հալածել ինձ այստեղից, նա չէ գոհացել ի* զարքևբը ջարդելով և աշխատում է ուրեմն ամիրապետի իշխանու­թյունը վերացնել այս երկբից ։ Իսկ Սմբատ իյխանը միացել է նրա հետ,

֊ 362 -

որպեսզի վրեժ լուծն այն ակարգանաց համար, որ ես հասոլցի նրան՝ իր երգման դրժելով և յուր եղբայրները զնդանում պահելով...Л»

Այս մտածությամբ ընկճված՝ նա հրավիրեց յուր մոտ Բեշիր զորապետին և Դվնո դենպետին և խորհուրդ արավ նրանց հետ, թե ինչպե՞ս կարող է սպառնացող վտանգը հեռացնել իրանից։

Բեշիրը հայտնեց, որ քաղաքում գտնվող արաբական զորքր Հազիվ կարող է տասնօրյա պաշարման դիմադրել, ըստ սրում համ­բարանոցներում պաշարը նվազած է և շուտով այն հայթայթել չեն կարող։ Միակ փրկությունը Դամասկոս սուրհանդակ ուղարկելը և ամիրապետից օգնական զորք խնդրելն է , բայց այդ միջոցը երկար կտևի և հայերը մինչև այն կարող են Ղվինը պաշարել։

— Ինչպե՜ս Կլինի, եթե մենք ինքներս հաշտությւււե առաք ա ր ֊ կենք նրանց ե թագավորի բարեկամությունը խնդրենք, * - հարցրեց ոստիկանը։

— Մեր կրոնն իրավունք է տալիս քեզ խոնարհել և կեղծավորել ան հավատին, եթե բռնությամբ չես կարոզ հաղթել նրան, — ասսկյ դենպետը, — միայն պիտի գիտենաս, որ մի անգամ խոնարհելուդ համար' տասն անգամ պիտի խոնարհեցնես, երբ հանգամանքները նորեն հաջողին քեզ։

■— Այո՛, ինձ միայն մի անդամ է անհրաժեշտ խոնարհիլ այդ թագավորին, որպեսզի նրա շուրջը խմբված զորքերը հեռացնեմ,*— պատասխանեց ոստիկանը, — իսկ այնուհետև, գիաեմ, նոր երկ­պառակություն կծագի, իշխանները կրկին կելնեն միմյանց դեմ. •երկու հայի Դէուխ մի կաթսայում չի եփվիլ», այգ հո հին առած Հ. և ահա՛, երբ այգ առածը կճշտվի, այն ժամանակ նորեն մենք մեր սու­րը կհանենք։

— Ա յո', այդպես լավ է. այդ է միակ խոհական միջոցը, ասաց Հեշիրը, և դենպետը համաձայնվեցավ նրա հե֊ա։

Եվ ահա՛ մի գեղեցիկ օր, երբ դաշնակից իշխանները վերջին զորահանդեսն էին կատարում և թագավորը յուր նժույգը հեծած ե ոստանիկ թիկնապահներով շրջապատված ներկայանում էր հ անդի ֊ *ին։ որպեսզի անձամբ ոգևորն և քաջալերն զորքերին, ահա հան­դիպակաց դաշտի վրա երևաց հեծյալների մի խումբ, որ արշավա- •ո ւյր դիմում էր դեպի հայոց բանակը։ Երբ նա բավական մոտեցավ,

Մարզպետունի իշխանը նկատեց արաբական գրողը և հրամայեց Գո­ռին րնդաոաքել յուր գնդով և տեղեկանալ, թե ովքե՛ր են և ինչո՛ւ են գալիս՛

Որք ան մեծ եղավ երիտասարդի զարմանքը, երբ նա հեծելախմբին մոտենալով' տեսավ նրա հետ Սյունյաց Բաբգեն իշխանին պատվա­վոր զրահավորության մեջ և ոստիկանի ավագանիներով շրջապատ­ված։ Մինչդեռ նա անակնկալ հանդիպումով շփոթված պատրաստ­վում էր յուր զարմանքը արտահայտելու, իշխանր դիմեց դեպի նրան և փարելով երիտասարդին' համբոլրվեցավ նրա հետէ

— Ի՞նչ դեպք և ի՞նչ հողմ հաջողեցին քո դարձը, տ ե ր ...— բա- ցական չեց Գոււը ուրախանալով։

Իշխանը մի քանի խոսքով հայտնեց նրան յուր առաքելության նպատակը և ապա երկուսը միասին, իրանց հետևորդներով, դի­մեցին դեպի բանակը։

Սյունյաց Սմբատ իշխանը հեռվից ճանաչեց եղբորը և առաք վազելով փարեց նրան ջերմագին։ Հարազատների հանդիպումն այնքան սրտաշարժ Էր և ուշագրավ, որ ստիպեց ոստիկանի պատգա­մավորներին սպասել մի առժամանակ բանակից դուրս, մինչև «ր եղբայրական սիրո հուզումն անցներ և սրտերը հանգստանային։ Ապա Բաբգեն իշխանը միանալով նրանց հետ' ներկայացավ թագավորին, որ ընդունեց պատգամավորներին բացօթյա և բոլոր յուր իշխաննե­րի ներկայությամբ։

— Ամիրապետի ոստիկանը, Նսըր ամիրան, շնորհավորում Էմեր բերանով քո արքայական վերադարձը դեպի շահնշահիդ աթո­ռանիստը , — առաջ գալով խոսեց արքայի հետ պատգամավորու­թյան առաջնորդը. — ընդ սմին, ցանկանալով մշտական բարեկա­մություն հաստատել հզոր շահնշահի հետ, ամիրան խնդրո ւմ Է մո­ռանալ ամեն գժտություն, որ տեղի Է ունեցել մեր մեջ, ամեն քօն ու ոխ, որ առաջացել Է ցավալի ընդհարումներից և դնել միմյանց հետ խաղաղության ուխտ' թե՛ ամիրապետի և թե' ձեր ժողովրդի շա~ հուն համար։ Եվ ահա՛ յուր բարի դիտավորությունն ապացուցանե• ր ւ համար, ոստիկանը հանել Է բանտից Սիսական իշխաններին, որոն* 9^9 յ ՚՚՚Ր ազատ կամքով աոաջնորդեց մեզ մինչև այստեղ, իսկմյուսը, այն Է՝ Սահակ իշխանը, պատվով ապրում Է Դվնո մեջ, հայոց թագավորների կառուցած ապարանքներում։ Այս ամենից հետո ամիրան ուղարկում Է շահնշահին արժանավայել ընծաներ, որոնց ե.

խնդրում Է ընդունել իբր իսկական հավաստիք դեպի հայոց ազգն ж թագավորը ունեցած յուր անկեղծ բարեկամության։

Այս ասելով առաջնորդը նշան արավ և ընծայակիրները մատուցին արքային իրանց բերած ընծաները։

թագավորը, թեպետ դժգոհ այս անակնկալ պատգամավորու­թյունից, այսուամենայնիվ, ի պատիվ Բաբգեն իշխանի' սիրով ըն­դունեց նրանց, շնորհակալություն արավ ոստիկանի բարի դիտավո­րության և ղրկած ընծաների համար, ապա հրավիրելով պատգամա­վորներին քաղաք, խոստացավ նրանց' պատասխանել ամիրայի առաջարկության մի քանի օրից ետ։

Բայց այս նորությունն անախորժ տպավորություն արավ ինչ­պես իշխանների, նույնպես և զորքի վրա։ Ամենքն արդեն պատրաստ­ված Էին Դվին հարձակվելու, զորքերին, մանավանդ, վառել բորբո­քել Էին Աբասը մի կողմից, Մարզպետունին մյուս կողմից։ Իսկ Գոռ իշխանիկը ժամեր Էր համարում Դվնո դաշտն իջնելու համար։ Նա մտածել Էր անձամբ մուտ գործել քաղաքի ներքնուղին, որի գաղտնի ելքը ծանոթ Էր իրան և յուր ձեռքով տնկել հաղթության դրոշը Դվնո միջնաբերդի վրա։ Դրանից ավելի լավ հաղթության առիթ չէր կա­րող նա երազել. իսկ այդ հաղթության մրցանակր պիտի լիներ այն օրիորդի համբույրը, որ սպասում էր իրան Երազգավորսի արքունի­քում։

Այսուամենայնիվ խորամանկ հագարացու պատգամավորությունը ի գերև էր հանում քաջերի հույսը։ Շատերը նրանցից ցանկանում էին, որ թագավորը մերժե ոստիկանի առաջարկությունը և խաղաղու­թյունը ձեռք րերե ոչ թե արաբացոց հետ բարեկամանալով, այլ նը- բանց յուր երկրից ընդմիշտ արտաքսելով։

Այս առթիվ, ահա՛, խորհուրդ կայացավ թագավորի մոտ։ Բոլորն սկզբում հարձակման կողմն էին։ Բայց երբ Բաբգեն իշխանր հայտնեց, թե Նսըրը առանձին հասկացրել է իրան, որ յուր Սահակ եղբորը ̂թեկուզ ա զատածք այսուամենայնիվ, պահում էր Ղվնում իրրէւ պ ա ֊ տանդ և եթե թագավորը մերժելու լինի յուր առաչարկությունը և մո­տենա Դվնին' զորքով յուր քաղաքը պաշարելու, առաջին օրն իսկ նա կախել պիտի տա իշխանին պարսպի աշտարակի վրա — ամենքը մնացին շվարած։

— Եղբորս կյանքը վտանգի չենթարկելու համար, գոնե, պիտի ընդունենք ոստիկանի առաջարկությունը,— խոսեց իսկույն Սմբատ

- 866 -

իշխանը, վախենալով, կարծես, մի՛ գուցե ուրիշները Հակառակ կար-

ծիք հայտնեն։- Դու չտապեցիր, սիըեւի իշխան, ֊ն կ ա տ ե ց թագավորը ժըպ.

տալով, ֊ո ր ք ա ն էլ մեր զորքի և իշխանների պահանջը՝ Դվին հար- ձակվելու նկատմամբ իրավացի է, այսուամենայնիվ ես ավելորդ մի զինվոր չեմ զոհիէ այնպիսի ժամանակ, երբ թշնամու բարեկամությոլ. նը հնարավոր է ձեոք բերել խաղաղությամբ։ Թեպետ մեր ուժը դե. րազանց, թեպետ հանգամանքները նպաստավոր, այսուամենայնիվ մենք չենք կարող Դվինը գրավել, առանց գոնե մի քանի հարյուր զինվոր զոհելու. իսկ այդ զոհերը մենք պիտի խնայենք, քանի որ առանց այն էԼ բավական շատ ենք զոհել. . . Սկզբում, ճշմարիտ է, անհաճո տպավորություն արավ ինձ վրա ոստիկանի պատգամը, բայց այդ այն պատճառով, որ եո էլ վարակված էի ձեր ոգևորությամբ, Իսկ հետո սկսա լրջությամբ կշռե1 և եկա այն համոզման, թե ավելի լավ է Դվնո տիրապետ թողնել ամիրապետի ոստիկանին, քան թե նրան հալածելու համար զոհել մի քանի հարյուր հոգի։ Արդ, եթե հասարակ զինվորների նկատմամբ այս մտածմունքն է մեզ առաջնորդում, որ. քա՛ն ևս առավել զգուշությամբ պիտի հոգանք քո եղբոր և իմ հա­րազատի համար, որ սիրեին է թ ե ’ մեր արքունյաց և թե համայն ոյունեցոց և որի կյանքն այս րոպեիս գտնվում է գազան հագարացու ձեռին, Այս պատճառով, ահա, ես որոշում եմ ընդունել ոստիկանի առաջարկությունը և բարեկամության դաշն կոել նրա հետ, Այնու. հետև, եթե մեզ ազատ ժամանակ կմնա, կզբաղվենք մեր երկրի ներ. չին շինությամբ, մինչև որ մի օր թախտը կհաշոզե Սահակ իշխանին

1ս1 ոստիկանի ձեռից փրկելուէԹագավորի որոշումը սիրով ընդունեցին ամենքը, իսկ Սյունյաց

իշխանները սրաագին շնորհակալություն արին նրան' իրանց եղբոր

նկատմամբ ուձնցած խնամոց համար։Ներկա եղողների մեչ դժգոհ Էր միայն Գոռ իշխանիկը, ո ր ո վ հ ե տ և

արքայի ո ր ո շ ո ւ մ ը խլում Էր նրանից այն փառքը, որ նա հույս ուն ր

ձեռք բերել Դվնո աոման ժամանակ։Այդ բանը նկատեց թագավորը և ժպտալով դարձավ յուր խոր-

հարգականներին. . . .— սեղանից ո՜վ կարող Է աոաջարկել ինձ մի միջոց, որով կա­

կղա նա նք փոխարինել Գոու իշխանին այն կորուստդ ոբ նա կրում

Է այս հաշտությամբ։— 386 —

— Ես, տե՛ր ա րքա ,— բաց ական չեց Վահրամ սեպուհը։— Խոսի՛ր, սեպուհ, ես շնորհապարտ կմնամ քեզ, — ասաց թա-

գավորը շարունակ ժպտալով։— Մի քանի ամիս առաջ, տե՛ր արքա, մենք Գառնիում օրհնե­

ցինք Գոռ իշխանի և քո հոգեդուստր օրիորդ Շահանդուխտի նշանա­դրությունը։ Մենք պայման դրինք' այն ժամանակ պսակել նրանց,

հենց որ հագարացիք հեռանան մեր երկրից և խաղաղությունը տիրեէ Այգ պայմանը, ահա՛, լրումն առավ այսօր, թեպետ հագարացիք դեռ չեն հեռացել Հայաստանից, բայց միևնույն Է, նրանց ուժն ար-

դեն խորտակված Է, քանի որ իրանք են հաշտություն խնդրում մե­զանից, ուրեմն հասել Է պսակի ժամը։ Հրամայի՛ր մեզ հարսանյաց տոնախմբություններն սկսել և ղրանով մեր իշխանի կորուստը կփոխարինվի։

— Կեցցե՛ս, սեպուհ, ավելի իմաստուն առաջարկություն ան­կարելի Էր անել, — բաց ական չեց թագավորը. ֊ վաղուց մեր ար.

քունիքը կարոտ Էր ուրախության։ Թո՛ղ ուրեմն վազվանից ամեն ինչ պատրաստվի։ Սյունյաց օրիորդի հարսանյաց, ի դեպ, կմասնակ­ցեն օրիորդի հորեղբայրները և Սյունյաց քաջերը։

, Մարզպետունի իշխանը վեր կացավ տեղից և շնորհակալություն արավ արքային յուր այգ ուրախարար հրամանի համար. իսկ Գոռը, որ ամոթխածությոլնից շառագունել Էր բոլորովին, ծնկան եկավ ե թագավորի ձեռը ջերմությամբ համբուրեց։

Հետևյալ առավոտ հաշտության դաշնագիրը գրվեցավ, որ թա ­գավորը կնքելով հանձնեց ոստիկանի պատգամավորներին, տալով նրանց նաև զանազան ընծաներ' Դվնո ոստիկանին տանելու համարէ

Իսկ մի քանի օրից ետ, Ամենափրկիչի հոյակապ տաճարում, որ կառուցել Էր Սմբատ թագավորը, մեծ հանդիսով ու շուքով կատար­

վեց Գոռ իշխանի և Շահանդուխտ օրիորդի ամուսնության պսակըէ Այդհանդիսին ներկա Էին թագավորը, թագուհին, բոլոր արքայազուն­ները և համայն իշխանապետական դասակարգը։ Գառնո ամրոցում

արած խոստման համաձայն' նորապսակների խաչը բռնեց Վահրամ սեպուհը, որ այդ օրը յուր հանդիսական զեն ու զարդի մեջ նմանում Էր մի հոյակապ դյՈԼՑագնի։

Ինչ վերաբերում Է Գոռ իշխանին և Շահանգուխա օրիորդին,֊- 3*7 -

նրանք արդեն բոլոր համախմբված քաջերի և գեղեցկուհիների ան­զուգական պսակն էին կազմում։

Մի քանի օր շարունակ տևեցին հարսանյաց տոնախմբություն­ները։ Բոլոր Շիրակը, համարյա, մասնակցեց արքունյաց ուրախու­թյա ն. իսկ զորքերը նրանով ա՛յն աստիճան զբաղվեցան, որ մոռա­ցան, մինչև անգամ, Դվնո առման արգելք եղող ոստիկանի պատգա­մավորներին։

Գ

925 թվականը վերջացավ և սակայն Հայոց երկիրը, շնորհիվ տե­ղի ունեցած հաշտութ յա նց, վա քելում էր դեռ կատար,ալ անդորրու­թյուն։

Այս պատճառով դաշնակից իշխանները իրանց զորքերով հեռա­ցել էին Եր ազգավորսից, Մարզպետունի իշխանը միայն չէր կարողա­նում վերադառնալ յուր ամրոցը — Դառնի, ուր վաղուց արդեն գըտ- նըվում էր Գոռը' նորապսակ հարսի և իշխանուհի մոր հետ։

Արքայի հարցին' թե (Гինչո՞ւ իշխանը չէ կամենում հանգստանալ», վերջինս պատասխանեց.

— Իմ հանգստության ժամը չէ հասել տակավինг— Ի՞նչ կնշանակե այդ, — հարցրեց թագավորը։— Ես դեռ պարտք ունի մ կատարելու, — ավելացրեց իշխանը։— Ղու քո պարտքերը հատուցել ես արդեն, — նկատեց թագա­

վորը. — ահա՛ լրանում է երկրորդ տարին, ինչ դու շարունակ հոգ­սերի մեջ ես։ Ղու ազատեցիր ինձ ապստամբների հետապնդությու­նից. դու չար չարվեցար իշխանների միության Համար* բանակ կազ­մեցիր' գրեթե չեղած տեղից* Հաղթանակ տարար թշնամիների վրա* Հագարացոց Հրոսախմբերը ցրեցիր, վերջապես Աբասին ինձ Հետ Հաշտեցրիր և Դվնո ոստիկանին աՀաբեկելով, ստիպեցիր նրան բա* րեկ ամություն խնդրել մեզանից. ուրիշ էլ ի նչ պարտք է մնում քեզ կատարե լու։

— Ամենից գլխավորը, տե՛ր։— Այսինքն։— Երդմանս պարտքը։

ւ — Ի՞նչ երգման, — հարցրեց թագավորը զարմանալով*- 368 —

— Այն, որ երգվեցի. Դառնիս ւմ, ՝ս ,■ Մաշտոցի գերեզմանի վ լա , իմ ուխտի զինվորների և Գառնո ժողովրդյան առաջ։

— Այսի՞նքն։— Չվերադառնալ ընտանյացս գիրկը, չմտնել իմ հարկի տսձլ,

մինչև որ վերջին հագարացին չհալածեմ հայրենի ս ահ մանննրից է гԹագավորը նոր հիշեց այդ պատմությունը, որ արել Էր նրան՜փք-

խէսնը Սևանում և տարակուսելով հարցրեց,— Ինչո՞ւ, ուրեմն, թույլ տվիր ինձ հաշտվել ոստիկանի հետ ,

քանի որ այդպիսի ուխտ ունեիր արած։— Մտածեցի, թե ավելի լավ ՚Է տարագիր մնամ իմ տանից, քան.

թե մեր բանակը վտանգի ենթարկեմ։— Ղու առաջ արդեն մտադիր էիր Ղվնո վրա հարձակվելու,

նկատեց թագավորը . — մի՞թե այն ժամանակ զերծ պիտի ֊ մնար

զորքը վտանգից։— Այն ժամանակ հույս ունեի իմ հավատարիմների վրա, որոնք

կաթողիկոսի հետ միասին Դվին պիտի մտնեին։ Բայց հետո այդհոլյսը ոչնչացավ, որովհետև «բռնավորը» մեր գաղտնիքը մատնեց։

Թագավորը լռեց և ընկավ մտածության մեջ։ Նա ճանաչում էր իշ­խանին. գիտեր, որ որ չափ քաջ և աննկուն էր նա թշնամիների ա ռ ա ք ,

նույնչափ ե փափկասիրտ ևխանգակաթ էր դեպի յուր ընտանիքր ։ Այդ պատճառով վշտացավ, որ իշխանը հեոու է գտնվում Գառնիից յուր երգման պատճառով և այդ' այնպիսի մի ժամանակ, երբ նրա միամոր որդի Գոոը նորապսակ հարսի ե իշխանուհի մոր հեսւ վայելում է այնտեղ րնտանեկան կյանքի քաղցրությունները։ Նա գիտեր, զգում էր, թե որչա ՚փ սրտագին կփափագեր իշխանը մասնակցել յուր սրդվո ուրախության' սեփական հարկի տակ։ Չէ՞ որ յուրաքանչյուր ծնող տենչանոք սպասում է այն օրին, երբ պիտի տեսնե որդուն արժա­նավոր ամուսնությամբ բախտավոր... Եվ ահա՛ իշխանի համար հասել էր ցանկալի օրը, բայց բախտի անողոք որոշմամբ նա չէր կարողանում այժմ վերադառնալ յուր տունը, տեսնել որդուն երջանիկ և նրա երջանկությունը կրկնապատկել յուր հայրական զզվանքներով։

Այս մտքերը հուզեցին թագավորին։ Նա պատրաստ էր ամեն անձ­նվիրության, միայն թհ ազատեր սիրելի իշխանին երդման .կապանք­ներից։ Այդպիսով, գոնե, կփոխարիներ մի փոքր նրա երախտիքը, Բայց ի՜նչ կարող էր անել, Միակ հնարը ոստիկանի հետ դրած ուխտին

— 3 69 -

24 Գևււրզ Մարզպետունի

դրժելն Էր, որ, սակայն, իբրև քրիստոնյա թագավոր նա չէր կարոզանել։

Рш^д նա սիրով ընդունեց իշխանի մի առաջարկությունը, որի նպատակն Էր օրինական ճանապարհով ստիպեք ոստիկանին' կատա­րել իրենց մի պահանջը և կամ պատերազմնլ իրանց հետ։

— Նսըրի բարեկամությունը մերժելու մենք առիթ չունինք, բայց մեր Հափշտակած զույքը ետ պահանջե/ու իրավունք միշտ ունինք, — ասաց իշխանը թագավորին։ — Կաթողիկոսարանի գրավումը ոչ միայն հափշտակություն, այլև սրբապղծություն Է, որի նմանը չեն կատա- րել ո'չ պարսից մարզպանները և ո՛չ Նսըրից սուաջ եղող ոստիկաննե­րը։ Եթե այդ անարգանաց վրեժը մենք չլուծեցինք, գոնե պիտի պա­հանջենք, որ եկեղեցուց Հափշտակածը վերադարձնե նա եկեղե­ցուն։ Այս պատճառով ահա՛ ես կամենում եմ գնալ Վասպուրական և համոզել կաթողիկոսին, որ նա նորեն վերադառնա այստեղ և իբրև եկեղեցվո գլուխ՝ պահանջն նկեղեցվո սեվւականությունը ։ ՎեՀա- փառն այժմ չի վախենալ նրանից, որովհետև մենք արդեն Հաջողու­թյան մեջ ենք։ Եթե ոստիկանր նրա պաՀանջը կատարե, վերջինս կըր- կին կմտնե յուր աթոռանիստը, իսկ եթե ոչ, այն ժամանակ մենք սրով ձեոք կբերենք այն' ինչ որ մեզ Է պատկանում։ Որովհետև ոչ մի պատ­վասեր ազգ բարեկամության դաշն չի կռիլ մի դրացու Հեա, որ բռնաբարում Է քուր սրբազան իրավունքները։

Թագավորն իրավացի գտավ իշխանի խոսքերը և հաճություն Հայտնեց նրա մտադրության։ Եվ որովՀետև վերջինս միտք ուներ նաև դաշնակցել Գագիկ Արծրունոլ Հետ, որպեսզի պատերազմի դեպ­քում նա ևս միանա Արարատյան իշխանապետության, ուստի Հետ­կար խնդրեց թագավորից, որպեսզի իբրև լիազոր ներկայանա Պ՛ա­գիկին։ Թագավորը տվավ նրան ինքնագիր նամակ։

Մի քանի օրից ետ Մարզպետունի իշխանը յուր թիկնապահներով ելա։! Շիրակից և ուղղվեցավ դեպի Վասպուրական։

Բայց դեո չէր Հասել Արծրունյաց ոստանին, երբ լուր հասավ նրան, թե Հովհաննես կաթողիկոսր վախճանվել է Ձորո-վանքում։

Ւշխանը սաստիկ վշտացավ այդ գույժն առնելով, որովՀետև կաթողիկոսի մաՀվամբ մի քանի չարիքներ միասին էին առաջանում։ Առաջին' խանգարվում էր լուր մտադրությունր, որ էր Ղվնո աոու մը ե Հադարսւցոգ Հալածումը։ Երկրորդ' կաթւպէկոսարանն т եկեղե­ցական կալվածները մնում էին Նսրբի իշխանության ներքո, որով

֊ 370 -

բազմաթիվ վանքեր ու միաբանություններ ենթարկվում էին կա­րոտության։ Երրորդ' ինքը իշխա*ը զրկվում էր երդումից ազատվելւ ;է

Ա յուր ընտանյաց գիրկը վերադառնալու Հնարավորու թյունից, ն չորրորդ' կաթողիկոսաէլան գահը մնում Էր Վասպուրականում և այդ առթիվ պիտի Հառաջանային զանազան գժտություններ ու պառակ­տումներ և շարունակվեին, ո՛վ գիտե, քանի՜ -քանի տարիներ և ս տ ե ղ ծ ե ի ն անշուշտ Հակաթոռ կաթողիկոսություններ, որով և կազ­մալուծեին եկեղեցական իշխանապետությունը, որ առանց այն Էլ հեռի Էր նախանձելի վիճակ ունենալուց։

Այսուամենայնիվ իշխանն շտապեց Տորո-վանքր' ներկա լինելու կաթողիկոսի թաղման։

Վասպոլրականի բազմա թիվ ժողովրդյան հետ միասին խո ն ը ֊ ված Էին այդտեղ նաև նրա վանքերի Հոգևոր Հայրերը և գլխավոր եպիսկոպոսները։ Այդտեղ Էր նաև Գագիկ թագավորը յուր մեծամեծ իշխաններով և պալ ատական տիկնանցով։ Մարզպետունի իշխանը ներկայացավ 2որո ֊վա նքում իբրև Արարատյան իշխանապետու­թյան ներկայացուցիչ և Գագիկ թագավորն ընդունեց նրան արժա- նավայել մեծարանքով։

Երբ կաթողիկոսի մարմինն ամփոփեցին վանքի դամբարանում, Գագիկ թագավորը Հրավիրեց Մարզպետունուն յուր արքայական ոստանը' Վան։

Այստեղ իշխանը մնաց մի քանի ժամանակ և ապրելով թագավորի արքունիքում' յուր իմաստության և ազնվական Հատկությանց շնորՀիվ սիրելի դարձավ ոչ միայն թագավորին, այլև նրա բոլոր իշ­խաններին ու պալատական տիկնանց։ Այս առավելության արդյուն­քը եղավ այն, որ Գագիկ թագավորն ընդունեց Աշոտ արքայի ինքնա­գիր նամակով ատւաջարկած բարեկամությունը և միության ուխտ Հաստատ եց նրա Հետ, գրելով այդ առթիվ դաշնագիր և վավերացնելով այն յուր ստորագրությամբ ու կնիքով։

Այդ միջոցներում աՀա՛ Հոգևոր միաբանությունների մեջ սկսավ արծարծվիլ նոր կաթողիկոս ընտրելու խնդիրը ե մի քանի նշանա­վոր վարդապետանոցներ Մարզպես՚ունու գռւշակած երկպառակու­թյան դրոշը պաբզեցին։

Հայաստանի Հյուսիսային նաՀանգներում Հոգևորականությունը ցանկանում Էր, որ կաթողիկոսն ընտրվի իրանց եպիսկոպոսներից և րագմ՚ե անովաաճաա Ոստանում, իբրև կաթողիկոսի մշտական վեհա-

— 371 -

վայրում, մինչդեռ հարավային նահանգներում ցանկանում էին֊, որ նա ւինի Վա սպուր ական ի վանականներից և րազմե Զորո -վանքում, րստ որում կաթողիկոսը վախ՛ճանվել էր այդտեղ։

Հոգևոր միաբանո՚ւթյանց արծարծած խնդիրր գրավեց նաև կու­սակից ՛իշխաններին և երկպառակությունը հետզհետե ընդհանրացավ. Փոքր իշխաններին միացան՝ մեծեր՛ը, իսկ այս վերջիններին նախա­րարական տները։

՛ . Մարզպետունի իշխանը յուր փորձառու իմաստությամբ զգաց, որ այդ շփոթը կարոդ Է վնասել յուր նոր ստեղծած միությանը և, հետևապես, արգելք լինել ապագա ձեռնարկությանը, որովհետև տեսնում Էր, թե հյուսիսային նահանգների դեմ բՈղոքող ձայներին միանում Էր նաև Գագիկ արքայի Տունը։ Նա իսկույն մի նամակով դիմեց Աշոտ թագավորին և ծանուցանելով նրան գալիք վտանգները, խնդրեց այս հարցի մեջ համակերպիլ վասպուրականցիներին, որ­պեսզի դրանով Գագիկի ինքնասիրությունը շոյվի։

Այդպիսով Արծրունյաց Տունը ավելի սերտ կկապվեր Բագրա- տունյաց հետ, իսկ այգ բարեկամությունն օգուտներ կբերեր ապա­գայում թե՛ գահին և թ ե ' հայրենիքին։

Այդպիսի մի նամակ Էլ նա գրեց արքաեղրորը, խնդրելով նրան հորդ։։րել թագավորին յուր խնդիրը չանտեսեր

Եվ ահա անմիջապես նա ստացավ պատասխան, որով թագավորն ու արքաեղբայրը իրավունք Էին տալիս նրան տնօրինել այգ խ ը ն ֊ դիրը րոտ յուր ցանկության։

Իշխանն այգ ժամանակ ներկայացավ Գագիկ թագավորին և հարց* րեց նրան, թե ո՞ւմ կկամենար ընտրեչ կաթողիկոս և ո ւր կցան- կանար բազմած տեսնել նրան։

Գագիկ թագավորը պատասխանեց, թե յուր ընտրելին Վասպու- ր ականի մեք հայտնի Ստեփաննոս եպիսկոպոսն Է, իսկ կաթողիկոսա֊ բանը նա ցանկանում Է տեսնել Աղթամարա կղզում, ուր ինքը կա* ոուցել Է հոյակապ եկեղեցի և հզոր դղյակ և ուր շուտով արքունիքը պիտի տեղափոխե։

Իշխանը հայտնեց, թե Աշոտ թագավորը և Արաս գահաժառանգը հրամայել են իրան, իբր Արարատյան իշխանապետության լիազորին հարգել այգ խնդրում Գագիկ թագավորի կամքը։ Հետևապես թոզ հաճի' արքան ընտրել հայրապետական գահի ժառանգ նրան, որին ինքը կցանկանա և այգ ընտրության համար կտան իրանց հաճությու-

- 372 -

նը հյուսիսային նահանգների նախաթոռ վարդապետարանները։Գագիկ արքային մեծ հաճույք պատճաոեց այդ լուրը։

—Աշոտ թագավորը և Արաս գահաժառանգը երախտապարտ կա- ցուցին ինձ այդ գեղեցիկ շնորհով, — բացականչեց նա ուրախու­թյամբ, — այսոլհետե Արծրունյաց տոլնր թող անբաժան զինակից լինի Բագրատունի թագավորաց և նրանց թշնամիները՝ թշնամի հըռ- չակվեն նաև մեր գահին։

Մի քանի ժամանակից հետո' Արծրունյաց /Iստանում խմբված համագումար ժողովում կաթողիկոս ընտրվեցավ Ստեփաննոս եպիս­կոպոսը և այգ ընտրության, ինչպես խոստացել Էր Մարզպետունին, իրանց հաճությունր տվին Աշոտ թագավորը և հյուսիսային նահանգ­ների վարդապետանոցները։

Գագիկ թագավորը մեծ փառքով տարավ նորընտիր կաթողիկոսին Աղթամարա կղզին հ օծել տալով նրան յուր նորակառույց ս. Խաչի տաճարում, բազմեցրեց այդտեղ իբրև հայոց ընդհանրական կաթողի­կոս։ Իսկ յուր շնորհակալիքը Աշոտ արքային հայտնելու համար ուղարկեց նրան թանկագին ընծաներ և նույնպիսի նվերներով Էլ պատ­վեց Մարզպետունի իշխանին։

Բայց վերջինս ուրախ Էր ոչ թե այդ սին րնծաներով, այլ այն բա ­րեկամությամբ, որ ձեոք բերավ Վասպուրականում և որ ապագա հաջողո ւթյանց համար պիտի ծառայեր իբրև հիմնաքար։

Ինչ վերաբերում Է կաթողիկոսական խնդրին, իշխանր նրան այն նշանակությունը չէր տալիս, ինչ որ տալիս էր Գագիկ Արծրւււնին։ Վերջինս կ աթողիկոսական աթոռը Աղթամարում ունենալը մեծ վւառք էր համարում յուր համար- ե մինչև անդամ մի առավելության Արա- րատյան իշխանապետության նկատմամբ, մինչդեռ Մա րդւկետու֊ նին ավելի գին էր տալիս Արծրունյաց Տան նիզակակցության, հաստատ հավատացած լինելով, որ Վասպուրականի իշխանների մի քանի գումարտակները ավելի շահ կարող են բերել գահին, քան թե Пստանում նստող կա թողիկոսը, մանավանդ որ յուր ժամանակի ընտ■֊ րելիների մեջ չէր նշմարում նա մինը, որ ժառանգ համարվեր Գևորգ կամ Մաշտոց արժանավոր հայրապետներին, այլ ամենքին էլ Հով* հաննե и կաթողիկոսի թուլության հաջորդներն էին։

Այդ հայացքն ունեին այս խնդրի վրա նաև Աշոտ թագավորն ու արքաեղբայրը։ Այդ պատճառով և լիաբերան շնորհակալություն

— 873 —

մատուցին Մարզպետունուն, որ նա իմաստնաբար խորհելով* փոք- րը զոհել էր' մեծագույնը ձեռք բերելու համար։

Մարզպետունի իշխանը վերադարձավ Երազգավորս' գոհ յուբ առաքելությամբ։ Նա թեպետ անկարող եղավ վերադարձնել Հովհան­նես կաթողիկոսին, բայց դրա փոխարեն բեր ավ յուր հետ 9՝ագիկ թա­գավորի բարեկամության դաշնագիրը, որ առավել մեծագնի էր, քան հայրապեսդի վերադարձը։

Իշխանը հանգիստ առավ արքունիքում և սկսավ խորհել նոր ծրա- գիրների մասին, ըստ որում հանգամանքները փոխվել էին արդեն և նա պարտավոր էր հարմարվել նրանց։ Սկզբում նա մտածում էր տիրել մայրաքաղաքին գաղտնի ՛ճանապարհով կամ ներքին դավա­դրությամբ, որպեսզի յուր զորքերը կորուստ չունենային։ Բայց այժմ, եբբ Գագիկը միաբանել էր արքայի հետ, է՛լ երկյուղ կրելու տեղիք չէր մնում։ Հայերը կարոզ էին գրավել Դվինը նույնիսկ հարձակումով, եթե խաղաղ պաշարումը երկարաձգվեր։ Եվ ահա իշխանը մտածում էր օգտվել ձմեռային ամիսներից և հարկ եղած պատրաստություն­ները տեսնել, որպեսզի գարունը բացվելուն պես առաջ վարեր զորքըI

Բայց անողոք բախտը խանգարում էր նրան։ Հազիվ նա մի քանի զործեր կաբգադբեց և հավատարիմներին հրահանգներ տվավ, ահա՛ գույժ հասավ Ուտիքից, թ ե Տլիկ֊Ամրամը Գուգաբաց և Տաշրաց իշխանների հետ միանալով՝ հյուսիսային այդ երեք նահանգները հանձնում է ափխազաց Բեր թագավորին»

(Այդ ժամանակ արդեն վախճանվել էր վերջինի հայր Գուրգենը, որ միևնույն ժամանակ Աբաս արքաեղբոր աներն էր, և որի տեզ Ափ- խազիայում իշխում էր Բերրի

Այս լուրն ընդհանրապես ծանր տպավորություն արավ արքունի­քում. բայց ամենից ավելի վշտացրեց արքային և իշխան Մարզպե­տունուն։

Երբ վերջինս մտավ թագավորի մոտ' Ամրամի այս նոր դավաճա­նության պատճառի մասին նրա կարծիքն իմանալու, արքային գտավ տխուր և տկար։ Այսուամենայնիվ նա սիրով ընդունեց նրան և հետն »կսավ մտերմաբար խոսակցել։

— Այդ դավաճանությունը նոր չէ. գա հնի շարունակությսլնն է, — ասաց թագավորը։ — Այդ սեպուհը, ինչպես մի անգամ էլ ասացի քեզ, ոչ թե ազգի, այլ ի ՛մ թշնամին է։ Հետևապես նրա այս չարու- թ յ ունն էլ ուղղված է ի մ անձի դեմ։ Նա լուռ էր ՜մինչև այսօր, որովհետև

֊ 374 -

ես փախուստ էի տվել յուր երեսից և ապրում էի Սևանում անփա­ռունակ վիճակի մեջ։ Իմ այդ դժբախտությունը գոհություն էր պատ- ճաււում նրան և վրեժխնդրության կրակը հանգել էր նրա սրտում։ Բայց այժմ, որովհետև դարձա իմ աթոռը և քո շնորհիվ մեր գործերը մի քիչ հաջողեցան, ուստի հին ոխն ու վրեժը նորեն նրան գրգռեցին և նա այդ ազգադավ չարությունը հղացավ։ Այդ մարդը կարծում է, թե Աշոտ թագավորը բախտավոր է արդեն, թե ինձ համար երջանկու­թյան նոր արև է ծագել և այդ պատճառով մեր նահանգները հանձնում է Բերին, մեր հինավուրց թշնամուն, որպեսզի իմ սիրտը նոր վշտե- րով գառնացնե... Բայց եթե գիտենար, որ այս սիրտը վիրապատ ու մահամերձ է արդեն, գուցե, իբրև մարդ, խղճահարվեր... դադարեր չարիքներ գործելուց...

— Ես կամենում եմ թողնել այս տեղի գործը կամ հանձնել այն մեծ իշխան Աբասին և դիմել Ուտիք, գուցե կարողանամ վտանգի առաջն առնել, քանի ափխազաց թագավորը չէ եկել յուր Կապու­տը գրավելու, — ասաց Գևորգ իշխանը։

— Գնալ Ուտի՜ք... Այո՛, այգ կարևոր էր... բայց դու շատ հոգ- նեցալ», Հայոց աշխարհը ուրիշ Մարզպետունի չունի, դու պետք է խնայես քեզ։

— Մարզպետունիները աննշան մարդիկ կլինեին, եթե անգործ նստեին։ Հրամայիր ինձ, արքա, վազն ևեթ ճանապարհվել, գուցե կարողանամ դեո պիտանի լինել գործին,— հարեց իշխանը։

Թագավորը մի քանի վայրկյան մտածեց և ապա նայեց Մարզ­պետունու աչքերին։ Նա, կարծես, կամենում էր մի նոր բան ասել, բայց քաշվում էր։

— Մի՝թե որևէ միտք արգելում է քեզ՝ տալ ինձ այդ հրամանը, — հարցրեց իշխանը թագավորին։

— Ո՛չ, դու կարող ես գնալ, և գուցե այս անդամ ազդես նրա վրա... բայց որտե՛ղ հույս ունիս պատահել Ամրամին։

— Ամբողջ Ուտիքը կարող եմ շրջեր— Ո՛չ, ավելի լավ է գնալ ուղղակի Տավուշ,.. գուցե նա դեո այն­

տեղ լինի։— Տավո" ւշ .,. շատ բարի, ես ամենից առաջ կմտնեմ Գուգարք։— Ուրեմն կարող ես մի քանի օրից ճանապարհվել։— Կճանապարհվեմ նույնիսկ վաղը, այստեղ ինձ ոչինչ չի ուշա~

ցընում։— 376 —

— Վա՞ղը... այդպես շո՞ւտ է֊ ֊ Ա թ ' . որքան շուտ, այնքան լավ։Թագավորի սիրտը, կարծես, տեղահան եղավ• մի ուրախ անհան֊

գըստու թ յ ունք որից սակայն անբաժան Էր վշտերի զգացումը, նրա սիրտը պաշարեց։ Եվ նա մոռացավ իսկույն հյուսիսային նահանգ. ները, մոռացավ Բերին, Ցլիկ-Ամրամին.** Նրա միտքը սլացավ դե­պի Տավուշ, թափանցեց նրա դղյակի ներքին խոր շերը և այդտեղ որոնում Էր թշվառ բանտարկյալին, այն գեղանի իշխանուհուն, որի հրավառ աչքերը դժբախտ սեր վառեցին յուր սրտում և որ պատ՛ճառ դարձավ մի շարք չարիքների... Որքա ն ժամանակ Էրէ որ նա չէր տեսել նրան, որքա՜ն ժամանակ էր, որ լուր չուներ նրանից։ Արդյոք մեռա՞վ, թե՞ ապրում է դեո. սիրու մ է իրան, թե անիծում... ոչինչ չգիտեր։

Մի անգամ միայն, երբ եգերացոց զորքով մտավ նա Գուգարք, լսեց որ Ամրամը փակել է յուր կնոջը դղյակի գնդանում և պահում է նրան ինչպես մահապարտի... Այնուհետև այլևս ուրիշ լուր չառավ։ Ւսկ այժմ, ահա', երբ *հևորգ իշխանը գնում է Տավուշ, հարկավ մի տեղեկություն կբերե Ասպրամ տիկնոջից Եվ ինչպե՜՛ս կցանկա­նար պատվեր տալ նրան այդ մասին... հրամայեի•« ո' չ, խնդրել, աղաչել, որ նա մտնե այն խուցը, այն խավարչտին բանտը, ուր փակ­ված Է թշվառ սիրո զոհը, խոսե նրա հետ, հայտնե, որ հայոց թագա­վոր Աշոտ֊Երկաթը դեռ հիշում, դեռ սիրում Է նրան. . . որ նա չարա- չար տանջվում Է տիկնոջ տխուր վիճակը հիշելով, նրա դալկահար դեմքը, նրա լացող աչքերը երևակայելով*..

Բայց մի՞թե կարելի Էր այդպես պատվեր տալ Մարզպետունուն. այն առաքինի հերոսին, որ աշխարհի մեջ միայն երկու սրբություն Էր ճանաչում — հայրենիք և ընտանիք, և որ միայն այդ սրբարան­ների առաջ Էր խոնարհում։

Այդ իհարկե գիտեր թագավորը, ուստի և նրան ոչինչ չպատվի- րեց։ Նա գոհ եղավ միայն այն մտածությամբ, թե իշխանը տիկնոջ մասին կլսե անշուշտ Տավուշում մի նորություն և կբերե այն իրան։

Հետևյալ օրը, ինչպես որ որոշված Էր, իշխանը յուր թիկնապահ* հերով ելավ Երազգավորսից և ուղղվեց դեպի Դուգարքէ

Ե

ՀԻ Ն Վ ՇՏԵ ՐԻ ՎԱ ԽՃԱ ՆԸ

Չնայելով որ ձյունը պատել Էր արդեն Գուգարաց լեոները և ճանապարհները փակել, այսուամենայնիվ Տավուշի բերդում հեռա­վոր ճանապարհորդության պատրաստություն Էին տեսնում։ Իշ­խանական դղյակում բազմաթիվ ծառաներ զբաղված Էին իրեղեն- ներ դարսելով, բեռներ կապելով կամ պաշար պատրաստելով։ Հպա­տակ գյուղացիները ներս ու դուրս Էին անում դղյակի բակը՝ քաշե­լով իրանց ետևից գրաստների շարքեր։ Նրանցից ոմանք բեռներ Էին բարձում և ոմանք դատարկ վերադառնում, նայելով թե որքա ն ուժեղ կամ առողջ Էին լինում բերած գրաստները ։ Այս բոլոր աշխատու֊ թյանց հսկում Էին այր մարդիկ, և ամբողջ դղյակում չէր երևում ոչ մի կին։ Նույնիսկ հագուստներն ու շորեղենը դարսում էին ծառաներ, չնայելով որ դա աղախինների գործ էր։ Կարծես մի հարվածող խա­րազան հալածել էր այդ դղյակից բոլոր այն արարածներին, որոնք կին անունն էին կրում։

Աշտարակազարդ դղյակի վերին դահլիճներից մինում, ուր ըն­դարձակ ծխնելույզի մեջ վառվում էր մեծ կրակ, անցուդարձ էր անում Ամրամ սեպուհը։ Նրա դեմքը տխուր, ճակատը կնճռած և Հայացքի մեջ կրակը հանգած էր։ Հարուստ մորուքը, որ իջնում էր մինչև գոտին, ծածկվել էր արդեն սպիտակ ալիքներով և կազմում էր հակապատկերր յուր հագուստին, որ կարված էր միայն սևերից։ Նրա մեջքը չէր գրկում այլևս արծաթե կամար և ոչ էլ գոտին կրում էր ոսկեպատ սուր։ Յուր ձեռքի զարդը մի սև համրիչ էր, որի հատիկները նա շարունակ քաշում էր և համր քայլերով ետ ու աո աջ (քն թանում։

Հանկարծ նա կանգ առավ դահլճի նեղ և գունավոր ապակիներ ագուցած պատուհանի առաջ և սկսավ ուշադիր նայել դեպի Տավու­շի ձորակը, որի լանջերով սրընթաց բարձրանում էր հեծյալների մի խումբ։ Որքան էլ որ սեպուհը լարեց յուր տեսությունը, այնուա­մենայնիվ չկարողացավ ճանաչել խմբի առաջնորդին, որ հա­սարակ մարդ չէր երևում, բայց հետևորդների հագուստից գուշա- կեց։ որ Ոստանի կողմից էին եկողները։

—- 37 7 —

Երբ հեծյալները հասան բերդի դռանը, նա ճանաչեց իսկույն Մարզ, պետ ունի իշխանին և դուրս դալով քարաշեն պատշգամը' հրաման արավ իսկույն բանալ բերդի դռները։

«Ինչո՜ւ համար է նա դալիս այստեղ, ի նչ ունի այժմ ինձ հետ,,.», — մտածեց ինքն իրան սեպուհը և չկարողանալով պատճառը դոլշակել, ներս մտավ դահլիճը։

Գևորգ իշխանն իջնելով ձիուց' տեսավ դղյակի բակում տեղի ունեցող շարժումն ու պատրաստությունները և ինքն իրան շշնջաց,

«Մենք ուշացանք, նա արդեն հեռանում է,,,)>։Բարձրանալով դղյակի վերին դստիկոնները, իշխանն ամեն տեղ

տեսավ ա մա յություն,— գորգերն ու զարդերը հավաքած, բազմոց- ները քակած, կանթեղներն իքեցրած, միով բանիվ' դղյակը բարե. զարդո ւթյունից մերկացրած էր։

(ГԻնչո՜ւ այսպես շուտ, այս ձմեռ ժամանակ.,,», — մտածեց ինքն իրան իշխանը և սակայն յուր հարցին պատասխան գտնել չկարողա* ցավ։

Երր մտավ սեպուհի մրտ, վերջինս նստած էր կրակարանի առաջ և քաշում էր յուր համրիչը։

— Դու այստե՜ղ, Մարզպետունի իշխան, — բ ա ց ական չեց սեպու­հը և դիմեց դեպի նրան մի բռնազբոսիկ ժպիտով, որ սակայն չէր մեղմում յուր դեմքի տխրությունը։

— Ինչպես տեսնում ես, տե՛ր սեպուհ, ես այստեղ եմ, եկա քո դղյակը հյուր, բայց դու երևի հենց դրա համար էլ մերկացրել ես նր ան բարեզարդությունից ։

— Աստված մերկացրեց, սիրելի իշխան։ Նա խ[եց իմ դղյակի թանկագին զարդը... — պատասխանեց սեպուհը գողացող ձայնով և սեղմելով իշխանի ձեռքը, տարավ և բազմեցրեց նրան կրակարանի աոաջ։ — Նստի՛ ր այստեղ, տաքացիր, ցուրտն անշուշտ նեղացրած կլինի քեզ. մեր Տավուշի ձորն առատ Է բուքերով.** — շարունակեց իշխանր և երկաթե ունելիքը վերցնելով սկսավ կրակը խառնել։

— Այո՛, ձեր լեռնեքէը մի փոքր սեղմեցին մեզ. այծենակաճ- ները հազիվ Էին մեզ սառելուց պահպանում։

— Ւնչո՞ւ այս ձյուն ֊ձմռա ն հիշեցիր ինձ, աեբ Մարզպետունի, ’ Հարցրեց սեպուհը> չկարողանալով կարծես համբերել, որ Հքուբաաի՝՛ բութ յան համար սահմանված Ժամերն անցնեն է

— 929 —

_ իսկ դո՜ւ ինչու ես այս ձյուն-ձմռան մեջ հեռանում քո երկրից, —Հարցրեց իշխանը մեղմով ժպտալով։

_ Ես իմ երկիրը հանձնեցի ափխազաց թագավորին և փոխարեննստացա ճորոխի ափերը... գնում եմ իմ նոր կալվածը ժառանգելու, — պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց սեպուհը առանց ակնածության։

_ Այդ ես գիտեի... Բայց ինչո՜ւ անպատճառ այս ձյուն-ձմռան

մեջ։— Մի օր ավելի մնալը մահ Է ինձ համար... Այս դղյակի սենյակ­

ներում ապրում են այժմ դժոխային ճիվաղներ, որոնք օր ու գիշեր անհանգիստ են անում ինձ. ես փախչում, հեսանում եմ նրանցից,..

— Դժոխային ճիվաղնե՞ր... ի՜նչ կնշանակե այդ, ֊հ ա ր ց ր ե ք Մարզպետունին, տարակուսական մի հայացք ձգելով սեպուհի վրաք

— Այո՛, ճիվաղներ... դու պատահե լ ես, պեսե լ ես նրանց։— Ե՜ս... Ո ՛չ... — պատասխանեց իշխանը և նրան այնպես թվաց,

թե սեպուհը խելագարված Է։— Բախտավոր մարդ ես ուրեմն, ում որ ճիվաղները չեն չար­

չարում, նա անպայման բախտավոր Է... Այո , ես Էլ մի օր ա1Դ՜ յզիսին Էի, բայց իմ բախտը քո թագավորը կործանեց...

— Տե՛ր սեպուհ...— Հ ա ', ի՜նչ Է անում այն թշվառականը. ապրում Է, այնպե-а չէ .

հանդեսնե՜ր է կատարում տրքունյաց մեջ... մայրաքաղաքն առնելու վրա է մտածում... և չէ հիշում յուր չարագործությունը...

֊ Տե՛ր սեպուհ, ես քաղցած եմ, հրամայի՛ր նախ կերակրել ինձ, ֊ը ն դ հ ա տ ե ց իշխանը դիտմամբ, կամենալով արգելել սեպու-հի զա յրույթը։ ^

Վերջինս մի վայրկյան մնաց լուռ և ապա իշխանին դառնալովասաց*

— Ների ՚բ ինձ, տե՛ր Մարզպետունի, ես գրգռվեցա. այդպես չպետք է անեի, ա յո ', բա յց ... ի՜նչ ասեմ, հիվանդ եմ, սիրտ* ու հոգիս ծածկված են վերքերով, իմաստությունն այլևս չի կառավա­րում իմ զգացումները...

Այս ասելով' նա ծափ զարկեց և դռնապանը ներս մտավ։— Ասա' թոզ ճաշ բերեն մեզ, — հրամայեց սեպուհբ։ Ծառաներն իսկույն ջուր բերին, որով իշխանները լվացվեց*սն к

ապա պաշտեցին ճաշը, որ կազմված էր մի քանի համադամ խոբ~

Սեպուհը &աշՒբ ես* զբաղեցրեց .հյուրին աննշան գրույթներով, • որպեսզի առիթ չունենա նորեն գրգովելու և իշխանի խաղաղ տրամա֊ դրությունը խանգարելու։

ք*այց հետևյալ առավոտ նա խնդրեց Մարզպետունուն' հայտնել յուր առաքելության նպատակը, ըստ որում ինթր երկար չպիտի մնար Տավուշում։

— Ո ստանում լուր առանք, թե դու միացել ես Գուգարաց և Տա՝ յոց իշխանների հետ, — խոսիլ սկսավ իշխանը, — և պայման գրել հանձնել ափխազաց թագավորին Տա յք, Գուգարք և Ուտի նահանգ*• ները։ Այդ լուրն անախորժ տպավորություն արավ արքունիքում, իսկ ինձ ուղղակի սարսափեցրեց ։ Ես եկա խանգարելու այգ ազգա­վաճառ գործը։

֊ Դու ուշացել ես, — նկատեց սեպուհը սառնությամբ։— Ինչպե՞ս թե ուշացել եմ։— Այնպես ։ Մենք արդեն մեր գործն ավարտեցինք։— Ինչպես՞ թե ավարտեցիք։— Հիշածդ նահանգները հաստատուն դաշնագրերով հանձնեցինք

Բեր թագավորին, իսկ դրանց փոխարեն ստացանք նրանից զանա* զան կալվածներ Ափխազիայոլմ։

— Ո՞ր իրավունքով արիք դուք այդ բանը։— Այն իրավունքով, որ մեզ տրված էր հայոց թագավորիցէ

— Նա ձեզ սոսկ վերակացուներ Էր կարգել այդ նահանգների վրա։— Բայց հետո մենք ապստամբեցանք, տիրեցինք այղ նահանգ­

ներին և տիրապետ թագավորը չկարողացավ խլել այն մեզանից!— Այսուամենայնիվ, այդ նահանգները ձեր ժառանգական ստաց­

վածները չէին, դուք Հափշտակեցիք այն տիրանենգությամբ։— Այո', ես չեմ ուրանում, Հափշտակեցինք։ Չ/իներ Ցլիկ-Ամրա-

մը, Դուգարքն ու Տայքը չէին բաժանվիլ հայոց թագավորից։ Ես ինքս ստեղծեցի այդ բաժանումը, պատմությունը հայտնի է քեզ. Հայտնի է նաև այն ււյատճաոը, որ ստիպեց ինձ այդ անելու։

— Այո , հայտնի է. բայց չէ որ դու արդեն քո վրեժը լուծեցիր• ■1րկեցիր թագավորին յուր ստացվածներից, ստիպեցիր նրան փա­խուստ տալ քո երեսից, թաքչել Սևանում երկար ամիսներ և ի վեր՜ ջոճ կովի բռնվեք Բեշիրի հետ և մահացա վերք ստանալ յուր կողե­րում, մի վերք, որ վաղ թե ուշ գերեզման պիտի տանե նրան։ էլ ուրիշ ի՞նչ ես պաՀանջում նրանից, ինչո՞ւ քո մի զրկանքի պատճառով

- 3 8 0 -

հարյուրն ես կամենում փոխարինել։ Եվ վերջապես ի նչ հանցանք ունի այդ նահանգների Հայ ժողովուրդը, ինչո լ մատնում ես նրանց օտար գազանին։

_ Տե՛ր Մարզպետունի, երբ դու խոսում ես, ինձ թվում է թեհանցավոր եմ ես։ Բայց երբ սկսում եմ անցյալը մտաբերել կամ ներկան քննել, այն ժամանակ արածներս շատ չնչին են երևում ինձ։ Աշոտ թագավորը, ա յո՛, պատճառեց ինձ անփոխարինելի զրկանք, անդառնալի կորուստ։ Նա Հափշտակեց իմ անզուգական գանձը, իմ աննման Հարստությունը... Ինձ թվում էր, թե վրեժխնդրությունս չի հագենալ, եթե Արարատի ահավոր ժայռերը նրա գլխին չկուտա­կեմ.., Բայց իմ ապստամբությունն ու Ուտիքը գրավելը և ապա յուր փախուստը և Սևանում թաքչիլը բավական Հանգցրին վրեժխնղրու- թյանս բոցը։ Ես սկսել էի արդեն Հաշտվել իմ դժբախտության Հետ։ «Բ՜շնամուս կործանեցի, այժմ թող մոռանամ նրան», մտածում էի ինքս ինձ և պիտի մոռանայի... Ոչ, արդեն մոռացել էի... Բայց ի՞նչ ասեմ, չեմ կարողանում Հիշել, սարսափում եմ...

— Ի՞նչ, մի ուրիշ արգե՞լք պատաՀեց։— Օ՜Հ, իշխան, եթե կարողանայի այլևս չխ ոսել,,.— Բայց ուրիշ ի՞նչ պատահեց։— Ուրիշ ի՞նչ, ոչինչ... ոչինչ չպատահեց...Վերջին խոսքերն արտասանելիս սեպուհի գույնը թռավ, նա հե­

ռացրեց Մարզպետունուց յուր հայացքը, որի մեջ այդ վայրկենին հրդեհվում էր մի հնոց։

— Բայց ի՞նչ պատահեց, ասա՛, — թախանձեց իշխանը։_ Ի՞նչ պատահեց... Երկինքը կործանվեց, հասկանո՞ւմ ես, եր­

կինքը. բայց չէ, այդ դու չես Հասկանալ... Դժոխքը յուր բոլոր արՀա- վիրներով փոխադրվեց երկրի վրա ինձ նման թշվառականին տան­ջելու, չար չարե լու, իմ սիրտն ու Հոգին կեղեքելու Համար.,

— Հավատա' ինձ, տեր սեպուՀ, չեմ կարողանում քեզ Հասկա­նալ, — ասաց իշխանր երկյուղագին։

— Չե՞ս Հասկանում... Ուրեմն ավելի մեկին խոսեմ... Տանջվիմ դարձյալ մի քանի վայրկյան. Հիշեմ զարՀուրելի պատմությունը...— Այս ասելով սեպուհն ուղղվեցավ բազմոցի վրա և թիկունքր հե­նարանին տալով՝ քաշեց ՀաՕրիչր մի քանի անգամ, ապա շարու­նակեց, — զարմանալի գաղտնիքն իմանալուց ետ մի դժոխային կա­տաղություն եկավ վրաս. Հրամայեցի շղթաներ զարկել իմ թշվաա

ամուսնու ոտքերին և ձգել նրան այս դղյակի խավարչտին բանտը... 0 '. ինչո' ւ աստված միայն գազաններին է տվել պատաոող ժանիք*

ներ. միթե մարգ արարածը չի* գերազանցում նրանց յուր անգթու% թ յ ամբ... Այո', փակել տվի նրան զնդանի մեջ. հրամայեցի չայցե* լել ն բան. լուր չհաղորդել և ոչ իսկ լուր առնել իրանից... Այլ միայն տալ ավուր պարենը, որպեսզի ապրե խավարի մեք ե տանջվի այդտեղ յուր հանցանքի համար։ Այնուհետև ես հեռացա Տավուշից և սկսա իմ ապստամբության գործը տնօրինել, որի սկիզբն ու վախճանը հայտնի է քեզ արդեն։ Երբ նորեն վերադարձա Տավուշ՝ հրամայեցի հանել զնդանից թշվառ ամուսնուս։ Եվ նա շղթայակապ, դողդողալով եկավ և կանգնեց իմ առաջ,.. 0 ՛, ինչո՞ւ այն վայրկենին իմ աչքերը չկու­րացան. ինչպե՜ս կարողացա ես տեսնել նրան այն դրության մեջ և տակավին համառել... Նրա գիրուկ մարմինը նիհարել, զվարթ դեմ­քը դալկացել և վառվռուն աչքերը մարել էին... Նա նայեց ինձ վրա, կամեցավ խոսել, բայց ես արգելեցի նրան... Ինչո՜ւ արդյոք աստու• ծո ձեռը այդ րոպեին ինձ չհարվածեց. գուցե նա կամենում էր բո. ւլոքել, գուցե կամենում էր արդարանալ իմ առաջ և կամ բերել ապա­ցույցներ, որոնք ր ւր անմեղությունը պիտի հաստատեին.„ Բայց ես անգութս ամեն բան մերժեցի։ Նայեցի նրան գազանային աչքերով և գուժեցի յուր սիրահար թագավորի ամոթահար պարտոլ- թյո ւնն ու անարգ փախուստը։ Այնուհետև միակ շնորհը, որ ես կա* րողացա անել նրանէ այն Էր, որ հրամայեցի հանել երկաթե շղթաները և առանց կապանքի փակել նրան վերին դստիկոններից մինում։

Վերջին խոսքերի վրա Ամրամը ի*որ հառաչեց և գլուխը ձեռ քերի մեջ առնելով^ մնաց լուո։ Թվում Էր, թե նա չի կարողանում այլևս սկսածը ՛շարունակել, ուստի իշխանը խնդրեց նրան 1п&1՝ եթե մի ծանր վիշտ արգելում Էր իրան խոսել։

— էԸնդհակառակը, վիշան ստիպում Է ինձ խ ոսել,— շարունակեց սեպուհը՝ գլուխը վեր անելով։ ֊Ո բ ք ա՜ն ժամանակ Է, որ ես չեմ սել, որքա ն ժամանակ Է, որ այս սրահները միայն իմ տխուր հառա* չան քներն Էին լսում, միայն իմ դառն արտասուքները տեսնում*** 0 ՞, ծանր, դժվարին, կարի անտանելի մի դրություն Է այս. և սակայն նա վիճակված Է մեզ, թղվաո մահկանացուներիս,.« Բայց ինձ թվում Էէ թե վշտերն առհասարակ կմեղմանային, նրանք չէին տա նջիլ մեզ անողորմաբար, եթե մեզ շրջապատոզները, մեր պատկերներն ու Հոգին կրող մարդիկ կարողանսւյին մի վայրկյան մեր սիրտը քննել

— Յ Տ 2 -

և նրան կեզեքոզ վշտերը տեսնել... Ասա’ այժմ ինձ, տեր % ա րզպ ե ֊ տունի, ինչպե՞ս կվարվեիր, եթե իմ վիճակում գտնվեիր։

— Ի՞նչ վիճակում, օրինակ։_ Եթե հանկարծ իմանայիր, որ սիրածդ անձը դավաճանել է

քեզ։_ Ես ոչ մի մարդու կատարյալ չեմ համարում. ամեն մինը մե­

զանից ունի յուր թերությունը. այդ պատճառով էլ ես ներողամիտ եմ չինում միշտ դեպի ամեն մարդ, որ հանցանք է գործում իմ դեմ։

— Բայց մի՞թե չկա հանցանք, որին անկարելի լիներ ներել, որի համար մարդկանց սյունից կախեին, կրակում այրեին, ջրահեղձ անեին...

— Ինչպե ս չէ, կա։— Ո՞րն է այդ. ասա'... Ասա՛, իշխան, կամենում եմ լսել...— Հայրենիքի դեմ արած դավաճանությունը։— Միայն ա՞յդ։— Միայն այդ հանցանքն է, որին չէ կարելի ներել։— Իսկ եթե դավաճաներ քեզ քո սիրած... Բայց ի նչ եմ խոսում,

մի՞թե կարող ես դու ինձ հասկանալ... Ահա ինչո՛ւ համար էի ասում, թե մեր վշտերը կմեղմանային՝ եթե ընկեր մարդիկ կարողանային նրանց էությունն ըմբռնել։

— Խոսի՛ր, տեր սեպուհ, ես կարող եմ հասկանալ։— Կարո՞ղ ես ... Դե ասա՛, ի՜նչ կանեիր, եթե հանկարծ իմա նա ֊

լիր, ներիր համարձակությանս, թե Գոհար իշխանուհին դավաճանել է քեզ... Մի՛ դատիր քո այժմյան սրտով, դարձի'ր դեպի քո անցյալը, երիտասարդացի՛ր, հիշիր այն խանդն ու կրակր, որ վաոեի բորբոքել Է քո սիրտը...

— Չգիտեմ, այդ վիշտն անծանոթ Է եղել ինձ։— Անծանո՞թ Է եղել... 0 ՜, որքա՜ն ուրեմն երջանիկ ես ղու.

ե ահա' այդ Է պատճառը, որ Մարզպետունյաց տերր մաքուր խ ը ղ ֊ էով, խաղաղ սրտով յուր տան շինության ե հայրենյաց փառքի հա­մար Է աշխատել, մեծ հայրենասերի հռչակ Է ստացեք, իսկ Յ լի կ ֊ Ամրամը, որի սիրտը պակաս չէ բաբախել հայրենյաց սիրո համար, դարձել է մի մատնիչ, դավաճան... Այո՛, եթե մի ժամ, մի վայրկյան զու կարողանայիր ըմբռնել այգ վշտի էությունը, այն ժամանակ կհասկանայիր, թե ինչո՛ւ ես նրան աշտարակում փակեցի... նրան, իմ Ասպրամին, որին սիրում էի այնպես, ինչպես որ չէին կարող ս ի ֊

-ՅԱ -

րել . տասն անգամ տասը սրտեր միասին.*, Այո՛, փակեցի նրան' աչ. տարակում, բայց եթե գիտենայիր, թե որքա՜ն տանջվում էի ես' տես. նելով նրան զուրկ արևի ջերմությունից, սիրո խնամքներից, մեն- մենակ յուր վշտերի հետ... Քանի՜ ֊ք ա ն ի ՜ անգամ կամեցա գնալ, մըտ- նել այն մենարանը, ուր հեծում էր թշվառ կինը, բանալ նրան նորեն իմ գիրկը, սեղմել իմ կրծքին և ասել. «Ասպրամ, ներում եմ քեզ.,.»։ Բայց, ի՜նչ մեղքս թաքցնեմ, այն միս%քը, թե գուցե նա ավելի երշա֊ նիկ է համարում իրան յուր սիրո համար տանջվելով, քան թե կհա­մարեր նորեն իմ գիրկը դաոնալով, ոտքերս կասեցրին... Եվ այսպես ամիսներ անցան։ Ներքին հպարտությունս թույլ չէր տալիս ինձ մո­տենալ հանցավորին և ասել նրան լեզվով այն, ինչ որ վաղուց ասել էի սրտով։ Բայց հոգիս հետզհետե ավելի էր խռովվում։ Լինում էին վայրկյաններ, երբ տխրությունը ծանրանում էր վրաս, անձուկը խեղ- գում էր ինձ և ես լուռ, անխոս, առանց հառաչել իսկ կարենալու, սկսում էի դառնապես արտասվել...,

անգամ դիպվածով տեսա, որ կերակուր տանող աղախինը վերադառնում էր աշտարակից' բերելով յուր հետ կերակրի խանը բոլորովին անձեռնամուխ։ Եմ հարցին, թե «Ւնչո՞ւ չէ կերել տիկինը», աղախինը պատասխանեց, թե <էՉհաճեցավ ուտել և հրամայեց այլևօ կերակուր չտանել իրան»։ Այս տարօրինակ պատվերը կասկածի մեջ ձգեց ինձ և սկսա իմ խղճից տանջվել չարա չար։ Նորեն հին մտքերը պաշարեցին ինձ. նորեն որոշեցի գնալ նրա մոտ, *»անել թշվառին աշտարակից, վերադարձնել իրան յուր տ ի կ ն ո ւթ յո ւն ը Ե վ սակայն հակառակ մտքեր էլ ունեցա, ուստի և երկար մնացի իմ խ ցում։ Ան* ցան շատ ժամեր։ Ղղյակի եկեղեցու ժամհարը> որ դռների ետևից (Тալելուիա» հնչելով և կոչնակը զարկելով հրավիրում էր.մարդկանց աղոթելու^ սթափեցրեց ինձ թմրությունից։ «Ենչո*ւ համար֊ Օմ ուշա­նում. ազատենք վերջապես թշվառինճ, մտածեցի ինքս ինձ և վեր թռա տեղից։ №այց... 0 ., ի՜նչ վայրկյան էր այն, ինչո՞ւ շանթահարչեղա ես...

— Ւ*նչ պատահեց ավ, — Հարցրեց իշխանը վախենալով։— Ւ նչ պատահեցավ, ,. Ահա թե ինչ, շտապ֊շտապ դիմեցի դեպի

աշտարակը. հրամայեցի պահապանին երկաթապատ դուռը բանալ♦ ներս մտա և ի՞նչ տեսա, աստված ի մ Ե մ կինը, իմ սիրած Ասպրամը Հլփխված առաստաղից ...

—̂ Կախվա՞ծ... — բաց ական չեց իշխանը սաբաաիելովէ .՚ - 384 ֊

_ Այո՛, կախված... Նա հանել էր երկաթե կանթեղը և նրա պա­րանը յուր փողն անցուցել... Թեթև մարմինը տակավին ճոճում էր օդի մեղ... Այդ տեսարանը զարհուրեցրեց ինձ, երկինքը կարծես փլավ իմ գլխին և դժոխոց ոգիները պատեցին իմ շուրջը իրանց արհավիր- ներով... Մի վայրկյան միայն տեսա ես զարհուրելի պատկերը, մոըն- լացի ինչպես անապատի առյուծը, որ գոռում է հսկայի հարվածն առնելուց, իմ ձայնը որոտաց դղյակի կամարներում, մարդիկ իրար անցան, իսկ ես Հափշտակեցի նրան, սեղմեցի կրծքիս և խելագարի նման դուրս փախա աշտարակից... Մի վայրկյան ինձ այնպես թվաց, թե նա կենդանի է. թե շուտով պիտի խոսե իմ ականջին, թե յուր լուսալիր աչբերը պիտի բանա... Ավա՛ղ, այդ միայն ցնորք էր. Աս- պըրամը մեռել էր անհարիր, նրա սիրուն դեմքը կապտել, գեղանիա չ ք ե ր ը հ ա ն գ ե լ , շրթունքները փակվել և սիրտը դադարել էր տրոփե- լուց, ես այդ տ ե ս ա , զ գ ա ց ի , ձեռքերով շոշափեցի և նորեն անշնչացածմարմինը գրկելով սկսա դառնապես նրա մահը ողբալ, Ի՜նչ պատահեց ինձ այնուհետև, չգիտեմ, մի քանի օր շարունակ ես խելազուրկ էի... Վերջին վայրկենին միայն, երբ զոհի դագաղը իջեցնում էին գերեզ­ման, նորեն իմ սիրտր փղձկաց, նորեն արտասվաց աղբյուրները բացվեց ան և սկսա իմ կորուստը ողբալ։

Այս խոսքերի վրա սեպուհը խոր հառաչեց և գլուխը կախելով

լոեց մի րոպե։Իշխանը, որ քաջ ըմբռնում էր նրա վշտի ծանրությունը, կամեցավ

մխիթարական խոսքեր ասել նրան, բայց դրանք հակառակ ազդեցու­

թյուն արին Ամրամի վրա։— Մի՛ խոսիր ինձ մխիթարությունից, տ ե ր Մ ա րզպ ետ ունի ,֊

րացական,եզ նա կարծես վրդովված. - դու չես կարող մխիթարել այն մարդուն, որ կորուսել է յուր կյանքից ավելի թանկագին գան- ձը, որի հոգին մեռել, սիրտն ընդարմացել է և որ ապրում է միայն տանջվելու համար... Կամենո՜ւմ ես ինձ մխիթարել, ցույց տուր, թե ո՛ր ճանապարհով կարող եմ ես ավելի լավ վրեժխնդիր լինել իմ թշնամուն և քո թագավորին... Այո՛, միայն վրեժխնդրությունը, անողոք, կործանիչ վրեժխնդրութ յունը կարոզ է ինձ մխիթարել... Իմ սիրտը կուրախանա, հոգիս կհրճվի, երբ տեսնեմ Աշոտին իմ ձեռ­քով պատրաստած դժոխքի մեջ տանջվելիս... Դու կարծեմ ասացիր, թե նա մեռնում է, բայց աստված մի' արասցե, ես չեմ կամենում, որ նա մեռնի, Մի՜թե հավիտենականության մեջ կարող են այնպիսի

֊ 38 5 -

2 5 |քսւք<լպեաուէի

տանջանքներ տ ա լ նրան, որպիսին ես եմ ցանկանումէ 9 է ', թո՛ղ նա ապրի, մինչև որ Տլիկ-Ամրամը յուր դժոխքը պատրաստե...

— Տե՛ր սեպուհ, դու գրգռվում ես... Բայց թո՛ւյլ տուր հարցնել, $Է՜ որ մի ժամ առաջ ասացիր, թե թագավորի փախուստից եսւ հաշտվել էիր քո դժբախտության հետ, արդ, ինչո՜ւ նորեն բորբոքում հս ատելությունդ։

— Ասացի, ա յո', հաշտվել Էի իմ դժբախտության հետ. բայց չէ" որ այդ հաշտության հաջորդեց մի ուրիշ, առավել սոսկալի դըժ- թախտու թ յուն . չէ՜ որ թշվառ ամուսինս կախվեցավ...

■— Եվ ուրեմն դրա համար մեր հայրենի նահանգները հանձնե- ցիր Բերին,

— Այո', դրա համարւ Ես չէի կարոզ ապրել այլևս Տավուշում, այա դղյակն ինձ համար դարձել է դժոխք։ Սրա սրահներում ճիվաղ- ներ են ապրում, սրա ամեն մի անկյունը հիշեցնում է ինձ Ասպրա֊ մին. իսկ այն մենարանից, ուր թշվառ կինը կախվեցավ, դիվական ձայներ են հնչում իմ ականջին... 0 , սոսկալի մի վայր է այս, այդ է ահա պատճառը որ ես փախչում եմ այստեղից ։

— Տեր սեպուհ, դու կարող Էիր հեռանալ Տավուշից, ի*նշհարկ կ ար 9երին հանձնել քո նահանգը ։

— Որպեսզի ինձանից ետ Աշոտը չտիրեր նրան։— Եվ մի թե կարծում ես, թե 9երը կկարողանա ժառանգել այս

երկիրը<— Եթե չի կարողանալ, գոնե կպատերազմե Աշոտ ի հետ, կխան*

գա րե նր ա հանգստությունը, կավերե նրա երկիրը... Իսկ ինձ այդ Է հարկավոր։

Իշխանը տեսնելով որ միայն կիրքն Է խոսում սեպուհի մեջ և որ ինքը խրատներով չպիտի կարողանա նրա ապստամբ սիրտը նվաճել, ԴԴէա9 > пՐ է Տավուշ, ուստի ե դադարեց նոր հարցեր ու դիտո­ղություններ անելուց։

Մի երկու օրից ետ 8լիկ-Ամրամր յուր ստացվածներով ու հավա­տարիմներով հեռացավ Տավուշից, թողնելով յուր տիրած կալված­ները ափխազաց թագավորին, որի հավատարմատարները հասեք Էինարդեն Տավուշ է

Հեռացավ նաև Մարզպետունի իշխանը։ Բայց նա չգնաց Ոստան, այլ դիմեց 9՝ո ւգարաց և Տայոց իշխաններին, որպեսզի կարողանա ետ կանգնեցնել նրանցյ Բեր թագավորին տված խոստումներից ։

— 886 —

Բայց նախ քան Տավուշից հեռանալը' իշխանն արքային գրեց մի նամակ, որի մեջ բացատրեց սեպուհի նոր դավաճանության պատ­ճառը։ Եվ նկարագրելով հարվածի այն ծանրությունը, որ ճնշում Էր ապաբախտ սեպուհին, արդարացրեց մինչև անգամ նրան, աոարկե- լով, թե ամենքին չէ տված անձնականը ընդհանուրին ղոհելու քաջու­թյունը, և թե սեպուհը հայ և հայրենասեր լինելուց աոաջ' մարդ էր, մսից ու արյունից կազմված, հետևապես չէր կարող տանել բարեկա­մի կողմից իրան հասած անխիղճ զրկանքը...

Իշխանը սեպուհի խոսածների և մանավանդ նրա տխուր հրա­ժեշտի ազդեցության տակ լինելով ' յուր նամակը գրեց այնպիսի ոգով, որով ուղղակի դատապարտում էր արքային, նա չկարողացավ գուշակել, թե այդ գրությունը ծանր ազդեցություն կանե հիվանդ թագավորի վրա, որ առանց այն էլ բավական շատ էր տանջվել ճա-կատագրի հարվածներից է

Սակայն մի երկու օրից, երր սուրհանդակը հեռացել և, գուցե, արդեն Շիրակ Էր մտել, նա մտաբերեց այդ նամակը, հիշեց յուր գրածները և սաստիկ զղջացավ։ Բայց արդեն ուշ Էր. նամակն այլևսանկարելի Էր վերադարձնել։ ^

Մարզպետունին յուր նամակում խնդրել Էր թագավորին' ուղար­կել շուտով Ուտիք Վահրամ սեպուհին մի քանի զորավոր գնդերով, որպեսզի մինչև ափխազացիների գալը ' իրանք գրավեին Ուտյաց,Գուգարաց և Տայոց աշխարհները ։

. Չանցավ մի տասն օր ե ահա՛ սեպուհը յուր Արարատյան գնդերով մտավ Ուտիք և առանց Մարզպետունու հրահանգներին սպասելու, առաջ վարեց յուր զորքերը և այդ նահանգի բոլոր ամրությունները գրավեց, հալածելով ամեն տեղից ափխազաց հավատարմատարնե­րին, Եվ որովհետև ժողովուրդը հակառակ Էր օտարին հնազանդեչոլ ե նրան հարկ տալու անխորհուրդ մտքին, ուստի և ամեն տեղ արքա- յական զորքերին աջակցեց. Նույն հաջողություններն ունեցավ Վահ­

րամը նաև Գուգարքում,Ապա խոտորելով դեպի արևմտյան հարավ' նա մտավ Տայոց աշ­

խարհը, ուր հանդիպեց Գևորգ Մարզպետունուն, Վերջինս հայտնեց նրան, թե Գուգարաց և Տայոց վերակացու իշխաններն իրանց հա­վատարիմներով հեռացել են արդեն Ափխազիա և թե Տայոց ամրու­թյունները, իբրև ավելի մոտ այգ երկրին, բռնված են արդեն ափխա-

զաց զորքերով,- 3X7 -

Բայց որովհետև ձմոան Օրեր էին ե Տայոց երկիրը գրավելու հւս. մար պետք է նրանք կռվեին շատ բերդերի հետ, իսկ այդ առթիվ հար• կավոր կլիներ թե' նոր զորք բերել Пստանից և թ ե ' ձմեռվա խստոլ.

ան դեմ գործեի այդ պատճառով իշխանն ՈԼ Վահրամը խորհուրդ արին բանակ դնել Փանասկերտի մոտերքը, համանուն ձորում, որ Դուգարաց ու Տայոց սահմանն Էր, և սպասել այդտեղ մինչև գարնան գրերը կբացվեին։

Եվ որովհետև Դվնո առումն ու հագարացոց հալածելը մահու և կյանքի խնդիր Էր դարձած Մարզպետունու համար, ուստի նա չէր կամենում հյուսիսային նահանգները թողնել մի ուրիշ թշնամու ձեռ• քր , ըստ որում վերջինս կարող էր ամեն ժամանակ հարձակվել ներ• քին գավառների վրա և խանգարել իրանց այնպիսի մի ժամանակ, երբ իրանք զբաղված կլինեին հագարացիների հետ կռվելով։ Այդ պատճառով, ահա', որքան էլ Տայոց աշխարհի ձմեռը սաստիկ և այդտեղ բանակելր դժվարին, այսուամենայնիվ նա որոշեց չհեռանալ այդ նահանգից, մինչև որ այն ամբողջապես օտարի ձեռքից չազատե։

Այս նպատակն ունենալով աչքի առաջ, իշխանն անգործ չնստեց նաև ձմեովա ամիսներում։ Նա գաղտնի բանակցություններ սկսավ երկրի փոքրիկ իշխանների հետ և ամեն միջոց գործ գրավ նրանց բարեկամությունր վաստակելու։ Եվ որովհետև դրանք դեո հավա• տարի մ էին գահին, ուստի սիրով ընդունեցին այն ամեն առաջար* կություննե րը, որ արավ իշ խանըՏ ափխազցիների դեմ գործելու նկատ մա մբ ։

Վերջապես գարունը հասավ, օդերը ջերմացան և հալոցի սկսվե» լով ' ճանապարհները մաքրվեցան ։ Մարզպետունի իշխանը, յուր նի* զակ ակցի հե տ միասին, զորքերի գլուխ անցնե լովՀ դիմեց ամենից աոաջ Փանասկերտի վրա։ Ամրոցի վերակացուն, համաձայն իշխանի հետ դրած պայմանի, բերդն ու ավանը հանձնեց նրա ձեռր։

Ւշխանը վերակացուին հաստատեց նորեն յուր պաշտոնի մեջ և թողնելով նրա մոտ պահակների մի խումբն ինքը (ուր բանակով հաոաջացավ դեպի Ուտիք, ուր գտնվում էին ափխազաց զորքերը։

Եվ որովհետև Ո ւտիքում անխուսափելի էր հակառակորդների ընդՀարու մը, ուստի իշխանը կանխավ սուրհանդակ ղրկեց թագա- վորին, խնդրելով նրանճ օգնական զորք հասցնել իրան Արարատ- յան Բասենի վրայով։ Մարզպետունին հաշվում էր, որ եթե նոր գնդերը Բասենից մտնեին Տա յք, ինքը նրանց կհանդիպեր ճորոխի

֊ ֊ 3 8 8 -

ա կ ո ւ ն ք ն ե ր ի մ ո տ , ո ր տ ե ղ ի ց ե մ ի ա ս ի ն կ ա ռ ա ջ ա ն ա յ ի ն դ ե պ ի Ո ւ տ ի ք ,

Բ ա յ ց հ ա զ ի վ ն ա յ ո ւ ր ս ո ւ ր հ ա ն դ ա կ ը ■ ճ ա մ վ է ե ց ե ա հ ա Ո ս տ ա ն ի ց

հ ա ս ա վ մ ի բ ա ն բ ե ր , ո ր Ա բ ա ս մ ե ծ ի շ խ ա ն ի կ ո ղ մ ի ց հ ա ն ձ ն ե ց ի ր ա ն մ ի

ն ա մ ա կ ։Կ ա ր դ ա լ ո վ ա ր ք ա ե ղ բ ո ր գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ի շ խ ա ն ն ա ղ ա ղ վ ե ց , Ա ը ա ս լ .

հ ա յ տ ն ո ւ մ է ր , ո ր թ ա գ ա վ ո ր ն ա ն հ ո ւ ս ա լ ի հ ի վ ա ն դ է , ո ւ ս տ ի խ ն դ ր ո ւ մ

էր ի ր ա ն ' շ տ ա պ ե լ դ ե պ ի Ո ս տ ա ն ։

— Մ ի չ ա ր ո գ ի հ ա լ ա ծ ո ւ մ է մ ե զ . ֊ ա ս ա ց ի շ խ ա ն ը յ ո ւ ր ն ի զ ա ­

կ ա կ ց ի ն , ֊ Դ ո ւ մ ն ա ’ ա յ ս տ ե ղ ք ո գ ն դ ե ր ո վ և պ ա հ պ ա ն ի ՛ ր գ ր ա վ ա ծ

ն ա հ ա ն գ ն ե ր ի ս ա հ մ ա ն ը , մ ի ն չ և ո ր ե ս ե ր թ ա մ Ո ս տ ա ն ՝ տ ե ս ն ե լ ո ւ թ ե

ո ւ ր ի շ ի ՛ ն չ չ ա ր ի ք ն ե ր ի դ ե մ պ ի տ ի պ ա տ ր ա ս տ վ ե ն ք մ ա ք ա ռ ե լ ո ւ ,

— Գ ն ա ՛ , — ա ս ա ց ս ե պ ո ւ հ ը . — ե ս ե տ կ ն ա հ ա ն ջ ե մ դ ե պ ի Փ ա ն ա ս -

կ ե ր տ ՝ բ ա ն ա կ ը հ ա ր ձ ա կ ո ւ մ ի ց ա պ ա հ ո վ ե լ ո ւ հ ա մ ա ր , Բ ա յ ց հ ե ն ց ո ր

կ ա ր ի ք զ գ ա ս ի մ օ գ ն ո ւ թ յ ա ն , ս ո ւ ր հ ա ն դ ա կ ղրկիր ի ն ձ ի ս կ ո ւ յ ն , և ե «

ա ն մ ի ջ ա պ ե ս կ ի ջ ն ե մ դ ե պ ի Շ ի ր ա կ ։

Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի ն շ ն ո ր հ ա կ ա լ ե ղ ա վ ս ե պ ո ւ հ ի ն յ ո ւ ր պ ա տ ր ա ս տ ս ,

կ ա մ ո ւ թ յ ա ն հ ա մ ա ր և հ ր ա ժ ե շ տ տ ա լ ո վ ն ր ա ն ' մ ի վ ա շ տ թ ի կ ն ա պ ա հ ­

ն ե ր ի ո ւ ղ ե կ ց ո ւ թ յ ա մ բ ի ջ ա վ դ ե պ ի Բ ա ս ե ն և ա յ ն տ ե ղ ի ց Շ ի ր ա կ ,

Ե ր բ Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի ն մ տ ա վ Ե ր ա զ գ ա վ ո ր ս , թ ա գ ա վ ո ր ն ա ր դ ե ն

մ ե ր ձ ի մ ա հ է ր ։ Ա յ ս ո ւ ա մ ե ն ա յ ն ի վ ն ա ո ւ ր ա խ ա ց ա վ հ ա վ ա տ ա ր ի մ ի շ ­

խ ա ն ի գ ա լ ո ւ ս տ ը լ ս ե լ ո վ ։

— Կ ա ն չ ե ց ե ք ն ր ա ն ա յ ս տ ե ղ , — հ ր ա մ ա յ ե ց թ ա գ ա վ ո ր ը և ի շ խ ա ն ն

ի ս կ ո ւ յ ն ն ե ր կ ա յ ա ց ա վ ։

— Մ ի ա կ ց ա ն կ ո ւ թ յ ո ւ ն ս է ր ' տ ե ս ն ե լ ք ե զ վ ե ր ջ ի ն ա ն դ ա մ , ֊ ա ս ա ց

թ ա գ ա վ ո ր ը յ ո ւ ր դ ո ղ դ ո ջ ո ւ ն ձ ե ռ ք ը պ ա ր ղ ե լ ո վ դ ե պ ի ն ր ա ն . — ա ր ի ,

մ ո տ ե ց ի ՛ ր ի ն ձ , ի շ խ ա ն , ե ա ս ա , ո ր ն ե ր ո ւ մ ե ս ի ն ձ ։

֊ Ո ՛ ր հ ա ն ց ա ն ք ի դ հ ա մ ա ր , տ ե ր , ֊ ր ա ց ա կ ա ն չ ե ց ի շ խ ա ն ը ե

հ ո ւ զ վ ա ծ ծ ն կ ա ն ե կ ա վ ա ր ք ա յ ի ձ ե ո ք ը հ ա մ բ ո ւ ր ե լ ո ւ ։

— Հ ա ն ց ա ն ք ն ե ր ս շ ա տ ե ն , ն ր ա ն ց թ վ ե լ չ ե մ կ ա ր ո ղ . . . ա յ ս ք ա ն ր

մ ի ա յ ն կ ա ս ե մ , ո ր կ ր ա ծ դ ն ե ղ ո ւ թ յ ա ն ց պ ա տ ճ ա ո ր ե ս ե մ . . . Ն ե ր ի ր ի ն ձ .

ն ե ր ի ՛ ր բ ո թ ա գ ա վ ո ր ի ն . . .

— Տ ե ր ա ր ք ա , մ ե ն ք մ ա ք ա ռ ո ւ մ ե ն ք ա ր տ ա ք ի ն չ ա ր ի ք ն ե ր ի դ ե մ ,

նրանք հասնում են մեզ հեռվի ց***— Ո ՛ չ . ա յ դ չ ա ր ի ք ն ե ր ի հ ե ղ ի ն ա կ ն է լ ե ս ե մ . . . Տ ա վ ո ւ շ ի ց դ ր ա ծ р.-

ն ա մ ա կ ը ճ շ մ ա ր տ ո ւ թ յ ա ն մ ի ք ա ր ո զ է ր . . . Շ ն ո ր հ ա կ ա է ե մ . ն ա ա զ ա տ ո ւ -

_ ՅՏԱ _

թյա*ւ դուռ բացավ ինձ համար... Եթե իմանաս, թե որչա՜փ ուրախ Ы կեղեքող տանջանքներից ազատվելու համար...

Իշխանր հասկացավ արքայի ակնարկության խորհուրդը ե թե­պետ հ ա մ ո զ վ ա ծ , որ նա ուրախ է մեռնելու համար, այսուամենայնիվ սրտի խորքից վշտացավ, որ յուր նամակն է տագնապն շտապեցրել,

— Դո'։ պիտի ներես ինձ, տեր, — խոսեց իշխանը վշտագին.— ես ի մ անզգույշ քայլով վտանգել ե մ քո քաջաոողջու թյո ւնր ւ

_ Բնա՜վ, իմ գահին արած քո մեծամեծ ծաոայությանց պսակնէ կազմում այգ քա յլը, որ դու «անզգույշ» ես անվանում... Աշոտ-Եր­կաթը հանցավոր Հովնան է. հայրենիքի ծովը նրա պատճառով է ալեկոծվում... Մարզպետունու ցանքերը չեն կարող խաղաղեցնել նրան, քանի հանցավորր գտնվում է փրկության նավի վրա... Հանե­ցեք, ձգեցեք ինձ ծովր և նավը յուր նավազներով վտանգից կազատ-

վի...թագավռրր մի վայրկյան լոեց և ապա աչքերր թանալով նայեց

յուր շուրջրւ Նա տեսավ սնարի մոտ' վշտահար թագուհուն և նրա Հւսնդե պ Արաս եղբորը։

_ Ահա' ես հեռանում ե մ , — շարունակեց նա ավելի նվազ ձայ­նով. — շուտով պիտի խորասուզվիմ անհայտության ծովի մեջ... ձեզ է մնում կյանքը յուր չարիքներով և հրապույրներով.., աշխատեցեք վայելել նրան իմաստնաբար ե չնմանիլ ինձ, չվատնել այն անօգուտ... Քեզ եմ թողնում իմ գահը, սիրեցյալ Արաս, քե՛ղ եմ թողնում և հայ­րենիքը ցավերով ծանրարեոնված...։ ժառանգիր աոաջինը և խնամող եղիր վերջնույն... Դու բախտավոր ես ընտանյաց մեջ, բախտավոր կլինիս և թագավորությանդ մեջ... զի ով օրինավոր հայր է որդվոց, Նա կլինի և օրինավոր հայր յուր հպատակաց... Իսկ ք ե զ , իմ ապա­բախտ թագուհի, թողնում ե մ միայն վիշտ, հեծություն և դաոն հիշատակներ... Կցանկանայի, որ մոռանայիր ինձ. չհիշեիր իմ անու- նըն ու գործերը... բայց ավա՜ղ, այդ անհնարին է քեզ... գոնե չա­նիծեի՜ր ինձ, չանիծեիր քո թշվառ ամուսնուն ու թագավորին... զի գեհենում կրկնապատիկ պիտի տանջվի մ , եթե քո անեծքր հասնե հա- վիտեն ական ի աթոռին...

Մի երկու օրից թագավորը վախճանվեց. Արքայի բժիշկը հաս- է ո ա ս գ ո ւ մ Էր, թե նա մեռավ յուր հիձ վերքի ցավից, Այդպես .Էլ Հա~ վատում Էր ժողովուրդը. Բայց արքունիքում պնդում Էին, թե նրա վախճանն արագացրեց Ասպրամ իշխանռւհու ինքնասպանոսթյուկէ

- 3 9 0 -

թշվառ թագավորը չէր կարողացել տանել խղճի անողոք խ ա յթ ն - մեռած զոհի ոգին և կենդանի թագուհու արտասուքը հալածում

էին անվերջ և ահա' նա որոշեց մեռնել. . . Բայց ոչ ոք չիմացավ, թհ ա՛ր հրեշտակի ձեռքը մահ բերավ նրան.~

а

Հ.ԻՆ Թ ՇՆԱՄ ԻՆ ԵՎ ՆՈՐ ԹԱԳԱՎՈՐԸ

Արքայի մահվան լուրը արագությամբ տարածվեց ամեն տեղ։ Հայոց իշխաններն ու նախարարազունները, յուրաքանչյուրը յուր պահանորդ գնդերով, փութացին Երազգավորս' ներկա ւիներւ թա ­գավորի հուղարկավորության,

Ալստեղ էին Բագարանի տեր կ ո տ բռնավորը, Վասպուրակա ի արքայորդին' Աշոտ-Դերենիկը, Տուրուբերանի իշխանը, Աղձնյաց տե­րը, Մոկաց նահապետը, Սյունյաց իշխանները, Աղվանից սեպուհը, Գարդմանա տեր Դավիթը և ուրիշ շատ մանր իշխաններ ու կողմնա­պետներ, Ներկա չէր միայն Վահրամ սեպուհը, որովհետև նա հսկումէռ հյուսիսային նահանգներին։

. Վասպուրականի արքայորդու հետ միասին եկեյ էր նաև թեո- դորոս կաթողիկոսը ( ա յ դ ժամանակ Ստեփաննոսը վախճանած Լինե- թվ՝ նրա տեղ Աղթամարում նստում էր վերջինս),

Թագավորի մարմինը, որ պետք է ամփոփեին Բագրատունյաց պայազատների քնարանում, այն է ' Բագարանում, դուրս բերին Երազ- գավորսից հանդիսավոր շքեղությամբ, Արքայական դագաղը որ շինված էր անփուտ փայտից, զարդարել էին ոսկով ու ար աթով։ ա դրված էր ոսկեզօծ պատգարակի վրա, որ կրում էին վեց սպիտա քսրիներ, Դիակիրը ծածկված էր ոսկեճամուկ դիպակներով և ոսկե­թել վառերով, որոնք արևի առաջ փայլում էին ինչպես մի ոսկեղեն զանգված, Դագաղի առաջից գնում էր կաթողիկոսը շրջապատված գահերեց եպիսկոպոսներով, վարդապետներով և երգեցիկ քահա ների ու դպրաց խմբերով, Դագաղին հետևում էին' արքաեղբայր կ ասր, նստած սևասք,.ղ նժույգի վրա և շրջապատված դրանիկներով, սսգա Սահականույշ թագուհին և Գուրգենդուխտ տիկինը, նստած սգա­զարդ պատգարակի մեջ և „ ք ա պ ա ա վ ա ծ պ ա լ ա տ ա կ ա ն . տ ի կ ն ա ն ց ու

իշխանուհիների խմբով։ Սրանց հետևում էին Աշոտ բռնավորը, Ա. շոտ ֊Դերենիկը և մյուս իշխանները' ավագության կարգով։ Ապա լա­ցող գուսանների խումբը և շեփորավոր երաժիշտները։

Դրանցից հետո բերում էին արքայական ոսկեսար նժույգներըՀ ծածկված սգավոր շղարշներով։ Ամենից վերջը գալիս էին արքայա­կան զորախմբերը, որոնք էին' Արարատյան, Դրանիկ և Սեպուհ կոչ­ված գնդերը, Բասենյան վաշտը, Ոստանիկների խումբը, Ազատաց գումարտակը, Վանանդացոց հեծելազորը և ուրիշ ազատախումբ վաշտեր, որոնց բոլորին գլուխ էին անցած Մարզպետունի Գևորգ իշխանը և յուր որդին' 9•:ւռը։ Աբասն այն պաշտոնը հանձնել էր նրանց իբրև պետության միակ հավատարիմներին. ըստ որում արքայի մահ­վան ժամանակ ավելի կսյրիք կար զորքր զգուշաբար կառավարելու։

թորքին հետևում էր ժողովրդյան ահագին բազմություն, որ և գնալով ստվարանում էր, որովհետև ճանապարհի վրա գտնվող ավան­ներից ու գյուղերից հետղհեսւե ելնում և միանում էին նրանց ուրիշ շասւ խմբեր։ Այսպիսով հուղարկավորության թափորը հասավ Բա­գարան' մի քանի հաղար հոգուց կազմված բազմության ուղեկցու֊ թքամբ։

Արքայի մարմինն ամփոփեցին Տապանատան ս. Կաթողիկե կոչված եկեղեցում, ուր նրանից աոաշ ամփոփված էին յուր նահա- տակ հայր Սմբատը և նահատակ եղբայր Մուշեղը։

Թագավորի գերեզմանի վրա մեծ կոծ արավ թագուհին' յուր հե­տևորդ տիկնանց և գուսանական խմբի մասնակցությամբ։ Սրտագին լացին նրա վրա նաև Աբաս եղբայրը և մյուս արքայազունք։

Բայց ամենից ավելի դառնապես արտասվեց Գևորգ Մ արզպետ ո ւ ֊ նին, որ մանկությունից ի վեր նրա մտերիմն էր եղած, ապրել ու գոր­ծել էր միասին, մանկության օրերում' իբրև խաղրնկեր, պատանեկու- թ յ ան միջոցին' իբրև մարդակից, երիտասարդ ժամանակ' իբրև համ* հարզ և հոր գահը ժառանգելուց ետ ' իբրև միակ հավատարիմ զինակից։ երկար տարիներ նա աջակցել էր նրան, պատերազմել էր նրա հետ միասին, հաղթել և հաղթվել միասին, մասնակցել նրա ուրախու­թյան ու տխրության, ծիծաղն լ և լացել նրա հետ... Նա հիշում էր այդ վայրկենին բոլոՐ ա% /ա/Ր՛ Աշոտ-Երկաթի բազմահոգ ու ալեծուփ թագավորությունը... Հիշում էր այն օրերր, երր ինքը հիանում, հ ա ֊ փրշտակվում էր նրա դյուցազնական քաջագործություններով* հ ի ֊ շում էր նրա ձայնի որոտը ՝ պատերազմի դաշտում, նրա խիզախ հար-

֊ 89 2 —

ձակումները թշնամիների վրա, նրա սրի հարվածները' հակառակսբ, դի դեմ.. Հիշում էր, թե ինչպե՞ս ժպտում էր նրա բախտը, թե ինչպե’ » ինքը հրճվում էր յուր սրտում, գուշակելով, թե աստված նրան | վիճակեւ հայրենիքի փրկիչ լինելու, օտարի նախատինքը բառնալու և հայրենական գահի նախկին փառքր վերադարձնելու գերագույն կոչումը... Բայց ավա՛ղ, խառնվածքի մի թուլություն նրա դյուցազ­նական մեծությունը թունավորեց... սիրո փանաքի որդը հսկայական հրաշակերտը տապալեց... Այժմ նա անշնչացած պառկած է սառը հողի տակ. նրա սիրտն այլևս չի զգում ոչինչ, սերն ու արտասուքը չեն շարժում նրան... Եվ սակայն նա յուր հետ գերեզման տարավ մեծամեծ հույսեր, ակնկալություններ... Լայնատարած մի աշխարհ, բազմամարդ մի ընտանիք, որի անդամները միլիոններ են կազմում, զրկվեցան նրա շնորհիվ բազմազան բարիքներից, նրանք այժմ գըտ- նըվում են անապահով դրության, ծանր ճգնաժամի մեշ. նրան Ա պ ա ռ­

նում են թե՛ թշնամիները և թե' փառամոլ հարազատները, բայց այա ամենն ուրիշ կերպ կլիներ, եթե միակ մարդը, որի ձեռքն էր հանձնը- ված հայրենիքի բախտը, չնմաներ մյուս մահկանացուներին, չխո­նարհեր թունավոր զգացմունքների աոաջ և կամ զոհեր նրանց առա­վել մեծագույն, առավել սրբազան մի զգացման — հայրենասիրու-

թքան։Այս մտածություններն էին պաշարել իշխանին այն տխուր ժա­

մին, երբ արքայի մարմինն իջեցրին գերեզման և ծածկեցին հողով, և այս մտածություններն էին, որոնք և դառնապես արտասվել տվին

նրան։Բայց հենց այդ միջոցին մի ուրիշ սիրտ ուրիշ զգացմունքներով

էր տոգորված, արքայի վախճանը նրան ուրիշ մտքեր էր թելադրում, այն հողը, որ ծածկեց մեռնող թագավորին, նա կարծում էր, թե նոր կյանք ու նոր փառք պիտի ծնե յուր համար... և դա Աշոտ բռնավորն էր, որի սրտում դեռ չէր մարել միահեծան տեր լինելու տենչը, բո­ր բ Հայաստանին թագավորելու փափագը... Տեսնելով ա՛յն աշխար­հախումբ բազմությունը, որ լցվել էր Բագարանի ներսն ու դուրսը, նա հարմար միջոց համարեց նախ՝ զորքին ու ժողովրդին յուր կա­րողությունն ու աոատաձեռնությունր ցույց տալու և դրանով նրանց սիրտր գրավելու, և երկրորդ' սգո օրերն անցնելուց ետ' յուր գահա­կալական հարցր հրապարակ հանելու, որովհետև հանգա մ ի ն ե ր ը չատ նպաստավոր էին, այսինքն' զորքը հեռու էր աթոռանիստ քա-

֊ 393 -

ոաքից, իսկ թագաժառանգն ու իշխանները գտնվում էին Բագարա- նում։ Այդպիսով, աոանց գժվաբության, նա կարոզ էր թե՛ արքունի» բըն ու նրա գանձերը գրավել և թե՛ Աբասին և նրա իշխաններին ձ եր ֊ բակ ա լել։

Այս նպատակով ահա՚ նա մի քանի օր շարունակ առատապես հրւբասիրեց ոչ միայն արքայազն ու իշխանազն Հյ ուրերին, այլև արքայական զորքերին և բոլոր այն աշխարհախումբ բազմությանը, որ հեռավոր թե մոտակա տեղերից ժողովվել, Լցվել էր Բագարանւ Բացի այդ նա մեծաքանակ ողորմոլթյուն բաշխեց կարոտյալներին, իբր թե հանգուցյալ թագավորի-հոգվո փրկության համար։ Այս ամե- նը, արդարև, փոխեցին ժողովրդի ու զորքի կարծիքը «բռնավորի» նկատմամբ, իսկ իշխաններից մի քանիսը, մինչև անգամ, հիացան նրա մեծանձնության վրա։

Տեսնելով ա յ դ հաջողությունը, «բռնավորը» սիրտ արավ «գըլ- խավոբ նպատակին» վերաբերյալ մյուս պատրաստությունները տես- նելու։ — Ամենից ա ռ ա ք նա մարդ ուղարկեց Նսըրի մոտ և հայտնելով նրան յուր դիտավորությունը, խնդրեց օգնել իրան' եթե հարկը պահանջն։ Նսրրը, որովհետև հենց այդպիսի առիթ էր որոնում յուր հին վրեժը լուծելու համար, սիրով ընդունեց «բռնավորի» խնդիրը։

Այնուհետև վերջինս հրաման արավ Երասխաձորում գտնվող յուր զորքին տակավ աո տակավ առաջանալ դեպի Երազգավորս, աոանց սակայն կասկածի առիթ տալու հետաքրքիր հետամուտներին։

Ապա նա մտածեց Աբասին ու նրա հավատարիմներին ձերբակա- լելու։ Բայց որպեսզի այդ անելուց ետ պետական զորքը հնազանդի իրան, նա մեծ գումար տվավ յուր մտերիմների ձեռքը, որպեսզի նրանք զորքի գլխավորներին կաշաոեն։

Այս ամենը կարգադրելոլց նա' նա սկսավ խոսել չեզոք իշխաննե­րի հետ և նրանց կարծիքն իմանալ ապագա թագավորի վերաբեր- մամբ։ «Բռնավորը» հույս ուներ գտնել նրանց մեջ դժգոհներ, որոնք սիրով կմիանային յուր հետ և գործը դրանով կհեշտանար։ Բայց նա հի աս թափվեցավ, երբ իշխանները միաբերան մատնացույց արին Աբասի վրա։

— Միակ օրինական թագավորը նա Հ և ժողովուրդը նրան է սպա*

ոումֆ ՜ ֊ա ս ա ց ի ն նրանք և վւափագ Հայտնեցին օր առաջ աեսնել իշխանաց իշխանին յուր եղբոր դահի վրա։

Կաթողիկոսը մինչև անդամ խորհուրդ տվավ նրանց' շտապել, թաղավոր պսակե, Աքասին, քանի ղեո թշնամիներից վտանգ չէր

հ ա ս ե ք գ ա հ ի ն ։

Այս ամենն, ի հարկհ, անհաճո տպավորություն արին «բռնավո­րի» վրա. բայց նա յուր դժդոհութ յունը ծածկեց, մինչև ։,ր իշխաննե-րի մեծ մասը հեռացավ Բազ արանից։

Սգո աոաջին օրերն անցնելուց ևտ' այդտեղ մնացե, էին միայն թագուհին յուր պալատական տիկնանցով, Աբասը' յուր դրանիկնե­րով, Գարդմանա տեր Գավիթը և Մարզպետունի իշխանը' Գոռ որ-

դու հետ միասին։վերջինս, սակայն, գտնվում էր քաղաքից դուրս, որովհետև հըա-

կում էր զորքերի վրա, որոնք բանակած էին Ախուրյանի մոտ,Բայց Գևորդ իշխանի համար ծանր կին անցնում օրերր, որովհետև

կատարելու շատ դործեր ուներ, ուստի անհամբերությամբ սպ ա սով էր այն օրին, երբ Աբասը սգահան լինելով' կվերադառնար Երազզա ֊ վորս և եղբոր գահը ժառանգելու մասին հարէ, եղածը կկաըզադըեր։ Մարզպետունին մտածում էր կաթողիկոսի նման, այսին,,ն, թե քանի թշնամիները խռովություններ չեն հարռւցել, պետք կ, շտապել թա ­գավոր պսակե լ Աբասին, որովհետև դահի թա փ ռլ, ժամանակ ամեն մի դամաճան հրապարակ է հանում յուր հին Հաշիվները և հեշտու­թյա մբ կո .ս ակիցնե ր որսալով' խոովսւձ է եըկրի խաղաղությունը, Այս մասին, իհարկե, նա խոսել էր արդեն հավատարիմ իշխանների հետ և կարևոր դեպքում ձեոնտվո, թյուն պիտի սաանար նրանցից,

11այց որքա՜ն մեծ եղավ նրա զարմանքն ու երկյուղը, երԲ Սյունյաց Սմբատ խխանը լուր ուղարկեց իրան, թե Բագարանից ելնելուց ետ' նա հանդիպել էը Աշոտ բռնավորի մի քանի վաշտերին, որոնք Երասխաձորից առաջանում էին դեպի Երազգավորս, Իշխանն ավե­լացնում էր, թե ինքը վտանդավոր մի նպատակ է նշմարում զորքե­րի այս շարժման մեջ և ձտևապես խորհուրդ է տալիս Մարզպետու­նուն' զգուշության միջոցներ ձեռք աոնե, գալիք վտանգների աոաջն

. առնելու համար։Իշխանն այդ լուրն առավ բանակում, նա տակավին վարանման

մեջ էր, երբ յոսր հավատարիմ եղնիկը մոտենալով հայտնեց մի ուրիշ

նորություն։- Երկու օր է , ֊ ասաց նա, ֊ի ն չ մի քանի բագարանցիբ ձրի

պաշար են բաժանում մեր զորքին, ասելով, թե Բագարանի շբջա.— 3 9 * -

նում գտնվող ամեն հայ զինվոր կարող է ձրիաբար օգտվել սպարա• պետի համբարանոցից։ Բացի դրանից’ նրանք շարունակ սպարապե­տի գովեստն են անում, ասելով, թե նա աոատ թոշակ է տալիս զոր­քին և թե նրա տասնապե տները ավելի հարուստ են մեր հարյուրա­պետներից ։

Այս ամենը լսելով իշխանն այլայլվեց ավ։ Նա կանչեց իսկույն Գոռին և հայտնելով նրան այս նորությունները, ասաց.

— Բոլոր նշաններից երևում է, որ «բռնավորը» պատրաստվում է յուր հին խաղը խաղալու։ Ես չէի կարծում, թե նա այնքան ստոր կլինի, որ կօգտվի նույնիսկ սգո օրերից։ Այժմ ես գնում եմ քաղաք և պիտի ստիպեմ թագուհուն և արքաեղբորը թողնել իսկույն Բագա- րանր, որքան էլ որ գա ընդդեմ լինի ընդունված սովորության։ Թո՛ղ նրանք իրանց սուգը պահեն արքունիքում։ Իսկ դու զգույշ կաց և ուշադրությամբ հսկիր թե մեր զորքերին և թ ե ' քաղաքի ելումուտ• քին։ Ինձ թվում է, թե անախորժ դեպքերի պիտի հանդիպենք|

Այս ասելով իշխանը յուր նժույգը հեծավ և սրարշավ դեպի «բըո- նավորի» ապարանքը դիմեց։

Եզնիկը հետևեց նրան։Մարզպետունին հասավ ապարանքին հենց այն ժամանակ, երբ

«բռնավորն» ու Արասը պատրաստվում էին բարձրանալ դեպի միջ­նաբերդը, իբր թե Աշոտի նորակառույց դղյակը գիտելու։ Ապարան­քի աոաջ կանգնած էր մի պահակախումբ, որ սպասում էր յուր իշ- խ անապետի հրամանին ։

— Ո՜ւր եք դիմում, տե՛ր, — հարցրեց իշխանր արքաեղբորը, նայելով նրա վրա խորհրդավոր հայացքով։

— Հորեղբայրս կամենում է իմ թախիծը փարատել, նա աոա- ղարկեց ինձ բարձրանալ միջնաբերդ' յուր նորակառույց դղյակը դի­տելու, — պատասխանեց Արասը միամտաբար։

— Դու էլ եթե կամենում ես, ընկերացիր մեզ, — հարեց «բռնա­վորը» քա ղցրությա մբ.— շատ պիտի ուրախանամ, եթե Մարզպե­տունի իշխանը հավանե իմ ճարտարապետական ճաշակին ։

— Դու մոռացել ես, տեր, բայց ես տեսել եմ քո ձեռակերտը դեռ այն ժամանակ, երբ Հովհաննես կաթողիկոսը ապաստանած էր նրան, — պատասխանեց իշխանը սառնությամբ։

— Հոգ չէ, ընկերացի՛ր մեզ. եղանակը ջերմ է և հաճելի, — պըն- դեց Աշոտը)

- 896^-

— Մեծափառ տեր, քո դղյակը գեղեցիկ է և ամուր, իշխանացա իշխանն անշուշտ կհավանե նրան, բայց ցանկալի էր, որ մենք դժգա• հո ւթյո ւն չպատճառենք թագուհուն, — առարկեց իշխանը։

— Ի՞նչ կնշանակե այդ, — հարցրեց Աբասը զարմացած*

Մենք տակավին սգո մեջ ենք և մեր թախիծն անցնելու վրաչպիտի մտածենք, — պատասխանեց Մարզպետունին։

— Կենդանիները մեռելների հետ չեն թաղվում, Դևորգ իշխան, —• նկատեց «բռնավորը» կեղծավորաբար ժպտալով։

— Այդ ճիշտ է. բայց մեռյալներին այդքան էլ շուտ չեն մոռա-

նում։— Տե՛ր Մարզպետունի, քեզ չի հասնիլ հրահանգել քո իշխանա-

պետին, նա քո թագավորն է այժմ, — խստությամբ նկատեց «բոնա-

վոըըՅ)։— Ա յո', իմ թագավորն է. կեցցե Արաս հայոց թագավորը, —

բ ա ց ական չեց իշխանը սաղավարտը հանելով և խոժոո աչքերով սպարապետի վրա նայելով։

_ Ի՞նչ կնշանակե այս ամենը, — տարակուսած հարցրեց Աբա­սը՝ զգալով, որ երկու հակաճառողներին հայտնի է արդեն մի գաղտ­նիք, որը սակայն անգիտանում է ի^քըւ

— Տեր, դու՞ ցանկություն հայտնեցիր դղյակը բարձրանալու,— հարցրեց իշխանը Աբասին, առանց նրա հարցին պատասխանելով

— Ո՛չ, հորեղբայրս առաջարկեց և ես շնորհակալ եմ նրա հոգա- ծութ յան համար։

— Ես առաջարկեցի, ա յո', իսկ դու, Մարզպետունի իշխան, ին­չո՞ւ ավելորդ բացականչություններ ես անում իմ արքայական մեծու­թյան առաջ,— գոչեց «բռնավորը»՝ աչքերը զայրացած իշխանի վրա

սևեռելով։. Վերջինս չպատասխանեց նրան, այլ դառնալով Աբասին' մեղ-

մութ յա մբ ասաց*— Տեր իմ, քո ծառան աղաչում է, որ դղյակը բարձրանալու փո­

խարեն բարեհաճես իջնել բանակը, եթե կարիք ես զգում թախիծդ փարատելու. Ախուրյանի ափերը ավելի զվարճալի են այժմ և արևն այնտեղ ավելի է ջերմացնում։

Աբասր դեո չէր պատասխանել, երբ «բռնավորը» դո չեց»— Ինչո՞ւ իմ հարցին չես պատասխանում, Մարզպետունի իշխան։

֊ 897 -

— Քի հարցին պատասխանելուց առաք' ինքս պիտի նոր հարց տամ քեզ, ասացե՛ք, ինչո՜ւ Երասխաձորի քո զորագունդը հաոաջա. նամ ( դեպի Երազգավորս,,,

— Իմ զորագո՜ւնդը,. , — այլայլած ու շփոթված հարցրեց Աշոտըւ— Երասխաձորից դեպի Երազգավո՜րրս... Այդ ի՜նչ է նշանս։-

կում,-—վրդովված Հարցրեց Արասը։— ////?', մինչդեռ մենք ապահով նստած ենք այստեղ, մեր հյուր­

ընկալը մտածում է մեզ հանկարծակիի բերելու. . . — հարեց իշխանը}— Դու ստում ես.,, — րացականչեց սրռնավորըս։— Ատում Է քո «արքայական մեծությունը» , — զայրացած պա­

տասխանեց Մարզպետունին, առանց այլևս համբերել կարողանալովԴու հանդգնում ես մինչև ա յդտ ե՜ղ,— գոոաց «բռնավորը»

և ապա զորականին դաոնալով՝ հրամայեց.— կալանավորեցե՛ք իա- կ ո ւ յ ն ա յ ս թ շ վ ա ռ ա կ ա ն ի ն ։

Զ ի ն վ ո ր ն ե ր ի ց մ ի ք ա ն ի ս ը ա ռ ա ջ ա ն ց ա ն ։

У/» թ ե ս տ ե ղ ծ վ ե լ Է ա յ ն մ ա ր դ ը , ո ր պ ի տ ի հ ա մ ա ր ձ ա կ վ ի Մ ա ր զ *

պ ե տ ո ւ ն ո ւ ն կ ա լ ա ն ա վ ո ր ե լ ն ր ա մ ե ռ ն ե լ ո ւ ց ա ո ա շ . . . — ո ր ո տ ա ց ի շ •

խ ա ն ը և ս ո ւ ր ը հ ա ն ե լ ո վ ' հ ր ա վ ե ր կ ա ր դ ա ց զ ո ր ա կ ա ն ի ն ։ — Օ ՜ ն , ո ւ ր ե *

մ ը ն , փ ո ր ձ ե ց ե ք ձ ե ր ո ւ ժ ը , ր ա գ ա ր ա ց ի ր ա ջ ե ր . , ,

ա յ ս տ ե ս ն ե լ ո վ ' թ ռ ա վ ձ ի ո ւ վ ր ա ե դ ե պ ի բ ա ն ա կ ը ս լ ա ց ա վ է

^ ա 1 9 Հ ա է* ա շ ա ց ո ղ զ ի ն վ ո ր ն ե ր ը տ ե ղ ե ր ն ի ն մ ե խ վ ե ց ա ն ։

йу// ի ն չ Է ն շ ա ն ա կ ո ւ մ , մ ե ծ ա փ ա ռ տ ե ր - , մ ի ՞ թ ե Р ա գ ր ա տ ո ւ ն -

յ ա ց պ ա յ ա ղ ա տ ր կ ա ր ո ղ Է ա յ ս ա ս տ ի ճ ա ն ն վ ա ս տ ա ն ա լ . . . — վ ր դ ո վ վ ա ծ

խ ո ս ե ց Ա ր ա ս ը г

՜ ~ է ^ ն չ , ն վ ա ս տ ա ն ա լ ա ս ա ց ի ր * , . ե ա յ ն ի մ պ ա հ ա կ ն ե ր ի ա ո ա շ * * *

բ ա ց ա կ ա ն չ ե ց « բ ռ ն ա վ ո ր ը » ։

Ղ ո ւ ո տ ն ա կ ո խ ե-ս ա ն ո ւ մ հ յ ո ւ ր ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն ս ր բ ա զ ա ն օ ր ե ն -

ք ը , դ ո ւ ա ն ա ր գ ո ւ մ ե ս հ ա ն գ ո ւ ց յ ա լ թ ա գ ա վ ո ր ի հ ի շ ա տ ա կ ը , ո ւ ր ի շ ի ՞ ն չ

ա ն ո ւ ն կ ա ր ո ղ ե մ տ ա լ ա յ դ վ ա ր մ ո ւ ն ք ի ն ։

— Ղ ո ւ ո ւ ր ե մ ն կ ր կ ն ո ւ մ ե ս հ ա յ հ ո յ ա ն ք դ ։

— Ա վ ե լ ի ն կ ա ր ո ղ ե մ ա ս ե լ , դ ո ւ մ ի դ ա վ ա ճ ա ն ե ս էէէ — զ ա յ ր ա * ցած պատ ա ս խ ա ն ե ց Ա ր ա ս ը և ա պ ա դ ա ռ ն ա լ ո վ Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ո ւ ն %

հ ր ա մ ա յ ե ց . — ի շ խ ա ՛ ն ֊ է խ ն դ ր ի ՛ ր ի մ կ ո ղ մ ի ց - թ ա գ ո ւհուն պատրաստ­վել իսկույն, մենք այսօր ևեթ պիտի հեռանանք այստեղից։

— ՈՔ ւՊԻ**Ւ հևոանա,— կտրուկ.ձայնով գոչեց «բռնավորը»։— Հեռանալը մեր կամքից Է. կախված, նկատեց Արասը։

— 398 —

— ՒսՀ թոզնեքր իմ կամքից, — պատասխանի Աշոտը։— Թողնե՜լը... — Ի՛նչ, գո, ուրեմն կալանավորո՛ւմ ես մ ե զ , ֊,

րացականչեց Աբասը զայրույթից դոզա լով։— Ոչ, ես կամենում եմ ավեչի երկսւր հյուրասիրել ձեզ, — պա­

տասխանեց Яբռնավորը» հեգնորեն ձ պ * ալով։_ Ա՛յդ ք.պառակով Էիր ուրեմն ինձ քո դղյակն առաջնորդում,

այնտե՛ղ Էիր կամենում ինձ բանտարկել, — հարցրեց Աբասը զա յր ա ֊

գին։,— Ա յո՛... եթե հաճելի Է քեզ հավատալ քո կասկածին։— Կ Դ Ո1 թ ե կասկած, այլ ճշմարտություն Է. Մարզպետունի

իշխանն ավելի շուտ գուշակեց քո դիտավորությունը։— Եթե այդպես Է, թո՛ղ ուրեմն մարմնանա այդ ճշ։Պարտու­

թյունը... Ո՛չ ոք այլևս իրավունք չունի ելնել այս ապարանքից... Պահակապետ, կատարի՛ր քո պարտքը . . . ֊ Այս ասելով նա նշան արավ պահակախմբի գլխավորին և ինքը շուո եկավ ներս մտ ներւ

համար։— «Սավո՚ւղ, Աավո՚ւղ, խիստ Է ք ե զ ընդդեմ խթանի ա քա ցել...»,

֊ գո չեց Աբասը և սուրը մերկացնելով «բռնավորի» առաջն առա վ,— ո՜ւր ես դնում, կանգնի՛ր, երկրորդի՛ր հրամանդ... ֊ որոտաց նա ահավոր ձ ա յ ն ո վ . — Բագրատունյաց գահի պայազատին իրավունք չունիս անարգելու, կանգնի՛ր և ասա' ինձ' ա վ ես գ*ւէ

— Ես հայոց թագավորն եմ, իսկ դու իմ հպատակը, — պատաս­խանեց «բռնավորը» և նորեն դառնալով պահակներին՝ գո չեց . — ի նչեք կանգնել, թշվառականներ։

֊ Եվ իրավ, ի՜նչ եք կանգնել, — րացականչեց Մարզպետունինե սուրը քաշելով դիմեց առաջացող պահակների վբաէ

Վերջինները շրջապատեցին իշխանին ե կամենում Էին սուրը խլել նրանից։ Այո տեսնելով Աբասը, հարձակվեց նրանց վրա։

— Օ ՚ն ուրեմն, կատարենք մեր պարտ քը, — գո չեց նա և սկսավ սրի հարվածներով դիմադիր վահանները ջախջախել։

Ընդհարման աղմուկն ամբողջ ապարանքը բռնեց, այս ու այն կողմից դուրս վազեցին արքաեղրոր թիկնապահները և տեսնելով նրան վտանգի մեջ, հարձակվեցին դավադիրների վրա, Սկսվեցավ

կանոնավոր կոիվ։Բարեբախտաբար ընդհարումը .հեռու Էր կանանոցից և «բըռ-

նավորըէ փակկ Էթ տ վելա յդ կողմի անցքերը, այնպես որ թսպու-- 3 9 9 -

հուն ու իշխանուհիներին չէր սարսափեցնիլ այդ կողմի շշուկը։ Բայց դավադիրների խումբը հետզհետե ձվա րա նում էր նրանց հարձա կումը ծանր կերպարանք էր առնում, փոքր մի ևս և պիտիընկճեին նրանք արքաեղբորն ու Մարզպետունուն, Բայց ահա հենց, այն Լ յր կ ե ն ի ն , որ մի քանի զորեզ ձեռքեր պրկեցին Գևորդ իշխանի րա- ռուկո և կամենում էին սուրը հանել նրա ձեռքից, գալարափողերը որոտացին ապարանքի առաջ և Գոռը սուսերամերկ ընկավ դավա-

գիրների վրա։ ւ ( |_ Դժոխքի որղիք, ի՜նչ եք անում, ֊դ ո չ ե ց նա զայրագին և

սկսավ հարվածել հոր հակառակորդներին։Երիտասարդ իշխանին հետևեցին յուր թիկնապահները, հետո

Դրանիկների խումբը, վերջը' Վանանդացիք, Չանցավ մի քանի վայրկ- .ան և ապարանքի ընդարձակ բակը լցվեց ավ զորքերով, որոնք սրեր հղացնելով և նիզակներ ճոճելով սպառնում էին քանդել, կործանել

ինչ որ մի անդամ կդիմադրեր իրանց.Փոքր ժամանակից ետ հասան ուրի՛շ զորախմբեր, որոնք «բոնա-

վՈրի» ապարանքը ամեն կողմից պատեցին,Դավադիր պահակները մի ակնարկում փախել, չքացել էին, Լնդ ֊

Հարման տեղում մնացել էին միայն մի քանի դիակներ, որոնց ար- օայական զորքր տրորեց յուր ոտքերի տակ։

Ին; վերաբերում է «բռնավորին», նա անհայտացել էր հենց գա-

ւարափողի ձայնը առնելուն պես։Արքաեղբայրն ու Մարզպետունին ազատվելով վերահաս վտան-

գից, փութացին իսկույն կանանոցը' թագուհուն ու պալատական տիկնանց հանգստացնելու, որովհետև դավադրության երևան գալԸ

գուժել էր նրանց փողերի ձայնը։_ Հեռանանք այստեղից, հեռանանք շ ո ւ տ ո վ , ֊ ասաց թագու­

հին, ֊ե ս չեմ կամենում ապագա չարիքների պատճառով անիծել այն քաղաքը, որին ավանդ եմ տված իմ սիրելին...,

֊Կ հ ե ռ ա ն ա ն ք հենց ա յ ս օ ր , — պատասխանեց Աբասը. միայ թե ժամանակ տուր ինձ ձերբակալել դավաճանին, որովհետև օձը միշտ պիտի խայթե, քանի մականը չէ ջախջախել նրա գլուխը...

֊ Թո՛ղ դրան, սիրելի Ա բա ս, աստված ինքը կպատժե չարին, եթե արժանի է նա պատժի... Աշոտը դավաճանեց յուր հյուրերի , բա յց հյուրերը թո՛ղ ապերախտ չլինին դեպի հյուրընկալը։

■ ֊ Ասացե՛ք' դեպի դ ա վ ա ճ ա ն ը , ֊բ ա ց ական չեց Մարզպետունին,_ 400 -

— Անվանեցեք, ինչպես կամենում եք, բայց թողի ք նրան ե Հեռացե՛ք, ֊կ ր կ ն ե ց թագուհին։

Նույնը թախանձեցին և Գուրգենգուխտ տիկինը, Գոհար ու Շա- Հանդուխտ իշխանուհիները և մյուս պալատական տիկնայք։

Դրանիկները, ընդհակառակն, պահանջում էին կալանավորեչ էբռնավորին»։

Բայց Աբասն ապագա խռովություններից խույս տալու համար ղիջավ թագուհու առաջարկության։

Նույն ավուր երեկոյան արքաեղբայրը' յուր դրանիկներով, թա ­գուհին' յուր տիկնանցով և Մարզպետունի իշխանը' պետական զոր­քերով ելան դավադիրների քաղաքից և ուղղվեցան դեպի Երազգա-

վորս։Գարդմանա տեր Դավիթ սեպուհն ուղեկցեց յուր թագուհի քրոջը

մինչև արքունիքը,Աշոտ բռնավորի այն զորախմբերը, որոնք նրա հրամանով դիմել

Էին Երաղգավորս' քաղաքն ու արքունիքը գրավելու, լուր առնելով գոնավորից» , թե յուր մտադրությունը չէր հաջողած և թե Աբասն ու Մարզպետունին իրանց զորքերով վերադառնում են Երաղգավորս, ձգեցին իսկույն քաղաքը և խույս տվին դեպի Շիրակաշատ, որպեսզի շրջան անելով' վերադառնան Բագարան, առանց արքայական զո- րաց հետ ընդհարումն ունենալու,

Բաքց որքա՛ն մեծ եղավ Բագարանից դարձողների զարմանքը, երբ նրանք Հռոմոսի վտակի մոտ հանդիպեցին արաբական հեծելա­զոր մի գնդի, որ նույնպես վերադառնում էր Երազգավորսից*

Հեծելազորը հեռվից նկատելով հայոց բանակը, աշխատեց խույս II)ալ նրանից, բայց Մարզպետունու հրամանով վրա հասան նրա հ ա ֊ ոաջապահ գնդերը և շրջան կազմելով' փակեցին իրանց մեջ արաբա­ցիներին։

Վերջիններս տեսնելով իրանց սակավությունը և հակառակորդի առավելությունը, ընդհարվելու փորձ անգամ չարին*

Աբասի հարցին, թե ովքե՜ր են իրանք և ի՛նչ ունին յուր սահման­ներում, զորքի պետր պատասխանեց.

֊ Նսըր ամիրայի հրամանով մենք գնացել էինք Երաղգավորս' Բագարանի թագավորի զորաց օգնության, բայց որովհետև նրանք ձեր գալուստը ւսելով փախան, ուստի մենք ևս ահա՛ վերադառնում

- -ենք Դվին։- 401 -

26 1 ք ո ^ ս ւ 1 ^ /

Աբասը օաստիկ զայրացավ և քիչ էր մնում, որ հրաման արձակեր' սուր քաշել ամենքին։ Բայց Մարզպետունին հանգստացրեց նրան ասելով.

_ Աստված հաջողում է մեզ, տե՛ր, ոստիկանի հետ գրած գա.՜<ինքը մենք չէինք կարող ոտնակոխ անել' առանց ամիրապետի դասումը գրգռելու։ Բայց ահա' Նսըրն ինքն է առաշինը դրժում յուր երգման։ Այժմ ուրեմն մենք ազատ ենք Դվնո վրա հարձակվելու, և ամիրապետն ինքը կարղարացնե այս վրեժխնդրոլթյունը։

Աբասը բանավոր գտավ իշխանի առարկությունը և հրամայեց խլել բոլոր հագարացիներից զենքերն ու ձիերը և իրանց հետիոտն արձակել Դվին։

_ Գնա' և ասա' ոստիկանին, թե շուտով մենք կգանք յուր հա ֊շիվ я քննելու... — ասաց նա արաբացի գլխավորին և հեռացավ։

Հայոց զորքերը զինաթափ արին հագարացիներին, խլեցին արա­բական նժույգները և արձակեցին նրանց։

Հասնե լով Երազգավորս' Մարզպետունու առաջին գործն եղավ՝ սուրհանդակ ուղարկել Վասպուրական և հիշեցնել Գագիկ թագավո֊ րին հանգուցյալ արքայի հետ դրած բարեկամության դաշինքը և խնդրել նրան' վերցնել կաթողիկոսին և գալ Երազգավորս Աբասին թագավոր պսակելու։

Գագիկը պատճառ բերելով յուր ծերությունը ' խնդրեց Աբասին իրան իջնել Վասպուրական և Արծրունյաց հին ոստանում թագավոր պսակվելէ

«Քանի որ արտաքին ու ներքին թշնամիները այդքան մոտ են ձեզ, առում Էր նա յուր նամակում, նրանք կարող են մեզ խանգարել նույնիսկ թագադրության ժամին։ Ուստի ես բարվոք եմ համարում այգ սրբազան հանդեսը կատարել Վանում, ուր ես կհրավիրեմ բոլոր

աններին ե ուր հայոց թագավորը կարող Է վայելել ապահով հան" գի ստ, որչափ ժամանակ և ինքը կկամենաՏ։

Աբտսն ու Մարզպետունին շահավոր գտան այս առաջարկությու­նը ե իսկույն Էլ իրանց համաձայնությունը հայտնեցին Գագիկին։

Այն ժամանակ վերջինս սուրհանդակներ ղրկեց Հայաստանի նա* հանդներն ու գավառները և հրավիրեց հայոց բոլոր իշխաններին ու նախարարներին փութալ յուր ոստանը' Վան, և թագավոր պսակել Աբասին -Բ ագրատ ունյա ց գահի վբա։

- ֊ 4 0 7 -

Եվ «րովհեաև яբռնավորի դավադրության յուրը հասեչ Էր ամեն «ե զ և գրգոել ամենքին, ուստի իշխանները, առանց ժամանակ կոքցնելու, շտապեցին Վան' հայոց դահի պայազատին իշանց բ ա ֊ ր ե կ ա մութ յան ու հարգանաց հավաստիքը մատուցանելոԳ

928 թվականի գարունն Էր։ Բզնունյաց ծովի ափերը չծածկվել Էին կանաչով։ Միփանն ու Վարագը, Արտոսն ու Գրգուոը' թեպետ դեո ձյունապատ' բայց արդեն հալոցի առուներ Էին հոսում դեպի հինավուրց ծովակը։ Դաշտային կյանքը եռում Էր ամեն տեղ և ա յ­գեստանները պճնվել Էին փայլուն կանաչությամբ։

Բայց ամենից ավելի ակնապարար պատկեր Էր ներկայացնում ծովի արևելյան ափը, ուր բարձր դիրքի վրա, իբրև պերճապաճույճ թագուհի, բազմած Էր Շամիրամա գեղեցիկ դաստակերտը, Նրա հյու- սիսային կողմից բարձրանում Էր երկայնանիստ մի քարաբլուր, որ արևելքից դեպի արևմուտք ձգվելով և անշեղ ու միապաղաղ դեպի վեր բարձրանալով' ներկայացնում Էր բնության մի գեղեցիկ հրա- շակերտ, որին սակայն մարդկային ձեռքը դարձրել Էր հզոր և ահար­կու, Նրա քարեղեն սրտի մեջ ծածկված Էին բազմաթիվ գաղտնարան­ներ' փորված անհիշատակ ժամանակներից, որոնք ծառայում Էին քաղաքը տիրապետողի բազմազան պետքերին, ոմանք իբրև գան­ձարան, ոմանք իբրև զնդան և ոմանք իբրև փրկության ապաստա­նարան, Տիտանական այդ զանգվածի վրա ամբաոնում Էր Վանա ան­մատչելի բերդը, որ հյուսիսային ու արևմտյան կողմերից պատած Էր մի քանի կարգ պարիսպներով ու մարտկոցներով, իսկ մյուս երկու կողմերից ապահովված միապաղաղ ժայռերի բնական պատնեշնե- բով, Բերդի հարավային կողմից ընկած Էր քաղաքը, որ աջ ու ձախ տարածվերվ' գրավում Էր քարաբլրի ստորոտը բազմաթիվ շինու­թյուններով. նրանց մեջ աչքի Էին ընկնում հոյակապ ապարանք- ներ, սյունաշար սարավույթներ և վիմարդյան եկեղեցիներ ու մա- տուռնե ր. Այգ ամենի վրա յուր ընդարձակությամբ ու հոյակապու֊ թյամբ իշխում Էր Գագիկ թագավորի արքունիքը, որ զարդարված Էր կամարակապ պատշգամներով, սյունազարդ սարավույթներով սսկեզ*ծ ու դրվագազարդ դահիճներով, Քաղաքի փողոցները հո­վանավորում Էխն սաղարթախիտ ծառեր, որոնց ոռոգում Է թ սրրա- աաէ քարերի միէ՞Վ հոսող րաղմապտույա առուներէ Այդ բոլորի չուր-

- 449 -

1Ը պատում էր հզոր կրկնապարիսպը լայնադիր աշտարակներով, իսկ

դրանց ամենին փակում էր ընդարձակ խրամ։Բայց բնության գեղեցկագույն հարստությունը վիճակված էր

քաղաքի արևելյան մասին, որտեղից սկսված տարածվում է ըն­դարձակ ծառաստան, որ կազմված էր զվարճալի պարտեզներից ու այգիներից և ոռոգվում էր քաղցրահամ աղբյուրներով ու առուներով,

Եվ ահա' գարնանային գեղազվարճ օրերին Արծրունյաց այս հոյակապ ոստանն Էին ժողովվում հայոց տոհմական իշխանները, նախարարները և սեպուհները՝ իրանց ազնվազարմ ընտանիքներով ե պահանորդական խմբերով։ Այստեղ եկավ և կաթողիկոսր Աղթա- մարի գահերեց միաբանների հետ։ Ամենից վերջը հասավ Արասը յուր դրանիկներով ու ազատանիներով, Գուրդենղուխտ տիկինը յուր իշխանուհիներով ու նաժիշտներով և Մարզպետունի իշխանր' Արա­րատյան թագավորության զորախմբերով։

Աշոտ- Դերենիկը դիմավորեց Աբասին Արծրունյաց տոհմի պայա­զատների և Վասպուրականի իշխանների հետ և ռղջունելով նրան Տոսպա սահմանի վրա, մեծ պատվով ու փառքով առաջնորդեց դե­պի Վան — յուր հոր' Գագկա արքայանիստը։

Քաղաքի դռների մոտ դիմավորեց գահաժառանգին ինքը Գագիկ թագավորը։ Նրա հետ Էին թե՛ արքունի իշխանները և թ ե ' հրավիր­յալ նախարարներն ու ազատանիները, որոնք և փառահեղ հանդեսով ուղեկցեցին նրան մինչև Գագկա հոյակապ արքունիքը։

Թեպետ բոլոր քաղաքը զարդարված Էր արդեն գույնզգույն դրոշ­ներով և պատշգամներն ու սարավույթները պճնված շղարշներով, երփներանգ պաստառներով և սյունական գորգերով, բայց արքուն• յաց զարդարանքը շլացնում Էր ամեն աչք։

Նրա սյունաշարերը պճնված Էին դալարով ե գույնզգույն ծաղիկ­ներով, կամարներն ու բարավորները՝ սքողված ծիրանիով ե ոսկե­թել վառերով։ Դահլիճների հատակը ծածկված Էր գորգերով, թավ­շով ու կերպասով, իսկ կարասիների վրա, որոնց մեծ մասը շինված Էր փղոսկրից ու սադափից, փայլում Էին առատորեն արծաթ և ոս­կի։ Միով բանիվ ամեն տեղ երևում Էր հարստություն և արքա­յական պերճություն։

Վասպուրականի թագավորը, որ սիրահար Էր շքեղության, դրա հետ միասին ուներ անհուն փառասիրություն։ Եթե մի կողմից նա

՛ շքեղազարդել Էր արքունիքը ի պատիվ Արարատյան վեհապետի,- 404 -

մյուս կ«ղմից Էլ այդ արել Էր յուր վեհազնյա հյուրերի, իշխանների ե իշխանուհիների առաջ պարծենալու համար։

Եվ շատերի աչքը, արդարև, նա շլացրեց, բայց այգ շատերի թվում չէին ո ՛չ Մարզպետունին և ո՛չ Սյունյաց հարազատները, որոնք գ ի ֊ տեին, թե ի՛նչ գնով է Գագիկն այգ ամենը ձեռք բերել, ինչ գնով է նա թագավոր հռչակվել և որքա՛ն չարիք, որքա՛ն թշվառություններ է պատճառել ազգին, մինչև որ արքայի կոչումն է ստացել։

Սակայն հանգամանքներն ստիպել էին այժմ դրանց' դիմել հի- նավուրց մատն չի օգնության և նրա ոստանում թագավոր պսակեյ

Աբասին։Երբ այս մասին դիտողություն արավ Սյունյաց իշխանը, Մարզ֊

պետ ունին պատասխանեց։— Ընտրեցինք չարիքներից փոքրագույնը...Մի քանի օրից ետ Թեոդորոս կաթողիկոսը Վանա ս. Հովհաննես

կոչված հոյակապ տաճարի մեջ Գագիկ թագավորի, նրա պալատա­կանների և բոլոր հրավիրյալ իշխանների և իշխանուհիների ներկա ֊ յությա մբ թագավոր պսակեց Աբասին, և թագուհի' Գուրգենդռւխտ

տիկնոջը։Այդպիսով Հայաստանի նախագահ իշխանապետ կամ ա րքա յից ֊

արքա հսչակվեցավ Աբասը. և նրա թագավորությունը սրտագին ողլունեցին ինչպես Գագիկ Արծրունին, նույնպես և հայոց բոլոր իշ­խանները, երդվելով նրան հավատարմություն և անխախտ բ ա բ ե ֊

կամությո ւն,Արաս թագավորը մեծամեծ ընծաներով պատվեց թագադրության

ներկա եղող իշխաններին, Բայց ամենից արժանավոր պարգևը տվավ Գևորգ Մարզպետունուն, կարգելով նրան յուր բոլոր զորքերի վրա հրամանատար սպարապետ, և տալով նրան իրավունք' վայելել այդ

պատիվը "րդվոց ՈՐԴՒ։

է

ԴՎՆՈ ԱՌՈԻՄԸ

Գագիկ Արծրունին մի քանի շաբաթ շարունակ հյուր պահեց յուր մոտ Արաս թագավորին և, ի պատիվ նրա, նաև հրավիրյաէ իշխան­ներին, Այգ բոլոր ժամանակ նա նրանց զբաղեցնում էր հաճոյական

- 4 0 5 -

զբոսանքներով» Մի օր 1Բէ1զնում էր յուբ անառիկ բերդում և ցույց տալիս նրանց նրա հրաշալիքները, բնության ու մարդկանց և, մանա- վանգ, յուր ձեոքւվկերտ վա *ա մրությունները, ահավոր մարտկոց, ներր, վիմափոր անձավները' իրանց գաղտնի ճանապարհներով, քա- րակոփ մատուռները և ջրալից ավազանները» Ցույց էր տալիս այդ լեռնակարկառ բարձրության առաջ բացվող գեղազվարճ տեսարան- նեբը, որոնց վրա նայում Էին նրանք' բազմելով քարաբլրի ծովա- հայաց կողերում ամֆիթեատրաձև փորված նստարանների վրա» Այդ• տեղից երևում էր քաղաքը յուր բազմազան շինություններով, ծօ- •լակը' յուր գեղածուփ ալիքներով և ապառաժուտ կղզիներով, երևում էին ծովափնյա այգիներ ու դարաստաններ, կանաչազարդ դաշտեր ու բլուրներ և կապուտակ լեռների ձյունագագաթ գոտիներ, որոնք Բզնունյաց ծովակը պատում էին չորս կողմից' Սիփանը հյու­սիսից, Արտոսր հարավից, Վարազը արևելքից և Գրգուռն ու Հնձա ֊քիսարը արևմուտքից»

Մի ուրիշ օր նա զբոսեցնում էր նրանց Վանա գեղազվարճ այգես­տաններում, որոնք քաղաքի արևելյան կողմից սկսած տարածվում էին դեպի ծովակի հարավակողմը մի քանի ժամվա ճանապարհ, ամ­փոփն լով իրանց մեջ փոքրիկ ավաններ, շեներ ու գյուղեր և իշխա­նական ամառանոցներ։ Ամեն մի ուշադրության արժանի վայրում, կարկաչահոս աղբյուրների մոտ և հովանավոր ծառերի տակ' նա պատ­րաստում էր հյուրերի համար զվարճալի խրախություններ, հա­մեմված ճոխ հացկերույթներով և գուսանական երգերով ու կայթե­րով, որոնցով մանավանդ հարուստ էր յուր արքունիքր»

Հաճախ նա առաջնորդում էր հյուրերին դեպի արքայական որսա- րաններր, որոնք գտնվում էին Վարագա ապառաժուտ լանջերում, կամ ծովի հարավակողմը գտնվող անտառներում, ուր և էրեների առատ որսորդի լթյա մբ զվարճացնում էր նրանց»

Երբեմն էլ նա պտտեցնում էր նրանց Վասպուրականի այն վան­քերը, որոնք հռչակավոր էին իրանց դպրությամբ կամ միաբանա­կան կարգավորությամբ, ցույց տալու համար յուր երկրի մտավոր ու կրոնական զարգացման հառաջադիմությունը։

Վերջապես նա յուր արքայական նավակներով զբոսեցնում էր հյու­րերին նաև Վս^ւա ծովի վրա' այցելելով նրանց հետ միասին ծովափնյա ամրաստանները և ծովի մեջ գտնվող Լի մ , Կտուց, Սատեր ե մ ա ն ա ­

վա նդ գե ղ ա դ ի ր Ու բարեշեն Աղթամար կղդիձերքւէ Վ երքին ի մեք_ 406 -

այգ ժամանակ նստում էր հայոց ընդհանրական կաթոդիկս-պ,։ Այդ. աեղ Գագիկ թագավորը կառուցել էր հրաշակերտ եկեղեցի, հոյակապ արքունիք, անառիկ բերդ ու դղյակ, ուր և անցնում էր ամառային ամիսները։ Այդ բոլորը նա ցույց էր տալիս յուր բարձրաստիճան հյուրերին, բացատրում էր նրանց յուր ճարտարապետական գաղտ­նիքները և հրճվում էր նրանց գովությունները լսելով,

Բայց այս բոլոր զբոսանքների ժամանակ Աբաս արքայի ուշա­դրությունը գրավում էին միայն Գագիկ Արծրունոլ ռազմական ամ­րությունները։ Նա գտնում էր, որ դրանց շնորհիվ է նրա երկիրն ազատ մնացել թշնամու ավերումներից, չնայելով որ այդտեղ բազ- միցս արշավել էին թե՛ Յուսուփ ոստիկանը և թե' նրա տեղապահ­ները։ թեպետ Վասպուրականը բնությունից արդեն օժտված էր գեղեցիկ ամրություններով, այնպես որ, ոչ միայն Գագիկ Արծրու- նու նման բազմափորձ զինվորականը, այլև նրանից ավելի տկար մի իշխանապես, կարող էր այդ ամրությանց ապավինելով՝ ապահո­վել երկիրը թշնամու հարձակումներից, բայց և այնպես, Գագիկ Ար- ծըրունին բնության տվածների վրա ավելացրել էր նաև յուր ստեղ­ծագործությունները, Վասպուրականի ամեն մի կիրճը, քարաբլուրն ու չեռնալանջը, վանքն ու մենաստանը նա դարձրել էր պաշտպանու­թյան վայր, ժողովրդյան ապաստանարան, իսկ բերդերն ու ամրոց- ները շինել էր անմատչելի, Եվ ահա՛ այս պատճառով Վասպուրականի ժողովուրդը ավելի բարեվիճակ, վանքերն ավելի շեն, միաբանու- թյունները բարեկարգ էին, քան թե Արարատյան երկրռւմ, Եվ Արա- սըն ինքն իրան մտածում, ծրագիրներ էր կազմում, որ յուր երկիրը դառնալուն պես՝ ամեն ջանք գործ դնե յուր թագավորությու­նը նույն ձևով բարեկարգելու.

Սակայն Գևորգ Մարզպետունին րորրովին այլ գործով էր զբաղ­ված, Նախ՝ նա մտածում էր Արարատյան ու հարավային իշ- խանապետությանց մեջ ստեղծած միությունն հաստատուն կապե- ̂բով ամրապնդեքո* և երկրորդ' համոզեչ բ ո ր բ միացած իշխաններին' հավաքական ուժով Դվնո վրա արշավելու, որպեսզի մայրաքաղաքը գրա վերվ' մի անգամ ընդմիշտ օտար տիրապետության անհարազատ ազդեցությունը երկրի վրայից հեռացնե,

. Ա}№ նպատակով, ահա՛, նա շարունակ խ ո *ո ւմ , հորդսրու^! էր

մ ե բ թ Աղենյաց ու Մոկաց- տ երերին, մ ե ր թ Ս յո ւն յա ց ի ջխ ա ն ն եբք* և-Հա ճա խ ' Գագիկ Արծրունուն կա մ ա րքա յորդի Ա շոտ -Գ երենիկին*

- 4*7 -

Նա Հարյուրերորդ անգամ կրկնում, ապացուցանում էր այդ ձ՛եռնար­կության անհրաժեշտ ո լթյունը և նրանից գալիք օգուտների մեծու­թյունը թ ե ' Հայաստանի ժողովրդի և թ ե ' նույնիսկ իրանց՝ իշ­խան ապետների համար։

Եվ նա այնքան աշխատեց, որ բոլորին համոզեց հինավուրց մայ­րաքաղաքը պաշարմամբ գրավելու որոշումն անել։

Яստիկանը նույնպես անհոգ չէր այդ ժամանակ։ Նա գիտեր, որ Աբասր թագավոր է պսակվել Վասպուրականում և որ հայոց իշխան­ները մեծ մասամբ նրա հետ են։ Եվ որովհետև ինքը անխոհեմություն էր արել Աշոտ բռնավորի դավադրության աջակցելու, և այդպիսով յուր երդման դրժելով՝ քակել էր Աբասի հետ ունեցած բարեկամու֊ թյան կապը, պարզ է որ վերջինս, թագավոր պսակվելուց ետ, վբեժխնդիր պիտի լիներ, մանավանդ որ նա այդ մասին սպառնա- քեչ էր իրան։ Հետևապես ոստիկանն էլ յուր կողմից էր պատրաստվումւ

Ամենից առաջ նա միացավ Աշոտ բռնավորի հետ և խոստումն առավ նրանից՝ օգնել իրան յուր զորքերով՝' եթե Արասը հարձակվելու Ա՛նի յուր դեմ։ Ապա զորքեր խնդրեց ամիրապետից' առարկելով, թե Հայաստանի արաբական կալվածները վտանգի մեջ են, հետևապես անհրաժեշտ է այդ վտանգի դեմ զինվելու։ Բայց ամիրապետն զբաղ­ված լինելով յուր երկրի ուրիշ կողմերում ծագած խո ովություններով/ անուշադիր թողեց Նսըրի խնդիրը։ Այն ժամանակ վերջինս միացավ Միջագետքի և Կորդվաց կողմերում ինքնագլուխ իշխող ամիրաների Հետ և օգնական զորք առնելով նրանցից, սկսավ Դվինն ու նրա շըր- քականերն ամրացնել։

Ամենից առաջ նա ընտիր պահակախմբերով և առատ պաշարով ապահովեց Դվնո և Արտ ա շատ ու բերդերը (որոնք միմյանց մոտ լի­նելով/ ունեին միմյանց հետ և գաղտնի հաղորդակցության ճանա­պարհներ), որպեսզի վտանգի դեպքում ինքը ապաստանե դրանցից մեկին։ Ապա յուր զորքերը բաժանելով մի քանի ստվար մասերի, նրանցից մինին հանձնեց քաղաքի ներքին պարիսպների և աշտա­րակների պահպանությունը, երկրորդին' արտաքին մարտկոցների Հսկողությունը, երրորդին* քաղաքի խրամը ջրով լցնելու և շարժա­կան կամուրջները կառավարելու գործը, չորրորդին' Արտաշատու Տափերական կոչված նշանավոր և մեծատարած կամրջի պաշտպա-

- 4 0 8 -

ն ո ւ թ յունը, որի վրայով թ շ ն ա մ ի ե պ ի տ խ հառաջանար դեպի Դվինէ Բ ա ց ի այգ նա յուր ունեցած հեծելազորը չորս հառաջապահ գնդերի բ ա ժ ա ն ե լ ո վ ' ուղարկեց նրանց Դվնո նշանավոր ճանապարհները բըո- նելու։ Դրանցից մինը Խլաթա ուղին Էր, որ սկսվում Էր քաղաքի արև- մ ը տ յ ա ն հարավից, երկրորդը' Նախիջևանի պողոտան հարավ֊արևե,-^ Քից, երրորդը' Բերգկանց ճանապարհը արևելյան կողմից, չորրորդը Կողրափորի ուղին, որ ձգվում Էր հյուսիսից։ Ինչ վերաբերում Է Կար֊ նո ճ ա ն ա պ ա ր հ ի ն , որ քաղաքի արևմտյան կողմն Էր ընկնում, այդտեղ ոստիկանը պահապաններ չկարգեց, որովհետև այդտեղից նա սպասեմ Էր յուր դաշնակից կ ո տ ի զորքերին, մինչդեռ մյուս կողմերից, նրա կ ա ր ծ ի ք ո վ , պիտի հառաջանար թշնամին, այսինքն' Խլաթա կամ Նա­խիջևանի ճանապարհով Աբասր, Բերգկանց ճանապարհով սյունե- ցիք, իսկ Կողբափորի կողմից' Վահրամ սեպուհը, որ տակավին գըտ-

նըվում Էր Գուդարքում։Չնայելով այս պատրաստությանց, ոստիկանը, սակայն, հույս

ուներ դեռ ազատ մնալ հայոց վրեժխնդրությունից, որովհետև ծա­նոթ Էր նրանց խաղաղասեր բնության և հավատում Էր, թե կարոզ Է նորեն գրավել թագավորի սիրտը և նորոգել նրա հետ յուր բարեկա­

մությունը։Այս պատճառով նա ընծաներով մարդիկ ուղարկեց Վասպուրա-

կան' Արաս արքայի գահակալությունն ու թագադրությունը շնոր­հավորելու և նրա հետ հաշտության նոր դաշն կռելու}

- Ասացեք ամիրային, թե հայոց թագավորը Դվնո մեջ կընդու-նե նրա շնորհա վորությունները...֊պ ա տ վիրեց Աբասը արաբացիդեսպաններին և ետ դարձրեց նրանց իրանց ընծաներով,

Այսքանն արդեն բավական Էր, որ ոստիկանը հասկանար, թե թա ­գավորն այլևս չի կամենում խաբվել և յուր ուխտագրում վարմուն­քը ներել։ Այս պատճառով երբ դեսպանները հասան Դվին և թա­գավորի պատվերը հայտնեցին,Նսըրը հրամայեց զորքին կովի պատ-

^աԱԲայց Արաս թագավորի բանակը, որ կազմված Էր միայն Արա­րատյան գնդերից և Արծրունլաց զորքերից, ծանրությամբ Էր <առա­ջանում, Որովհետև, համաձայն կանխավ արած որոշման, Մոկաց տերն ու Աղձնյաց նահապետը իրանց զորքերով պիտի միանային արքայի հետ Շարուրի դաշտում. Սյունյաց ի շ խ ա ն ն ե ր ը պիտի մտնե­ին Մազազ և Գառնո ու Գեզա զորքերի հետ միասին իջնեին Ուրծա-

ձար֊։' Իսկ Վահրամ սեպուհը, որ ապահովված էր արդեն ափխազ. Արի կողմից (որովհետև ամրսզջ Գուդարքբ փ նել էր արդեն նրանց դեմ), յուր գորշերն առնելով պիաի իջներ Շիր ակ և Երազգավորսի շրջանում եղած դնդերի հետ միանալով՝ դիմեր Դվնո դաշտը> Ո լր ե ֊ մըն, մինչև որ այդ իշխանները կհասնեին որոշյալ տեղերը, թագա, վորի ղորքը չպիտի շտապեր, որովհետև դաշնակից իշխանները նպա­տակ ունեին միահամուռ կերպով պաշարել Դվինը և եթե կարելի էր, գրավել նրան հարձակումով։

Բայց այստեղ արդեն արարացիք տենդային պատրաստությանց մեջ էին, քաղաքի պարիսպների մոտ ժողովում էին ռազմական մթերքներ, դարանները լցնում էին դյուրավառ նյութերով, խրա­մատների համար պատրաստում էին խցաններ, մարտկոցներր զի­նում էին երկաթյա կարթերով ու ջախջախող գործիներով, բուր­գերի մեջ հավաքում էին որձաքարի բեկորներ, որով պետք է փիլիկ­վաններն ու սանդուղտները ջարդեին' միով բանիվ առավոտվանից մինչ երեկո մարդիկ զբաղված էին մահառիթ աշխատությամբ և հույս ունեին, որ դրանով մեծ կոտորած պիտի անեն պաշարողների մեջ*

Ներքին պատրաստություններն ավարտելուց ետ ոստիկանը հրամայեց խրամը ջրով լցնել։ Եվ ահա արաբացի զինվորները հար­յուրավոր բահերով դիմեցին դեպի Արտաշաաու ջրանցքը, որպեսզի նրա թումբերը բանալով' ջուրը դարձնեն դեպի Դվին։

Այդ ջրանցքը շինվել էր Քրիստոսից մոտ 200 տարի առաջ Ար- տաշիաս կուսակալի օրով և կարթագենացոց հռչակավոր զորավար Աննիբալի ծրագրով։ Երբ վերջինս հայրենիքից տարագիր' դեգերում էր Հայաստանի մեջ, Արտաշիասն ասպնջականեց նրան սիրով և Փգո ւտ քաղելով բազմափորձ զորավարի ներկայությունից, նրա խորհրդով հիմնեց Արտ աղատ քաղաքն ու բերդը Երասխ գետի վրաI Եվ որովհետև աեդը, ուր հիմնված էր քաղաքը, երեք կողմից պատած էր Երասխ ու Մեծամոր գետերով, ուստի չորրորդ կողմը ջրափակ ա ն ե ֊ լա. համար փորեցին այդ ջրանցքը, որով քաղաքը դառնում էր թշնա- մուն ա ն մատ չելի է

Բայց որսվհեաէև հռչակավոր Արտաշատը վա ղուց արդեն դ ա գ ա ֊ ը]քլ Էր շահաստան լինելուց-, և Սիա փառաց ու ճոխ ութ յա ն ժա ռա ն­գորդ ա յժ մ Դվինն Էր հանդիսացումդ ուստ ի նրա հինավուրց ջրանց ք ն Էլ Դ վնո խ րա մը պ իտ ի ողողեր։ Արտաշաաի ա ն շ ք ա ն ա լդ

- 4 է « _

հա յոց թա գա վորները ' սկսած Խո օրով Բ<~ից, ո ր Դվինը շինեց- & յուր աթոռն ա յդտ եղ փ ոխ ա դրեց, մինչև Բա գրա տ ունյա ց պ ա յա զ ա տ ֊

հերը, իրտնց հոգն ու խ նա մքը Դվնին նվիրեցին և ռազմական ա մ­ր ո ւթ յուններով հարստացրին նրա ն։ Ուստի ա յգ ժամա նա կից Ц у Щ

ջրանցքն Էլ ծա ռա յո ւմ Էր Դվնին։Բայց *րերն անցնում Էին և Արաս արքայի զորքերը դեռ չէին

երևում։ Մինչև անդամ Նախիջևանի ճանապարհը պահող հեծեւա- զորը շարունակ լուրեր էր ղրկում Դվին, թե Արասը դեռ բանակած է Շարուբոււ)։ Այս պատճառով արարացիք սկսան մի առժամանակ անհոգության տաԼ իրանց և կերուխումով զվարճանալ։ Մինչև ա1- գամ ջրանցքի վրա աշխատողները ծանրությամբ էին շարժվում և մի քանի օրվա մեջ հազիվ էին փլել թումբերի մի մասը։

Սակայն Արաս թագավորի զորքը, որին միացե1 էին արդեն ա ղձ ֊ նեցիք և մոկացիք, վաղուց հեռացել էր Շարուրից և այն' գիշերանց։

Նրա բանակատեղում մնում էին միայն դատարկ վրանները'ձի քանի վաշտ պահապաններով, որոնք պաշտոն ունեին' խաբել Նա­խիջևանի ճանապարհը պահող արաբացիներին, ցույց տալով նրանց, թե հայոց զորքը դեռ բանակած է այնտեղ։ — Այդ զ ո բք ը , սակայն, զանազան մասերի բաժանված, անծանոթ ճանապարհներով դիմում

էր Դվին։Արդեն ամեն կողմից մոտենում էին դաշնակիցները միմյանց,

երբ լուր հասավ Մարզպետունուն, թե արարացիք սկսել են ջրանցքի թումբերը փլել' Դվնո խրամը լցնելու համար, Սպարապետ իշխանը, որ միտք ուներ դեռևս հանգիստ տալ զորքին Ուրծաձորում, սաստիկ այլայլվեց ավ, որովհետև խրամի լցվելով ահագին դժվարություններ պիտի առաջանային իրանց համար, նախ'զորքն անկարող պիտի լ ի ֊ ներ մոտենալ քաղաքի ջրապատ պարսպին կամ դռներին, հետևապես մտադրված հարձակումը չպիտի հաջողեր, երկրորդ' մեծ աշխատու­թյուն և երկար ժամանակ պիտի գործ դնեին ջրանցքի բերանը փակե­լու և ջրալից խրամը, գոնե մի քանի տեղ, խիճով լցնելու, որպեսզի ̂այդ տեղերով զորքը կարողանար մոտենար պարսպին, երրորդ' այդ գործերը կատարելու համար աշխատող հայերից շատերը ն ե ֊ տահար պիտի լինեին թշնամուց, որովհետև պարսպի վրա եղողները թույլ չէին տալ ոչ ոքին' պարսպի տակ գործելու։

Այս ամենն ա չքի առաջ ունենա լով' սպարապետը հայտնեց թ ա ­գա վորին, թ ե անհրաժեշտ 4 մի քա նի գնդերով դիմել ա նմիջա պ ես ֊

— « յ -

Արտաշատու կողմը և ջրանցքի բացումն արգելելI. Մարզպետունու առաջարկությունը բանավոր գտան նաև դաշնակից իշխանները,

Ուստի թագավորի ընտրությամբ այղ գործի համար նշանակվե- ցան վանանգացոց ու Ս յուն յա ց գնդերը, որոնց պիտի աոաջնորղեր Բաբգեն իշխանը, իբրև քաջածանոթ Արտաշատու շրջականերին։

Երեկո Էր, երբ Բաբգեն իշխանը յուր զորքերով մտավ Ազատ գետի հովիտը և սկսավ առաջանալ դեպի Դվին։ Որովհետև ճանապարհը, որով առաջանում Էին նրանք, անցնում Էր Խոսրովակերտ անտառի միջով, որ Ազատի հովտից սկսած տարածվում Էր մինչև Գեղա ստո­րոտը, այդ պատճառով զորքերի ընթացքը աննկատելի մնաց արա­բացի պահանորդներին, որոնք խմբերով թափառում Էին Դվնո դաշ­տում։

Մութը կոխելու վրա հայերը Մեծամորն անցան և նրա ուզզու- թյամբ սկսան առաջանալ դեպի Արտաշատ, Չնայելով որ զորքերը հոգնած Էին, այսուամենայնիվ իշխանը չէր կամենում հանգիստ տալ նրանց, որովհետև ամեն մի կորցրած ժամը կարող էր մի վը- տանդ առաջ բերել իրանց համար։ Բայց Արտաշատից մի քանի փար­սախ հեռու նա ստիպված էր կանգ առնել' մինչև որ ջրանցքը դիտելու համար զրկված յուր լրտեսները կվերադառնային։ Նա կամեցել էր նաիւ տ եղեկանալ, թե ի՛նչ դրության մեջ է գտնվում գործր և ապա զոր­քերն առաջ վարել։ Ըստ որում, ե թ ե ջրանցքը բացված լիներ և խրա- մը ջրով լցված, էլ իրանց Արտաշատ գնալը միտք չէր ունենալ։ Այդ քայլը, ընդհակառակը, կարոզ էր վնաս բերել, նախ ' յուր փոքրաթիվ գնդերը վտանգելով և երկրորդ թշնամուն թագավորի գալը հայտնե- լով։

Բայց լրտեսները վերադարձան և հայտնեցին, թե մնացել է միայն մի քանի քայլ տարածություն, որպեսզի ջրանցքի արգելքը բացվի, և թե այդ էլ արաբացիք շուտով կպեղեն, որովհետև գործի վրա ա ջ ֊ խատում են հարյուրավոր ձեռքեր։

— Օ՜ն ուրեմն, հառա՜ջ, էլ սպասելու ժամանակ չէ, — գոչեց Բաբգեն իշխանը և առաջ անցավ։ Զ ՈԲՔԸ սրընթաց հետևեց նրան։

Եվ արդարև, ջրանցքի առաջը բանալու համար մնացեք էր միայն մի քա նի քա յլ։ Դործավոր զորքի դլխին կանգնած էր Բեշիր զորապետը և շտապեցնում էր նրանց, որպեսզի հենց նույն գիշեր ջուրը դարձնե դեպի խրամը։ Չնայելով որ մութը կոխել էր, այսուամենայնիվ, զո­րապետը չէր հեռանում այդտեղից։ Արաբական նժույգի վրա նստած

- 412 -

նա դիմում էր մերթ այս և մերթ այն կողմը' գործավորներին շտապեց, նելու համար, Ըստ երևույթին նա չէր կամենում հեռանաչ ա յդտ ե ֊ „к а , մինչև որ յուր աչքով չտեսներ ջրանցքի բացումը,

Եվ ահա՛ հանկարծ Արտաշատու կողմից որոտընդոստ աղաղակ­ներով արաբացոց վրա թափվեցան հայոց զորքերը և սրերով « նիզակներով սկսան անխնա և աջ ու ձախ հարվածել։ Հարձակումն այնքա՛ն անակնկալ և թափն այնքա՛ն զորավոր էր, որ “'/ '“ 'Я '»* սիներից ոչ ոք չհամարձակվեց դիմադրել, Նրանք շփոթված օւ սարսափահար ձգեցին բահերն ու գործիքները և սկսան փախուստ տա, դեպի Դվնո և Արտաշատու կողմերը, ՉնայելՈվ որ Բեշիրր սուրբ հաննց և գռռալով խրախույս կարդաց զորականին, բայց նրան լսող .եոավ։ Մի քանի տասնյակ հոգի, որոնք բահերով ու վազակավորնե- ր„վ խիզախեցին հայերի դեմ, տեղն ու տեղը ջարդվեցան, Այս աես- նելով Բեշիրը, ինքն էլ ձգեց ճակատը և ձին մտրակելով փախավ դե- պի Դվին, Հայերն աղաղակելով ընկան փախչողների ետևից և հա- լ ա ծ ե ց ի ն նրանց մինչև քաղաքի սահմանը, և ապա դառնաԼով դրա-

վեռին ջրանցքը և կանգ առան այդտեղ։Բայց Բեշիրը խոպս էր ավել ոչ թե փախչելու, այլ Դվնից որ

զորք բերելու մտքով, Սակայն ոստիկանը, որ ավելի շրջահայաց ուհեռատես էր, թույլ չավավ նրան զորք հանել քաղաքից,

- Քանի որ չգիտենք, թե ի՛նչ ուժով են հայերը հասել այստեղ, կամ թե Ի՛նչ կետերում են համախմբված նրանք և մութն արգելում է մեզ ճիշտ տեղեկություններ առնել այդ մասին, ավելի, լավ է ուրեմն \ Որ զքը վտանգի չենթարկել, առավոտը մենք ամեն ինչ կտեսնենքաստուծո ր ւ յ ս ո վ և ըստ այնմ հարկ եղածը կփութանք տնօրինել, -ասաո Նսըրը Բեշիրին և վերջինս բանավոր գտավ այդ խորհուրդը,

Եվ որքա՜ն մեծ եղավ արաբացոց զարմանքը, երբ առավոտը վ ր

կենաԼով տեսան, թե Արտաշատու ջրանցքը ԳՐՀՎ"* կազմված է ընդամենը մի քանի վաշտերից։ Ամոթի հետ Ի ա ս Ի Ի

կատաղի զայրույթ եկավ Բեշիրի վրա, երբ նա համոզվեց թե ինքը արաբական քաջերի առաջնորդ լինելով հանդերձ, փախել է մի քանի

պ ա ր ի ս պ ն ե ր ի ս ,- 4 1 3 —

Ոստիկանը, որ այգ ժամանակ կանգնած էր յուր ապարանքի մի. էարեթի վրա և դիտում էր Դվնո շրջապսսժր, տեսնելու համար թե էլ ուրիշ որտե՛ղ կան հայ զորախմբեր, նկատեց որ թաղարի արևմտյան կողմից, այն է ' Կարնո ճանապարհով, ուր ինքր պահակախումբ չէր կարգել, առաջանում է ստվար հեծելախումբ«

Ահա գալիս են և մեր դաշնակից Աշոտի զորքերը,— ձայնեց նա դեպի Բեշիրը, որ դեո կանգնած էր ապարանքի առաք և հրահանգ-

ներ էր տալիս զորքին։— Առանց նրանց էլ մենք գործը կավարտենք, — հոխորտաց

զորապետը և յուր հրոսախումբը կարգավորելով, դուրս եկավ Դվնո պարիսպներից է

Բաբգեն իշխանի դրությունը խիսս, ծանր Էր։ Նա յուր հետ ուներ ընդամենը հինգ հարյուրի չափ զորք։ Եվ թեպետ դրանք հայոց ամե- նաընտիր քաջերիցն Էին, այս ուա մեն այն իվ չէին կարող երկար գ ի ֊ մադրել, եթե նրանց շրջապատեր ավելի մեծ բազմություն։ Բացի այդ, նրանք գտնվում էին Արտաշատու և Դվնո մեջտեղը, բաց դաշտի վրա к չունեին ո՛չ պատսպարվելու տեղ, ո 'չ էլ. ժամանակ՝ պատնեշ շի. նելոս Արարացիք կարող էին շրջապատել նրանց և տեղնուտեղը կոտորել, Միակ փրկությունը ձգել հեռանալն էր, Բայց այդ էլ չէին կամենա մ անել, որովհետև այն ժամանակ ջրանցքը կմնար ա րա բա ֊ ցաք ձեռքը և նրանք մի կես ժամում թումբի մնացորդը փլելով' ք*ւրը կդարձնեին դեպի խրամը, որով և կոչնչանային թե՛ տարած Հաղթությունը և թե' ապագա հաջողության հույսերը։

Ա բաս թագավորը ղրկելով իշխանին այստեղ, ապահովացրել Էր էրան՝ թե ինքը հետևյալ առավոտ, յուր բոլոր զորքերով, կգտնվի Դվնո առջև։ Բայց արևն ահա ծագում Էր և, սակայն, արքայական բւ/քնակը չէր երևում ոչ մի տեղ, նույնիսկ հաոաջապահ գնդեր չէին կմա րվում... Բաբգեն իշխանի հետամուտները, որոնք Արտաշա֊ տու բրորներից դիտել էին ամեն կողմ, եկան և պատմեցին, թե միայն հարնո ճանապարհի վրա տեսան մի հեծելախումբ, որ շտապով հա, ռաջան ում էր դեպի Դվին, իսկ մնացյալ տեղերում արաբացի պա­հակներից զատ ոչինչ չնշմարեցին։

— Կարնո ճանապարհով կարոզ է միայն դավաճանի զորքը գալ, —.ШаШ3 Բարդենը. — մեր փրկությունը պետք ք սպասել Դվնո ռաշ. ախլ։

Մեկ էլ երկնքից, — նկատեց համհարզներից մինքէ֊ 4 1 4 -

աաաված 4ա ճի...-՞-Հա <*9 Ի Փ անԸ և Լ”* * 3Բաս հեն, այդ ժամանակ բացվեց ան Դվնո հարավային գ ո ն ե #

к ա րա բա *»* զորքը գալարափոզերը հնչեցնելով, սկսավ դուրս խ . ւ ֊

Ժ*1 և դիմհէ դեպի Արտաշատու ջրանցքը}Բառդեն իշխանն արդեն կարգավորել Էը յուր փոքրաթիվ

„ Կ2 Հ ն ե ց ն ե լո վ նրանց եռանկյունաձև և հրաման տալով որ հ ա լ ֊ ձ ձ մ ա ն դ ե պ ո ւմ աշխատեն միջամուխ Հ ն ե լ հարձակվողների մեք Ա երկու մասի բաժանելով նրանց' այնպես սկսեն իրանց բա խ ուկ* Ա յ դ եղանակն <սյն առավելությունն ուներ, որ կթուլացներհարձակ֊ ման թափը և հրոսախմբի ստվարությունն արգելք չէր չինիլ աղա»

զԻն7 շ խ Լ կ Լթհեննց ' որ լսեց փողի ձ ա յ ն ը , աշտանակեց իսկույն յուրնժույգը և ոուրը մերկացնելով՝ ձայն տվավ դեպի զորքերը .

- Սիրելի’ քաջեր, մենք սակավաթիվ ենք և թշնամին զորավոր. Բայց մեր դատն արդար է, իսկ նրանցն անիրավ, Ա ս տ վ ա ծ օգնում է արդարին և յուր բազուկը հզոըագույն է ամենից, Գ ի մ ա վ ^ կ կ թշնամուն աներկյուղ և առանց դիմադարձության, աստված պիտի ձ ն ե ձեզ երկրորդ անդամ նրան խորտակելու, իսկ ում‘ որ մեզանից մահ կվիճակվի, նա թող մխիթարվի, որ մեռնում է հայՐենիՔի к այն խաչի համար, որ ահա’ Դվնո բարձունքից նաՏ"ւմՀ ?

Այս ասելով իշխանը սաղավարտը հանեց և դե քը դ պի «■ է փ ֊

մհր № . . „ » և . ք * ի , <ամաՐ Ո . թոզ թ ո

նամին ք>լ <“" ւ ի “ ‘« ՚Ա,ս ասելով նա սուրր ւ^ղացրեց և «օ ն, '.ա սա ,..." գոռարվ Հ

" “ и Ж - ' • ֊* - * * * * < * յ " ւ ' * ք“ ՜

, - и л - լվ,ա , , . , - Լ նիէ„ Կնն№ է . * , ^ ֊

յ լ է„ Ւ է " է խ ' 7 м Т 1վ ձ ձ պ ա , » М Ч ‘

— 415 —

պահպաներ Հայերի մի մասը ետ մղեց նրանք աչ թևը, իսկ սրանք դրա փոխարեն ճնշեցին նրանց ձախըէ Այդպիսով խմբերը ճապաղե֊ լով' կռիվը բորբոքեցին մի քանի կետերի վրա, Այս հանգամանքը ձեռնտու Էր հայերին, որովհետև շարժվելու ազատություն ունենա­լով[* ավելի հաջողությամբ կկռվեին։ Բայց ոստիկանը, որ յուր մինա­րեթից դիտում Էր կռվյի ընթացքը, տեսնելով հայերի զորեղ ընդդի­մությունը, նոր զորքեր ղրկեց յուրայիններին օգնության։ Այդ պատ­ճառով հայերը նոր հարձակման հանդիպելով, հետզհետե տկարացանք Նրանց յուրաքանչյուր խմբակին շրչապատել Էր մի ահավոր գունդ։ Վայրկյանը հուսահատական Էր. Բաբգեն իշխանը, որ կռվում Էր կա­տաղաբար, նոր Հարձակման առաջ ետ կասեց մի վայրկյան * ապա հայացքը Դվնո կաթողիկեին ուղղելով' սրտառուչ ձայնով րացա­կանչեց, «Մի թե դու, ով լուսավոր չի խաչ, պիտի հանդուրժես մեր կոտորածին և հաղթություն տաս գարշ հագարացուն, որ ծաղրում Է քո սրբությունը... Ցույց տուր, ով քառաթև, որ իզուր չենք մենք ապավինել քեզ, և որ հզորագույն Է ա՛յն բազուկը, որ քո թևին գամ - վեցա վ,,.»։

Այս ասելով նա սուսերամերկ խոյացավ դեպի հարձակվող զոր-

յ երը և աննման հերոսությամբ սկսա վ պաշտպան ել յուր մարտիկ- երի տկարացող կողմը։ Բ ա յց ո՛չ իշխանի և ո 'չ նրա զորքի հերո­սա կա ն ջանքերը չկարողացան հաղթել ա րա րա ցՈ ց գնդերին, որոնք

Հետզհետե ստվարանում Էինէ Ընդհակառակը, մի քանի կետերի վրա Հայերն սկսան վերջնականապես ընկճվեր նրանք հոժարությա մթ փախուստ կտային, թ ե չվախենային իսպառ ջնջվելուց, այս պատ - ճառով կռվում Էին հուսահատ կատաղությամբ։ Փոքր մի 1ա և աբա- րացիք հաղթության փողը պետք Է հնչեին... Բ ա յց ահա՛ հենց այգ վայրկենին լսվեցավ հանկարծ հայախումբ զորքերի որոտագին աղա­ղակը և Վահրամ սեպուհը, ինչպես շանթառաք մի հարված՜՝ ահավոր *ուրը ձեոին ընկավ արաբացոց վրա։ Նրան հետևում Էին գուգարացիք, թասենցիք և Շիրակավանի քաջերը։ Ինչպես հանկարծահաս մի փոթորիկ կամ գարնանազայր մի հեղեղ թափվեցան նրանք արաբա­ցիների վրա և սկսա ն անխնա կոտորել, ջարդել, ջախջախել՛ ոմանց, սրախողխող անելով, ոմանց նիզակահար սատակելով և շատերին նժույգների ոտքի տակ տալով* ,

Բաբգեն իշխանը զարմացավէ Ո ր տ ե ղ ի ՞ց բ ո ւ ս ա վ ա ր դ յո ք ս ե պ ո ւ-

Կ է Ո րտ ե զ Էին թ ա ք ն վ ա ծ նրա զ ո ր ք ե ր ը ,՝ չէ ր կ ա ր ո զ ա ն ո ւմ գ ո ւջ ա կ ե ր

— 41в

բ այց Դվնո արևմսղան ճանապարհով եկող հեծելազորը, որ խրա­խուսել Էր ո ս տ ի կ ա ն ի ն և, ընդհակառակը, երկյուղ ազդել Բաբգենին, հենց Վահրամ սեպուհի զորախումբն Էր եղած, Վերջինս արքայի հրամանով շտապել Էր իշխանին օգնության, ըստ որում բուն բա ­նակը փոքր-ինչ պիաի ուշանար, Սեպուհը հադարացոց պահակներից խույս տալու և Արտաշատի ջրանցքին անարգել հասնելու հա մ»Ր շրջան Էր արել Դվնո դաշտի բարձրից և Խոսրովու անտառը шЬдЫ- լ„վ ' մտել Կարնո կոչված ճանապարհը։

Սեպուհի և նրա գնդերի հարձակումը փոխեց իակույն Կ*ՎԻ Փ է 1֊ պարանքը, Հագարացիք հանկարծակիի եկան, իսկ ս յո յ ֊ն կ ի ք ՜" * վանանդացիք նոր ոգի առնելով' սկսան ավելի կատաղաբար հաբձաՀէ- վել հակառակորդների վրա, Նորեն կռիվը բորբոքվեց, նորեն խ էբեք* ընդհարվեցան, Հազարավոր ս ր ե ր շողում Էին ու հարվածում, նի­զակները' ճոճում ու շամփրում, սաղավարտները ճեղքում, զրահ­ներ պատառում, վահաններ ջախջախում... Հաղթողների աղաղակը, ընկնողների վայունը, զենքերի շաչյունը թնդացնում Էին օդն ո,

դ ա շտ ը ...Սակայն հաղթության աստղը թեքվում Էր հայոց կողմը, արա-

բագիք նորեկների հարձակումից շվարելով և մանավանդ թե սաս­տիկ հարված առնելով' մի քանի կետերում սկսան նահանջել* Բե­շիրն այդ տեսնելով' հրամայեց իսկույն նահանջի փող հնչեցնել, որպեսզի մնացորդ զորքն ազատե կոտորածից, Բայց արարացիք փողի ձայնն առնելուն պես' փոխանակ քայլ առ քայլ ետ նահան- աե,ու, սկսան միահամուռ փախուստ տալ դեպի Դվին,

Հայերն ընկան փախչողների ետևից և սկսան չարաչար կոտորել նրանց, Շուտով Դվնո դոները բ ա ց վ ե ց ա ն և ներս առան փախչող

զորականը, ,Սեպուհն այդ տեսնելով' հանդուգն միտք հղացավ, այն Է հրա­

մայել յուր զորքերին' ներս խուժեէ քաղաքը փախչողների ետէփց. Բայց Բաբգեն իշխանը, որ ավելի հեռատես Էր, արգելեց նրան

այգ քայլն անել, աոարկելով, թե քաղաքում կարող * վտանգ հասնել

զորքին, . ,Նրանք բավականացան տարած հաղթությամբ և զորքը ժոզո-

վե,ով վերադարձան դեպի ջրանցքի .հովիտը։Երեկոյան ՜դեմ', երր կռիվն արդեն ավարտա*,հագթությունը ~ ա -

Րա *֊, իսկ հագարացիք Գվնո մեջ փակված Էին, հասավ թագավորը— 417

2 7 <Н л г < | | ք ա ր զ Ա | է » ո ւ < փ

Գևորգ սպարապետի, գաքնսէկքոք իշխանների և արքայական համա­խումբ բանակի հետ։

Վերջինս, սպարապետի կարգագրությամբ, շրջապատեց Ք ագա­րը բոլոր մատչելի կողմերից։

Տեսնելով Դվնո խրամը տակավին չոր ե լսելով անդի ունեցած կովի և տարած հաղթության համար' թագավորն ուրախացավ և ի նշան յուր գոհության* դրկեց ու համբուրեց Բարդեն իշխանին և Վահրամ սեպուհին։ Ապա հրամայեց փառավոր հրավառությամբ ամբողջ բանակը լուսավորել այդ գիշեր։

Կարճ ժամանակվա ընթացքում, Դվնո հինավուրց անտառից դուրս հանվեցան հարյուրավոր մայրեր ու կաղամախներ և տապար­ներով ջախջախվելով' գերբուկաձև դիզվեցան թե՛ բանակի մեջ ն թե' քաղաքի շոէրջր, պարիսպների և աշտարակների հանդեպ»

Երբ մութը կոխեց և ահագին խարույկներր վառվեց ան, Դվինը, կարծես, դյութական կերպարանք առավ։ Հարյուրավոր կրակների բոցը բարձրանում, ծառանում Էր դեպի երկինքը և շրջապատն ամ­բողջապես բոսոր գունով լուսավորում է Մայրաքաղաքի պարիսպնե- րրն ու մարտկոցները պատած Էին կրակով և հեովից նայողը կարծում Էր, թե քաղաքն ամբողջապես գտնվում Է հրդեհի մեջ։ Նրա բարձ­րադիր ապարանքները՝ իրանց սյունազարդ սարավույթներով, գրմ- բեթաղարդ եկեղեցիները' փայլուն խաչերով և արաբական մզկիթի ու ոստիկանական տան ուղղաձիգ մինարեթները' ոսկյա կիսաչու* սիններով փայլում Էին գիշերային խավարի մեջ մերթ պայծառ լու+ սով և մերթ քրքմագույն և տալիս քաղաքին մի տեսակ տխուր և խորհրդավոր կերպարանք։

Ւսկ Ղվնո բարձունքներից նայողի առաջ ուրիշ պատկեր Էր բաց* վումէ Արքայական բանակը, որ պատած Էր քաղաքը ամեն կողմից և որ ցերեկվա լուսով իսկ ահավոր Էր երևում, գիշերվա մութին ա վելի երկյուղ և սարսափ Էր ազդում։ Խարույկների բոցածավալ լույսը կարծես թե կրկնապատկում, եռապատկում Էր զորախմբերի թիվր, բազմաթիվ կրակների շուրջը կայթող և հաղթական երդերով օդը թնդացնող զորականի աղմակը խռովում, անհանգստացնում Էր պա­շարյալ մահմեդականների աիրյոր,

Դվնя հայերը, քնգհակաս.ակբ, գազաէւի Հրճվանքի մեջ Էին, թե • և չէին համարձակված երետն հանէլ իրանց ՈձքաէիՒՈէթյւ՚ւեք,

֊ 41Տ -

Այն միտքը, թե շուտով մահմեդականի բռնապետությունը պիտի վերջանա, թե գոռոզ Հաղարացին պիտի խոնարհի վերջապես արքայի հաղթական դրոշակի առաջ, նրանց սիրտը լցնում Էր անսահման բերկ­րությամբ, Եվ ամենքի շրթունքները մրմնջում Էին աղոթքներ, մա- նուկ ե ծեր, կին թե տղամարդ աղաչում Էին աստծուն, որ այս վերջին անգամ Էլ փառավորե յուր անունը' հաղթություն տալով հայոց խա- չին և Լուսավորչա հավատին...

Բայց ոստիկանը, որ յուր ապարանքի մինարեթից դիտում Էր այդ մեծատարած խարույկները և տեսնում հայ զորքերի խաղերն ու պարը ե լսում նրանց որոտաձայն երգելը, որոնք շարունակվում Էին մինչև ուշ գիշեր, կատաղությունից, կարծես, ուզում Էր խելա­գարվել, Նա մտաբերում Էր միմյանց ետևից իրան հասած անհաջո­ղությունները, և այդ բոլորը վերագրում յուր զորապետի ու պաշ­տոնյաների անհոգության և անմտության, ուստի և հայհոյում ու

անիծում նրանց,«ՉԷ՛ որ կարող Էին գեթ մի օր առաջ ջրանցքը բանալ և քաղաքի

խրամը ողողել... խոսում Էր ինքն իրան ոստիկանը, բայց չարին, անհոգության ավին իրանց և պատճառ դարձան թե՛ քաղաքի գլխա­վոր պաշտպանությունը ոչնչացնելուն և թ ե ’ զորքերի կոտորածին...Իսկ իմ պահակ հեծելախմբե՛րը, ո՛ւր մնացին նրանք, ինչո ւ մինչև այժմ պահպանության չորս կետերից գեթ մի զինվոր չհասավ, որ թշնամու գալուստն ինձ հայտնե» ...

Բայց ո ս տ ի կ ա ն ն իզուր Էր տրտնջում վերջին կետի նկատմամբ, Որովհետև ոչ թե յուր պահակ հեծյալների անոթագրությունն Էր պատճառը՝ որ ինքը ժամանակին չէր իմացել յուր հակառակորդի մոտենալը, այլ հայոց սպարապետի բազմափորձ զգուշությունը, որովհետև նա զորքերն առաջ էր վարել այնպիսի ճանապարհներով և այնքա՛ն միմյանցից անջատ խմբերով, որ հագարացի պահանորդ­ները չէին կարող նրանց նշմարել, Նույնիսկ Ծարուրում բանակած զորքի վրանները այն ժամանակ միայն սկսեցին քակել հայ պահակ- 1Կերը, երբ բուն բանակն իջնում էր արդեն Դվնո դաշտը\

Վերջապես ոստիկանը կանչեց յուր մոտ Բեշիրին և սկսավ խոր­

հուրդ անել նրա հետ,1 ֊ Այս հայերը, ըստ երևույթին, պաշարել են մեզ այնպիսի զ ռ

ր ո ւթ յա մ բ , որին դիմադրել չպիտի կ ա ր ո ղ ա ն ա ն ք ե թ է -հարձակվեն մ ևզ վրա , — ասսէց նւ« ֊ զո ր ա պ ե տ թ ) ֊ ինձ թ վ ո ւ մ է, թ ե

-419 -

մի հնար միայն կա ընդհարումն արգելելու ե Աբասին մեղ հետ հաշտ• վել ստիպելու։

— Ո՜րն է այդ,-—հարցրեց Բեշիրը, որի գոռոզությունն ընկըճ- վել էր արդեն կրած պարտության պատճառով։

— Այն, որ հայտնենք հայոց թագավորին, թե կկախենք աշտա­րակից մեզ մոտ պատանդ եղող յուր հորաքեո որդուն' Սյունյաց Սա­հակ իշխանին, եթե նա մեր առաջարկած հաշտությունը չի ընդունիլ և յուր զորքերը շի հեռացնիլ Դվինից։

— Աբասը եթե ցանկացող լիներ հաշտության, քո դեսպաններին ու ընծաները ետ չէր դարձնիլ Վասպուրականից։

— Ո լ ր ե ւքն,..— Կմերժե քո առաջարկությունը։— Ա(ն ժամանակ ես էլ կկախեմ այդ իշխանին. թո՛ղ այնուհետև

* նրա Սմբատ ու Բաբգեն եղբայրները խիզախեն մեր դեմ և Դվիննառնելուց ա ռ ա ք ' իրանց եղբոր դիակր գրկեն։

— Իսկ եթե, հանկարծ, Դվինն առնե՞ն։— Թո՛ղ առնեն, եթե կարող են, ճակատագրից չպիտի փախ­

չենք, ես, գոնե, այդ սպանությամբ խստագին կխոցոտեմ նրա հա- ր սգատների սիրտը։

— Բայց, տեր իմ, այդ որոշումը կարի վտանգավոր է, — նկատեց Բեշիրը« — այս հայերը բնավ խստասիրտ չեն, նրանք երբ գրավում են մի քաղաք, մեզ նման չեն կոտորում նրա բնակիչներին։ Այդպես էլ, եթե Դվինը գրավեն, վնաս չեն հասցնիլ մեր անձին կամ նույնիսկ մեր զորքերին, եթե միայն քո ցասումը գործաղրած չլինի и դու, բայց եթե Սահակ իշխանին սպանես, այն ժամանակ մենք ամենքս անխնա կջնջվենք։ Դու չես ճանաչում սյունեցիներին. բայց ես հաճախ ընդ­հարվել եմ նրանց հետ և ծանոթ եմ այդ ցեղի անսանձ կատաղությա­նը։ Նրանք չեն կարոզ տանել այն անարգանաք, որ դու կհասցնես նրանց իրանց իշխանին սպանելով։

Ո ստիկանի վրա տպավորություն արին զորապետի խոսքերը և նա գլուխը կախելով ընկավ մտածության մեջ։

— Ի՞նչ անենք, ուրեմն,— հարցրեց նա վերջապես մտախոհ աչքերը զորապետին ուղղելով և յուր նոսր, աղեբեկ մորուքը հուշիկ շոյելով։

— Պիտի պաշտպանվենք որքան կարող ենք ե պաշտպանվենք մեր բոլոր զորությամբ, — վճռական ձայնով պատասխանեց Բեշիրը՛*

— 4 2 0 -

Այս որոշման դալով' ոստիկանն ու զորապետը բաժանվեցան իրա-

^ Բ ա յց հայոց բանակում խորհուրդ չկար այդ գիշեր, թագավորն „Լ իշխանները ապահով էին, որ ամեն կողմից շղթայած են Դվինը, մնում էր սպասել առավոտյան լուսին, որպեսզի հարկ եղած հետա­զ ո տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ն անելով, ըստ այնմ որոշեին, թե արդյոք հարձակ- մա ՚մբ թե պաշարումով պիտի գրավեն քաղաքը.

Բայց կես-գիշերվա մեջ պահակ զինվորները լուր տվին սպա- րապետին, թե Նախիջևանի ճանապարհով ստվար հեծելազոր է ա ռա ֊, անում դեպի հայոց բանակը. Դրանք ոչ այլ ոք էին, եթե ոչ ոստի­կանի կողմից Դվնո այդ սահմանում կարգված պահանորդները, որոնք վերջապես հայոց Շարուրից հեռանալն իմանալով' շտապում էին թե նրանց ճանապարհը փակելու (հուսալով մի որևէ տեղ հանդիս,ել նրանց) և թե’ ոստիկանին տեղեկություն տալու,

Սպարապետն ընդունելով, թե դրանք իրանց ետևից շրջապատե- ,ու և Դվնո կողմից լինելիք հարձակման նպաստելու մտքով են գա­փս, պատվիրեց իսկույն Վահրամ սեպուհին դիմավորել նրանց յուր հեծելախմբով, Վերջինիս միացան նաև Մոկաց քաջերը,

Վեդիի ներքին հովիտներից մեկում սեպուհը հանդիպեց արա- բազի հեծյալներին և հրամայեց նրանց զինաթափ լիներ

Արարացիք, որ մթան պատճառով հայոց բազմությունը չափե1 չկարողացան, պատասխանի փոխարեն' հարձակվել սկսան,

Այն ժամանակ սեպուհի հզոր ձայնը որոտաց և հայոց քաջերը մեծադղորդ աղաղակով ընկան թշնամու վրա,

Տեղի ունեցավ կատաղի ընդհարումն, Բայց նա երկար չտևեց, Արարացիք իսկույն զգացին թե որքա՞ն բ ա զ մ ա թ ի վ են իրանց դեմ սուր շարժող բազուկները, ուստի մի փոքր ընդդիմությունից ետ, որ, սակայն, տասնյակ զինվորներ արժեց իրանց, զինադուլ խնդրեցին,

Վահրամ սեպուհը հրամայեց կոտորածը դադարեցնել և արա­բացի հեծյալներին զինաթափ անելով և ձիանը խլելով' իրանց դերի

մսւոեւ բանակը։Եվ որովհետև հետևյալ օրը նրանք տեղեկություններ տվին սպա­

րապետին այն պահակախմբերի մասին, որոնք գտնվում էին Խլաթա Բերդկանց և Կողբափորի ճանապարհներում, ուստի Մարզպետունի իջխանը' հրաման առնելով արքայից, մի քանի ստվար զորախմբեր ուղարկեց այդ կողմերը արաբացի Հեծյալներին հալածելու համար,

որպեսզի քաղաքի հետ ռմէհյած ընգհար,քան դեպքսւձ էւբանք Հանիցհասնելով չխանգարեն իրանց, Հա րց զորախմբերը, որոնք դիմե- ցին հիշյալ ճանապարհները' Վահրամ սեպուհի, Ամթաա իշխանի & Մոկաց տիրոջ առաջնորդությամբ, պատահելով հագարացի պահա­կախմբերին, հարձակվեցան նրանց վրա և քիչ կամ շատ կոտորած անելուց ետ' նրանց մի մասը հալածեցին դեպի Ատ ր պատ ականի կամ Կոըդվաց կողմերը և մյուսը գերելով' բանակը բերին։

Աշոտ բռնավորը, որ խոստացել Էր յուր զորքերով օգնել ոստի­կանին, լսելով Աբաս թագավորի' յուր դաշնակիցների հետ միասին Դվին հասնելը, այլև նրա զորքերի տաբած քանի մի հաղթություն­ները, ոչ միայն ետ կացավ Նսըրին օգնելուց, այլև յուր զորքերը Բագարան ժողովելով' ինքը ևս ամրացավ այդտեղ։

Իսկ Աբաս թագավորը Դվնո հաղորդակցություններն ամեն կող­մից կտրելուց ետ' խորհրդի հրավիրեց յուր իշխաններին' որոշելու համար, թե ի նչ եղանակով սկսեն հարձակումը։

Գևորգ սպարապետը, որ թանկ Էր գնահատում հայ զորականի կյանքը, խորհուրդ տվավ թագավորին' ամենից առաջ Նսըրին առա- ջարկել քաղաքը հանձնել իրանց առանց պատերազմի։

— Եթե նա կհոժարվի, բարի, եթե ոչ, այն ժամանակ մենք մեր հարձակումը կսկսենք, — ասաց սպարապետը։

— Այո՛, եթե ն ա իմանաք թե ինքը զուրկ Է ամեն ձեոնաՎու*- թյունից, գուցե չվստահանա գրգոել մեր զայրույթը և այգ Հանգա­մանքը հավասարապես շահ կբերե թե՛ մեզ և թ ե ' իրան, — ավելաց֊ րեց Սմբատ իշխանը։

Արքային հաճո թվեցավ այս առաջարկությունը, ձ դաշնակից իշխանները ևս համակերպեցան նրա հետ։

Նույնիսկ այգ օրը Աղձնյաց նահապեաը մի քանի ազատանիների ընկերակցությամբ դիմեց քհ§քինճ ոստիկանի հետ խոսելու։

Նսըր ամիրան պաւովով ընդունեց նրան յուր ապարանքի շքեղ դահլիճներից մինում և. հաճություն հայտնեց [ոել հայոց թագավո­րի պատգամը։

Աբաս արքան հրամայ֊եց ինձ ասել մեծավւայլ ամիրային, — խոսել սկսավ նահապեաը, — թե Ղվինը հայոց աշխարհի -մայբաքա* ղաքն Է, թե նրան հիմնել և տ իրեէ են հայոց թագավորները, և թե վերքին տարիներում իսկ նա պատկանել Է հայ իշխանապետության։ Ամիթապեաի ոստիկանները կարող Էին ֊նաոել այդտեղ' իբրե երկրի

֊ա ֊

^հաստանում և գանձեւ ամիրապետի հասույթներըг Բայց նրանք իրավունք չունեին նրան գրավելու և նրա միջոցով կ երկրի ազատու- թյան վրա րօնանսղու. ըստ որում այդ երկրի կառավարը հայոց թա ­գավորն Է, իսկ ժողովրդի ազատության տերը' ինքը ժողովուրդը։ Յուսուփը և նրա նախորդները անիրավ հափշտակոլթյանց հետ միա­սին' հաճախ բսնացել են նաև Դվնո վրա, Բայց այդ պատահել Է այն ժամանակ, երբ հայոց իշխանները անջատվել են իրանց թագավորից և կամ վատաբար դավաճանեչ են նրան, Իսկ այժմ որովհետև հայ իշ­խանները միացած են ինձ հետ և իմ զորքերը հավատարիմ են ինձ, ուստի ես զորավոր եմ և հենց այդ պատճառով Էլ թույլ չեմ տալ, „ր Յուսուփի հաջորդը գնա նրա շավղով կամ թե բռնանա իմ ժողո- Աորգի վրա, Տհիշերվ անգամ այն, որ Նսըր ամիրան բարեկամու­թյան ուխտ Է դրել հանգ,, ւցյալ արքայի հետ և վերջը դրժելով յուր ուխտին' աջակցել Է հայոց գահի դեմ լարած դավաճանության... ,հիշելով այն' որ նա անիրավաբար հափշտակել Է հայոց կաթողիկո­սարանը և կաթողիկոսի աթոոը տարագրել Ոստանից, որի հա ար ես իբրև իմ եկեղեցվո պաշտպան, պարտավոր Էի արժանավոր ա- տուոումն անել նրան, այսուամենայնիվ, չկամենալով արյունհեղռւ- թ.ան պատճառ դաոնալ, ե ս առաջարկում եմ ոստիկանին խաղաղու­թյամբ հանձնել ինձ իմ քաղաքը, որից ետ և ե ս կթո4 լ ատրեմ իրան ազատ ապրել յուր ապարանքում, Հակառակ դեպքում, եթե ես վի­նը գրավեցի ուժով, այն ժամանակ թո՛ղ ոստիկանը Ւմ“ ն“ > "Р աոաջին օրն իսկ բնաջինջ կանեմ թե՛ յուր զորախմբերը և թե Դվնո բոլոր ամիրաներին, որոնք կալվածներ ունին Ոստանում և ապա­րանքներ՝ Դվնո հրապարակների վրա... Բացի այս, ես չեմ խնայիյ նույնիսկ իրան' ո ս տ ի կ ա ն ի ն , Եվ այս ամենն անելով հանդերձ ես թշնամացած չեմ լինիչ ամիրապետին, այլ պատժած միայն նրա գ ո ր ծ ա կ ա լ ն , որ անխոհեմությամբ խռովում Է իմ երկիրը...

Ոստիկակ, որ սկզբում խաղաղ սրա ով ականջու Էր

մավոր իշխ ա նին, վերջին խ ս ս բ * " 4 * Բ *~ Վև Հուզված րացականչեց.

~ Քո այդ նոր թագավորն ավելի հանդուգն Է քան յուր նախոր-Ասա՛ նրան, որ ես չեմ ընգսւնում հաշտության ո չ ձի պայ­

ման և որ ես իրավունքով տիրում եմ այն քաղաքին, որ երկու հար- յուբ տաբի սրանից առաջ „ ա վ ե լ Է արաբական սուրը, զ հառաջ ձարե Ьш Р Ч զորքերը և ումով գրավե այս քաղաքը, եթե կարոզ Է,

— 423 —

Բայց միևնույն ժամանակ թո՛զ չմոռանա, որ նա կովում է արաբա» ցոց երկնափառ ամիրապետի ե ոչ թե նրա ոստիկանի հետ...

Պատգամավոր իշխանը վերադարձավ յուր հետևորդների հետ ե■ հայտնեց արքային Նսըրի պատասխանը։

— Լավ ուրեմն, մենք մեր պարտքը կկատարենք և ցույց կտանք այգ հագարացուն, որ ամիրապետի անունով տրված սպառնալիք. ները չեն կարոզ ո՛չ մեզ վախեցնել և ոչ էլ մեր իրավունքները շըզ• թա յել, — ասաց թագավորը և ապա հրամայեց սպարապետին հար• ձակման պատրաստությունները տեսնել։

Երազգավորսից հետզհետե բերում էին պաշարման վերաբերյալ գործիներ և պարսպահար մեքենաներ, որպիսիք էին' խոյեր, բաղիստ- ներ, բաբաններ, հրացան, պարսեր և երկաթե զանազանակերպ սան♦ դոլխտներ, բարձած բազմալուծ սայլերի վրա։ Այդ ամենը պատրաս­տել էր տվել Մարզպետունի իշխանը դեռևս արքայի' Վասպուրակա- նում եղած ժամանակ։ Նրա հրամանակատարներր, որոնք ռազմական

մեքենագործության հմուտ վարպետներ էին և որոնք այգ բոլորը պատրաստել էին կատարյալ եղանակով, այժմ էլ բանակում զբաղ­ված էին նույնպիսի աշխատությամբ։ Նրանք կառուցում էին փայտե շարժական աշտարակներ կամ եռհարկ մարտկոցներ, որոնց պետք է մոտեցնեին քաղաքի պարիսպներին' նրանց քանդելու կամ այգ մարտկոցներից քաղաքը զորք մտցնելու համար։

Բայց որովհետև մեքենաները պարիսպին մոտեցնելն արգելում էր լայն ու խոր խրամը, որին մի քանի տեղ լցնելու համար դեռ կա* րիք կար ժամանակի, ուստի թագավորը հրամայեց առաջին հարձա­կումն առանց մեքենաների սկսել։

Այդպես էլ արին։ Եվ որպեսզի պաշարյալների զորությունը ցրեն, հայերը հարձակվեց ան քաղաքի ամեն կողմերից ։ Այնպես որ հագարացիք, բոլոր շրջապատի հետ կռվելու համար, ստիպված էին մարտկոցների պաշտպանությունը կիսով չափ նվազեցնել,

Հայերը, որ հայտնի էին իբրև րնտիր նետաձիգներ' սկսան իրանց տարափը նախ ասպարափակ շարքերի ետևից տեղալ, ապա հետըզ- հետե պարիսպներին մոտենալով սկսան վանել դիմադիր հագարացի­ներին։ Վերջիններս, սակայն, հզորապես կռվում էին այն խմբերի հետ, որոնք կամենում էին սանդուխտներ մոտեցնել պարիսպին* Բացի կարթավոր երկաթյա ձողերից, որոնք մահ էին Ապառնում

֊ 4 24 -

„անդուխտավոր զորականին, նրանց նետերն էլ քիչ չէին նեղումհարձակվող հայերին։

Այդպիսի մի զորեղ գիմամարտ բռնկել էր Դվնո ւ վագ դյլան առաջ, > ուր մի քանի մարտկոցներ պաշտպանում էին թե՛ երկաթյա դուոը ե թե' կրկնապարիսպը։ Այդ մարտկոցները գրավելուց հետո հեշտ էր առաջին պարիսպը փլել, որով քաղաքի պաշտպանությունը կարի կթուլանար։ Այգ պատճառով քաջերի մի հզոր խումբ գործում էր

այստեղէԲայց մարտկոցների բարձրից տեղացած տարափը ե նամանա­

վանդ գյուրավաո նյութերի հրահոսանը թուԱ չէին տալիս հայերին սանդուխտներ մոտեցնել։ Այդ պատճառով հարձակվողներին օգնու ֊ թյան հասան հրձիգ գնդերը, Նրանք գլխներին վահաններ բռնած ե խռվի ու խոտի խրձիկներ գրկած՝ արագ֊արագ անցան խրամի վրա­յից և պարիսպներին մոտենալով կրակեցին խուրձերը մարտկոցների առաջ, Դրանց հետևեցին փայտակիրները, որոնք մի քանի վայր- կենում ահագին քանակությամբ փայտ ու խռիվ դիզելով կրակված խուրձերի վրա, մեծ հրդեհ բորբոքեցին թե՛ պարիսպների տակ և թե'

մարտկոցների առաջ։Բոցածավալ կրակի ջերմությունն ու ծուխը վանեցին մարտկոց,

ների վրայից արաբացի զինվորներին, Այն ժամանակ հրդեհից ազատ անջրպետներում հայերն անմիջապես սանդուխտներ դրին և սկսան բարձրանա1 պատնեշների վրա և այգտեղից էլ մտնել մարտկոցները,

Արաբացիք այդ տեԱնելՈվ՝ սաստկապես հարձակվեցան խիզա­խողների դեմ. բայց վերջիններին շարունակ հետևում էին ուրիշ խմբեր, Չնայելով որ կրակի ջերմությունն ու ծուխը խեղդում էին մարդկանց, այսուամենայնիվ մարտկոցների վրա տեղի ունեցավ կատաղի ընդհարում։ Հայերն ու արաբացիք կովում էին ինչպես վագրերի ոհմակներ, մի կողմից հանդուգն հարձակումը, մյուս կող­մից հուսահատ ընդդիմությունը' կռիվը դարձրել էին զարհուրելի, սրեր էին, որ հարվածում էին, նիզակներ' որ շամփրում էին, վահան­ներ' որ ջախջախվում էին և դիակներ' որոնք աշնան տերևների պես մարտկոցների բարձունքից թափվում էին աջ ու ձախ, Եվ սակայն քաջերը քաջերի պատաԺլով' երկու կողմերն էլ մնում էին անպար-

տելի.Բայց որովհետև ընդհարման կետերում արաբացիք հետզհետե

նվազում էին և հայերը, ընդհակառակը, բազմանում, այդ պատճա-- 4 2 6 -

ռով աոաջինները վերջ ի վերֆո նահանջեցին։ Հայերը տիրեցին Հա ֊ ռաջապահ մարտկոցներին և անցան կրկնապարիսպը ։ Այդտեղ խըռ՛֊ նըվող Հայերի և անջրպետը պաշտպանող արաբացիների մեջ դարձ֊ յալ փոթորկեց ընդհարումն։ Երկու կողմից էլ կոտորած եղավ, բայց որովՀետև հագարացիք նոր օգնություն չստացան, ուստի այստեղ էլ նրանք պարտություն կրեցին։ Հայերը գրավեցին կրկնապարիսպի տարածությունը և սկսան քանդել նրա պատվարները և հետզհետե լցնել խրամի մեջ։

Այս անսպաս հաջողությունը ։ որ ուրախություն պատճաոեց թ ե * թագավորին և թե՛ դաշնակիցներինք ստիպեց նաև Մարզպետու­նուն գոհ լինել տարած հաղթությամբ և զորքի ուժը խնայելու հա­մար' հարձակումը դադարեցնել։

Զորքի մեծ մասը վերադարձավ բանակ, իսկ մյուսը դեո աշխա­տում Էր կրկնապարիսպի վրա։ Երեկոյան դեմ բավական մեծ տա­րածություն նրանք փլել, հատակել Էին և դրա հետ միասին խրամը Լցրել, այնպես որ հետևյալ օրը հայերը կարող Էին մոտեցնել ներք­նապարիսպին ոչ միայն մեքենաները, այլև փայտակերտ մարտկոց­ներըէ

է*այց որովհետև հայերի ունեցած կորուստն Էլ աննշան չէր» ուս- տի արքայի հրամանով երկրորդ հարձակումը մի քանի օր ուշաց­րինք Այդ ԲՈԷՈՐ Ժամանակ վ։ այտ ահ ‘սրները զբաղված էին Ղվնո անտառում ծառեր կտրելով, խռիվ պատրաստելով, որոնց մի մասը բերում լցնում էին խրամի մեջ, որպեսզի, որքան կարելի էր, մեծ տարածություն ծածկեն ու հատակեն, իսկ մյուսը դիզում էին պա­րիսպների առաջ, որպեսզի ժամանակին հրդեհեն նրան։

Մի քանի օր անցնելուց ետ ' թագավորն ու իշխանները որոշե­ցին երկրորդ հարձակումն սկսել։ Ղրա համար վաղ առավոտվանից սկսան առաջ վարել պարսպահար մեքենաները։ Խոյերն ու էշ կոչ­վածները, որոնցով զբաղվում էին ավելի քիչ մարդիկ և որոնցով միայն խրամատներ պիտի բացվեին, մոտեցնում էին պարիսպնե­րին։ Ծանրաշարժ բաբանները, որոնց սպասավորում էին հարյու­րավոր հոգիք և որոնցով ահագին ռումբեր էին նետում պատվար­ները փլցնելու համար, կանգնեցնում էին աշտարակների աոաջ։ Թեթև բազիստրները, որոնք խոյերի ու բաբանների նման պատըս^ պարաններ չունեին, և որոնցով երկարաբուն նետեր կամ սվիններ պիտի արձակեին, շարում էին ^պարիսպներից բավական ՀԽւաւ,

- 4 2 * -

պեսզի պարիսպից տեղացոզ նետերը չհասնեին նրանց։ Իսկ փայ- տակեր* մարտկոցները, որոնց թիվը շատ չէր, բայց որոնք իրանց հզոր կազմությամբ ամենաապահով պատնեշներն էին պաշարողնե­րի համար, կանգնեցնում էին բուրգերի հանգեպ, որտեղից կարող էին կամուրջներ ձգել դեպի այդ բուրգերը, զորքեր փոխագրել նրանց վրա և կամ ներքին հարկում հարմարեցրած խոյերով բուրգերը խրա­մատել։ Այգ մարտկոցներն առաջանում էին ճռնչալով ու դանդա­ղելով, թեթևներն անիվների վրա, իսկ ծանրաշալւժներր գլանների

օգնությամբ։Այդ պատրաստությունները, որոնք մի քանի օր տևեցին, հա­

ճախ խանգարում էին պաշարյալները* մերթ հախուռն նետաձգու­թյամբ և մերթ պարսատիկներից քար ու կրակ տեղալով, Թեպետ այգ բոլորից հայ զորականը ;էր վնասվում, որովհետև գործում էր զգուշությամբ և շարունակ պաշտպանվելով, այսուամենայնիվ գոր­

ծը դանդաղում էր բավական։Յուրաքանչյուր երեկո սպարապետի հրամանով զորքերը մոտե-

նում էին պարիսպներին, որպեսզի գիշերվա պահուն արաբացիք վնաս չհասցնեին մեքենական պատրաստությանը, Նրանք այդ կա­րող էին անել պարիսպներից իջնելով և դյուրավառ նյութերով մե­

քենաները կրակելով։Երբ ամեն ինչ պատրաստվեցավ, թագավորը հրամայեց զորքերն

առաջ վարել։Մայիսյան առավոտ էր. մինն այն օրերից, որ զվարճալի է կա-

ցուցանում Դվնո շրջակայքը, քանի չէ ծագել արևը, բայց որ շուտով այրում ու մրրկում է նրա դաշտը, երբ արևը կանգնում է երկնակա­

մարի վրա։Հայոց զորքերը նոր էին սկսում ելնել բանակից և դաշնակից

իշխանները նոր սկսել էին քննել իրանց հարձակման դիրքերը, երբ լուր հասավ Մարզպետունուն, թե Արտաշատի մեջ խլրտումն է սկըս- վել և զորքերը միջնաբերդից իջնում են դեպի քաղաք։ Այդ նշան էր, թե արաբացիք պատրաստվում են դաշտն իջնելու։

Դվնո հրամանատարները որոշում էին արել անսպաս հարձակ­վել հայերի վրա և այն ‘ երկու կողմից, այն է' Դվնո և Արտաշատու, Դվնեցիք աոջևից պիտի հարձակվեին, իսկ արտաշաացիք ետևից, Այս կարգադրությունը մեծ հաջողություն կունենար, որովհետև հարձակման համար ընտրել էին ամենահաջող միջոց, այսինքն այն

- 427 -

վայրկյանը, երբ հայերը կսկսեին բանակատեղը ձգել և պատնեշնե­րից ելնելով գիմել դեպի Դվին։ Այգ ժամանակ նրանք հույս չունեմ նալով հանդիպել որևէ հարձակման ավելի անհոգ և անպատրաստ կլինեին, ըստ որում կո֊իվր դեո պիտի սկսեին մի գր հետո։

Սակայն այս ամենը գուշակեց սպարապետը և հրաման արավ զորքին^ բանակից ելնել կատարյալ պատրաստությամբ։ Թացի այգ, նա կարգագրեց, որ Մոկաց իշխանն ու Վահրամ սեպուհը իրանց գնդերով վերջինը ելնեն բանակից և հետևապես զգուշանան, որ Արտաշատու կողմը որևէ խլրտումն տեսած ժամանակ' իսկույն իր անցից անջատ վին և հարձակվին նրանց վրա։ Մյուս հառաջապահ գնդերը' ամենայն ապահովությամբ կարող էին շրջափակել իրանց մեջ արաբացիներին, եթե նրանք հանդգնեին ելնել ^վնից։

Սեպուհն ուրախությա մբ լսեց այդ կարգադրությունը և նորեն հղացավ մի հանդուգն միտք, այն է ' Արտաշատից ելնողներին ա ս ֊ տսւծո օգնությամբ վանելուց ետ, թափանցել, մուտ գործել քաղա- քը։ Եվ որքա՜ն մեծ եղավ նրա ուրախությունը, երբ Մոկաց իշխանը, որ յուր պես աներկյուղի բայց իրանից ավելի ձեռներեց մի մարգ էր, համաձայնվեցավ նրա հետ։ Հենց այս պատճառով սեպուհին ընկե~ րացավ նաև *հոռ իշխանը յուր քաջերի գնդով։

Եվ իրավ, հազիվ հայերը բանակատեղը թողեցին և վերջապահ գնդերը պատնեշներից հեռացան, ահա9 Արտաշատու լայնաբերան դռներից դուրս խուժեցին արաբացիք և վայրենի աղաղակով հայերի ետևից ընկան։

Հայոց վերջապահ գնդերը, որոնց առաջնորդում էին Ղոռը, Վահ­րամ սեպուհր և Մոկաց իշխանը, և որոնք րոպե աո րոպե սպասում էին Արտաշատու կողմից լինելիք այդ հարձակման, ետ դարձան իս* կույն և որոտագին աղաղակով դիմեցին արաբացոց վրա։

Վերջինները, որոնք չէին սպասում հայերի կողմից որևէ դիմա­գրավում, կարծես հանկարծակիի եկան, որովհետև տեսան, որ իրանց գաղտնիքը նախատեսված է նրանցից։ Այսուամենայնիվ շարունա֊ կեցին իրանց ընթացքը, մինչև որ միմյանց հանդիպելովճ սկսան ընդհարվել։

Հայերը երեք կողմից շրջապատեցին արաբացիներին, որովհետև թվով գերազանցում էին և սկսան նրանց հետ զորեղ դիմամարաէ

Անցավ կես ժամ• կոտորածը շարունակվում Էր։ Արաբացիք կը*~ վում Էին քաջությամբ• բայց միևնույն ժամանակ շարունակ նայում

— 42 8 —

Էին դեպի Դվին, հուսալով, թե ահա՛ կբացվին շուտով նրա դոները և' ոստիկանի զորքը դուրս կխոլժե այդտեղից հայերին շփոթելու ե իրանց աջակցելու համարI Բայց ժամանակն անցնում Էր. հայերը ջարունակում Էին իրանց ջարդր ե սակայն Դվնո կողմից օգնություն

չէր հասնում։Պատճառր հետևյալն էր։ Ոստիկանն ու Բեշիրը տեսնելով թե հա­րց զորքերի մխ մասը արագությամբ շուո եկավ ու ընկավ արտա-

շատցոց վրա, իսկ մյուս մասն անշարժ սպասում է Դվնից ելնող­ներին, զգացին, որ նրանք դռւշակել են արդեն իրանց դիտավորու­թյունը, ուստի վտանգավոր համարեցին քաղաքի դոները բանայ և

զորք հանել այդտեղից։Իսկ Արտաշատու կողմը կռվողները տեսնելով, թե դվնեցիք իրանց

խոստումը չեն կատարում, բավական երկար դիմադրելուց և բազ­մաթիվ զոհեր տալուց ետ, դիմադարձ եղան և սկսան դեպի քաղա-

քր փախչերՀայոց առաջնորդները հրամայեցին զորքերին խաո-Հել արա-

րացոց հետ ե միջամուխ լինեչ քաղաքը, Եվ որովհետև աոաջին օրի­նակը Գոռն ու սեպուհը տվին, ուստի զորքն աներկյուղ խաոնվեցավ թշնամու հետ, Հագարացիք, որոնք իրանց գլուխները կորցրած՝ անձերնին փրկելու վրա էին մտածում, չկարողացան արգելք լինել ներս խուժող հայերին, Եվ երբ բերդապահը փախչողներին ներս առած կարծելով' հրամայեց քաղաքի դռները գոցել, սարսափելով տեսավ, որ երկաթապատ փեղկերը ջախջախվել են արդեն հայերի ձեռքով և թե ն ր ա ն ց ի ց շատերը նոր կոտորած են սկսել քաղաքի մեջ,

Հուսահատությունը տիրեց հագարացիներին, մանավանդ, երբ դեպի վեր նայելով տեսան, թե միջնաբերդի վրա ծածանում է արդեն հայոց հաղթական դրոշակը, Ուրեմն փրկության վերջին ապավենն էլ գրավված էր, Այդտեղ բարձրացել էր Գոռը յուր քաջերով, Որով­հետև հարձակվող հագարացոց թիվը բազմացնելու պատճառով միջ ֊ նաբերդի զորքերը ևս միացել էին նրանց հետ, ուստի բերդը մնացել էր անպաշտպան, Գոռն այդտեղի սակավաթիվ պահակները ջարդե­լով' գրավել էր բերդը ե յուր գնդի դրոշը ցցել հինավուրց դղյակի

ճակատին,Արաբացիք իրանց կատարյալ պարտությունը տեսնելով զի­

նադուլ խնդրեցին, Եվ որովհետև հայերը նույնպես հոգնել էին, ուստի անմիջապես կռիվը դադարեցրին և զինաթափ անելով ա րա ֊

— 4 2 9 -

քացիներին, քաղաքձ ու բերգե առան իրանց Հսկողության, աակ։Հաղթության լուբը հասավ հայոց բանակը և ուրախությամբ

լցրեց ամենքին, որովհետև Արտաշատու գրավումով ոչնչանում էր այն միակ ամրությունը, որ Դվինից զատ' կարոս Լր վտանգ սպառ- նալ հայոց հաջողությանը։

Հետևյալ առավոտ արքայական բանակը մոտեցավ Դվնո պարիսպ. ներին և Գևորգ սպարապետի, Վահրամ սեպուհի և Սյոլնաց, Մոկսւց ե Աղձնյաց իշխանների առաջնորդությամբ սկսավ յուր երկրորդ և հզորագույն հարձակումը է

Արևը դեռ նոր Էր Գեղա բարձունքը ոսկեզօծում և սակայն կռիվն սկսված Էր արդեն։

Նետաձիգ գնդերը իրանց նետերի տարափն Էին տեղում, բա­ղիստրավորները սվիններ Էին արձակում, պարսատիկներից կրակ Էին ցրվում, բաբանները ահավոր ռումբեր Էին նետում, իսկ խոյերն

ու Էշերը փորումյ խրամատում Էին պարիսպները։ Ինչ վերաբերում Է շարժական աշտարակներին, նրանք մարտնչում Էին բուրգերի ու մարտկոցների հետ' մի տեղ վանելով պահակախմբերը, մյուս տեղ շարժական կամուրջներ վարսելով, երրորդ տեղում բուրգի կողերը փլելով և այլնէ

Սսւստիէլ և աննահանջ հարձակումը մեծ վնասներ Էր պատճառում պաշարյալներին, կոտորում Էր զորքերը, հրդեհում Էր մերձակա շինությունները և խախտում, անպիտանացնում Էր ամրություն­ները։ Այսուամենայնիվ արաբացիք դիմադրում Էին քաջությամբ։

Նրանց նետաձիգներն ու սվինավորները փոխարինում Էին հայերին' սրանցից ստացված վնասը։ Ршдի այգ, նրանք այրեցին հայոց մի աշտարակը, անպիտանացրին մի քանի խոյեր և իրանց երկաթե կարթնրով ու ձողերով գլորեցին և կործանեցին բազմաթիվ սան­դուխտներ և վերելակներ։

Բայց և այնպես դիմադրության եռանդը քանի գնում ' նվազում Էր պաշարյալների մեջ, մանավանդ որ նրանք ստիպված Էին կռվել քաղաքի բոլոր շրջապատի հետ։ Մի քանի կետերում հայոց հարձա­կումն ու հասցրած տագնապը այն աստիճան սաստիկ Էին, ոբ արա­բացիք ստիպված Էին նահանջել գեպի ներքին պատնեշները, ար- ա-աքինլ> թողնելով բախաի կամքին, որոնց և Հայերն անմիջապես գբպվեցիե։ .

Բացի այգ, սպարապետի առաջնորդությամբ կռվող զորագունդը Հաջողել Էր քաղաքի երկաթյա դոներից մինը' բաբանից արձակված ՈԻւմբերով' ջախջախեի որից հետո զորականն սկսել Էր դռան ետին սրահակը փորեր Այնտեղ լցված խիճն ու ավազը դուրս հանելուց ետ, արդեն պիտի բացվեր քաղաքի մուտքր։ Թեպետ արաբացիք կարող Էին նրա աոաջ փայտի ու նավթի հրդեհ բորբոքել' ներս խու­ժողներին արգելելու համար, բայց դիմադրության այդ միջոցը երկար չէր տևիլ. հրդեհի նյութը վերջ ի վերջո կսպաոեր կամ հայոց հրշեջները կհանգցնեին նրան։

Բեշիրն այգ անդարմանելի վնասը տեսնելով' շտապեց իսկույն ոստիկանի ապարանքը և հայտնեց նրան, թե թշնամին կարող է շուտով ներս խուժել, ուստի խորհուրդ տվավ շտապել, ամրանալ միջնաբերդում և քանի հայերը չէին խանգարում իրանց, զորքերը հետզհետե փոխադրել այնտեղ։

Նսըր ամիրան, որ չէր մոռացել թագավորի այն պատգամը, թե «եթե ես Դվինը բռնությամբ գրավեմ, պետք է բոլորիդ սուր քաշել տամ», սաստիկ վախեցավ, երբ զորապետի խոսքերը չսեց։

— Միջնաբերդը մեզ չի պաշտպանիլ, քանի որ քաղաքի պա­րիսպներն ու պատնեշները չեն կարողանում պաչտպանել, — ասաց նա Բեշիրին. — եթե Արտաշատը գրաված չլինեին, այն ժամանակ գոնե կաբելի էր հուսալ միջնաբերդի վրա, որովհետև նրա գետնա­փորով կարող էինք ապաստանել Արտաշատին, եթե անխուսափե-

վտանգ հասներ մեզ, Փախստյան այդ ճանապարհը փակված լինելով' մեծ չարիք կհասնե մեզ, եթե ամրանանք միջնաբերդում, Դրանով նախ' մենք չենք կարող ապահովել մեզ, որովհետև հայերը կա՛մ վերջ ի վերջո բերդը կգրավեն, կա՛մ երկար պաշարումով սո­վամահ կանեն մեզ. երկրորդ' մենք այդ ընդդիմությամբ ավելի կը- գըրգռենք մեր թշնամու զայրույթը և նա, միջնաբերդը գրավերւց հետո, այլևս չի խնայի ո՛չ զորականին և ո՛չ մեր անձին։

— Ի"նչ անենք ուրեմն, վտանգը դոան մոտ է , — հարցրեց Բե-

շիրը,Ոստիկանը չպատասխանեց նրան, աչքերը գետնին հառած մտա­

ծում էր։— Ի՛նչ անենք, տեր իմ, սպասելու ժամանակ չ կ ա , — կրկնեց

զորապետը։— Գիտե՞ս ինչ...

- 431 -

-— Հրամայի' ր»— Քաղաքը մեր կամքով պիտի հանձնենք հայերինէ_ Ինչպե՜ս... հապա մեր այս քան կորուստն ու կոտորա ծ ը ,—~

բացական չեց Բեշիրը։— Ով որ խնայում Է մնացորդը, որքան Էլ այն աննշան լինի,

նա իմաստնաբար Է գործում, — նկատեց ամիրան լրբությամբ,հ թե մենք համաոինք, ավելի պիտի կորցնենք...

— Ո ։ րե'մն ...— Պիտի հանձնենք թագավորին յուր մայրաքաղաքը՝ մեր զորքն

ու անձը փրկելու համար։Բեշիրը գլուխը կախեց և լոեց ։Մի ժամից ետ քաղաքի մեծ գռան աշտարակի վրա վայրահակ

կախեցին մի կանաչ դրոշ, որ նշան Էր, թե պաշարյալները հաշտու­թյուն են առաջարկում, խնդրելով ընդ նմին հարձակումը դադարեց­

նել։Իսկ փ ոքր ֊ինչ հետո դռները բացվեց ան և երևացին Նսըրի պատ­

գամավորները, որոնք քաղաքի բանալիները բերում Էին հայոց ար-■ քային հանձնելու։

Իսկույն սպարապետը զինադադարի փողը հնչել տվավ ե կատաղի րնգհարումը կանգ առավ մի վայրկենում։

Արաբացոց պատգամավորները հասան արքայի վրանը և ոստի­կանի հաշտության պատգամը հաղորդելուց ետ' հանձնեցին թագա­վորին բերած բանալիները։

Հետևյալ առավոտ տեղի ունեցավ հայոց զորքերի հաղթական մուտքը դեպի Դվին։

Ամենից առաք ներս մտավ Գևորգ Մարզպետունին' Արարատ­յան գնդով, որ կրում Էր սպարապետական դրոշը և գրավեց քաղաքի կարևոր դիրքերը' անսպաս խլրտումներից ապահով լինելու համար, նրան հետևեցին դաշնակից իշխանները' յուրաքանչյուրը յուր զո­րախմբով և իշխանական դրոշով։ Ապա գալիս Էր Վահրամ սեպուհը, աոաէնորգելով հեծյալ գնդերին, Դրանց հետևում Էր արքայական հեծելախումբը' թագավորական դրոշակով, և ապա ինքը Աբաս թ ա ֊ գա վորը' շրջապատված յուր ազատագունդ թիկնապահներով։

Ա մենից հետ ո գ ա լի ս Է Գոռ ի շխ ա ն ը , քա ն ա կի վհՀՀ*ա 'պ ա հ գ ն գ ե -

թով , ո ր ո ն ք կ ր ո ւմ Էին Մ ա րզպ ետ ոձքա ն ՜ց Հ ա ն ղ ր # $ / ք ֊

----- 482 -

Քաղաքի կարևոր կետերը բռնելուց ետ, սպարապետի ա ռաշին գործն եղավ տեղեկանալ, թե որտե՜ղ Է գտնվում Սյունյաց Սահակ իշխանը։ Եվ երբ իմացավ, որ նա փակված Է միչնաբերգում, իսկույն մի զորախմբով դիմեց այնտեղ և մտնելով հինավուրց դղյակը, ուր մնում Էր իշխանը' և որին տակավին հսկում Էին արաբացի պահա­պաններ, հանեց նրան այնտեղից և պատվով ու շուքով բերավ ար-

քայի մոտ։քՒագավորը, տեսնելով հորաքեռորդուն ողչ և առողջ, ուրախա-

* ավ և փարելով իշխանին' ասացէ— Միայն ի պատիվ քո ազատության' ներում եմ ես ոստիկա­

նին, V'ո՛ղ ապրե նա յուր ապարանքում և վայելե մեր Դվնո բարիք­

ները։ ք ,Ապա Սյունյաց հարազատները հանդիպեցին միմյանց և ցնծու­

թյան արտասուքն աչքներին փարեցին իրար։ Նրանց ուրախության մասնակցեցին բոլոր իշխանները։

Այնուհետև թագավորը Գևորգ սպարապետի և բոլոր իշխաննե­րի ու զորքերի ուղեկցությամբ դիմեց ս. Գրիգորի տաճարը, գոհու­թյուն մատուցանելու աստծուն այն մեծ հաջողության համար, որ նա պարգևեց իրանց, Արքային դիմավորեց Դվնո հոգևորականու­

թյունը եկեղեցական շքեղ թափորով,Տաճարից դուրս գալուց ետ Աբաս թագավորը գնաց Տիկնունի

կոչված պալ ատը, որ թեպետ մյուս ապարանքների նման գրավա Էին արաբացիք, բայց սպարապետն շտապել, պատրաստել Էր տվել

ա ր ք ա յի րնակու թ յան Հա մա ր է

Հետևյալ օրն ազատեցին նաև կաթողիկոսարանը' հալածելով այդտեղից արաբական պաշտոնյաներին, Դրա հետ միասին խլե- ցին նաև մյուս արքայաշեն ապարանքներն ու աչքի ընկնող շինու­թյունները, որոնցից ամեն մինը գրաված ուներ մի ամիրա,

Երբ Գևորգ Մարզպետունին առաջին անգամ մտավ կաթողիկո­սարանի մեծ դահիճը, ուր առհասարակ դրված Էր չինում հայրա­պետական գահույքը, զգացվեց և արտասվեց,

- Ահա՛ վերջապես ազատեցինք և կաթողիկոսարանը, - բա­ռական չեց նա հուզված ձայնով, — բայց ո՞ւր Է կաթողիկոսը, ո ւր Է նրա գահույքը... ինչո՛ւ այդ մարդը չհամբերեց այնքան, որ աստու-

ծո աջը օգնության հասներ...— 43 3 -

28 Գեոոյ Մաո]պեւոու&ի

Նա ակնարկում էր հանգուցյալ Հովհաննես կաթողիկոսին, որ յուր թույլ և կամազուրկ բնավորության շնորհիվ պատճառ դարձավ կաթողիկոսական գահր դեպի հեռավոր Աղթամար փոխադրելու։

Այսուամենայնիվ ընդհանուր ուրախությունը մեծ էր, որովհետև մայրաքաղաքը վերք ի վերջո գրավվեցավ հայոց քաջերի ձեռքով։

С

ՏԱՍՆ ԵՎ ՀԻՆ Գ ՏԱՐՈԻՑ ՀԵՏՈ

Ղվնո առումից հետո' անցել էին տասն և հինդ երկար տարիներ։ Այդքան ժամանակի մեջ Արասը թագավորում էր խաղաղությամբ։ Հայաստանի ժողովուրդը մոռացել էր արդեն թշնամիների հարձա֊ կումը, հափշտակության, ավազակության և նման արհավիրների պ որլթյունը։ Շինականն ազատ արօրադրում ու սերմանում էր ար• տոյ, այգեպանը' դարմանում յուր որդերը, պարտիզպանը' յուր ծա- яերը, առանք երկյուղ կրելու, թ ե * ահա մի որևէ անակնկալ հարձա­կում կավերե, Հոլնչացնե յուր նեղության և քրտնանց արդյունքնե­րը* Այդպիսով խոպան դաշտերը, ոստաքանց այգիները, ոտնա­կոխ պարտեղները նորեն մշակվել, գեղազարդվել էին և լցվել բնու­թյան բազմազան բարիքներով։ Լիության եղջյուրը սփռել էր ամեն տեղ յսւր առատ պարգևները» Եվ որովհետև երկրի խաղաղությունը երկար ժամանակ չխանգարվեք, ուստի ոչ միայն հեռավոր կողմեր փախչողները վերադարձան, այլև ուրիշ տեղերից խաղաղակյաց ժո- ղովուրդներ' գունդագունդ Հայոց երկիրը գաղթեցին, որովհետև գյուղերը բազմամարդացան, քաղաքները բարգավաճեցին, ար­հեստները ծաղկե ցան և առևտուրը կենդանանալով' երկրի մեջ էլ ջահավոր շարժում ու կենդանություն ստեղծեց։

Եվ որովհետև երկրի խաղաղ դրությունից կախում ուներ նաև դպրության ու արվեստի բարգավաճումը, ուստի Հայաստանի այն վանքերը, որոնք խռովության օրերից արդեն ամայացել և շատերն էլ ավերվել էին, նորեն սկսան շենանալ և բարեկարգվիր Որովհետև այս ու այն կողմերը փախած ՛կամ տարագիր եղած առաջնորդները »ւ միաբանները նորեն դարձան դեպի իրենց Ոլխտերը, ավերված­ները նորոգեցին, քանդածները շինեցին, միաբնակից ներ Ժո-

ոոմեռին ու փութաջան աշխատությամբ սկսան այդ վանքեր,, մ „լսումն ու դպրռւթյունը ծաղկեցնել, եվ որովհետև Հայոց վանքերը Մեծին Ներսեսի և Ա. Սահակա օրերից սկսած' դպրություն տարա- ծելուց և ժողովրդի հոգևոր պետքերը հոգալուց զատ' պաշտոն ունե­ին նաև ակարները խնամելռլ, հիվանդները դ ա ր մ անելու, գա ա բները ժողովերւ և այլն, ուստի այդ վանքերից շատերում հիմնվեցին նա որբանոցներ, հիվանդանոցներ, հյուրանոցներ և ուրիշ կարևոր ա-

պաստա ր աններ էԱ,դ ր.ո,որ հասարակական հաստատություններին հովանավո­

րում Էր ինքԱ ԱԲաս թագավորք ոմանք, նպաստելով ա ր ր ա կ ա Հ գպնձարանից, ոմանց կախածներ նվիրեէով, ուրիշներին Հասույթ­

ներ սահմանելով, և այլն, և այլն։Ա ,,պ ի „ վ կ ա . թ ա ,..վ ,ր ի .ր Վ »1 եղա» Հ ա ն Հ էք ք -

- « Հ Ա * » - » . - я ‘ ‘ > * » ՛ ’. “ ՀՀ ' &Ո ա , .ս ,ա , Գ-վա-Ի ^ ա մ „ ա է . ,է < « * « > . -Р « * ■ + • " < * - ,ի . М е , ,ավաոի .Կ ա պ »ս »Հ ա ր Гէա,անի էր / ” 4 ՛ - .....1“">Ա վանականներով, ^ Г -Կձ ի վ ա ն „ , . - г նշանավոր եղավ г ч > " ք

ներր -I միայն կ կ ա կ '4,, աՈԱ №4 “ " ան" ւմ։Հ " ^դավա,, ի .Դպրեվանքը։, «ր անշուշտ համական դպ ր-ւթ րւ ր Գ Լ զ ա կ ա պ է . էաղկեցնելու Համար ն .ւ,ն անունն .ա ա ,ա վ, Գ ե „ *

, 4 4 - կ ա ւ ՚՚ր Ւ "<■ " А - 1 միորով ,ո ..է էր թ ե ' երկրի Ո , աիրո, ի ա զ ա զ ֊ւ թ ,* * 2‘ Ր М ’

աստիճան էր է,.դեկան , որձերով պարապետ եոա նո1,1' , ,կ Լ , „ ի ո ,ևոր.ւթ ,ա ն ա „ , , , ն „ էին' Խարրերդ գավառի .Մով1 ա 1 ” յ . - V . ^ ա ,ա ա ն ր „ Հ ա „ - Հ Ի .Տ ա ի ,ա ,է մ ր ^ Ր - ն , <ա,անի եղան իրեն, հ ա ր դ ա ր ն - , Հ ն ե - ոով, և վերջապես, Ռշտունյաց գավառի «Նարեկա վ ա նքը*, >»/> է1 կ ա վ Փիլիս^իայության և բ ա ն ^ ո ե ղ ծ ո ւ թ յ ա ն եջհայտնի

վարդապետներ, Ինչպես, օրինակ' Անանիա Ն ա ր ե կ ա ց ի ն ե ր ի դ ֊ րակեցոց հաղթահարիչյ, եղավ և աստվածային ողբերգակ րիդ Ր ք յ . / /,? ոո ր,ւր բանաստեղծական անզուգական հանճարով

Հ յ շ ձ . Հաըաենական , . , « < ֊

թ , , 1 ^ ր . Փ , ^ ն ր , .րի հ ե ր ո ւի . ա ղ .թ ,ս ր ր * - / » > « է * ” < "մրմնքացին Հայոց բարեպաշտները...

— 435 —

Եվ սակայն խաղաղության տարիների բերած անդորրությունը չթոլլացրեց թագավորի քաջազնական եռանդը։ Նա թեպետ մեծ ոլշա- դրություն դարձրեց երկրի ներքին բարեկարգության վրա, որի մեշ և գտնվում էր ժողովրդի իսկական երջանկությունը, այնուամենայնիվ բարձիթողի շարավ նաև արտաքին թշնամիներից քաջապես պաշտ- պանվելու միջոցներըւ ՈրովՀետև գիտեր, որ յուր երկիրը շրջապատ- ված է անկիրթ և բարբարոս դրացիներով, որոնք եթե ոչ այսօր, գուցե վաղը հարձակվեին յուր վրա, եթե իմանային, որ ինքը զուրկ է պաշտպանության միջոցներից։

Այս նպատակով Արքայական բանակը զորացնելու գործը իշխան Մարզպետունուն հանձնելով' ինքն զբաղվեցավ Արքայական գահի համար ապահովագույն մի կայան ընտրելու և արհեստի ամեն կատա­րելությամբ նրան ամրացնելու գործով։ Որովհետև Երազգավորսը զուրկ էր անհրաժեշտ ամրությունից, իսկ Ղվինն ընդարձակ դաշտի վրա լինելով' մեծ ուժ էր պահանջում պաշտպանվելու համար։

Եվ որովհետև Վանա անառիկ բերդի պատկերը չէր հեռանում թա­գավորի աչքի աոջևից, ուստի նա մտածում էր նույնպիսի մի ամրու­թյուն, եթե չգտնվի իսկ, ստեղծել յուր երկրռւմ, որպեսզի յուր նա­խորդների կրած նեղություններից ընդմիշտ ազատ մնա ինքը։

Այս դեպքում, իհարկե, նա խորհուրդ արավԴևորգ Մ արզպետու- նու հետ, որ ռազմագիտական փորձառության հետ միասին քաջածա­նոթ էր, մանավանդ, հայրենի երկրին և սա ամենից հարմար և բնա­կան ամրություններով օժտված տեղր' Վանանդ գավառի Կարս քա­ղաքը գտավ, որ նորա ասելով, կարող էր գահի համար ապահով ու զորավոր կայան դառնալ։

Այդ բերդաքաղաքը, հին ժամանակներում պատկանում էր քա­ջազգի Վանանդացոց նախահայրերին։ Բայց բուն սկզբնավորու­թյունն անհայտ էր մարդկանց և, հարկավ, վերաբերում էր անհիշա­տակ ժամանակներին։Նա բազմած էր ուղղակի Վանանդ գավառի սըր- տում, Կարոլց գետի վրա և օժտված էր բնական շատ մի ամրություն­ներով։

Արևմտյան և հյուսիսային կողմից նրան ա րմնկաձև պատում էր գետը, որ ուներ խոր հատակ և ժայռապատ ափունք, որոնք և քաջապես պաշտպանում էին նրանց այդ կողմից։ Ւսկ արևելյան և հարավային կողմից բարձրանում էին պարիսպներ և ժայռաշեն աշ­տարակներ , որոնք և կազմում էին այդ կողմի ամրությունները։

վում ՀՐ սրայս г Г1 .ոոաաաո աւհափաներով,

Ա դ ա ՝ " ‘ ֊

մաէ Հ Д - л *նախ և առաջ սկսավ միջնաբերդը զ ո ր ա ց ն ե լ , ըստ որ Ր

ամրությունները բավական՚ չԷր հ * ստեղծագործությամբ, նաԵվ այսպես չգոհանալ վ բ ն ո թ յ ^ Լ նաբերդի ^

ավելացրեց նրա վրա արվ աշտարակներով, իսկ բեբ՝պատեց հզոր պարիսպով ատ արևելյան անկյունումգի շուրջը քաջապես դիտելու համար, , Բ Ա ^ ^

կանգնեցրեց բարձր < « Հ * կանգնեցրեց քարաշեն պ ա տ ֊երկաթյա դռներով, Ի կ Ր 9 ն„ցներ զենքերի և պա-նեշներ, Ապա բերդի ներսու շի 9 „ա մ բա ր,

չարի համար, իսկ ^ ի ն ր կ վ ­երեք հարյուր քարակտուր սանդ թ Բ որ հաճախսարվում էր քաղաքի ատակ « նոլմ> ապահ„վվ„ւմ էր ընդմիշտ։ անձնատուր լինելու պատ ա ռ է ր Դ նելոլց հետ„ , թագավորն

Միջնաբերդի աԲ " Լ* Ո' * * նրա տըԱելյան և հարավային կող- սկսավ քաղաքն ա րաց լ աԼ„լսի աշտարակներով և դ ը ժ ֊մերը պատեց կրկին Ք Լ Լ կողմերից փորեց ա հ ա գ ի ն

մ ա ր ա մատույց պատնեշներ վ Պ հ,„լսիսը փակող

\ Ա „ ‘

կղզիացրեց։ Եվ / „ ' տ վ ա ծ էր թումբերով, բ լ ո ւ ր » ֊Արևմուտքից և Հյո սի ից 1Ո ա։ռ ամենի վրա հարմարավորբով և խորաձորերով, ուստի թագավոր մարտկոցներ և փոքրիկ,

դիրքեր ընտրերվ ՞ 2 զտեարազմի դեպքում պիտի ծա ոա ֊պ ա տ ն ե շ ա պ ա տ բերդ ր> Ր Ք հ Դն ե ո ։ Ա/Դ ԲՈ1ՈԲ տեղերը1 ի ն քաղաքին իբրևնա լցրեց զորքերով, պահակախմբերով և պ Բ

ու մեքենաներով, թագավորն սկսավ քաղաքը բա-

л е т ° * ՞ * - ՝ ^ м

միջնա ձողում գեղեցիկ դղյակ, որից հետո և Աթոոր Ь րագդավո ր ս ի ց

Փոխադրեց Կարս և վերջինս հո լակեց Արքայանիստ Ոստան։ Ապսւ սկսավ ղարդարել նրան նորանոր շինություններով, գեղեցիկ սարա­վույթներով, հասարակական ապաստարաններով, բաղնիքներով, ագուգաններով, նոր ուղիներով և կամարազարդ կամուրջներով։

Այս պատճառով Արքայական Ոստանը կարճ ժամանակի մեջ լցվեցավ բազմաթիվ ու բազմազան բնակիչներով, որոնք և հիմնեցին այգտեղ ազգի արհեստանոցներ, ոստանայնկության գործարաններ, ընդարձակ զինարաններ և անընդհատ երթևեկությամբ ու կենդանի տուրևառով Կարսը դարձրին բազմամբոխ և շահավաճառ քաղաքնե- րից մինը։

Հասավ 943 թվականը։ Այգ տարին բոլորում էր Արաս արքայի գահակալության տասնհինգերորդ տարեդարձը և սակայն դեռ նոր էր ավարտվում Կարսի գլխավոր շինություններից մինը, որի հիմքը դրվել էր 13 տարի առաջ։

Գա Սուրբ Աոաքելոց հոյակապ եկեղեցին էր, որ բարեպաշտ թագավորը հիմնարկեց 930 թվականին, իրր յուր գահակալության առթիվ աո Աստված ուղղած շնորհակալյաց առհավատչյա։ Նա գըտ- նըվում էր Միջնաբերդի ստորոտում, գեղադիր բարձրավանդակի վրա և կառուցված էր ժամանակակից ճարտարապետության կատա­րելությամբ,ւ Արտաքուստ նա հոյակապ էր, քանդակազարդ և ուներ բոլորշի ֊ութա նկյուն ձև։ Իսկ ներքուստ կերտված էր խաչաձև, բա­ժանված տասներկու երեսների վրա, որոնցից ամեն մինը կրում էր առաքելներից մինի պատկերը։ Սրածայր գմբեթը բարձրանում էր անսյուն կամարների վրա և յուր փայլուն խաչով հովանավորում էր թե' յուր շուրջք ապրող բարեպաշտ ժողովրդին և թե՛ հեռու, ժա յ­ռերի տակ շառաչող Կարուց գետին։

Որովհետև Ս. Աոաքելոց եկեղեցու ավարտման հես։ միաոին, ինչպես ասացինք, լրանում էր նաև Արքայի գահակալության տասն ե Հինգ ա մ յակը, և այգ բոլոր ժամանակ հայրենիքն ու ժողովուրդն ապրել էին խաղաղ երջանկության մեջ. ուստի Արաս թագավորը ցանկացավ այդ առթիվ շքեղ նավակատիք կատարել։

Այս նպատակով նա կարգագրեց' հրավեր ղրկել նաև կաթո դի- կոսին к ապա երկրի իշխաններին, նախարարազուններին, ադնը-

- . 4 * 8 -

ռ < Հ Լոո մհա ոա նութ յուեներին к նույնիսկ ԴՐ^ցԻ

ազատվեԼ այն երդման կապանքներից, որով 4 14

* Հ " " / Т . ' Х . - ‘ . « + М - « 4 հ » * ւ “ լ -Չնայելով որ հր ա ւր շ * „ „ հլ . 1 Հաւոենիքն արդնն վա-

* • ՛ ւ , ь < - ւ - » ւ г - ։ - - - ՝ * ■ւ՛"’* 6 в” ’ "‘™ 9Г ՝Նա խոստաց լ էր Լ յ, ր ընտանյաց գիրկը,և մինչև որ այդ չաներ, չպիաի Վ Ր Գ «

հ ւ սեէհաեան հա րկի աակէ չպիտի ոտք դ Ր V 4 աոռեն քախչախ-

Եվ այս ^ ատճա՚ 1Ով\ լնա1 եԼյ Վ\ " Ր դ ^ ի կ ^ ր Լ վ վ ե չ Էր հայերից, ևվ ե լ , ե տ Է ի ն չ ա շ վ ե լ , չ ” Հ ն 1 " * ’ Հ Լ մ ա ր ձ ա կ վ ո լ մ գ ա վ ա զ ա ն շ ա ր ժ ե լ

ա ր ա բ ա կ ա ն ի շ խ ա ն ո ւ թ յ ո Է լ չ „ „ „ յ հ ե տ և Դ վ ն ո ւ մ դ ե ռ ա ր ա -

Լ Ժողովրդի ? մ՚: ^ : ^ ձ Դ Հ ա ո Լ 4 Ь ^ Ь Ь ' п а բացի ամիրաներ էի ս > . ւ{, պատճառ չկար հալա-

րում էր ' ւԱ ի ա պ էո է - „ - ГԱ լ Կ Կ Ր Ի ' հ հ ՛* ' - Л „ ա Ո 4 1 . . * Ի № - Կ " “ » * <զաւրո^թէ ԳК " 1՛՛ “ “ “I Լ , Ա „ վ ա * լ< ա ,ո ,կէր ա ռրռգիր, ' < ь Л Ьш ժ Հ . Ո -թ Տ 6,и,.»™>з1Л М Л Հա,ա.աանի, Վ- Н Ч ՛ Г

է .ւ մ Н ոնթաՏքու>1 էա .ո պ ր ո ֊* է|-

թագավորի մոռ, * „ * Л « I™ *» Լ ք ի ժ ա ն „ < դ ն, / » ' « - * ■ * -

նք ա յազէրր И , , ! , կռթողիկոոի, ^ ш т Ь 1 ի ք - *մեջ ծնվել Էր ցա նկությո խ ԴԲ I ժամանակ կարո-

զանա թազվեէ Գաոնո ամրոցում, I

Ծերությունը շատ անգամ բերում է յուր հետ այնպիսի քնքուշ ցանկություններ, որոնք երիտասարդ զգացմունքների համար տղայական են թվում, բայց կյանքի դառնագոլյն փորձերից անց. նող և աշխարհի ունայնության իսկությունն ըմբռնող հոգիները հասկանում ու հարգում են այն ցանկությունները։

ԱյԴ ԷՐ պատճառը, որ երբ Աբաս թագավորն իմացավ, թե յուր սիրելի Սպարապետը ցանկանում է Արքայաշեն եկեղեցու Նավա- կատյաց տոնին երդման լուծումն առնել կաթողիկոսից, շտապեց օր առաք ղրկել Վեհափառին յուր հրավերը, որպեսզի դրանով հաճույք պատճառե Հայրենիքի բարերարին։

Հազիվ սկսել էին Սարսում նավակատյաց տոնի պատ րաստու֊ թյունները տեսնել, և ահա մի անակնկալ դեպք Արքայի և Սպա- րապետի մտադրությունը խանգարեց։

Տայոց իշխանը լուր տվավ նրանց, թ ե ' Ափխազաց Բեր թագա­վորը ծանր զորքով մտել է յուր նահանգը և այնտեղից էլ առաջանում է Գոլգարք։

Միջանկյալ պետք է ասել, որ Ափխազաց թագավորը' Աբաս Ար­քայի գահակալության օրերից արդեն' հեռացած էր Հայաստանի սահմաններից է Ո րովհետև երբ նա իմացավ, թե Հայոց Հյուսիսային ու հարավային իշխանությունները միացել են և ընդհ անուր ուժով Դվնո վրա են գալիս, ինքը, չնայելով, որ այդ ժամանակ Ց լի կ ֊Ա մ ֊ րամի հետ ունեցած դաշնագրության զորությամբ գրաված Էր հայոց աշխարհը և դեռ սպառնում Էր Գուգարքին, այսուամենայնիվ, վա­խենալով միացյալ զորության հետ ընդհարվելուց, յուր զորքերը հետզհետե Հայոց աշխարհից հանեց, Իսկ երբ Դվնո առման լուրը Հասավ իրան, նա դատարկեց այդ նահանգի նույնիսկ յուր и ահ ման- Ա ըի մոտ եղող բերդերը և զորքերն առնելով' քաշվեց Ափխազիաէ

քայց որովհետև Հայաստանի խաղաղությունը, ընդհանրապես, խաղաղություն Էր բերում նաև դրացի երկրներին, ուստի այդ հան­գամանքը, ջատ անգամ, ծառայում Էր ի վնաս Հայոց աշխարհին» նվ ահա թե ի՜նչ պատճառով։

Հայաստանը գտնվելով Միջին և Փոքբ֊Ասիայի, այլև Կովկասային երկրների մեջտեղում, հաճախ մի կողմից դեպի մյուսն արշավող ազգերի համար ծառայում Էր կամ իբրև կամուրջ և կամ իբր պ ա տ ֊ նեչ, Այնպես որ' հարավից դեպի հյուսիս, կամ արևելքից դեպի արև. մսսոք անցնել ուզող աշխարհակալները կամ հակառակորդ ազգերը,

— 4 4 0 —

. Л Ч , - » ! է * * - * " '-Ա ճում Էին, այն ժամանակ ազատորեն դիմո

, I. և եթե ոնռհակառակը, հա ղթվեմ Էին սրանցից,. м л ; к* Հա„ ‘ -Ч -

„Д , ժամանակ ա է ի է Ы. աավ „լմ էին «պառնա,ոզնիսկ Հայոց զոհաբերության գ վ, զ է րունակ-

չա րիքի,. « / « * ■ " М ‘ < ‘ ք ’ " < ’* ' ■ * Ի ՎԿ "

3նակ դրա համար ք 1 4 խաղաղությանընդհակառակը Հայոց շ որ իվ դնում հենց

. Д А * ' '<■ Խ Խ 3 ր №բարերար դրացու դեմ.

Այդպես Էլ արին Ափխազցիները։ Աղվաննեբը,Աբաս Արքայի գահակալության օրով, ի * * լ յ

Վ րա կք, ^ է ^ ե ^ Է Հ գ

Ի“ձ - Գ ձ Հ ՛ " X Iներքին բարեկարգություններով զբ ղվ թագավորը

հետզհետե զորացե1 էին, Տ " " նևՀ* * ‘ությոմւը, որի զո-

նորից հիշեց ՑլԻԿ ՜ ԱմՐ^ Ւ . ^ ա յ ^ ն նահանգները իրան պիաիըությամբ Հայաստա ի 1 Ր ժամանակ՝ մասամբ

անՏննին, Հա „ < -ՎաՀրամ < ‘ ձ Ւրան րավական զորեղ էրխենալով։ Ы * յ ժմ " ՐոՎՀետ ք * Բ . . . հին դաշնա գրու֊

թ ա ^ ի « . է : Կ ։Ւն ,րթյունը, Եվ չնայելով, որ Ցլիկ Ր ̂ 4րաված Էր, այսուամե-խազիայում նրան տված գավառ րը , Եվ հ ա ֊նայնիվ, ցանկացավ օգուտ * աԼ լ նահանգները բռնությամբվատացած լինելով թե Տայ Ոց երկիրը,խլել Հայերից, մեծ զորք ղվ շվարեց, որովհետև չէր

Աբաս թադավոըն այդ լ " լր ^ Նա գնահատում էր

կամենում ւՀ նավանդ, խնայում զորերի Կյանքր,

հ հ + տ “ “ ՜ " ’ * ■

ուստի հույս ուներ թ ե ' կարող է առանց պատերազմի' բանավոր հոր. դորներով համոզել և վերադարձնել նրան յուր երկիրը։

Այս պատճառով թագավորը խորհուրդ արավ Գևորգ Սպարապե- տի հետ, և ինքնագիր նամակ գրելով Բերին, հարցրեց նրան թ ե ' ինչո՞ւ համար է զորքով յուր երկիրը մտել։ «Եթե մի կարևոր պատճառ քեզ չի ստիպում իմ և քո երկրների խաղաղությունը վըր. գովել, ավելացնում էր թագավորը յուր նամակում, ապա ուրեմն

" Ր ես քո քեռայրն ե.մ և քրիստոնեա դրացիգ. հետևապես իմ բարեկամությունն ավելի շահ կարող է բերել քեզ, քան քո թշնա մու ֊ թյունը։ Մտածիր ուրեմն լրշությամբ, հեռացիր աշխարհակալ ցնորք- ներից և գիտցիր որ այն ազգը, որ ստիպեց քեզ լուռ մնալ տասնև֊ հինգ երկար տարիներ, կստիպե այժմ հավիտյան լռել, եթե չես կա­մենալ հոժարությամբ քո երկիրը վերադառնար։

Նամակը թագավորը հանձնեց Գոռ իշխանին, որպեսզի սա, Ափ- խաղաց թագավորից անհաջող պատասխան առնելու դեպքում, ուշի ուշով ծանոթանա նրա պատերազմական զորության հետ և այնպես վերադառնա Կարս։

Մինչև Գոռ իշխանի հսանիլն' Ափխազաց թագավորն հառաջա- ցել էր դեպի Գուգաբք և. ւ&ոևելով նրա Արտահան գավառը, բանակ էր դրել Կուր գետի աջ ափին, Արտահան բերդից դեպի հյուսիս։

Իշխանը հասնելով Ափխազաց բանակը, ներկայացավ թա գա վո ֊ բին։

Վերջինս էլ առաջվա նրբակազմ երիտասարդը չէր։ Նա պարար­տացել էր և մարմինը յուր բարձր հասակի համեմատ աճելով, տվել էր նրան մի նորեղ հսկայի կերպարանք։ Երիտասարդական դեմքը փոխվել էր առնականի, աղու աչքերը դարձել խստահայաց, իսկ քնքուշ, միշտ ժպտացող երեսը' ծածկվել հարուստ ընչացքով ու մորուքով, որոնք նրան դարձնում էին խիստ խոշորագեղ։

Բերը Գոռ իշխանին ընդունեց իր վրանում, բայց կարի սառնու­թյա մբ, և առնելով նրանից Հայոց թագավորի նամակը, տվավ յուր ղպրապետին' հրամայելով նրան կարդալ ի լուր Ափխազաց իշխան­ների։

Նամակի ընթերցանության ժամանակ, նա դեմքի վրա խաղաց­նում էր արհամարհական ժպիտ, իսկ երբեմն էլ հոնքերը պռստելով' պատրաստվում էր կարծես շանթ ու կ բակ թափելու։

-442-

Ь „ գպրապեռր <աոավ ф Пш,шЪЦ, "V «Я ""6 Ьн - н » л !“*!“ • * ' *

ր ո ւ թ ,ա մ ր , ո ե ր կ ի ր , վ ե ր ա դ ա ռ ն ա լ,, « Я_ Գնա՛ և ասա' քո թագավորին,-որոտ ա ց դեպի Գոռը, Որ

ե . կ ա րև որ ^ օ մ ա ր ո ւ մ ‘ |™ ‘ . / » № ‘ [ “ " ‘ “ " " ք .ր ւ ր ե ր կ ի ր մ ա ե լ, Ա , . , ա կ մ ի ա ,ն կ ա ո ե մ . որ ե . լո ե լ ե մ թ ե ա

Լ ր ո ւ Հո յա կ ա պ է կ ա ո ո ւ ,ե լ Կա րոում ե • ք ք

էրս, Ո»ման նպվակաաիրր կաաարել, « . « "Ր ե- 4 * 1 * ' “ Ո ՜ զ է , թ վրա , * * . . < М , — I ֊ * Փ * "С 1յ " ա Կ“ է““ նա ‘ պ Ւ„ ի համարձակի որևէ հանդես կատարել...

- Շատ բարի, Մեծազօր Թագավոր, մենք ուրեմն կընդառաչենք քեզ ավելի պաավով մեր մայրաքաղաքը աանելՈւ Համար, պա- ճասխանեց Գոռը հեգնությամբ և դուրս գ ա լ ո վ թագավորի վրա ից, ձողովեց իսկույն յուր մարդիկը և վերադարձավ Վա ա դ

Ա ր կ պ ա ն ա լ վ Ա ր , ա , թ ՝ » « < ա * " Ր Հ * <’1 " Л է * ֊

,„ վ/րի պա.ա.Ւ-կ. է*գ * 4 — ՚"!•< ։ " * —մանրամասնությունները։

Երբ թագավորը տեղեկացավ, նաև, Գոռ իշխանի տված պատաս­խանի մասին, ուրախությամբ րացականչեց.

- Կեցցե՛ս իմ քաջ, դու պատասխանել ես նրան այ պ " , Ի է ֊ պես որ վայել Է Հայոց արքայի պատգամավորին և ՀՕղ պաք պետի որդուն, Մենք ուրեմն կդիմավորենք այդ գոռոզ ԲաԳ Վ ^ ! և եթե Աստված հաջողե, կսովոբեցնենք նրան Հայոց եկեղեցին

վոաո ծեսով օծելու եղանակը,

Լ ն ո ւ Հ ե ա Լ թ ա գ ա վ ո ր ր < - , - * * . Էր ճա նա պ ա րհվել շո ւտ ո վ դեպ ի Գ ո ւգա ր ք թ ’"1 1 1ա ա 1

•անաւ մինչև Վանանդ,, ա ն ո ւ ն ի ի Հ ա Կ . որ մ ի ն լ

է և ռ ա զմ ա կ ա ն կ ր թ ո ւ թ ր ւ ն ո ա ա ի , էր ի ր ե ն ի , ե ր կ ր ո ր „ “ »

Լ ի ն . ե ր ր ո ր դ ' 4 ա < ր ա մ « ե պ ո ւ դ ն , ո ր Հ . լէ ր « - Л * * « - * 1 — 449 -

9 պարապետի համհարզը լինելուց, թեպեա տարիքով պակաս լէը նրանից, իսկ չորրորդին առաջնորդ եղավ ինքը,

Աբաս թաղավորը չկամենալով միայնակ թողնել Սպարապետին ինքը ևս միացավ նրա հետ' յուր Ոստանիկ զորախմբով,

Սակայն Ափխազաց թագավորը, չնայելով յուր սպառնական պա- տասխանին և ունեցած զորությանը, մի քայլ անգամ չէր առաջա. ցել դեպի հարավ։

Նա դեռ բանակված էր Արտահանում, Եվ որովհետև իմացել էր, որ Հայոց զորքերը ժողովվում են Վանանդ, ուստի չէր վստահանում նույնիսկ Կուրն անցնել, որպեսզի հանկարծ ընդդիմության չհան­դիպի, Նա սպասում էր դեռ տեսնել հակառակորդին, ծանոթանալ նրա զորության հետ և այնուհետև միայն յուր զորքերի շարժման եղանակը որոշել։

Մի քանի օրից հետո Հայոց բանակը մտավ Արտահան և սկսավ առաջանալ դեպի հյուսիս և հասնելով Ափխազաց դնդերին, բանակ գրավ նրանց հանդեպ, Կուր գետի ձախ ափին։

Գևորգ Սպարապետը թեպետ ծեր էր և Արքունիքում վարած խա- ղաղ կյանքի օրերում'' զգում էր իրան ուժազուրկ, սակայն թշնամի Ափխազների բանակը տեսնելուն պես, կարծես նորեն երիտասար­դացավ, նոր ոգի ու եռանդ ստացավ։ Մի քանի ժամ հանգիստ առնե­լուց և զորքին էլ հանգիստ տալուց հետո, նա աշտանակեց յուր նը- ժույգը և ոտի հանելով զորքը, սկսավ նրա կազմվածը կարգավորելէ Որովհետև կասկածում Էր թե գուցե Ափխազցիք անակնկալ հարձա­կում անեն իրանց վրա, հուսալով թե այդպիսով կշփոթեն Հայոց հոգնած բանակը։

Այն մարդը, որ վերջին ժամանակները' միայն երդումից ազատ­վելու և Գառնո մեջ թաղվելու վրա Էր մտածում, հանկարծ մոռացավ ամեն բան, երբ հայրենիքի տոհմական թշմանռւ բանակը տեսավէ նրան թվում Էր թ ե ' մահմեդական հագարացիներից ավելի գարշե­լի են քրիստոնյա դրացիները, որոնք ագահության և անարդ շահա­սիրության պատճառով' չէին խղճահարվում խաղաղակյաց մի Ժողովրդի, կրոնակից մի դրացու անդորրությունը խանգարել, Որոնք գալիս էին ավեր ու ապականություն սփռելու մի ազգի մեջ, որ յուր բյուրավոր նահատակների արյամբ գնել էր Արևելյան եկե­ղեցու փրկությունը և որի որղվոց անձնվիրությանն էին պարտա­կան դրանք իրանց երկբների խաղաղությունը,

- 444 —

Վ ո ե ժ խ ն դ ր ո ւ թ յ ա ն ոգին ծնունդ առավ ա յդ ծերունու մեջ և նա

ինքն իրեն երդվեց. « Կա ՛մ մեռնել ա յդտ եղ, կ ա ՛մ վերջնականապես

ջա խջախել ա յս հինավուրց թ շ ն ա մ ո ւն ...» ,

Եվ նա իզուր չէր ա յդ երդումը երդվում , նա զ գո ւմ էր ա յդ վ ա յր -

կենին, որ նա ա յժ մ էլ կարող է ա յնպես սուր շա րժել Ին ւ Հ ° աշ Հ կա մ նիզակով շա մփ րել նույնքա ն շեշտակի, որքա յուր, ր ս ն հա սա կում, Եվ իրա վ, ա յն միջոցին, որ նա կրակոտ նժույգի վր 1 . ւ ք Ш . ու ձախ և հրամաններ տալիս զորքին,է . . . » ւմ < . մի լ իտ ռա ա րդ, Սպիաակ մա-է . կա ,ա ա ռ էր Ա - ք > « * -

М ձ - 7 * “ * - * Դ Հ ՛

Երր Ьш կ ա մ ա ն էր ա ա լ ի V " » - ‘ 7 Ы ‘ Ъ[ Г / ‘ У ш Т » П ш - հն>աես տասնյակ տարիներ առաջ, իսկ զորակա ա յդ յ Ի

„ г „ է^ ս Ր ։Աոաջին օրը ևեթ պ Ր Պ . , - նչ եղէենակով սկսեն

թագավորի մոտ խորհուրդ ա նե^ւ, թե ե րբ Ի չ ղ

պատերազմը, փ„րձառուն, խորհուրդՄարզպետունի իշխանը, իբրև ասօսրց գ I

ավ ավ < ձ ա Կ' . մ ա ս , « Կ մ ի ^ Փ , հ Կ է . * » “ ■ < "

' “" “Հ , ^ է ь е ш <ա մա Ր, ֊ա ^ մ է,,а I ռե մենо ռեռ հոգնած ենք, և, հետևապես, խույս

թ ե լո ւ և թ ե քիչ կոր , ենք մեր հ ո գ ն ա ծ բանակը Կուրթագավորը, ֊բ ա ս Ի Է 4 - պատրաստություն չունինք,գետ ից ա ն ց կ ա ց ն ե լ , քա նի որ դրա համ Ր 4 Ր ա Ա

- Ա յս տ ե ղ Կուր գետը խ ո ր ո ւթ յո ւն չ ւ ն ի ,, 4 ՞ *

Մարզպետունին, ֊ո ր ո վ հ ե տ և սա աոաջին Վ ^ Է> ՛ Է * կկ Հ Հ 1 լեռն եր ի ց ։ Ա յր ո ղ ն հեշտ ութ յա մբ կարող Է անց լ,

հետևակները ափից միա յն պիտի օդ ̂ _ հարցրեց թա գավորը *_ Ո ՜վ պիտի առաջնորգե ա յրուձին, րցր Ց

__ 4 4 5 —

- Ես և Վահրամ սեպուհը, իսկ Արքայորդին և Գոռը կգործեն Արքայի հրամանատարության ներքո, ֊ պատասխանեց Սպարա. պետը։

Թադավոըը հարդեով իշխանի առաջարկությունը, համաձայ- նըվեցավ նրա հետ, միայն պայմանով, որ հարձակումն անեն ո 'լ թե գիշերը, աԱ լուսաբացին, որպեսզի հետևակների աշխատությունը ևս, որ նետաձգություն պիտի լիներ, օդուտ բերե հեծյալներին.

Առավոտյան պահուն, երր արուսյակը նոր էր բարձրանում երկ- նաևամարի վրա, իսկ լուսո ելքը դեռ որոշ չէր երևում, Հայոց բա- նակբ ոչ միայն ոտքի վրա էր, այլ պատրաստվել էր հարձակումն ս!լսելոկ

Արքայորդին ու Գոռը իրենց հատուկ գնդերը կանգնեցրել էին Կուր գետի ուղղությա մբ բանակատեղից մի ասպարեզ հեռու, այն* ղ Օ , որ գտնվում էին Ափխազցիների հանդեպ և այդ կողմից էլ սպա- ԱՈկմ էին Սպարապետի կողմից տրվելիք նշանին{

Իսկ Գևորգ Մարզպետունին վերցնելով յուր հետ հեծելազորը, անցել էր Կուրի հանդիպակաց ափըէ Եվ որպեսզի յուր անցքը Ափ. խազցիներից չնշմարվի, նա հեռացել Էր բանակից մի քանի փարսախ և շրշան անելովս գետն անցեր

երբ Արևելքն սկսավ շառադունել, Սպարապետը հրամայեց զոր. քին՝ արագացնել յուր ընթացքը։

Այդ ժամանակ Ափխազաց բանակում հանգստություն Էր տիրում։ Թագավորն ու իշխանները դեռ քնած Էին, իսկ զ ո ր ք ի մեծ մասը կա ններուք փակված։ Երբ լույսը բացվեցավ այնքան, որ կարելի Էր գետի մյուս ափը նշմարել, պահակները տեսան, որ հայոց գ ն դ ե ֊ բը շարեշար կանգնած են իրանց հանդեպ, Այս մասին նրանք տեղե­կացրին գնդապետներին, որից և իսկույն խլրտում ընկավ Ափխազ. ցիների մեր Վերջիններս, արդարև, մտադիր Էին այդ օրն ևեթ իրենց հարձակումն սկսել, բայց այդքան վաղ կռվելու վրա նրանք չէին մտա­ծեր Զորապետը երկյուղ կրելով դարանակալ հարձակումից, հրամա- յեց զորքին զենքի դիմել իսկույնI

Բայց նրանք դեռ այդ պատրաստության մեջ էին, երբ Հայոց հեծելազորը, ինչպես հանկարծահաս մի փոթորիկ, որոտաձայն աղա­ղակով ընկավ նրանց վրաէ

Ափխազցիք շփոթվելով դուրս թափվեցան վրաններից, խառնը* & 9 ան իրար և աշխատում Էին ճակատ կազմեր բայց իզուր. Նրան,

- 4 4 6 - ,

ւ Ь էհն. ոմանք կիսամերկ և քչերը միայն զի-ցից շատերը դ ո ա զ խմբվում Էր, իսկ մյ*Ա>էնավառյալ։ Բացի այգ, Գ Է թ սաստկությամբ' թույլցրվում, ըստ որ ^ Վ^ հայյնողիշխ անների և մա­ր ա լո վ , որ նր ք ի ^ ^ խրախույսը ոգի տվին մի փոՀր

Ն1 Վէ Դ փ ա կ ա ն ի ն և նրանք կարգի գալով' ճակատ կա զմեցի, շփոթված զ ր 4 Ր խմբեր, որոնք միացան աոաջին֊

« ы » - - « « “ л ‘

բաց դաշտի վրա> բ թագավորը շրջապատված հքՎ ֊

թագավորի ձայնից Կ կր ի ափը> „ր .

Բայցպեսզի իրանց նետա իգ Ր նետերը տեղալ և այն' այն-կ ե ն ի ն էլ հայ հետևակ Ր Ը սԿսյ . կ ն մ ն ա ց ի ն շվարաՏ։ Նրանքպես սաստիկ, որ Ա№ ա™ Իք Ի . ն նետաձիգների դեմ պաշտ-

5 5 X 3 ^ 1 5 & Հ -

խազցիք տեսան որ չպիտի Կ Ր Լ հարձակման, ուստի ձգե-

Հ Հ Ի ' № ! Ա ™ ս » * 4ցին ճակատը և սկսա փախչ ետ դարձնել զորականին,եորապետի խրախույսը այլևս Ր Я1

հրին հալածում էր ^ " Լ ^ Լ Հ ^ և ի ք , , Այդ տեսնելով մյուս Հայերն աղաղակելով ը կ Ր ծանծաղուտը, որի ք»4 !է

ափի հետևակները, ՏՒ ^ . . ն իրանք ևս հալածելնվազ Կ , ե ֊ հանդիպակաց ափը ելնելով ,կո ԻՐ

փախչողներին, ն հ ե ռ ո լյւ .ե,ուո և նրա գնդերը յք ի ր ՞^ ա ն ա ™ -

՜ " 4' ’

Նույն օրը Սպարապետը սուրհանդակ ղրկեց Սյունիք, որպեսզի այս հաղթության լուրը Սիսական իշխաններին հաղորդեյով' միև- նույն ժամանակ հայտնե նրանց' զորքերն իզուր տեղը չհանել Սյու- նիքից։ Բայց սուրհանդակն այդ զորքերին հանդիպեց ճանապարհի վրա, հենց Արտահանի սահմանի մոտ, Սահակ ե Բարդեն իշխաննե­րը, որոնք իրանց երախտապարտ Էին համարում Աբաս թագավորին, ցանկացան ներկայանալ նրան և անձամբ շնորհավորել յուր հաղթու­թյունը է

Ա յդ պատճառով նրա նք առաջացան դեպի Ա րտահան' իրա նց հետ բերելով նաև իրա նց զո րքե րը ։

Արքայական բանակը, որն արդեն ուրախության մեշ Էր, Սիսա֊ կան իշխանների և նրանց գնդերի գալստյամբ ավելի ուրախացավ։ Երկու օր շարունակ տոն Էին կատարում նրանք, խրախճություններ Էին անում և իրանք իրանց տվել Էին զվարճության, չկասկածեչով բնավ թե Ափխազցիք կարող են վերադառնալ կամ անակնկալ հար­ձակումն անել իրանց վրա։

Բայց հենց առավոտյան միևնույն պահուն, որ հայերը հարձակ­վել Էին իրանց հակառակորդների վրա, հասան Ափխազցիք։

Բեր թագավորը, որ չէր կարողացել տանել յուր պարտության անարգանքը, նորեն համախմբել էր զորքը, գեղեցկապես զինավա- ռել նրան և բերել հաղթողների դեմ։ Գիշերանց Կուր գետն անցնե­լով' նրանք մոտեցան հայերին հենց առավոտյան աղոթքի ժամա­նակ, Եվ եթե լռությամբ հարձակվեին նրանց վրա ' մեծ կոտորած պիտի անեին։ Բայց Ափխազաց թագավորը կամենալով սարսափա- հար անել թշնամուն, հրամայեց հարձակվել' փողեր հնչեցնելով,

Այդ անակնկալ ձայները, արդարև, թունդ հանեցին հայ զորաց սրտերը, որովհետև անպատրաստ էին. բայց միևնույն ժամանակ զգուշացրին նրանց' չելնել վրաններից առանց զենքերի։

Զորավարները, սակայն, դուրս վազեցին մի ակնթարթում և պահակախմբերի գլուխն անցնելով' դիմեցին դեպի պատնիշապա­տը' թշնամու առաշն առնելու համար։ Իսկ սպարապետը իր նժույգն աշտանակելով' սլացավ դեպի հեծելազորը, հետևակախմբերը և առանց շփոթվելու' սկսավ կարգի բերել նրանց, խրախուսել խուճա­պող զորականին և արգելել խռնվողների շփոթությունը,

Մինչ այս, մինչ այն, ափխազցիները բանակատեղը փակեցին և բարձրագոչ աղաղակով սկսան զեռալ այս ու այն կողմը, Նրանց մի

- 4 4 8 -

մասր եէավ ցցապատ պատնեշների վբա ե սկսավ այդտեղից վանկէահակնեբին9 իսկ մ յ ո ւ ս ը ' շըշապատեց վրանների հրապարակը,

Հայերը թեպետ արդեն զինավառ' բա յց փակված էին ք ա մ ի ­ներով. այնուամենայնիվ Սպարապետի խրախույսը առաջ մղեց նը- րանց և մի քանի կետերի վբա սկսավ կատաղի դիմամարտ, ցիները մտածեչ էին զինաթափ ա նկ հայերին, և հենց այդ պատճա. ռով աշխատում էին շարունակ ետ մղել նրանց դեպի վրանները, Հայերը, ընդհակառակը, շանք էին անում Ափխազաց ԳնԴեՈ “ ղ- քելու։ Այս պատճառով ընդհարումը գնալով սաստկացավ և երկու կողմերն սկսան կռվել սաստկությամբ, առանց մինը մյուսին միքաււ տեղի տալու։

Արաս թագավորը, որ վստահ էր Սպարապետի փորձառության մրա և րոպե առ րոպե սպասում էր թե' պիաի հաշողենա թշնամա քղթա ն պատռելՈլ որ հետզհետե զորանում են իսկ հա յեր,, ընդ ա- կառակն, ետ մղվում դեպի վրանները, շտապեց, զրահն ու զենքերը \ագավ, ամեհի նժույգն աշտանակեց և փայլուն սուրը մերկանա­լով' դիմեց դեպի թշնամին.

_ օ՜ն հառա՜շ, քա շեր ս ,- որոտաց նա, և Արքայի ձայնը ղնցեց հայերին, Մարտիկները տեսնելով որ թագավորը ինքը աշակ- ոում է իրանց, կռվելով հասարակ զորականի շարքում նոր ոգի Լռան և ուժգին թափով ընկան թշնամիների վրա, Թագավորի սուրը Ննա պ ա րհ բացավ նրանց համար և Ափխազաց քաշերը ետ մղվե-ոան մի վայրկյան։

Բայս որովհետև ընդհարումը կենտրոնացած էր բանակատեղում, ուր հա,երը շարժվելու ազատություն չունեին, ուստի հույս էլ չ ը ֊ կար, թե նրանք կարող են դուրս վանել թշնամուն, Բայց մի հան-գ ա մ ա ն ք հ ա շ ո զ ե ց ն ր ա ն ց գ ո ր ծ ը ,

1Յ ճ ^ ‘ ■—

յ ո 3 Ч Ղ Р г й й ւ և ո է ս մ ո ն ռ ա ո ձ ա կ դ ա շ տ ո ւ մ և Հ ե տ զ հ ե տ ե

էու0ւամբ որովհետև յուրաքանչյուր կողմից կռվում Էր Ի ՞ ք Հ * ! իսկ նրանց հետևում Է ի ն ̂ զ ո ր ա վ ա ր ն ե ր , որոնք շարունակ

29 ԳԱոոյ Մարզպետունի

դոչելով „լ խրախուսելով’ իրանք էլ կովի դաշտում պտրում էին Հակառակորդները։

Բայց ուժգին ընդհարումը մեծ կոտորած պիտի աներ և հաղթու- թյուն ը երկար անորոշ պիտի մնար, եթե Հայոց Սպարապետը' յ„լի զորքի ճակատագիրը որոշելու համար, հին պարթևական հնարագի­տության չդիմեր, նա հրամայեց Գոռին և Արքայորդուն փախուստ տալ նրանց նետաձիգ գնդերով և հրապոլրել ափխազցիներին իրենց Հետևելու։

Գոռն ու Արքայորդին հնչեցնել տվին փախուստի պայմանական փողը և հայոց նետաձիգ գնդերն սկսան արագությամբ փախչել,

Ափխազաց հեծելազորը հաղթական աղաղակով ընկավ նրանց ետևից և բուն բանակից բաժանվելով' սկսավ հալածել փ ա խ ,ձ Հայերին։ 1 Լ լ

Այն ժամանակ կռվող Հայերն ընկան մնացորդ ափխազցիների վրա և ուժգին թափով ետ մղեցին նրանց դեպի Կուրի ափը,

Իսկ փախչող հայ գնդերը երբ տեսան, թե հետամուտներին բա. «անել են բանակից և բավական հեռացել, ետ դարձան մի ակնթա/է֊ թուս և սկսան նետերի տարափ տեղալ նրանց վրա,НАДй / " и и РЛ ‘ ^ Րինէ վարժված Էին Հայերը, շվարեցրին Ափխազցիներին, նրանք տեսան, որ չարաչար խաբվել են, Եվ որոմ. հետև ոչ նետերի գեմ կարող Էին գնայ և ոչ Էլ նորեն իրենց բանակո դառնալ, ըստ որում հայերը փակել Էին ճանապարհը, այգ պ ա ձ ճառով ազատության միակ ելքը փախուստի մեջ գտան,

Միևնույն ձևով սկսան վերջոտնել նաև գետափում կռվողներ/է կամենալով իրենց ուժերը ժողովել մյուս ափի վրա. Այդ պատճառ4վ նրանք ճակատր ձգելով գունդագունդ դեպի գետը խուժեցին, Բա յ} Հայերը նրանց միջոց չտվին փախչելու,

Շարունակելով իրանց ջարդլւ, նրանք հետամուտ եղան Ափխազ. ներին' նույնիսկ մինչև գետի ալիքները և սրից ազատվածներին սկը. սան խեղգե/ ջրերի մեջ, Գետափր դիակներով ծածկվեցավ, իսկ 4ուրի ջուրր արյան գույն առավ։

Բեր թագավորը, որ դեռ մի խումբ քաջերի գլուխ անցած կռվում Էր կատաղությամբ, տեսնելով յուր զորքի տկարանալն ու վերջոտ. նելը, ինքր ևս որոշեց փախուստ տալ ճակատից, որովհետև համա, ռելն այլևս անօգուտ Էր. բա յց նրան շրջապատեց Վահրամ սեպուհի գունդը։

Տեսնելով սպառնացող վտանգը, Բերը մռնչաց ինչպես առյուծ ե ահագին սուրը տատանելով' սկսավ հարվածել աջ ու ձախ և ճա նա ֊ պարհ բանալ յուր համար, նրան հետևեցին յուր հուժկու թիկնսւ. պահները, Բայց շրջապատողներր Վանանդացիք Էին, հսկայակերպ ու կատաղի, իսկ նրանց հրամայողը' Վահրամ սեպոՀը, ա,դ պատ. ճառով Բերը հառաջել չկարողացավ։

Սկսավ կատաղի դիմամարտ, Սրերր փայլում ե հարվածում Էին,֊ 4 5 0 _

ն ի զ ա կ ն ե ր ը ճոճում ու շամփրում, ընկած քաջերին Հաջորդում Էինքառագույնները. և սակայն Ափխազաց թագավորը դեռ կանգուն Էր իբրև քարաժայռ, Փոքր մի ևս և նա պիտի պատռեր վանան դա ցինե­րի շղթան... Բայց հենց այդ միջոցին որոտընդոստ թափով վրա իջավ Վահրամ Սեպուհի լախտը և հսկա թագավորին ամեհի ձիումոաւիո Գ!որեց գետինէ ,

Բերը նորից վեր թռավ, փորձ փորձեց յուր նժույգն աշտանակել,բայց շրջապատող քաջերը բռնեցին նրան, կապտեցի ա ավոր ս" լՐԸԱ քաշ արին իրան դեպի վրանափակը, Նրա բախտին հանդիպեցինԼաև նրա թիկնապահները։

Թագավորի գերվիլն իբրև շանթ հարվաձեց մնացորդ ափխազ.սիներին, Առանց այլև հապաղև^ւ կամ դիմադրել փորձելու, ձգե­ցին նրանք կռվի ճ ա կ ա տ ը և ցրվեցան աջ ու ձախ, աշխատելով մի վայրկյան առաջ ազատել իրանց կյանքը վյրեժխնդիր թշնամու սրից,

Այսուամենայնիվ հայերը հալածեցին փախչողներին և նրանցից շատերին անխնա կոտորեցին, ըստ որում հավատում Էին թե որ­քան քիչ լինի թշնամիների թիվը, այնքան ավելի հանգիստ կլինի Հայրենիքը, ապա վերադառնալով ճակատի տեղը, նրանք ժողովե, ցին րնկածների կողոպուտը և ուրախ սրտով դեպի բանակատեղը դարձան։

Թ

ՎԵՐՋԻՆ ԹՇՆԱՍ՚ՈԻ ՎՍ.1«Ճ№ՆԸՀետևյալ առավոտ թագավորը զորահանդես ա ր ա վ իմանալու հա­

մար թե' ի՞նչ գնով Է ձեռք բերել յուր մեծ հաղթությունը, որի պսակն Էր թշնամի թագավորի ձերբակալումը, Եվ նա տխրությամբ տեսավ, որ մի քանի ժամվա համառ ու կատաղի ընդհարումը կորզել է իրանից մոտ հինգ հարյուր զինվոր։

Եվ թեպետ թշնամու կորուստր քառապատիկ ավելի Էր, բայց նա դրանով լմխիթարվեցավ, որովհետև ուրիշի զյանը չէր կարող

յ„լր բերել յոլր առաջ Ափխազաց թագավորին, որիպահպանության հսկում էին վանանդացիները,Պ Արքայական վրանի շուրջը գտնվող ընդարձակ դաշտի վրա շա. ր ե շ ա ր կանգնած էին Հայոց զորքերը, որոնց թիվը հա,.նում ԷՐ / Ի ք ա ն ի հազարի, Վրանի աջ կողմը բռնեյ էին Դրանիկները իսկ ձախը Աոատաց գունդը, Դրանց հետևում էին Սեպուհ կոչվածները, ապաԱ ր ա ր ա տ յ ա ն , Բաոեն յան, Սիսական, Ուտիացի, է տ Կ Ի և ‘41ոե„ո ոոոնոհЦ հետևակները' առաջին, իսկ հեծյալները վերջին

է< : : 7կանգնած էր յուր գնդապետը զրահազգեստ և տոնական զեն ու զար.

դով,- 451 -

Արքային, որ կանգնած էր վրանի առաք, շրջապաաել էին Սպարա­պետը, Արքայորդին, Վահրամ Սեպուհը, Սյունյաց իշխանները և Ոս­տանիկ թիկնապահները, Դրանք բոլորն սպասում էին գերի թա գա ֊ *1որինէ որի Հետ պիտի խոսեր արքան։

Եվ ահա բանակի վերջում երևաց Գոո իշխանը, որ նժույգի վրա նստած և սուսերամերկ առաջնորդում էր շղթայակապ թագավորին, նրա հետ էին նաև յուր իշխանները, իսկ դրանց բոլորին շրջապաաել էին նիզակավոր Վանանդացիք,

Գերի թագավորին անցկացրին զորքերի երկար շարքերից ե բերին կանգնեցրին Արքայի առաջ։

Ողջո ւյն քեզ, Ափխազաց դյուցազն,— խոսեց Աբասր իւա. ղազ ձայնով։

Ողջո ւյն, քեռայր,— պատասխանեց Բերը, հպարտ նայ­վածքով։

— Քեռա ՞յր... մի՜թե այդ անունն ես տալիս ինձ,— հարցրեո թագավորը։

— Այո' է— Բայց քեզ հետ խոսում Է քեզ հաղթող թագավորր...

< Г ՜ Բ ժառանԳ"փյան հափշտակիչն Է, և ուրիշ ո չի ն չ,- ընդՀատեց Թերը Հանդգնորեն։

Կարծում Էի թե քո մեջ կգտնեմ մի ընկճված հոգի և զղջացողս ի ր տ , ֊ նկատեց թագավորը ծանրությամբ---կարծում Էի թե՝ պ ի ֊տի խոնարհիս և ներում խնդրես այն չարյաց համար, որ հասոլցիր ինձ և այն վնասուն, որ պատճառեցիր թե' քո բանակին և թե' իմ զորքին, անիրավաբար և անխղճորեն կոտորել տալով հազարավոր հոգիք, որոնցից մինի1 գեթ մի անդամը՝ դու ստեղծելու կարողու­թյուն չոլնիս... բա յց դու տակավին անզեղջ ես և անդարձ և խոսում ես ինձ հետ նույն հանդուգն լեզվով, որով խոսել Էիր իմ պատգա­մավորի հետ, Արդյոք ձանձրացե՞լ ես կյանքից և մա՞հ ես պտրում, թե ում հետ խո սիլդ ես անգիտանում։

— Կյանքից չէր կարող ձանձրանալ Ափխազիո թագավորր, որ իշխում էր ընդարձակ երկրների վրա ,որ ուներ հարստություն, փա­ռավոր ապարանքներ և գեղանի հարճեր... այղ պիտի գիտենա իմ քեռայրը։ Իսկ թե ո՞ւմ հետ եմ խոսում, այդ էլ չեմ անգիտանում» Դու Հայոց Արքան ես, ա յո', ե հաղթել ես Ափխազներին ու գերկ նրանց քաջ թագավորին, այդ մեծ փառք է քեզ համար, խոստովա­նում եմ, բա յց ես այդ փառքը չեմ կրկնապատկիլ քո առաջ խոնար­հելով և ներումն հայցելով, Շղթաները թող իմ ոտքերը կ ապենէ բա յց իմ սեգ հոգին նվաճել չեն կարող, Ես քո թշնամիդ Էչ կմր- նամ. մի կարծիր թե անհաջողությունր կստիպե ինձ երբևիցե իմ Գլռւխր խոնարհելու,

— Եթե այդպես է, ես ուրեմն կվարվեմ քեզ հետ ինչպես իմ թըշ- նամ ու և ոչ աներձագի հետ. հպարտ եղիր այսոլհետև, որքան կարոզ

- 4 5 2 -

ես, բա յց դիացիր որ, այգ հպարտությունը չի պակասեցնիլ քո ջղթաՀ ներիд և ոչ մի օղակ և ոչ էլ իմ հարգանքը կավելացնե դեպի քեղ հոոև դեպի ազատասեր մի թագավոր, ըստ որում ազատ հոգին չի բռնանալ ընկերոջ ազատության վրա, Բայց դու ոչ միայ\ն այդ ձըգ-տ ո ւ մ ն ունեցար, ոչ միայն իմ գավառները Հափշտակեցիր և իմ ժո­ղովրդի ազատությունը բռնաբարեցիր, այլև սպա ռնպ ցիր գ ա լ և Հ ա յ ո ց եկեղեցին վբաց ծեսով օծել... Դու, ուրեմն ոչ թե ազատասեր թագավոր, այլ մի բռնավոր ես, և որ չարա գույնն է իմ գաՀի թշնա­մին, Իսկ աստված որովհետև հակառակ է բռնավորներին և կոր­ծանում է նրանց, ուստի քեզ ԷԼ ահա մատնել է իմ ձեռքը, Ես կա­րող էի խնայել քեզ իբրև սոսկ բռնավորի, բայց իրավունք չունիմ խնայելու՝ իբրև իմ Հայրենիքի թշնամուն,

Այս ասելովս նա դիմեց Գոռին և Հարեց._ Դու խոստացել էիր, իշխան, առաջնորգել Բեր թագավորին

մինչև մեր արքայանիստը, Կատարիր ուրեմն խոստումդ, և թոզ այդ քաջը սովորեցնե մեզ այնտեղ' թե ինչպես պետք է Հայոց եկեռեսին վբա ց ծեսով օծել, Օ ւ„ւ

Ա,ս ասելով թա գավորը դարձավ վրանը, առան9 աղ ևս երեսին նայելու, իսկ Վանանդացիները վերադարձրին գերիներին

դեպի իրենց կայանր։ __________

ւրլ ոանւ օրի Բ հետո Արքայանիստ Կարսր տոնական կերպա-

ս , . վ . է ա զ ա Հ , Հ հ հ

ան% մր ա կ Բ 4 " յրն ^պ ա տ րա ստ վեցին մի՛փառավոր և Հայ մարդոլ

« Ж

з г е т з й з й й ь ё в— 4 5 8 —

Հայոց հաղթության և Ափխազաց թագավորի „լ նրա իշխանների գերվելու յո ւր ը հասել էր քաղաք երկու օր առաջ և ամենքին , 4ոե, ուրախությամբ, ամենքի մեջ վառել հետաքրքրություն' մի վայր, կյան առաջ տեսնելու այն ամբարտավան թագավորին, որ սպառնա- ցել էր մտնել Կարս և Արքայաշեն եկեղեցին վրաց ծեսով օծել,

Այժմ ահա նա գալիս էր, Պետք էր, ուրեմն, տեսնել թե ի՞նչ եռա-Լ լ տՒա մտնում ՔաՂաՔ- արդյո՞ք իբր թագավոր, թե՞ իբրև

գերի. Պետք էր տեսնել թե' ի՞նչ պատկեր ունի նա, ի՞նչ հասակ, ի նչ դեմք, ի նչ հայացք... Չէ որ այս ամենը ժողովողի հետա. քըրքրոլթյունը գրգռող բաներ էին։

Եվ ահա վերջապես, լսվեցան գալարափողերի ձայները և երևա,, հա ռաջա պահ գնդերի դրոշակը, ժողովուրդը, կարծես, մի աներևույթ զորությունից մղված միահամուռ կերպով հորդան տվավ առաջ և ուրախության աղաղակներով օդը թնդացրեց, Հետզհետե երևացին

տ ակ խ բ րը, ապա և հեծելազորը, որոնք տակավ առ տակավ

Л 7 ,& 7 Х е ‘ 1՛ « < • » ' - ' ' - ձ ձՔաղաքի սահմանին մոտեցնելուց ժողովուրդն արդեն զորախըմ.

բերը շրջապատեց, չկամենալով, կարծես, ճանապարհ տալ նրան։ Երբ հառաջապահ գնդերն անցան և երևաց Արքունական դրոշակը, կեցցեների որոտընդոստ աղաղակն օդը թնդացրեց։ Ծի փոքր հետո երևաց և ինքը թագավորը, սեգ և վեհաշուք, հագած ոսկեփայլ զրահ, ներ և ծածկված նույնպիսի սաղավարտով, որի ձյունաթույր ցցունքը ծածանում էր աջ ու ձախ և հովանավորում ոսկեձույլ արծվին, որ զարդարում էր նրա ճակատը, Նա նստած էր ոսկեսար նժույգի վրա և շրջապատված ազատախումբ թիկնապահներով, որոնց զրահներն ու ասպազենը փայլփլում էին արևի առաջ, Մոտենալով աջ ու ձախ ծովացած և հետզհետե աճող ժողովրդին, որ որոտաձայն կեցցենե ֊ րով յուր գալուստն էր ողջունում, նա քաղցրահայաց ու սիրաժպիտ պատասխանում էր նրանց՝ գլխի շարժումով,

Թագավորից հետո գալիս էին Վանանդացի հետևակները, որոնքԼ% ւ բերՈւմ Ա ն ԲեՐ թագավորին և նրա իշխաններին, բ ո լո ֊

Рря էլ Հետիոտն և շղթա յա կապ։Ժողովուրդը նրանց տեսնելով ցնծության աղաղակ բարձրացրեց,

իսկ ավելի եռանդոտներն սկսան ծաղրական բացականչություններ անել, Սակայն Սպարապետը, որ հետևում էր Վանանդացիներին, ձեոքի շարժումով սաստեց ժողովրդին և անախորժ բացականչու­թյունները լռեցին.

Երբ թագավորը ներս մտավ քաղաքի դռնով' հայ հո^եորակա- ձ ԼԻ , , ո Ը ^ ա վ ո ր ե ց նրան եկեղեցական թափորով և առաջնորդևց մինչև Մայր եկեղեցին, Իսկ զորքերը հետղհետե ներ» ■գալով' լցրիք, քաղաքի փողոցներն ու հրապարակները, հանդիպելով ամեն տեղ սրտագին ընդունելության, ար տզամ աբգիկ արտահայտում էփն

- Ш -

ր ա ր ձ ը ա գ ո չ կ ե ց ց ե ն ե ր ո վ և ց ն ծ ո ւ թ յ ա ն ա ղ ա ղ ա կ ն ե ր ո վ ի ս կ կ ա ն ա յ ք

տ ն ե ր ի բ ա ր ձ ո ւ ն ք ի ց ծ ա ղ ի կ ն ե ր , կ ա ն ա չ ո ս տ ե ր 9 Ր Վ ե Ս ՚Վ >Գ ո ւ ր գ ե ն դ ո ւ խ տ թ ա գ ո ւ հ ի ն ս պ ա ս ո ւ մ է ր թ ա գ ա վ ո ր ի ն Մ ա յ ր կ

դ ե ց ո ւ մ , Ն ր ա ն շ ր ջ ա պ ա տ ե լ է ի ն պ ա շ տ ա կ ա ն տ ի կ ն ա յ ք

հ ի ն ե ր ը , Ա յ դ տ ե ղ ա մ ե ն ք ի ն ս ի ր տ ն ԷԼ ո ւ ր ա խ և ե ր ե ս ն ե ր ը ժ պ տ ո ւ մ է ր ,

Տ խ ո ւ ր է ր մ ի ա յ ն թ ա գ ո ւ հ ի ն , ո ր ո վ հ ե տ և տ ե ղ ի ո ւ ն ե ց ո ղ հ ա ն դ ե ս ը Ա յ

ժ ո ղ ո վ ր դ ի ո գ և ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը և դ ր ս ի ց լ ս վ ո ղ ց ն ծ ո ւ թ յ ա ն ա 1 ա 4 ա1̂ Ր Ը

յ ո ւ ր հ ա յ ր ե ն ի ե ր կ ր ի ն , յ ո ւ ր հ ա ր ա զ ա տ ե ղ բ ո ր ը հ ա ս ա ծ դ ժ բ ա խ տ ո ւ ­

թ յ ա ն հ ա մ ա ր է ր լ ի ն ո ւ մ , Ի ն չ պ ե ՞ ս կ ա ր ո ղ է ր ն ա ա յ դ ր ո պ ե ի ն ո ւ ր ա խ ա ­

ն ա լ , ք ա ն ի ո ր գ ի տ ե ր թ ե յ ո ւ ր հ ա յ ր ե ն ի ք ո ւ մ ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ը ս գ ո ւ մ է ,

Ա յ ս ո ւ ա մ ե ն ա յ ն ի վ , ի բ ր և Հ ա յ ո ց գ ա հ ի թ ա գ ո ւ հ ի , ն ա պ ա ր ս ա վ ո ր

է ր ծ ա ծ կ ե լ յ ո ւ ր տ խ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ե ր և ա լ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ն . . . . թ ւ ո 4

խ ա ն ա ր ի ս կ , չ պ ի ա ի խ ա ն գ ա ր ե ր ո ւ ր ի շ ն ե ր ի ո ւ ր ա խ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , Ե վ

ա յ դ ա մ ե ն ի ց ծ ա ն ր դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն է ր ։ Դ շ խ ո յ ա կ ա ն պ ա ր տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը

բ ռ ն ա ն ո ւ մ է ր ն ր ա բ ն ա կ ա ն զ գ ա ց մ ո ւ ն ք ն ե ր ի վ ր ա » թ ա Գ“ Ի ՜. ո ւ մ է ր ք ա շ ը ' մ ո ռ ա ն ա լ ե ղ բ ո ր դ ժ բ ա խ տ ո ւ թ յ ո ւ ն ը և հ ր ճ վ ե լ ա մ ո ւ ս ­

ն ո ւ և թ ա գ ա վ ո ր ի տ ա ր ա ծ հ ա ղ թ ա ն ա կ ո վ . . . Եվ մ ի ա յ ն կ ն ո ջ ս ի ր տ ը ,

ո ր ի ն բ ն ո ւ թ յ ո ւ ն ն ա վ ե Լի ճ կ ո ւ ն ո ւ թ յ ո ւ ն է ր տ վ ե լ կ ա ր ո ղ է ր տ ա ն ե լ

ա յ դ պ ի ս ի վ ի շ տ ը ' կ ա մ ծ ա ծ կ ե լ ն ր ա ն ժ պ տ ի շ ո ղ ե ր ո վ . . .

Երբ թ ա գ ա վ ո ր ն Ս պ ա ր ա պ ե տ ի , ա ր ք ա յ ա զ ն գ ր ա ս ի կ րի

արդարուքէ!'"մբ ! » ” /■ « ! ' յ * յ պա։ ապանկի1, "11

р1. , _ Հ Հ թագավ-ռ֊ ь" » /•!” <՛"*"■'<՛ !Ա յ ղ խ ո * ն ւ տ ւ հ ա ս ն ե ե ղ բ ո ր ը , ս ա կ ա յ ն շ ր ջ ա պ ա -

^ ղ Ո% ա Ոլ ^ ա կ ա ն ն ե ք ի , ի շ խ ա ն ն ե ր ի և ի շ խ ա ն ո ւ հ ի ն ե ր ի ն ե ր կ ա յ ո ւ -

й ч - " " ք - ^ : * » Հձ ա ե ’ լ է .

ա սա ց նրա ն.

֊ Իմացիր Սպարապետից, թե ուր թողեցին եղբորս..,— Նա այստեղ քազաքումն է .— պատասխանեց Գոհարը,

Գիտեմ, բա յց որտե՞ղ է բանտարկված։Ասում են, թե նրան ս. Առաքելոց տարան։

խեցած ^ ԱոաՔեԼ"՝9> և ինչո՞ւ համար,— հարցրեց թագուհին վա-

— Չգիտեմ...~ „ ՀարցՐ" ւ։ ոլՐե յն Սպարապետին, իմացիր, ի՞նչ պիտի անեն

նրան. Արքայի խոսքերը լավ բան չէին գուշակում... ես վախենում եմ սիրտ, ճմլվում է ... Գնա', իշխանուհի, գնա' տեղեկացիր, եթե մի դժբախտ որոշում են արել, ապա պիտի աշխատենք արգելել... ր■ ~ Ի"^Բ 4ն\ մեծափառ թ ա գուհի,- ասաց իշխանուհին և դի.

մեց դեպի Գոռը որպեսզի նրա միջոցով տեսնվի ամուսնու հետ,թագուհու և պալատական տիկնանց դեսպակներն արդեն հեռա.

հում էին եկեղեցուց, երբ վերջապես Գոհար իշխանուհուն հաջող, վեցավ տեսնվիլ Ս պարապետի հետ։

— Ո՞ւր տարան Բերին, իշխան, և ի՞նչ են ուզում անել ն ր ա ն ,- հարցրեց տիկինը։

Ինչո լ համար ես հարցնում, սիրելի իշխանուհի, — դար­ձավ Մաբզպետունին կնոջը։

— Կամենում եմ իմանալ...Ուղարկեցինք ս. Առաքելոց եկեղեցին։

— ^ա18 ինչո՞ւ համար։— Որպեսզի աղոթե այնտեղ։

Աստվա՜ծ իմ, դու կատա՞կ ես անում,— րացականչեց իշ­խանուհին :

— Իսկ դո՞ւ։— ծս լրջորեն եմ հարցնում։֊ Եվ լավ բան չես անում, միթե չգիտե՞ս որ Մարզպետունի

իշխանը դեռ մինչև այսօր՝ ոչ մի կին արարածի չի հայտնել այն, ինչ որ պիտի կատարվեր... Դու կարող ես հարցնել ինձ միայն կա­տարվածի մասին։

— РиЧ Э у— Հա, ի՞նչ կա, խոսի'ր։

Թագուհին ինքն է կամենում իմանալ այդ։— Թագուհի՞ն... 0, այդ չպետք է ինձ հայտնեիր, ես արդեն դու.

շակում էի, Բայց որ հայտնել ես, ես պարտավոր եմ մի բանով պա. տասխանել։ Գնա', ուրեմն, և ասա նրան թե՝ պատերազմի դաշտում մենք կորցրել ենք հինգ հարյուր քաջարի զինվոր, և նրանցից ոչ մեկի քույրը դեռ չի եկել և հարցրեչ ինձանից, թե ո՞ւր մնաո ,ոլր եղբայրը և ի նչ արինք նրան։

Այս ասելով Սպարապետը շուռ եկավ և հեռացավ իշխանուհուց, առանց այլևս նոր հարցի սպասելու։

֊ 45 6 -

_ Գիտեի, գուշակում էի. . . Հո չենք կարող քրւջ սրտին հրամա- ,ե, որ զգալուց դադարե... շտապենք ուրեմն քանի կանանց խար­դավանքը յուր գործը չէ ս կ ս ե լ - շշնջաց ինքն իրան ^ ր ա պ ե տ ր և հետևելով թագավորին, որ եկեղեցուց ելնելով աշտանակում էր երիվարը, ինքը ևս թռավ նժույգի վրա և առաջ անցավ.

Բայդ ի՞նչ պիտի անեին նրանք ս. Առաքելոց եկեղեցում.Մի քանի օր առաջ, մինչդեռ զորքը բանակած էր Արտահանում,

թագավորը խորհրդի էր հրավիրել իշխաններին որոշեչու համարթե' ի՞նչ պիտի անեն գերի ընկած Բերին,

Իշխաններից մի քանիսը խորհուրդ տվին սպանել մյուսները բանտարկել, իսկ Սպարապետը, որին շատ նեղություններ էր պատ. ճառել այդ հինավուրց թշնամին, պ ա հա նջե ց որ կուրացնեն նրան,

Թագավորը, որ թագուհուն վիշտ չպատճառելու համար բան­տարկելու կողմն էր, բա յց, միևնույն ժամանակ, բազմերախտ Սպա֊ ոապետի պահանջը մերժեչ չէր կամենում ասաց նրան

_ Աչքեր կուրացնելը նույնպես հանցանք է, որպիսին է և սպա­նությունը, Եթե ես կուրացնեմ Բերին, այդ հանցանքը քեզ վրա պիտի ծանրանա, բա յց ես չեմ կամենում, որ այդպիսի չավագույն նպա­տակներիցդ մեկը մնա անգործադիր, է ք I.

_ Ի ՞ ն չ ն պ ա տ ա կ , — հ ա ր ց ր ե ց Ս պ ա ր ա պ ե տ ը զ ա ր մ ա ն ա լ ո վ ,

- Դու ցանկանում Էիր երդումից ազատվել և Գառնի քո տու-կ վէրադաՀնալ т з V ” " ! ” *» * * ” 'կաթողիկոսը չի լուծիլ քո երդումը։ „ սևոո-

- Թոո հավիտյան ես իմ տունը չվերադառնամ, թող իմ ոսկորն ե ր ը հ ա յ ր ե ն ի հողի մ ե ջ թ ա ղ վ ի ն , մ ի ա յ ն թ ե Հ ա յ ր ե ն ի ք ս ա յ ս ^ շ ն

ճ ա մ ո ւ ց ա զ ա տ վ ի , - ր ա ց ա կ ա ն չ ե ց Մ ա ր զ պ ե տ ո ւ ն ի Ե թ ե ե ս հ ա ­

մ ո զ վ ա ծ լ ի ն ե ի թ ե ' Բ ե ր ը ա զ ա տ ո ւ թ յ ո ւ ն գ տ ն ե լ ո ւ ն պ ե ս մ ե ր ս ա հ մ -

ն ե ր ո չ պ ի տ ի խ ռ ո վ ե , կ խ ն դ ր ե ի ն ե ր ե լ ն ր ա ն , Բ ա յ ց դ ա ^

}ի դադարիյ թունավորելուց, մինչև որ չջախջախվի, Եթե դու կ ր- ծում ես թե բանտարկեչով պիաի ազատվիս նրանից, ս խ ա լվ ի ես, որովհետև մենք չունինք մի րերդ, որի դռներըվին Ի ս կ կ ա շ ա ռ վ ո ղ ս ի ն չ ք ո ր ն ե ր ա մ ե ն տ ե ղ կ գ տ ն վ ե ն , Ա յ դ մաՐԴՈ^ * ե տ Ք Է տ ա ն ե լ Կարս, ց ո ւ յ ց ա ա Լ ն ր ա ն ա յ ն ե կ ե ղ ե ց ի ն , ո ր կ ա մ ե ն ո ւ մ

է ր Л ш п ծ ե ս ո վ օ ծ ե լ /« ա պ ա հ ե ն ց ա յ դ ե կ ե ղ ե ց ո ւ ա ռ ա ջ Էչ կ ո ւ ր ա ց ն ե լ ,

ո ր պ ե ս զ ի թ ե ' ի ն ք ը և թ ե ' յ ո ւ ր ա յ ի ն ն ե ր ը ճ ա ն ա չ ե ն

զ ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը . Ա յ ս պ ա տ ի ժ ը , ա ր դ ա ր և , խ ի ս տ է . բ ա յ ց թ , { ,փ Լ ն ա ն մ ե ղ Հիսուսին սպ ա նելու հա մ ա ր կ ա ր ո ղ է ր ա ս ե լ « լ ա վ է զ ի

է հ մ ե ռ ա ն ի ո հ Ւ վ ե ր ա , ժ ո ղ ո վ ր դ ե ա ն ս և մ ի ա մ ե ն ա յ ն ա զ գ ս կո- Հ ի ց Է » ա ր դ յ ո ք ն *ո ւ յն խ ո ս ք ե ր ը չ ե ՞ մ կ ա ր ո ղ կ ր կ ն ե լ ե ս ա յ ս չ ա ր ա գ ո , , ձ ի

ն կ ա տ մ ա մ % ո ր հ ա զ ա ր ա վ ո ր զ ի ն վ ո ր ն ե ր ի կ ո ր ս տ յ ա ն պ ա տ ճ ա ռ г ш Г

ձ Ա . . Ո ր ք ա ն կ ն ա և ե ր է կ ր ե չ մ ե ր երկիրը դ ե ռ և ս դ ր ա հ ա յ ր ԳուրգՀն իյխանից և մ ի ն չ դ ե ռ ն ր ա մ ա հ վ ա մ բ հ ո ւ յ ս է ի ն ք տ ա , 6,ո ւ մ ա գ ա տ վ ե լ

հ յ ո ւ ս ի ս ա յ ի ն ս ա հ մ ա ն ի մ շ տ ա կ ա ն թ շ ն ա մ ո ւ ց , ն ր ա ն հ ա ջ ո ր դ ե ց վ ա տ -

— 457 —

թարագոլյնը... Բայց աստվա* որ քաղցր աչքո՜վ է նայում ՜մեղ ՜վբա պհա մաանել է նրան մեր ձեոը. եթե մենք այժմ չկոլրացնենք նրան, հետո նա ինքը մեղ կկոլրացնե, նորեն մեր հայրենի երկիրը խռովե. լով, Այն ժամանակ մեղ կանիձե մեր ժողովուրդը, կանիծեն և հոգի. ները այն զինվորների, որոնք զոհվեցան այղ ամբարտավանի քմա- հասության.,»

Թագավորի վրա տպավորություն արին Սպարապետի խոսքե. թյյ և նա, չկարողանալով այլևս գիմադրել նրա պահանջին, մանա­վանդ որ մյուս իշխաններն էլ համակեոպեչ էին արդեն Մարզպե, տոմյուն, խոստացավ կուրացնել Բերին։

Բա19 Որովհետև Սպարապետը կասկածում Էր, թե թագավորը 4արս վ ե ր ա դ ա ռ ն ա լ կարող Է թագուհու թախանձանքներիս հեքԼ տաւթյամբ հաղթահարվիլ, ուստի հրաման արավ, որ հենց Կարս մտնելու օրը որոշյալ պատիժը գործադբե։

Ե վ ա հ ա ա յ գ Է ր պ ա տ ճ ա ո ր , „ ր Բ ե ր ի ն ո ւ ղ ա ր կ ե լ Է ի ն ս . Ա ո ա ք ե „ Լ " 9 ե կ ե ղ ե ց ի ն և ի ր ա ն ք Է լ ա ճ ա պ ա ր ո ւ մ Է ի ն ա յ ն տ ե ղ ,

Երբ թագավորը յուր հետևորդներով հասավ նորակառույց տա* Հաբը, այդտեղ արդեն ժողովված Էր' հանդիսատեսների մեծ բա\ . մություն։ Այդտեղ Էր և Բերը իր գերված իշխաններով, որոնց բո . 1"բին դարձյալ հսկում Էին նիզակավոր Վանանդացիք,

Թագավորը, որ կարծես խուսափել Էր թագուհու աչքից, որ4 պե-զի կարելույն չափ փութով յուր խոստումը կատարեր, ըստ որում վախենում Էր' թե գուցե ուշացնելով' ստիպված լինի հետս դրժել խոստմանը, ձիուց իջնելուն պես մոտեցավ Բերին և բռնելով նրա ձեռքից, ասաց.

— Արի, տես այն եկեղեցին, որ կամենում Էիր վբաց ծեսով օծել Այս ասելով նա ներս մտցրեց Բեր թագավորին յուրաշեն տաճա*

բը և ցույց տալով նրան նրա ներքին գեղեցկությունները, շարունա-Կե9 '

— Տե՜ս, որքան գեղեցիկ Է, Նա շինված Է քառաթև, բաժանված Է տասներկու երեսների, նրանցից ամեն մինի վրա նկարված Է Առա- քյալներից մինի պատկերը, այն Առաքյալների, որոնցից և ոչ մինը ոտք չէ դրել քո երկիրը քրիստոնեություն քարոզելու համար։ Նա- յի ր գմբեթին, որքան բարձր է և գեղեցիկ, Նա կանգնած է անսյուն կամարների վրա. Նայի՜ր նույնպես խորանին, նրա բարձրադիր բե . մին, որ չի նմանում Վրաց ցածուն բեմերին, ուրեմն չի կարող Վրաց ծեսով օծվել. Նայի ր, տե՜ս բաց աչքերով, որովհետև այլևս չպիտի տեսնես նրան։

Այս ասելով թագավորը գ„լրս հանեց Բերին։ լ .նրան եկեղեցու արտաքինը' ասաց.

— Տեսնո՞ւմ ես, տաճարն արդեն պատրաստ է, մենք պետք է նրա նավակատիքը կատարեինք, բա յց գոլ մեզ խանգարեցիր, որով­հետև ցանկանում էիր քո ծեսով օծել նրան, Այգ, իհարկե, Աստված

֊ 45 8 -

,Հ ա ,.զկ , կ , ր » » ■ /■ *" ' л * ՛Բայց մեր եկեղեցու օծման դու կմասնակցես ուրիշ կերպ, Մե ք սովորություն ունենք եկեղեցին օծելոլց առաջ զոհ ^ ա շ ց ա ն կ Աստծուն, Ահա զոհի այդ ողջակեզը դու կմատակարարես մեզ, որպեսռի գործած հանցանքդ մի փոքր քավես...

Այս խոսքերից հետո նա թողեց Բերին և դառնալով Մարզպե­տունուն, ասաց. . , ՀԼ%,„

_ Սպարապե՜տ, ահա այն մարդը, որ մահ պատճառեց քո հինգհարյուր քաջերին, տուր նրան այն պատիժր, որ որոշել է ոազ ա ֊

* ШЬ Ա րա ա կով ' թագավորն աշտանակեց երիվարը և յուր ազատա֊Խումբ թիկնապահներով հեռացավ եկեղեցուց.

Սպարապետը մոտեցավ Բերին, որ արդեն ընկճված և վշտահարնաւում էր ւուբ շուրջր, և ասաց.

: : : ? № * « * * « * - “ ՛ » լ ա Ա Է -

К » ™ ■ и г ՛ թ? " լ տ ’ " " " ՛տ ր ո փ սպասում էր նրան, առաջ եկավ և հարցրեց.

I 4 դ ա ս խ ա ն կ թա.

հեն սարսափելով։ ,

ների գիրկը։

Անոավ մի շաբաթ։ Ափխազիո ժողովուրդը և նրա իշխաններն

Աթասը ոչ միայն ծանր փրկանք նշանակեց դրա համար, այ, պահակեց պատերազմական այն վնասը, որ Բերը յ„ լը անխոհեմ քայլով պատճառել էր իրան,

Ափխազ իշխանները կատարեցին Արքայի պահանջը, հատուցեն նրան թե որոշյալ փրկանքը և թե' ռազմական վնասը և մշտական հաշտության դաշն կռելով նրա հետ, վերցրին կույր թագավորին ու գերյալ իշխաններին և դեպի իրենց երկիրը վերադարձան,

Այս հանգամանքը մի կողմից թագուհու վիշտը մեղմեց, ըստ որում եղբայրը թեպետ կույր, այսուամենայնիվ, յուր աթոռը վե­ր ադ ար ձ ավ ի ս կ մյուս կողմից' արդյունք բերավ գանձարանին, լիուլի ծածկելով պատերազմական վնասները,

Այսպիսով ահա, վերջացավ Յլիկ ֊Ամրամի ստեղծած հյուսիսա­յին սահմանի կնճիռը և Հայոց երկիրը' այդ կողմից ևս ապահովե.Լիքները* ^ այ լ լ եՐԿաԲամյա խաղաղության արդյունքն ու բա .

ч*

ՀԵՐՈՍԻ ՎԱԻւՏԱՆԸ

եո եո ^նհ թՀ ԳԱ" 1-ՈՐլ ն1 այնուհետև յուր ուշադրությունը նորեն յուր երկրի ներքին բարեկարգության վրա դարձրեց, աշխատելով ընդ նմին դաշնակից իշխանների հետ ունեցած բարեկամությունն ա մ. րապնդել, իսկ ղ(էգոհ իշխանների մտերմությունը վաստակել,

Այդ բանի համար հաջող առիթ եղավ յուր նորաշեն կաթողիկեինավակատ յաց հանդեսը, որ նա կատարեց 943 թվականի աշնանը,

Այդ հանդիսին, թագավորի հրավիրանոք, ներկա եղան' Անանիա կաթողիկոսը, որ նոր Էր Աղթամարա աթոռը բարձրացել, Հայաս­տանի նախագահ եպիսկոպոսները, Վասպուրականի թադամոո Աշոտ֊Դերենիկը, Ազձնյաց, Մռկաց և Տուրուբերանի տերերը, Սյունյաց, Գոլգարաց, Տայոց և այլ տեղերի իշխանները, այլև Սա­հակ Սևադայի Դավիթ որդին և ուրիշ շատ նշանավոր մարդիկ „լ աշխարհախումբ բազմություն։

Այն բոլորի ներկայությամբ Կարսի արքայաշեն կաթողիկեն օ ծ ե ֊ լուց մի քանի օր շարունակ շքեղ տոներ ու հանդեսներ կատարելուց

տ, Ս արզպետոլնի Գևորգ իշխանի առաջարկությամբ կազմվեզավ հայկականդ իշխանապետությանը մի ընդհանուր դաշնադրություն, որի զորությամբ բոլոր հայ իշխանները, նախարարները և թագա­վորող տները կապվում, միանում Էին ի մի սիրտ և հոգի և երդմամբ պարտավորվում, որ հայրենիքի որևէ մի մասին վտանգ սպառնասած դեպքում ամենքը միահամուռ զինվեն հակառակորդի դեմ և պատ­րաստ լինին Արարատյան նախագահ արքայի հրամանով գոբծե,ոս

֊ 4 6 0 -

Այդ դաշնադրությունը կարդաց նոր օծված կաթողիկեում ի քր Անանիա կաթողիկոսը և նրան ստորագրեցին Արարատյան ու Վաս- պուբականի թագավորները ե բոլոր հայ իշխանները ընդ նմին և երդվելով' սուրբ և անխախտ պահել այդ միությունը, որ ՊԻտԻ ծսսւայեր ընդհանուր հայրենիքի զորացման և Հայ ժողովրդի մըշ-

յտ ւճ “Տ'1թ է^1ւռ ր ն իշխաններից մի քանի սին աոանձին չնսրՀների ա .յ,ս ն ա 1 ե Լ Լ ս պ ես ' ° քինակ, I I , Ա յ » , Ա Մ .կ ա , ա կ ,կ ի ն , ռրռնյ իրանց մշտապատրաստ զորքերով օգնում էին արքա յա կա բա կին, նվիրեց նոր կալվածներ և տվավ իշխանապետության տիտղոս,

Սյունյաց հարազատներին, որոնք սկզբից մինչև վերջը աՎա~ տարիմ մնացին գահին, նվիրեց իրանց նահանգի սահմանակից մի

ՔանԻՎԳա Հ % Ոմ Ս ՐեպուՀին, որ Աշոտ արքայի ձախողակ օրերից արդեն մնագել Էր Մարզպետունու հետ և անձնվիրաբար մասնակցել նրա կ ր ա ծ նեղությանց, մ ղ ա ծ կռիվներին և տարած քկարգեց լիազոր վերակացու Ուտ յ ա ց և Աղվանից աշխարհների վ ր ա

հատկացնելով ն ր ա ն այն բոլոր արդյունքներն ու իրավունքն ր լ , Ր

վայելում էր Յլիկ֊Ամրամը Աշոտ֊Երկաթի օրով,Իսկ Սահակ Սևադայի որդուն, այն է' Գավ},թ իշխան ին, կարղց

նորեն Գարդմանա տեր, տայով նրան այդ երկրի Ի * ք Հ № > որպեսզի Ա յ դ պ ի ս ո վ ' արքայական գահի դ ե մ ունեցած գժտ ությ*նր, որ սկսված էր Աշոտ֊Երկաթի օրով, մեջտեղից վերացնե,

Եվ որովհետև այդ միջոցներում Սահականույշ թագուհին Երազ- դավորսից քաշվել էր հայրենի երկիրը' Գարգման, որպեսզիկյանքի մնացորդը յուր եղբոր հետ անցուցանե, ուստի բաս իԽդ վորը' ի պատիվ այրի թագուհու' նվիրեց նրա եղբորը նաև Աղվա-

և արժանավոր պարգևը «Հայրենյաց բար Ր , /ОП11անհո ես տալիս եմ քեզ...

Այս ասելով թագավորը բռնեց Մարզպետունու աջը և ջերմա.

գին համբուրեց.

Եերունի իշխանն զգացվեցավ և ղրկելով թագավորին, համբոլ- րեց նրա գլուխր և ասաց.

֊ Իմ վարձատրությունը ես ստացա արդեն աստծուց, այդ այն է որ տեսնում եմ Հայրենիքս խաղաղ ու երջանիկ, արքայական գ ա ֊ հր' ապահով, հայ իշխաններր' միաբան, թշնամիներր' հալածա­կան։ Այժմ արդեն կարող եմ հանգիստ սրտով ասել. «Արդ, արձակյա' ղծառայս քո, տեր, զի տեսին աչք իմ զփրկություն Իսրայելի...!)։

Ի՞նչ էր անում այնուհետև «Հայրենյաց բարերարըՀ>։Նա դարձյալ ապրում էր արքունիքում, իրավունք չտա լով իրան

վերադառնալ Գաոնի, և հետզհետե զարդարվում ծերության ալիք.ներով։

Եվ թեպետ տակավին կրում էր արքայական զորաց սպարապետի կոչումը, այսուամ ենայնիվ, նրա պաշտոնը կատարում էր Գոռը, իսկ ինքը վայելում էր անդորր հանգիստ, վերապահելով իրան «ընդհա­նուրի հոր» և բազմափորձ խորհրդականի անունն ու պարտավորոլ- թյունները։

Արքունիքում նրան սիրում ու փայփայում էին' սկսած թագա- վորից մինչև վերջին դրանիկը. իսկ դրսում՝ պաշտում էր նրան ժո­ղովուրդը։ Գևորգ Մ արգպետունու անունը նվիրական էր դարձել ժամանակակից հայի համար, և երբ նա դուրս էր ելնում արքունի, քից՝ Ո ստանում շրջելու կամ զորքերին այցելելու ցանկությամր, նրան դիմավորում էին ամենքը ցնծության աղաղակներով։ Ամեն ոք փափագում էր տեսնել նրան, լսել նրան և ոգևորվել նրա զրույց­ներով, որովհետև ծերունի Սպարապետր, որ արդեն վաստակել էր գործելուց, չէր դադարում սակայն յուր հայրական խրատներով և իշխանական հորդորներով կարող երիտասարդությունը դեպի գոր­ծունեություն մղելուց։ Նա նրանց մեջ զարթնեցնում էր սիրո և միու­թյան հոգին և հասարակական զգացմունքներ վառում։

— ճեղանից ամեն մինը կարող է ինձ գերազանցել, — ասում էր !:ա հաճախ յուր շուրջը խմբված երիտասարդներին,— հարկավոր է միայն անկեղծությամբ սիրել Հայրենիքը, անձնվիրաբար գործել և վտանգներն արհամարհ ելւ երբ ես գժ բախ տութ յան օրերում ա и պ ա ֊ րեգ իշա միայնակ գործելու., ինձ Հետ ունեի միայն քսան մարդ. շատերն ինձ խելագար Համ արեցին, իսկ շատերն էլ իմ Հանդգնու- թյունր ծաղրեցին։ *հրանց թվումն էին և այն իշխանները, որոնք Հազարավոր զինվորներով փակվել էին սեփական բերդերում ^ աՏ9 ես Հույսս գրի Աստուծո և իմ կամքի վրա, և, ինչպես դիտձքէ Հաղթեցի ամեն դժվարություն. &ույց տվի աշխարհին ք թե ի՜նչ կարող Է անել մի մսւոլը, երբ նրան ոգևորում Է զգացմունքներից ազնվագույնըէ այն ք' Հայրենիքի սերը։ սեղանից ամեն մինը թո՞ղ

աՏն Հավատով, որ ունեի ես դեպի Հայրենյացս ապագան, ա՞յն— 4 6 2 —

սիրով, որ տածում էի դեպի իմ եղբայրները և այն հուսով, որ դրելէի Աստուծո վրա, և կ տ ե ս ն ե , որ անկարելին կարելի կդաոնա, և ա ր ֊գե,քները իրանք իրանց կվերանան, և վտանգներն անհետ կկորչեն։ Ամենից ավելի սիրեցեք միությունը, որովհետև դա այն ուժն է, որ ւեռներ է պատառում, ամբարտակներ է կործանում, գետերի ընթացքն է կասեցնում, Սովորեցեք զոհել այդ միությանը ամենր ինչ որ ոլնիք աշխարհում թանկագին և նա կբերե ձեզ և ձեր որդոց ա յն երջանկու­թյունը, որին շատերն են որոնում, բայց շատ քչերն են ժառանգում...

Ահա' այդպիսի զրույցներով էր ոգևորում Մարզպետունի իշխանը յուր շուրջը խմբվող և գործելու ուժ ու ցանկություն ունեցող մարդ, կանց, հավատացած լինելով, որ այդ զրույցներր ևս արդյունք պի­տի բերեն այնպես՝ ինչպես և բերավ յուր գործունեությունը.

Անցան դարձյալ մի ք ա ն ի խ ա ղ ա ղ տարիներ և «Հայրենյաց բա­րերարը» օր ըստ օրե խոնարհեց դեպի յուր կյանքի երեկոն,

Երբ նա մոտ զգաց յուր վախճանը, կանչեց յուր մոտ ԳոՈ Որ­դուն և Շահանդուխտ հարսին, որոնք արդեն զավակներ ունեին Ա Խվավ նրանց վերջին պատվերը.

֊ Ազգերի զորությունը ընտանիքների մ կ է , - ա սրI Р՝ -՚նԱն — ոոոամոր է ա'յն ազգը, որ ունի զորավոր ընտանիքներ, սի­րով, միությամբ, առաքինի և հավատարիմ կենակցությամբ ապիՈ ոնտանիքներ։ Այն գեղջուկ խրճիթները, այն անկան տնակներ# որոնց մեջ ապրում են ցնցոտիներով ծ ա ծ կ վ ա ծ մանկտիք և որոնց շատ անգամ արհամարհում են մեծամեծ ԻւԻ” նները նույնիսկդրանք են, որ ամփոփում են իրանց մեջ հայրենիքի ուժը։ Ով որ կամենում է զորավոր տեսնել յուր ազգը և հաղթող նա ամենից առաջ ընտանիքները պիտի խնամե ինչպես Հ ի Հոգ - տար պարտիզպան, որ ծառի ճյուղերը զ ո ր ա ց ն ե ի

քալելու համար խնամում է ծառի արմատները, քմեջ են թաղված և չեն երևում մարդկանց, բայց իրանց մե! ամԼ փում են ծառի կենգանությունր։ Ինչպես որ չի կարող ապրել այնտունկը, որի արմատները չորացած են կամ որդնակեր, այնպես կանգուն չի մնալ այն ազդր, որի ընտանիքներում տիրում է ապա­կանություն, որոնցից հալածական է սերը, միությունը, առաքինոլ- թ ա ւ ն ր , և , նամանավանդ, աստուծո երկյուղ;։

Եթե այսքան վնասակար են հանդիսանում ազգի և հայրենիքի համար հասարակ ժողովրդի ապական յա է ընտանիքները ոոքա ևս առավել վնասակար և կործանիչ կարող են լինկ ի շ խ ո ղ կամ տի­րող անձանց ընտանիքները, եթե արատավոր են նրանք։ Սեզ օր ի նակ Աշոտ-ԵՐկաթի ընտանիքը... որքա ն ցավերի Հհեծության պատճառ դարձավ այդ հզոր դյուցազնի ^թ ո ւ լ ո ւ թ յ ո ւ ն ն յուր ընտանիքում և որքա ն վնասներ պաաճաոեց նույն այդ թուլությունն ընդհանուր հայրենիքին...

— 46 3 —

Այս ամենը գիտենալով, իմ սիրասուն զավակներս, լսեցեք իմ վերջին պատվերը ե կատարեցեք նրան սրբութէամբ. այդ պատվերը

Ц т սերը, այ ո , կերջանկացնե ձեզ, կերջանկացնե և ձեր զաք ւ/ակներին։ Նա ուրախության աղբյուր կբխե ձեր ընտանեկան սբսէչ հի մեջ և աստուծո օրհնությունը կիջեցնե Մարզպետունյաց տան վրա, որի ժառանգներն եք դուք...

Ծերունին լռեց։ Գոռն ու ՇաՀանդուխտը ծ ո ւ ն կ խոնարհեցին նրա առաջ և ջերմագին համբուրելով նրա աչը, խոստացան սրբությամբ կատարել այդ արժանավորագույն հոր սրբազան պատվերը,

Աբաս թագավորն իմացավ, որ ծերունի իշխանը օրըստօրե տկա­րանում Է, ուստի դիմեց նրա մոտ, իմանալու համար, թե ո ւր կկա- մեն ար, որ մահվանից հետո յուր մարմինն ամփոփեին,

— Իմ երդումն արգելում Է ինձ թաղվեյ Գառնիում,— ասաց իշխանը. — թաղեցե'ք իմ հայրենիքի ո ր անկյունում որ կկամենաքէ

— Կցանկանայի քո մարմինը տանել Բագարան և թաղել Բագ. ոատուն ւանո պաւազատների դամբարանում,— ասաց թագավորը։' ֊ Հ ա ՐաԿ. . ԻԱ ГЩ , Ц - թ ա ՓԴարց դամբարանում, Այնտեղ, այո', թաղված են քո նահատակ հայրը և նահատակ եղբայրը, կցանկանայի հանգչել դրանց մոտ է Բայց այնտեղ թաղված Է նաև Աշոտ բռնավորը, Կյանքը հեռացրել Է ինձ այդ դավաճանից, մահը չպիտի միացնե։

֊ Ո՞ւր կցանկանաս ուրեմն,— հարցրեց թագավորը։— Ամփոփի'Ր ինձ միջնաբերդի առաջ, ժայռերի բարձրության

մրա, որտեղից կարողանամ հսկեյ Աշոտ բռնավորի շիրիմին... որպեսզի նա յուր շուրջն ամփոփված սրբերին չդավաճանե... պատասխանեց իշխանը նվաղած ձայնով։

Մի քանի օրից ետ «Հայրենիքի բարերարը» յուր արդար ‘.ոգինամանդեօ։ հ լ է

Ամբողջ արքունիքը, աթոռանիստ Կարսը և Արարատյան երկըր*ներր սգացին նրա մահը, իսկ Աբաս թագավորը արքայավայել հոլ. դասավորություն պատրաստեց «մեծ հայրենասերի համար,

Մ ա ր զ պ ե տ ո , ն ի ի շ խ ա ն ի մ ա ր մ ի ն ն ա մ փ ո փ ե ց ի ն Բ ա գ ա ր ա ն ի մ ի ջ ­

ն ա բ ե ր դ ի ա ռ ա ջ , ժ ա յ ռ ե ր ի մ ի ա հ ա վ ո ր բ ա ր ձ ր ո ւ թ յ ա ն վ ր ա ո ր ի ս տ ո ­

ր ո տ ը կ ո ճ ո ւ մ Է ի ն Ա խ ո ւ ր յ ա ն ի ա լ ի ք ն ե ր ը ՝ հ ա վ ի տ ե ն ա կ ա ն օ ր հ ն ե ր գ

մ ր մ ն ջ ա յ ո վ հ ա յ ր ե ն ա վ ա ռ դ յ ո ւ ց ա զ ն ի ս խ ր ա գ ո ր ծ ո ւ թ յ ա ն դ հ ա մ ա ր ,

Ա պ ա թ ա գ ա վ ո ր ը ս պ ա ր ա պ ե տ ո ւ թ յ ա ն պ ա շ տ ո ն ը հ ա ն ձ ն ե ց Գ ո ­

ռ ի ն , ի բ ր և « մ ե ծ հ ա յ ր ե ն ա ս ե ր ի » ա ր ժ ա ն ա վ ո ր ո ր դ ո ւ ն , ի ս կ Ս ա ր զ պ ե -

ա ո ւ ն ո ւ շ ի ր ի մ ի վրա հ ր ա մ ա յ ե ց կ ա ո ո ւ ց ա ն ե լ ս ո ւ ր բ Գ և ո ր գ ա ն վ ա մ բ

ե կ ե ղ ե ց ի , ո ր Բ ա գ ա ր ա ն ի ա ն հ ե տ ա ց ա ծ ա վ ե ր ա կ ն ե ր ի մ ե ջ մ ի ա կ կ ա ն ­

գ ո ւ ն ն Է մ ի ն չ և ա յ ս օ ր ։