S T U DI R T E S T I5 0

ANDRÉ WILMART, 0. S. B.

ANALECTA REGINENSIA

EXTR AITS DES MANUSCRITS LATINS

DE LA REINE CHRISTINE

CONSERVÉS AU VATICAN

CITTÀ DEL VATICANOBIBLIOTECA APOSTOLIGA VATICANA

MDCCCCXXXIII

TABLE DES EXTRAITS

I. - Liste des reliques réunies à Jouarre au ixe siècle............................. 9II. - Un nouveau texte du faux concile de Césarée sur le comput pascal 19III. - Catéchèses celtiques.................................................................................................29IV. - L 'Ars arengandi de Jacques de Dinant, avec un appendice sur

ses ouvrages De d icta m in e .............................................................................113V. - Un florilège carolingien sur le symbolisme des cérémonies du

baptême, avec un appendice sur la lettre de Jean diacre . . 153VI. - Les traités de Gérard de Liège sur l ’amour illicite et sur l ’amour

de D ie u ..................................................................................................................... 181VII. - Lettre relative à l ’élection de Lambert de La Palud évêque

d’A n g o u lê m e ........................................................................................................ 219VIII. - Commentaire du Distigium de Jean de G a r la n d e ................................. 253IX. - Commentaire de la Consolation de B o è c e ................................................. 259X. - Préface de Guillaume de Conches pour la dernière partie de son

D i a l o g u e ............................................................................................................... 263XI. - Un développement patristique sur l ’Eucharistie dans la lettre

de Pascase Radbert à P r e d ig a r d .............................................................267XII. - Révélation d’un mauvais prêtre qui avait érigé une église en

l ’honneur de S. C ésaire................................................................................... 279XIII. - La lettre-préface de la Visio Anselli sc o la stic i .......................................283XIV. - Modèle de testam ent............................................................................................. 287XV. - Péroraison de l ’invective de Catilina.............................................................289XVI. - L ’art de discourir. Préceptes, exemples, extraits, lettres . . . 293XVII. - Le commentaire de Nicolas d’ Osimo sur la règle de saint François 301XVIII. - Les vers de Guillaume le Breton pour ses ouvrages bibliques. . 311XIX. - Cadre du commentaire sur Job du prêtre P h i l i p p e ........................... 315XX. - L ’ancien récit latin de l ’A s s o m p t io n ....................................................... 323

III.

REG. LAT. 49

Catéchèses celtiques.

Le curieux recueil, à peu près ignoré, qui porte, dans notre fonds, le n° 49, mériterait d ’être publié entièrement, pour tout ce qu’il nous apprend — au milieu du plus beau fatras, il est vrai — des idées et des modes d ’églises excentriques, vers le début du moyen âge. Il m ’a fallu faire un choix des morceaux les plus intéressants, une quin­zaine, qui représentent plus de vingt fenillets.1 C’est donc un large tiers de l ’ouvrage que j ’ai pris la peine de transcrire, et d ’annoter en vue de la lecture.

L ’âge de la copie reste incertain. Il me semble plus probable de rapporter celle-ci au X e siècle, mais loisible de marquer une préférence pour la première moitié. La date la plus haute à laquelle on peut songer prudemment serait la fin du siècle précédent, l ’influence carolingienne, c ’est-à-dire continentale, étant déjà fortement marquée, à tel point que les vestiges des traits proprement insulaires se laissent à peiné percevoir. 2 Pour l ’ensemble, le travail est clair, net, régulier et posé,

1 On observera que cette quinzaine de morceaux (dénombrés ci-dessous de I à X IV , suivant l ’ordre primitif du manuscrit — mais il y a un VIbls, en note, qui fait raccord) se groupent, matériellement, en cinq portions. Le volume est com­posé de sept cahiers, dûment marqués (I -V I I ), qui doivent se lire dans l’ordre suivant: I (f. 1-2, 4, 3, 7, 6, 8-9); I l (f. 10-17); 111 (f. 18-23); I V (f. 32-39); V (f. 40-47); V I (f. 24-31); V II (f. 48-54). Le recueil original prend fin au f. 53r, et il n’y a pas de f. 5. Les textes que j ’édite se distribuent donc ainsi: n08 I-III (f. 17-20' ); n“ IV-V (f. 32v-37); n°s V I-V II (f. 43'-47); n»8 V III-X (f. 24-27v); n°8 X I - X III (f. 30v-31v, 48-51) et X IV (f. 53).

2 A savoir dans la forme de quelques initiales, exceptionnellement dans cellede r minuscule (représenté par un p à boucle ouverte, voir p. ex. fol. 61 1, 4), enfindans la persistance des notae particulières pour les mots autern, contra, eius, enim,est, inter, per; à quoi il faut ajouter nam, exprimé par un n majuscule ou oncialdont le second trait vertical est barré (f. 62, 81, 37 etc.), nonobstant l’emploiparallèle de na(m) (f. 36, 45v), à côté de n(on)a (f. 7V). Il y a lieu, en outre, de signaler un compendium irrégulier et qui prête à confusion: un d oncial dont le ventre est surmonté d’un trait horizontal qui s’étend des deux côtés, pour signifier ad; par ex. locutus est (ad) moisen (f. 32vl), dicens (ad) illos (ib.,) dixit Christus (ad) se (f. 34v2), etc.; car je ne vois pas qu’on puisse entendre autrement. Or ce signe n’est distinct de celui de eius que par le prolongement du trait vertical à dr.oite;d’autre part, on rencontre, une fois au moins, le même symbole, afin de traduire

3 0 ANALECTA - EEG. LAT. 4 9

à part la fréquence des abréviations; on a déjà pris, dans ces milieux, le goût de l ’ordre, de la mesure et de l ’harmonie, jusqu’à lui sacrifier des habitudes invétérées. En revanche, le scribe a retenu opiniâtre­ment le système, tout ensemble économique et compliqué, des con­tractions et suspensions traditionnelles;1 ce qui nuit beaucoup, en fin de compte, à l’aspect calligraphique de son travail et rend, au surplus, le déchiffrement des textes aussi long que périlleux. Par là, ainsi que par les caprices de l ’orthographie, l’épaisseur du parchemin, le rabou­tage, comiquement minutieux, des fragments de membrane pour composer une page com plète,2 il affirme sa race et, pour tout dire, ce que nous sommes convenus de dénommer le tempérament « in­sulaire » .3

Or, voici qui est plus significatif: une glose brittonique — c ’est-à- dire bretonne, cornique ou galloise par opposition au type gaélique ou irlandais — a été relevée dans nos pages par M. W. M. Lindsay et commentée par M. Joseph Loth. 4 En l ’état de nos connaissances, il paraît qu’on ne saurait serrer beaucoup plus la question dialectale, l ’évolution des idiomes s’étant poursuivie au cours du moyen âge et

(contra)rio (f. 25v), tandis que contra isolé est représenté de quatre façons: demi- cercle ouvert à gauche et traversé d’un trait, double demi-cercle sans autre indice, double demi-cercle surmonté d’un trait, enfin simple demi-cercle suivi de t(ra). On peut donc se demander si l ’exemple insolite de contrario ne cache pas une mau­vaise lecture de ad(versa)rio. — J’ajoute ici, pour faire écho à une controverse ré­cente, que le Beg. 49 nous offre la transcription hêt pour signifier her et ( — haeret)-, par ex. dans ces passages: « ...Mulli erant. hêt qui relinquerit domim. ac si diceret multi venient ad ms primi relinquentes sua... » (f. 72); «Auferetur a uobis: hêt viniam losauit...-» (f. 7vl). 11 n’v a d’ailleurs là aucune anomalie; c’est l ’application stricte d’une règle banale: la syllabe -er, -er-, est remplacée constamment par un petit trait vertical: t(er), u(er)um, caet(er)is, fu(er)unt, habu(er)int; d’autre part, la syllabe -te- est représentée de même dans g(re)ge, ing(re)ditur. Il reste donc à sa­voir si merge, corrigent, vidët, hêt signifient merge(re) ou merg(er)e, uide(re)t ou vid(er)et, he(re,)t ou h{er)et, etc. J’incline à croire qu’il faut entendre uid(er)et, h(er)et. Quant à habet, il est toujours transcrit h(abe)t.

1 Les suspensions, en particulier, sont très nombreuses et rendent la lecture difficile, aussi longtemps que les usages du scribe ne sont pas devenus familiers. Par exemple, apos surmonté d’un trait signifie également: apostolus, apostolos, apostolis; ci ou cmi: ciuitatis, ciuitatsm; ue: uenire (au risque de créer une confu­sion avec uere); pecca: peccator, peccatorum etc. Parfois, l’on est en plein logogriphe, tout comme il advient devant les grimoires scolastiques de la fin du moyen âge; il n’y a plus de règles ni de principes; le copiste coupe les mots et supprime les syl­labes à sa guise, n’ayant en vue que l’économie du temps, du parchemin et de sa peine, au risque d’égarer sans cesse le futur lecteur.

2 Ce procédé caractéristique se présente douze fois (f. 5, 6, 12, 15, 19, 22, 26, 29, 41, 46, 50, 53); ce qui est beaucoup dans un travail relativement court.

3 II est remarquable, notamment, que, même sur le continent et en des cen­tres où le parchemin ne devait pas manquer, les Scots préfèrent les membranes épaisses et se plaisent à en ajuster des segments.

4 Cf. Bevue Celtique, X X X V I (1915-16), p. 411 sq., avec un facsimilé.

CATÉCHÈSES CELTIQUES 31

les points de comparaison restant peu nombreux; toutefois, M. Loth incline à tenir plutôt pour comique la glose signalée par M. Lindsay. Depuis lors, j ’en ai noté deux autres, qui paraissent recevoir la même explication linguistique. Il est fort probable, à mon sens, que le m o­dèle contenait diverses gloses de ce genre, beaucoup peut-être, et que notre copiste du x e siècle, ne les comprenant plus ou n’en voyant pas l’utilité, les a écartées par principe: mais, encore, que quelques-unes ont échappé à ce zèle, en vertu même du mécanisme de la transcription.

Ceci étant, on peut poser simplement les termes relatifs à la pro­venance du manuscrit; car le contexte n ’offre rien d ’autre qui puisse nous éclairer. 1 Trois directions sont possibles a-priori, et même qua­tre, si l ’on veut: les terres lointaines du pays de Galles ou de la Cor- nouaille britannique; l ’Armorique, c’est-à-dire notre Bretagne fran­çaise, où des monastères comme Landevennec et Bedon étaient déjà florissants au X e siècle; un centre français continental où nous savons que des celtes sont passés et ont travaillé, tel, au mieux, Fleury-sur- Loire.2 J ’avoue, pour mon compte, n’avoir aucune raison de pré­férer l’une ou l’autre solution; tout au plus, l’histoire aidant, serais-je plutôt tenté de regarder vers la Bretagne armoricaine; mais je m ’ac­commoderais fort bien de la décision des linguistes, si celle-ci était ferme. Au reste, il n ’y a pas grand intérêt à dirimer cette question, difficilement soluble. Ce qui ne me paraît pas contestable, c ’est que derrière le recueil matériel du X e siècle — en quelque lieu qu’il ait été composé, tel que nous le possédons — nous atteignons un arché­type tout semblable, à part les gloses en langue vulgaire et les erreurs de transcription, celles-ci nombreuses; archétype qu’il convient de rapporter approximativement à la fin du vm® siècle et de situer dans les îles britanniques, c ’est-à-dire dans la péninsule comique ou la région galloise. Par là même, le milieu dans le cadre duquel nous devons réplacer les catéchèses se trouve très suffisamment délimité; il faut, pour les entendre à peu près, et s ’expliquer leurs singularités, se transporter jusqu’aux bords extrêmes de la civilisation latine, sur cette marge obscure de « finistère » où le génie celtique accli­mata l’héritage chrétien.

1 On trouvera dans la notice du catalogue la description matérielle du volume. Voir, en attendant, ce qu’a noté H. M. B a n n i s t e r , Paleografia musicale vaticana (1913), p. 341, n. 118, et qui n’a vraiment aucun intérêt.

2 II est à peu près certain, par exemple, que l’exemplaire des Hisperica Famina conservé dans le Beg. 81 a été copié à Fleury. Il peut avoir la même date approximative que le Beg. 49 et se présente aussi comme l’œuvre d’une main insu­laire qui avait adopté la calligraphie continentale; on y remarque en particulier l ’abréviation si caractéristique de Nam que j ’ai décrite plus haut; mais, pour le reste, « l’insularité » y est beaucoup moins sensible.

3 2 ANALECTA - REG. LAT. 4 9

Au milieu des difficultés que toute matière littéraire d ’un âge déjà avancé ne peut manquer de dresser presque à chaque pas. on est pourvu, par bonheur, d ’un guide très sûr, le texte biblique. Celui-ci, hors certains passages de l ’Ancien Testament, dont la nature peut être expliquée de plusieurs façons, est bien conforme à la Vulgate hiéronymienne. Mais, s ’il s’agit du Nouveau Testament et, singuliè­rement, des Évangiles et des grandes épîtres paulines, cette Vulgate admise par les Celtes a une nuance particulière que la récente édition d ’Oxford permet de discerner sans hésitation. Les cinq témoins con­nus et collationnés 1 forment une famille tellement homogène, indé­pendamment des variantes, que leur parenté est partout reconnais­sable. Or nos catéchèses, non pas seulement dans les sections scriptu- raires qui sont livrées intactes,2 mais encore, le plus souvent, dans les versets cités isolément, offrent les mêmes traits généraux, irrécusa­bles, tout en faisant constater une certaine individualité qui empê­che de les classer expressément avec l ’un ou l ’autre des cinq exem­plaires attitrés. De ces faits, desquels on pourra observer le détail à la lecture, il résulte que l’auteur disposait d ’une Bible semblable à celles du groupe celtique, mais déjà évoluée et particularisée. Je dois faire remarquer, notamment, que nos textes ne paraissent pas plus proches de L (le Landavensis), d ’origine galloise apparemment, que des quatre autres. Cet isolement relatif tendrait peut-être à renfor­cer les chances de l ’hypothèse comique. Mais ce n’est là encore qu’une assez vague indication. Il faut attendre de nouvelles découvertes plus de clarté.

Outre la qualité du texte scripturaire, la race celtique et les partis pris insulaires s’affirment dans l ’usage indiscret des apocryphes. L ’é­vangile aux Hébreux est mis en cause (§ IV, p. 58,1. 99). Des profetica verba présentent une suite étrange de morceaux presque fantastiti- ques (§ V, 1. 105, 125, 154), que l’auteur s’est plu à commenter. Une apocalypse semble être aussi invoquée, à propos des « signes » du jugement (§ IV, p. 58, 1. 105 sq.); rien, en effet, n ’a tant excité les sentiments de ce peuple que la fin du monde et les mystères de l ’au-delà. La description colorée des trois mages (§ VII, p. 73, 1. 62 sq.), celle des prodiges accomplis le dimanche (§ X IV ) s’expliquent de même pour le mieux par l’emploi d ’écritures apocryphes. D ’ail­leurs, çà et là, on reconnaît d ’autres allusions, obscures et singulières,

1 Cf. Novum, Testamentum Domini Nostri Iesu Christi Latine (Oxford, 1889- 1898), p. X I s q . , 715 s q . Les sigles familiers sont: DELQB (pour: Armachanus- Dublinensis, Egertonensis, Lichjeldensis-Landavensis, Kenanensis, Busworthianus).

2 V o ir ci-après M t . X I X , 16-30 (§X III) ; M t . X X V I , 20-30 ( § 1 ) ; Le. II, 1- 20 (§X I) .

CATÉCHÈSES CELTIQUES 3 3

qui supposent l ’existence d ’une vaste littérature extrabiblique, faite pour séduire les imaginations enfantines.

Au reste, c ’est tout l’ensemble de ces catéchèses qui témoigne des connaissances bizarres et tumultueuses de l’auteur. Comme ses com ­patriotes, il a la manie des énumérations par série, qui donnent une apparence d ’ordre; mais il n ’y a là qu’une sorte de feinte pour dissi­muler l’incohérence foncière du développement. Le genre même de son recueil est hybride et difficile à définir. On s’y trouve dans une zone intermédiaire et presque indistincte, à mi-chemin entre la pré­dication directe et le commentaire didactique. Cependant, à relire d’affilée les divers morceaux choisis, on n’échappe point à l ’impres­sion que le dessein précis du compilateur était de fournir aux prêtres chargés du ministère des explications variées, qui leur permissent de prêcher sur l’évangile du jour. C’est pourquoi la désignation la plus idoine, si je ne m ’abuse, est celle de catéchèses. Ainsi fait-on connaissance non pas seulement avec l ’érudition mal digérée d ’un exégète versatile, mais bien avec la foi populaire d ’une chrétienté en formation.

Le particularisme du recueil est assez évident. Mais l ’intérêt n’est pas moindre de voir tout ce qu’on y retrouve, au fond, de la pensée et de la littérature continentales. Car ces croyants de bonne volonté, qui nous paraissent surtout singuliers, font des efforts touchants pour garder le contact avec la grande tradition latine. Ils reçoivent et assimilent de l’œuvre des Pères le plus qu’ils peuvent, et ne cachent pas leur dette. Jérôme, Augustin, Cassiodore, Grégoire, Origène même d’un côté et, de l’autre, Isidore sont allégués. Il faut donc croire que la plupart des ouvrages ecclésiastiques qui circulèrent durant les premiers siècles du moyen âge sont passés dans les milieux scots et qu’ils y ont beaucoup contribué à l ’éducation tant du clergé que des masses. Saint Grégoire surtout, par ses Morales et ses Homé­lies, 1 a été, peut-on dire, le principal précepteur de ces Églises, comme des autres Églises nées de la barbarie. Les faits de cet ordre, dont l’étude devrait être poursuivie minutieusement, permettent de mieux comprendre comment la catholicité latine s’est élaborée dès avant l’ère carolingienne, sous la direction, tacite ou non, de Eome.

De cette situation reconnue, un sérieux désavantage, qu’il im­porte de marquer nettement, découle pour l ’éditeur de pareils textes. Si le catéchète s’était borné à mentionner Augustin, Grégoire et les autres garants de sa doctrine, la tâche ne serait pas trop ingrate.

1 Une homélie entière se trouve reprise et démarquée dans le recueil, à savoirsur Mt. X X , 1-16 (fol. 6-8T, à lire: 7V, 6-6^, 8-8^); cf. P. L ., L X X V I, 1154-1159.

A. W rL M A R T , 0 . S. p ., Analecta Reginensia. 3

3 4 AN AT J ’ OTA - REG. LAT. 4 9

On s’exposerait seulement à l ’ennui de ne pouvoir donner les réfé­rences des textes mis en œuvre. Mais le péril devient grave, dès lors qu’il est plus ou moins obvie que l ’auteur insère souvent dans la trame de son discours des lambeaux enlevés aux Pères. Je dois ici, d ’avance, battre ma coulpe et réclamer l’indulgence. L ’annotation relève maint emprunt de cette espèce; mais je crains que beaucoup d ’autres n’aient échappé à mon attention. C’est sous la menace de ce Cave, malheureusement indispensable, que je dois laisser la curio­sité du lecteur.

** *[I . COM M ENTUM D E N A R R A T IO N E C A E N AE D O M IN I: M T. X X V I , 20-30]

(fol. 17-18')

De cena domini idest de capitulauio.20 Vespere autem facto discumbebat Ihesus cum X II discipulis suis. 21 Et

manducantibus illis dixit Ihesus: Amen dico uobis quia unus uestrum me tradet,22 et contristati sunt ualde, et coeperunt singuli dicere : Numquid ego sum domine!23 Et respondens Ihesus dixit: Qui intingit mecum manum in parabside 1 hic me tradet. 24 Filius quidem hominis uadit sicut scriptum est de illo, ue autem homini illi per quem filius hominis tradetur, bonum erat ei si natus non fuisset ille homo. 25 Respondens autem ludas qui traditurus erat eum: Numquid ego sum rabbi! Et ait illi Ihesus: Tu dixisti. 26 Cenantibus autem illis accepit dominus panem, et benedixit, ac fregit, deditque discipulis suis, dicens: Accipite et manducate ex hoc omnes, hoc est enim corpus meum quod pro uobis et pro multis traditur.27 Et accipiens cr.licem, gratias egit et dedit illis dicens: Bibite ex hoc omnes,28 hic est enim sanguis meus noui testamenti, qui pro multis et pro uobis effun­detur in remissionem peccatorum. 29 Et post haec dixit Ihesus: Anien dico uobis, quia non bibam amodo de hoc genimine uitis, usque in diem illum cum illud bibam nouum uobiscum in regno patris mei. 3U Et imno dicto exierunt in montem oliueti. — Edent pauperes usque seculi.2

Proprias lectiones quai in aliis exemplaribus Celticae familiae traduntur Me re­censebo (illi autem sunt ex Oxoniensi editione: D sive Dublinensis, qui et Armachanus; E sive Egertonensis; L sive Lielifeldensis Ceaddae; Q sive Kenanensis; B sive Bus- worthianus a Mac Begol scriptus). 21: manducantibus, item L , pro edentibus; — ihesus add., item E ; — tradet, item LQ pro traditurus est. 22: sunt add., item D ELB atque Epternacensis; — et add., item DB. 23: et respondens Ihesus dixit (pro at ipse resp. ait), cf. in L quibus ille resp. dixit; — parabside (pro pa- raps.), item DER cum aliis. 24: tradetur, item DELQB cum aliis multis; — ille homo, item B* (pro h. ille). 25: traditurus er. (pro tradidit), item DQB; post eum, item dixit om. D B*; — et solus add.; — ihesus addit cum DELQB atque , /. 26: illis sol. (pro eis): — dominus sol. (pro Iesus); — dicens (pro et ait),item LQB; — manducate (pro comedite), item L B ; — ex hoc omnes add., item Q;— enim add., cum DEQR, Epternacensis et J ; — quod pro uobis etc. sol. add.— 28: et pro uobis add., cf. Q qui recitat pro uobis et pro multis; — effundetur (pro effunditur), item DELQB, cum multis. 29: Et post haec dixit ih. amen sol. add.; — quia add. cum DELQB.

1 postea sic corr.: parobs. a idest versus Ps. X X I , 27 (cf. inferius)

CATÉCHÈSES CELTIQUES 35

Sanctus Matheus hoc uerbum narrat de facto mirabili, quod in hac die fecit Ihesus offerens corpus et sanguinem suum in panem et uinum, quod pignus ad sanctificationem nostram reliquit nobiscum, usque dum ipse perueniat ad iudicium.

v e s p e r e dicit x i m lunae. Vespere huius diei quod mistice significat nouissima mundi tempora, quia pene in fine mundi passus est Christus. - d i s c u m b e b a t , idest in pasca legali celebrans. - e t m a n d u c a n t i b u s i l l i s DIXIT IHESUS. AM EN DICO V O B IS Q U IA UN U S VE STRU M M E T R A D E T . Et quia de passione praedixerat, proditorem sui sanguinis prodit. Dans ei locum penitenciae idest ut cum intellexisset occulta consilia sua manifesta peni- teret, non tamen designat eum specialiter ne manifeste argutus inpuden- tior fieret, sed mittit cremen 1 in commune ut agat conscius peccati peni- tentiam. Hoc fecit Ihesus in similitudinem citharistae, qui omnes neruos tangens in uocibus eorum agnoscit, quis ex eis congruus fiat.

ET CONTRISTATI SUNT V A L D E ET CO E PER U N T (S IN G U L I) D IC E R E . n u m - q u i d e g o s u m d o m i n e . Duabus causis contristati sunt, quod dominus tradendus esset, et quod ex eis proditor erat. Et ideo unusquisque eorum dixit: NUM QUiD e g o s u m d o m i n e , quia plus crediderunt magistro quam sibi, intellegentes fragilitatem suam. Exemplum nobis est hoc, quod etiam non fecimus abrupte non negamus.

ET RESPONDENS IH ESU S D IX IT . QUI IN T IN G IT M ECUM M AN UM IN P A R A B -s iD E 2 h i c m e t r a d e t . Mira domini patientia in hoc uidetur, quia prae­dixit: u n u s v e s t r u m m e t r a d e t . Sed quia perseuerat proditor in malo ideo manifestus narratur, ut est q u i i n t i n g i t m e c u m <et> reliqua, sed tamen noinen eius non proditur. Magnam temeritatem ille fecit. Oaeteris enim manus suas a cibo retrahentibus pro tristitia ipse solus cum magi­stro ad cibum manum mittit. Moraliter autem tradidit Ihesum qui eius­dem mensae participationem cum populo dei utitur, et in aliquo occulte delinquid.

FILIUS QUIDEM H OM INIS V A D IT . SICUT SCRIPTU M E ST D E IL LO . VE AUTEM HOMINI ILLI P E R QUEM FILIU S H OM IN IS T R A D E T U R . BON U M E R A T E I SIn a t u s n o n f u i s s e t h o m o i l l e . 3 Filius hominis uadit, ac si diceret opus est ut crucifigatus sit dominus, sed tamen uae proditori eius, v a d i t , idest ad passionem, s i c u t s c r i p t u m e s t , idest per profetam id ut est c o n g r e g a t a s u p e r m e f l a g e l l a e t i g n o r a v i , 4 idest non merui, uel pro parte carnis dicit. V A E a u t e m h o m i n i i l l i : nunc tertio tangit eum ut corrigerent denuntiata supplicia, b o n u m e r a t e i n o n n a s c i 5 idest melius erat ei non subsistere quam male subsistere.

RESPONDENS AU TEM IU D A S QUI T R A D ITU R U S E R A T EU M . N U M Q U ID EGO SUM r a b b i . Ideo in scripturis sepe dicitur proditor domini quia culpam

1 sic clare crem(en), idest pro crimen2 postea corr. parob(side), cf. superius3 superius autem ille h.1 Ps. X X X IV , 15.5 sie pro si natus etc. ut supra, item non nasci L et R* ex veteribus (videlicet

codicibus b c ff2)

3 0 ANALECTA - BEG. LAT. 4 9

suam prodere noluit per penitentiam. Ceteri dicunt: n t j m q t j id e g o s u m d o m i n e , et ille similiter ait: n u m q t j i d e g o s u m r a b b i . lie tacendo uidere- tur prodere uitium cordis sui. Sed quod ait r a b b i cum ceteri d o m i n e dicunt contumatiae si[gnum est. - e t a i t ] 1 i l l i i h e s u s . t u d i x i s t i . Ea­dem confusione con[fundend]us est proditor, quando Pilato postea re­spondit, idest [ut] exemplum nobis daret indulgentiae.

C E N AN TIB U S A U TEM IL LIS AC CE PIT IH ESU S 2 PAN EM . E T B E N E D IX IT AC F R E G IT . D E D IT Q U E D ISC IPU LIS SU IS. D IC E N S. ACC IPITE E T M A N D U CA TE E X HOC OM NES. HOC EST EN IM CORPUS M EUM . QUOD PRO VOBIS E T PRO M ULTIS T R A D IT U R . ET ACC IPIEN S CALICEM G RA TIAS E G IT E T D E D IT IL L IS . D ICE N S. B IB IT E E X HOC OM NES. H IC EST EN IM SAN GU IS M EU S N O VI TE ST A M E N TI QUI PRO V O B IS E T PRO M ULTIS 3 E F FU N D E T U R IN REM ISSION EM PECCATO RU M . - C A E N A N T iB U S a u t e m i l l i s : carnes agni pascalis edentibus. - a c c e p i t p a n e m , idest ad uerum pascae sacramentum ingreditur. - e t b e n e d i x i t , idest mistice <ut> caro eius panis fieret. - f r e g i t , idest significat frangi- turus eum in passione. - d e d i t d i s c i p u l i s s u i s : daturum se iterum disci­pulis suis post resurrectionem nunc ostendit. - a c c i p i t e , idest transfigu­rationem summite in misterio corporis et sanguinis mei, et aliis praedi­cate, idest ut accipiant. - h o c e s t c o r p u s m e u m , idest sit haec oblatio uestra non agnus non uitulus non hircus non taurus. - a c c i p i e n s c a l i ­c e m : in Lucam II calices dicunt, idest alter enim comeso agno acceptus, alter transfigurato corpore in panem assumptus. - b i b i t e e x h o c o m n e s , idest siue X I siue ut alii putant quod et ludas biberet, et ob hanc causam intrasset in illum Satanas, et hoc exemplum est ut nullus a communione excludatur donec peccatum eius clarescat. - h i c e s t s a n g u i s m e u s : in figuram huius rei Moises ait: h i c e s t s a n g u i s t e s t a m e n t i q u o d m a n d a ­v i t a d vos d e u s , 4 idest sanguis uacae. - p r o m u l t i s dicit, idest non pro uno tantum, uel non pro Iudeis tantum sed etiam pro gentibus.

Primo in hoc quaeritur utrum figura an historia an sensus esse credi5 oportet haec oblatio.6 Idest: figura est, sed non est in tantum figura, quoniam ueteris legis figurae fiebant, idest proprior est haec oblatio ad similitudinem Christi. Historia est, sed non in ea solum finitur, quia spiri- tualiter accipitur, idest quia tamquam 7 pars de carne et sanguine Chri­sti acciperetur. Sensus est sed non solus, quia historialiter perficitur.

Secundo quaeritur cur non sufficeret ad salutem hominum Christum semel pati. Idest quia opus erat ut cotidie Christus pro nobis immolaretur, quia cotidie peccamus. Tdeo quoque cotidiana oblatio fit ne magnum bene-

1 Particula haec in atram,enti macula, evanuit: similiter inferius minores parti­culae iam non videntur.

2 de quo, cf. supra integram, lectionem,3 de quibus item, cf. superius1 Ex. X X IV , 8 (in Vulg.: foederis quod pepigit dominus uobiseum).5 corr. e credit6 Re uera incertum est cum qua sententiae parte verba haec oblatio coniungantur;

ceterum idest superabundat.1 An legendum quanta<cum>que?

CATÉCHÈSES CEI,TIQUES 37

ficium dominicae passionis obliuioni traderetur; siue ideo ut diem iudicii cotidie in aeclesia similaret.1 Idest oblatio e t2 diuidendo homines in III partes idest ius[tos,] egr[otos et] 3 penitentes, atque peccatores. so

Tertio q[uaeritur cur in] uinum et panem haec transfiguratio facta est et non in alius4 rei uel escas. Idest ut, uelut praecesserat in Mel- chisedech, eandem iterum haberet hostiam ueniens panem et uinum offe­rens. Unde Dauid ait: t u e s s a c e r d o s i n [ a e t e r n u m ] <et> reliqua. 5 Siue ideo in pariem et uinum facta est, idest ut sanctificaret terram cum fructi- 85 bus suis quae maledicta erat in Adam, ut dixit deus: m a l e d i c t a e s t t e r r a in o p e r i b u s t u i s . 6 Siue ideo in panem et uinum quorum alter esurien­tem alter sitientem extingit, ut scilicet esurientes sitientesque iustitiam hoc pastu pascantur.

Quarto quaeritur cur aqua in hoc misteriuin asumitur. Idest ea causa oo qua euangelista dixit: e x i i t d e l a t e r e e i u s a q u a e t s a n g u i s . 7 Siue ideo asumitur aqua ad confundendos eos qui dicunt non causa misterii sed inebriandi uos accipere uinum.

V. quaeritur cur haec figuratio in forma corporis uisibiliter non uidetur. Idest, quid 8 necesse fuit uidere in totum quod in totum pene spiritaliter 98 efficitur. Idest, 9 dum inuisibilis idest anima ut quid inuisibilis esset cibus eius in manibus sanctorum. Siue ideo quia quod mistice agitur magis a cre­dentibus appetitur.10 Thesaurus enim absconditus semper auidius quae­ritur. Et quod celatur ab infidelibus 11 non irridetur.

ET POST HAEC D IX IT IH ESU S AM EN DICO V O B IS QUIA NON B IBA M AM ODO 100 DE HOC GENIM INE V ITIS USQU E IN ILLU M D IE M 12 CUM IL LU D BIBAM NOVUM VOB1SCUM IN REGNO PATR IS M E I. - NON B IB A M A M O D O , idest nO Il manducabo amodo donec manducem uobiscum post resurrectionem, idest cum comedit partem assi piscis et fauum mellis. Siue n o n b i b a m , idest domum Israel non bibam quae uinia domini sabaoth erat13 nisi in regno patris mei, idest nisi 105

cum eiusdem patris habuerint14 uenerint per filium ad patrem, ut in III uel V milibus post resurrectionem per Petrum credentibus. Vel n o n b i b a m , idest de fide Iudeorum,15 uel in aeclesia gentium corporis et, sanguinis mei sacrificium assumam. Vel n o n b i b a m , idest uinum pro letitia accipi solet,

1 corr. e simillaret2 add. s. I.3 Ut supra, textus particulae horridis atramenti maculis laborant.4 sic in alius ut videtur, répugnante macula6 Ps. CIX, 4.6 G e n . III, 17 (Vulg.: est om. opere tuo).7 IOH. X I X , 34 (Vulg. om. de 1. e.).8 sic q(ui)d pro q(uia), ut uid.9 fortasse pro siue ideo

10 appetatur corr. al. m.11 corr. ex infedel.12 superius autem d. il.; item L il. d.13 Of. Is. V, 7 (Vulg.: exercituum).14 postea fort, supplendum filium idest15 Cum illis fortasse coniungenda sunt quae in margine, sed paulo inferius,

scriptor ipse add.: idest de ostis Iudeorum non accipiam.

38 ANALECTA - EEG. LAT. 4 9

.110 acsi dicat: Non plenam habeo letitiam, nisi post iudicium, cum nullum peccatum aderit, et tunc in regno patris mei cum sanctis meis letiflcabor.

E T IMNO DICTO E X IE R U N T IN M ONTEM O L IV E T I. HoC est quod in psalmo legimus: m a n d u c a v e r u n t e t a d o r a v e r u n t o m n e s p i n g u e s T E R R A E IN CONSPECTU E IU S ;1 SÍUe: E D E N T P A U PE R E S 2 <et> reliqua. D ISP E RSIT

n:> d e d i t p a u p e r i b u s , 3 idest solita laus post cibum, exemplum que est agendi gratias post cibaria. - i n m o n t e m o l i v e t i : ostendit quod qui inebriatus fuerit calice domini laudat dominum, idest uino scripturae sanctae, et ille ascendit in locum ubi laboris refectio, idest regnum caeli: ibi doloris solacium ac ueri luminis notitia habetur, idest uerum lumen quod non habet finem.

120 Consideret autem se ipsum unusquisque, ut non cum temeritate ad hanc cenam corporis et sanguinis domini nostri Ihesu Christi accedat. Si enim sine timore et fletu, si non cum simplicitate cordis et sanctitate cor­poris, si non (cum) castitate et humilitate, immo si non cum caritate dei et proximi accedamus 4 ad hanc cenam corporis et sanguinis domini

125 nostri Ihesu Christi, acsi crucifigemus Christum cum crucifigentibus eum, et si non cum castitate corporis et animae corpus et sanguinem domini nostri Ihesu Christi accipimus, 5 uindictam nobis manducemus et bibemus, et non iudicamus corpus domini nostri esse sanctum. Acceptio enim indi­gna huius caenae debilitat corpora, suffuscat animas, ut sint nigriores

130 carbonibus, et inde fiunt aliqui uelociter mortui, et fames et languores eueniunt. Si uero cum fide et misericordia, letitia et patientia et humili­tate et mansuetudine, si cum castitate corporis et animae, si cum elimo- sinis et cura pauperum, et si cum omnibus mandatis dei accedamus ad hanc cenam sanctam corporis et sanguinis domini nostri, illuminabit idest 6

135 nos Christus suo sancto lumine uitae aeternae, et mittet angelum suum sanctum ad nos, cum stimore 7 et fulgore effugient 8 demones, et longe recedent a nobis, et confirmabit nos sanctus angelus et adorabit pro nobis. Nescimus enim quomodo nos oportet orare, nisi angelus adiuuauerit infir­mitatem orationis nostrae. Quid enim dicimus angelum? Ipse dominus

ho noster ueniet ad nos; et, si digni fuerimus ad hanc oblationem, ipse adsta- b at9 altari nostro, et ipse pascet nos suo sancto corpore et sanguine et sanctificabit animas nostras ut sint splendidiores septies sole et coheredes Christo in regno caeli absque ullo fine in saecula saeculorum amen.10

1 Ps. X X I , 30; o. p. t. in marg. add.2 Ps. X X I , 27 (cf. superius post lectionem).3 Ps. C X I, 9.4 Postea magnam distinctionem inserit scriptor: Ad etc., id est, ut uid., arche­

typum non intellexit.s Item magna distinctio sequitur.6 fortasse leg. post Christus-7 sic R8 sic pro eSugiet ut uid.9 sic pro adstabit

10 Sine ulla distinctione duo haec praecepta, ex aliquo paenitentiali libro excerpta, adduntur (fol. 18v), idest de morte sine sacrificio atque de suffocato filio.

(I.) Si mortuus sit aliquis sine sacrificio magnum crimen est. Sed tamen adiu-

CATÉCHÈSES CELTIQUES

[II. HOM ILIA AD PASCH ALEM V IG ILIAM D E LE CTIO N E GEN ESIS I , 1-25]

(fol. 18v-20)

Hoc ad sollemnitatem paschae conuenit.

Haec autem lectio quam sancta eclesia ad sanctificationem huius noctis constituit conuenientiam in se et magnum profectum continet nobis. Oonueniens autem erat ut principium in principio, et natiuitas in natiuitate, ac baptismum in baptismo legeretur.

Sicut namque in hac lectione principium mundi monstratur, ita in hac sollemnitate resurrectionis Christi initium noui testamenti aeclesia ostendit.

Et sicut per hanc lectionem primus Adam de terra creari ostenditur, ita in hac sollemnitate IIIa natiuitas secundi Adae, idest Christi, facta est. Ter enim natus est Christus: primo ex patre secundum diuinitatein, secundo ex Maria uirgine secundum carnem, IIP ex utero terrae in resur­rectione, sicut in hac sola completum est.

X ecnon quoque conuenit ut babtismum in babtismo legeretur. Sicut enim in principio mundi creaturae caeli et terrae per aquas et spiritum sanctum superferentem super aquas sanctificate sunt, ita et in hac sola resurrectione Christi caelum et terra, idest corpora et animae hominum per spiritum et aquam babtismi deo sanctificantur, ut post illam regene­rationem ex spiritu sancto et aqua possint habitare in regno dei. Ideo autem diximus caelum et terram in exordio mundi baptizari.

Primum enim baptismi erat genus, cum in mundi exordio, ut praedi­ximus, spiritus dei superferebatur super aquas. Secundum genus, cum in diluuio totius mundi peccata deleta sunt: Noe cum habitantibus secum in arca saluatio.1 III genus babtismi, cum filii Israel per mare rubrum Faraone dimerso 2 per Moisen saluati sunt. IIII genus babtismi, cum item 8 filii Israel sanguine uitulae et cinere eius et aqua spargerentur. V genus babtismi, cum iterum filii Israel ab Ihesu filio Nun per Iordanen ducti (sunt). VI genus babtismi, cum Iudei ab Iohanne babtista per peccatorum confessionem in Iordane tincti sunt. VII genus (babtismi) cum ab Ihesu Christo et spiritu sancto babtizamur. VIII genus babtismi, cum in cor­pore suo omnes sancti per aquam lacrimarum cotidie abluuntur. IX genus

uari potest. IIII uace et uituli earum pro anima illius dandae sunt, et sacerdos cantet C commendationes [corr. e comment.] et X II psalteria et X I] missas in ordine suo.

(11.) Si quis suitocauerit filium suuin uel occiderit aliquo casu nollens magnum cremen est. Sed tamen adiuari potest. III annis peniteat: primo anno sine uxore, sine diliciis, et II^us aliis, maxime in Ilibus X L anni et ueniat confessioni aut iudicio cui dignus fuerit.

1 suppi, fuit uel facta est2 demerso al. m. corr.3 fortasse leg. ite(rum), cf. inferius it(er)u(m)

4 0 ANALECTA - EEG. LAT. 49

babtismi, cum sancti in sanguine suo per martirium purgantur. X genus <babtismi>, cum per ignem in iudicio tu o1 totus mundus purgabitur.

In hoc autem sapientes aliud interrogant. Quare non in solemnitate baptismatis Christi babtismum nostrum tantum, sed in pasca quoque facitur. Sicut Is(idorus) dicit quod aduenientes ad fidem Christi cataco- minos2 fieri usque ad pasca imperantur. Ideo hoc obseruat aeclesia quia congruum erat ut recreatio animarum esset in sola recreatio<ne> corporum, idest in pasca in quo resurrexit Christus, in quo nos omnes resurgemus in die iudicii. Haec est autem resurrectio animarum mun­datio earum de sordibus mortalibus peccatorum per igneum spiritum et aquam.

Requirunt quoque sapientes cur in duobus, idest in igne et aqua, babtisma consistit. Ideo quia in duabus substantiis corporis et animae constat, ad conspurgationis haec duo collocantur. Cur specialiter aqua et ignis ad cooperationem spiritus sancti electa suntf Ideo quia aqua et ignis multas inter se similitudines habent. Ambo enim abscondunt, demon­strant, uiuificant, satiant; et quod <h>is maius est: omnia quae mundari indigent aut aqua aut igne mundentur.3 Molliora autem aqua, duriora uero igne purgantur.

Non solum autem conuenientia in hac lectione continetur; sed et ma­gnum profectum nobis demonstrat. Per hanc scimus deum patrem crea­torem mundi esse, et principium in quo factus est mundus Ihesum Chri­stum esse, et dispensatorem huius spiritum sanctum esso. Et per hanc scimus protoplaustum « nostrum, idest Adam, filium dei esse, et de terra sumpsisse corpus.

Per hanc intelligimus hoc opus mundi per VI diuisiones diuisum esse; sed in nominatione, non opere, diuisum est, ut Ag(ustinus) a it,5 quod non diuisit deus temporibus faciendi, diuisit scriptura temporibus loquendi.

Prima autem diuisione lux facta est, pallida lux, quae fit mane ante ortum solis; aut certius lux, idest IX gradus caeli, a qua luce separauit deus tenebras, idest demones iecit de paradiso propter superbiam eorum.

Secunda diuisione factum (est/ firmamentum, idest caelum aereum 6 uel glaciale et iacinthimum uel celum igneum. Deus autem firmamentum posuit quasi tabulatas in domu ut misteria caelestia ab hominum oculis caelaret, quia praesciuit quod peccarent homines.

Tertia diuisione, congregate sunt aquae de superficiae terrae et apa- reat arida,7 germina scilicet, holera et ligna per genera sua. Aquas autem

1 sic fort, pro u lt im o2 al. m. corr.: c a t a c u m . - Locum, non inveni.3 m u n d e n t u r sic R1 Re vera prior u erasa fuit.5 Me piget ipsum locum non invenisse, tantum similes.6 corr. ex a e r e e (m )7 Of. G e n . I, 9 ; leg. fortasse u t .

CATÉCHÈSES CELTIQUES 41

congregauit deus, .'idest omnes aquas mundi quae congregate sunt in unum locum, idest in unam partem terre. to

IIII diuisione, II luminaria magna in caelo posita. Ideo autem in alto posita sunt, ut imo lustrarent. Et ideo magna dixit, quia in claritate luminum caeteris sideribus praecellunt. Et propter hoc luminare maius dictus est sol, quia sol calore et carectere et claritate luminis praecellit lunam. Et quod his maius est, secundum alios a sole accenditur luna. In 75 hac quoque IIIIa diuisione deus constituit stellas, ut suffragerentur soli in diem et lune per noctem.

V diuisione, produxit terra<m>, pecora et reptilia terrae et bestias.Et nouissime factus est homo ad imaginem et similitudinem dei.

Imago autem in sanctitate et aeternitate anime consistit, ut Gregorius in so libro de gradibus caeli dixit;1 similitudo uero in persecutione et domina­tione ostenditur. Hanc enim aulam regiam mundi constructam et bene­dictam cum omni substantia sua deus dedit Adae. Et permisit ei ut omni­bus quae sunt sub celo dominaretur, et attulit ei adiutorium simile, idest Euam, ut semen eorum reple<a)t terra/m). Audiens autem diabolus trini- 85 tutem dicentem: f a c i a m u s et reliqua,2 et uidens quod in sublimi gradu constitutus esset, multum inuidit ei, ita ut non se desideret coequari Adae, sed et deo, dicens: p o n a m t h r o n u m m e u m et reliqua. 3 Deinde primitus completum est in illo illud exemplum, idest q u i s e e x a l t a t h u m i l i a b i t u r <et> reliqua. 4 Diabolus enim per uitium suum, quod liberum arbitrium so adeptus est, superbe elatus, de archangelo in seruuin fugitiuum et de celo in infernum deiectus est. Et declinans ad Adam, percussit eum ueneno peccati sui. Deinde cecidit Adam, et aula regia concidit. Turbato namque principe, tota ciuitas conturbatur. Et per multa tempora in casu morata est. Videns autem deus quod patriarchae et profetae illam domum Adae 95 restaurare non posse, 5 misit restauratorem Ihesum Christum filium suum qui restaurauit. nobis aulam regiam, idest sanctam aeclesiam noui testa­menti, in qua constituit omnia quae continentur in domu Adae, idest in mundo. Nam et in aula, idest in aeclesia, caelum creauit, idest theorice uiros uitae, terram, idest actualis uitae uiros, lucem, idest fideles per babtis- ioo mum condidit. Ad quos dicit apostolus: f u i s t i s a l i q u a n d o t e n e b r a e ,N UNC A U T EM L U X IN D OM IN O. U T F IL II LUCIS A M BU LATE . 6

Vespere huius diei,7 idest passio Christo. Lux autem diuisa est a tenebris, idest sancti a peccatoribus separati, v e s p e r e , idest finis ueteris legis; m a n e , idest resurrectio Christi quae est initium noui testamenti; 105 d i e s u n u s , idest noua lux.

1 Quisnam Gregorius, quisnam liber sit, in medio relinquamus.2 G e n . I, 26 .3 Of. Is. X IV , 13.4 Le. X V III , 14.5 sie B , fort, pro possent6 E p h . V, 8 (Vulg.: eratis enim al.).7 Fortasse ante i(dest), omittitur I, idest primi. Of. G e n . I, 5.

42 ANALECTA - EEG. LAT. 49

f i r m a m e n t u m , idest sancta scriptura, quae imbribus praedicationum irrigat homines. Firmamentum inter duas aquas,1 idest scriptura inter historiam et sensum.

Aquae congregate in unum locum,2 idest omnes gentes terrae in uni­tatem fidei congregatae. Terra arida, idest aeclesia fortis in fide,3 et attrita temptationibus, et sitiens iustitiam. Herba, idest rudes in fide; ligna, idest fortes in fide.

Duo luminaria in firmamento caeli, idest4 Christus et eclesia in scrip­tura sancta, quia de is uetus et nouum concinnant. Luminare maius, idest. Christus qui est sol iustitiae;3 luminare minus, idest aeclesia aliquando a multitudine credentium aucta, et aliquando a persecutoribus detempta. Stelle, idest uarietas sanctorum, idest secundum merita sua.

Aquae producentes reptilia,6 idest actuali7 vitae adhérentes. Volatilia in mari, idest homines qui in amaritudine et profunditate gentilitatis nati per superhabundantiam gratiae uiuunt in mari scripturae sanctae. Et pecora, idest simplices, sed adhuc non obedientes deo. Reptilia, idest humiles sensu. Bestias, idest celantes legem domini.

Postremo autem ad imaginem et ad similitudinem dei factus 8 est, homo, et dedit ei deus totam terram et plenitudinem eius, et adiutorium simile sibi9 ut generarent inter se, et semine suo replerent terram, idest spirita­liter) Ihesus Christus qui est uera imago et uera similitudo dei patris, cui dedit pater totam terram, ut profeta dixit: d o m i n i e s t t e r r a , et reli­qua. 10 Et dedit ei adiutorium simile, idest aeclesiam sanctam noui testa­menti similem sibi, idest in fide et doctrina ut generarent inter se filios uitae et replerent terram, de qua dixit profeta: c r e d o v i d e r e b o n a d o ­m i n i i n t e r r a v i v e n t i u m , 11 idest in regno caelorum, quod assimilatur terrae pro soliditate et aeternitate et fructuositate.

Est autem et tertia aula quam edificauit sibi Christus: idest homo in quo omnia continentur quae sunt in mundo. Nam et caelum habet idest animam, terram idest corpus, lucem idest uirtutes bonas, tenebras idest uitia, quia nisi Christus nemo potest sine uitiis esse quandiu in corpore flat. Firmamentum quoque in homine, idest patientia, quia sicut firma­mentum aquas super se positas sustinere patitur, ita honera grauia tribu­lationum sustinet homo. Illud autem firmamentum inter duas aquas posi­tum, idest aqua superior12 superne uirtutes, aqua inferior idest uitia. Aquae

1 Cf. G e n . I, 6 (in medio aquarum)2 Gf. G e n . I, 9 sq.3 I P e t r . V, 9.4 01. G e n . 1, 14 sq.5 Mal . IV, 2.6 Cf. G e n . 1, 20 sq.7 auctuali sir, B8 R2 corr. e faeta8 Gf. G e n . II, 18, 20.

10 Ps. X X II I , 1.11 Ps. X X V I , 13.12 fort, pro aqua sup. idest

CATÉCHÈSES CELTIQUES 43

congregatae in unum locum, idest in fragilitatem. Terra arida, idest homo solidas sine uitiis. ITerba, idest increpatio bonorum operum in cogitatione, in opere et (in) uerbo. Ligna, idest perpetratio boni in opere. Duo luminaria, (luminare maius) idest fides a qua et opus; luminare minus,1 idest fides in qua et opus incitatur quasi luna accenditur sole. Stelle, idest uirtutes principales: prudentia, temperantia, fortitudo, iustitia. Prudentia est agnitio uere fidei et scientiae scripturarum; (temperantia...); iustitia dilec­tionem dei et proximi seruat; fortitudo uim martirii habet, et metum mor­tis contempnit in omni uerbo et in omni opere. Eeptilia, idest bona opera; i">o uolantia,2 idest cogitationes caelestium; grandia, idest sensus principales corporis et animae; pecora, idest simplicia consilia — sicut legitur in euan­gelio: e s t o t e p r u d e n t e s usque c o l u m b a e ; 3 bestiae, idest zelus iustitiae.

Ecce nunc uidemus quod omnia quae in mundo sunt in homine conti­nentur. Homo enim microcosmus, idest mundus minor, uocatus est. Haec ibb est aula regia dei sub caelo, sed tunc domus dei erit, si se sanctificet ut sit templum dei sanctum deo, quia nisi in sancto deus non habitat, ut dicitur, spiritus sanctus effugit fictum,4 ut profeta dixit:5 t u attte m i n s a n c t o H A B IT A S.

Denique quicumque uult domum dei fieri ponat VI custodes ad custo- ieo diam sui, primum custodem ab oriente, II a meridie, III ab occidente, IIII ab aquilone, V intus, VI foris, ne fur nocturnus et pollutus, idest diabolus, introiens in se polluat eum. Quocumque enim modo diabolus in homine intrauerit, desinit homo domus dei fieri. Nam dum in magna caeli habitatione fieri simul non potuerunt, quanto 6 magis in parua homi- 165 nes 7 mensura simul habitare non possunt. Hi autem sunt custodes homi­nis. Custos ab oriente, (idest) cogitatio cotidiana mortis: quicumque enim semper cogitat esse moriturum omnia mundi contempnit desideria. Custos a meridie, idest firma fides in deum de corde puro, ut est: c o r d e c r e d i t u r AD IU ST IT IA M , ORE CONFESSIO FIT AD SALU TE M . 8 CustOS ab OCCÍdente, UO idest penitentia de praeteritis peccatis: uera enim penitentia est penitenda non admittere et admisa9 deflere. Custos ab aquilone, idest opus perfec­tum mandatorum dei: qui enim operatur10 iustitiam mercedem operis suis recipiet. Custos intus, idest timor perfectus domini, quam imperat pro­feta, idest TIM E TE DOM IN U M OMNES SAN CTI E IU S QUONIAM NON EST IN O PIA 175 t i m e n t i b u s e u m . 11 Custos foris, idest disciplina bona (quae) iram dei

1 maius R2 An pro uolatilia?3 Mt . X , 16.4 Gf. Sa p . I, 5 (V u l g effugiet).5 Ps. xxr, 4.6 quando' B7 pro hominis, ut uid.8 Rom. X , 10.9 R* corr. e misa (idest admissaj

10 operator R11 Ps. X X X I I I , 10.

44 ANALECTA - KEG. LAT. 4 9

prohibet, sicut profeta dixit:1 a p p r e h e n d i t e d i s c i p l i n a m n e q u a n d o i r a s c a t u r d o m i n u s . Quicumque enim negle<(xe>rit hos sex custodes po­nere ad sui custodiam, introibit in se fur nocturnus. Deinde domus diaboli erit, qui est malus heres. Domus autem illius mali heredes sunt, et pigri concident et submergerentur2 in foueam inferni profundam, ubi erit fletus et stridor dentium, ubi ignis sine extinctu et nix sine defectu, ubi bestiae non deerunt et uermes, ubi uidebitur inimicus diabolus, ubi audie­tur gemitus et planctus, ubi non odoratur nisi fetor, ubi non gustabitur nisi amaritudo, ubi erit lux sine luce, ubi rogabitur mors et non dabitur; sed erunt iniqui et peccatores eterni in pena eterna cum demone aeterno. Qui autem uigilantes et prudentes fuerint erga custodiam ponentes VI custodes praedictos ad custodiam suam, templa sancta dei erunt super excelsum fidei fundamentum edificata. Et postea in montem sublimem regni caelestis subieuabuntur, ubi erit uita sine fine lctitia sine tristitia, iuuentus sine senectute, sanitas sine dolore, lux sine tenebris; ubi non uidebitur inimicus et non audietur nisi spirituale carmen laudis domini nostri Ihesu Christi; ubi non odorabitur nisi suauissimus <[odor>, ubi non gustabitur nisi dulcedo, ubi dabuntur praemia sempiterna sanetis eternis, cum cterno deo in secula seculorum amen.

[III. V A R IA E X C E R P T A ](fol. 20-20v)

(I.) V inferni sunt: I dolor, II senectus, III mors, IIII sepulcrum, V pena. Dolor comparatur inferno, quia si habuisset homo omnes sub­stantias quibus homines in hoc mundo uti solent letus fieri non potest, ut dicit filius Serae3 n o n e s t c e n s u s s u p e r c e n s u m s a l u t i s c o r p o r i s . -I I . Se­nectus assimilatur inferno, quando V sensus in exitum exeunt. Nam oculi caliginant, aures sordescunt, gustus non bene discernit, odoratus uitiatur, tactus rigescit; sed et dentes denudantur, lingua balbutiat, pectus lico- ribus grauatur, pedes tremore et tumore tumescunt, manus ad opus debili­tantur, canities floret, et corpus omne infirmatur, sed sensus diminuitur. - Sepulcrum etiam infernus est: ubi4 terra terrae redditur, cibi cadauer uermibus exhauritur; ubi limo caro miscetur; ubi aures et os et oculi III impletionibus replentur: primo cruore, II uermibus, III humo; ubi ossa arida redatis 5 pulueri carnibus remanent.

Semper6 ante oculos nostros ponemus7 quod non amicorum turba, non familiae multitudo, non auri argentique congestio, non gemmarum

1 Ps. II, 12.8 ;pro submergentur3 Eccli. X X X , 16.4 Ubi sio II, idest expressa distinctione5 sic pro redactis6 Fort,asse novus locus hic incipit. Ceterum de « pena », idest quinta inj emi

specie, non agitur.7 An pro ponamus?

CATÉCHÈSES CELTIQUES 45

lapilla fulgentia, non uindimiarum ubertas, non densitas segetum, non humtrositas1 oliuarum, non iocunditas extensa floridorum camporum, non gloria curruum et aequitum, non dilitiae pretiosarum uestium, non omnis pompa praesentium rerum potest praestare ullum praesidium di- scendenti de corpore. Sed illi plus lugent qui nos amplius diligunt, quo­rum luctus nec uiuis nec mortuis proficit; pugnis pectora lacerata eonton- dunt, et ei qui sepulcro conditur nihil p<rae)statur. Ideo plus omnibus diligendus est deus.

(2.) a g (u s t i n u s ) . 2 Faciat unusquiquè quod praeualet. Excepto3 uictu rationabili et uestimento,4 quicquid illi superfuerit, laetus et hilaris pauperibus tribuat. Quare laetus? quia dat paruum 5 et accipit multum; porrigit numum,6 comparat regnum; tribuit paruam pecuniam,7 accipit uitam eternam. Dat temporalia, mercatur eterna; porrigit caduca, et acci­pit 8 sine fine mansura. Ecce pro qua re e t9 hilari10 et bono animo dare debemus. Siquis 11 tibi homo fidelis diceret: Mihi12 unum numum 43 ae­reum 14 da, et reddam 15 tibi soldos 16 aureos c., - numquid non cum gau­dio dares e i17 unum, ut accipies 18 c. Quanto magis 19 tibi dicit20 domi­nus 21 caeli et terrae : 22 q u a n d i u f e c i s t i s u n i e x i s 23 m i n i m i s m i h i f e c i s t i s , 24 et in psalmo: i o c t j n d u s h o m o q u i m i s e r e t u r e t c o m m o d a t .25 Debes commodare deo in terra quod multipliciter accipias 26 in uita27

1 sic pro humor.2 Re vera Oaesarius, cf. P . L ., X X X I X , 1898 sq.. idest pseudo-augustinianum

sermonem 78 § 6.3 et praem. Ed.4 uestitu Ed. et add. simplici 6 parum Ed.6 et add. Ed.7 et add. Ed.8 corr. ex accipiat, Ed. recipit9 om. Ed.

10 corr. ex hilaris11 quis om. Ed.12 Ed. sic distribuit: Da mihi un. aureum nummum13 corr. e numbum14 aur. Ed. (cf. superius)15 reddo Ed.16 solidos Ed.17 om. Ed.18 acciperes Ed.19 quia add. Ed.20 d. t. Ed.21 deus Ed.22 Ed. add.: Qui pauperi tribuit deo fenerat, et23 corr. ex meis, pro quo Ed. his fratribus meis24 Mt. X X V , 40.25 Ps. CXI, 5.28 accipias Ed.27 uitam aeternam Ed.

46 ANALECTA - BEG. LAT. 4 9

aeterna. E t 1 cum in conspectu angelorum ante tribunal aeterni iudicis uenire merueris, secura2 conscientia dicere possis: Da domine, quia dedi; misericordiam praesta,3 quia misericordiam feci; ego impleui quod iusisti, tu redde quod promisisti.

(3.) Eex regum, et dominus dominantium, <(profeta> profetarum, princeps principum, princeps familiae caeli et terrae et inferni, Ihesus Christus filius dei uiui, nepos Salamonis, filius Dauid, pronepos Abraham, de semine filii Eoe, unigenitus patri suo, primogenitus Mariae uirginis, creator omnium elimentorum.

(4.) Matheus euangelista narrauit mistica haec uerba.. 4 Ipse est IIII uir qui enuntiauit euangelium Christi in terra. Ipse est IIII caelum enun­tians gloriam domini, ut dicitur: c a e l i e n a b b a n t g l o b i a m d e i , 5 et reli­qua. Ipse est IIII miles qui iecit sortes super uestimenta Christi. Ipse est IIII aurea rota qui sustinet aeclesiam terrenam in solitudine mundi prae­sentis. Ipse est IIII nubs spiritualis, unde irrigantur corda lapidea6 peccatorum, et filii mortis, et filii disperationis huius mundi ut fideles boni efficiantur- Ipse est IIII flumen paradisi per totum mundum dilatatum et de istis IIII uiris Dauid dicit:7 i n o m n e m t e b b a m e x i i t s o n u s e o b u m . Ipse Matheus donis dei plenus discipulus Ihesu Christi narrauit haec uerba de resurrectione Ihesu Christi.

(5.) VII sunt8 quae homo in hoc mundo habere non potest si rex fuis­set totius mundi: uita sine morte, iuuentus sine senectute, letitia sine tri­stitia, pax sine discordia, lux sine tenebris, sanitas sine dolore, regnum sine commotatione. Et haec omnia inueniuntur in regno celorum.

(6.) IIII causis lingua data est homini, ut imperaret bona, et prohi­beret mala, ut doceret quod sciret, et interrogaret quod nesciret.

1 ut Ed.2 et libera add. Ed.3 miseric. cum -praecedentibus iungit E ; miserere Ed.4 An « mistica haec uerba » despoliatori nostro eadem essent quae sub n. 3 tradi-

deritf sententia multum arridet.3 Ps. XVIIT, 2.6 prius lapida7 Ps. X V III , 5 (sic exiit in Sanqermanensi -psalterio atque in Veronensi idest

Africano, pro exiuit aliorum).8 Eadem in Bedana appendice (P. I/., X G IV , 545 D l. 5 sq.).

CATÉCHÈSES CELTIQUES 47

[IV. COM M ENTUM D E LECTIO N E IO H . X X , 26-31 ID E ST D E O CTAVIS PASCH A E]

(fol. 32v-35v)

POST DIES V III IT E R U M E R A N T D ISC IPU L I, USque IN N OM IN E E IU S . HoC est factum quod narratur in isto die in aecclesia dei, in quadrangulato mundo, eo quod uenerabilis est hic dies cum familia caeli et terrae, quia multa mirabilia facta sunt in eo in ueteri et in nouo -(testamento): quia hic est dies in quo consummebantur sollemnitates pasce ueteris, in quo offe­rebant agnum annosum sine macula:1 quae praecepit deus Moysi in figu­ram agni immaculati sine peccato, idest Christi filii dei uiui, qui abstulit peccata mundi.2 Ipse oblatus est super altare crucis pro capite 3 prolis Adae. Utebantur panem infermentatum sine amaritudine usque ad finem VIII dierum, idest a pasca magno usque ad modicum. Immolatur nunc corpus Christi et sanguis eius in ista ebdomada a resurrectione usque ad pasca modicum, post expuitionem ueteris fermenti peccati Adae ab hu­mano genere in pasca resur(rectionis). 4 Idest iste dies et pasca magnum, nec minor in honore. Quia5 locutus est ad Moisen, ut nullus faceret opera in ista ebdomada pascae. Msi quod pertineret ad adorandum domi­num et ad refectionem sollemnitatis. Hinc dicit lex :6 d i e s p r i m u s e r i t

SANCTUS ATQUE SOLLEM N IS. E T D IE S V II EA D EM F E ST IV IT A T E SANCTUS ET VENERARILIS. E T N IH IL O PERIS FAC IE T IS IN E IS , E X C E P T IS H IS QUAE AD VESCENDUM PE R T IN E N T .

Hic est, dies in quo uenit Christus ad apostolos suos in domu clausa, quae non aperta est clauibus ante illum. In illa hora dixit: p a x v o b i s . 7 Hie est dies in quo misit Tomas manum suam in latus Christi super uesti- gium lanceae8 militis Longini, qui latus Christi iugulauit, quando fuit in cruce. Et induisit Christus sibi hoc factum per paenitentiam quam fecit. Donec uidit deitatem per humanitatem, et donec miles fuit deo postea, praedicando nomine9 dei et uerbo et opere, et qui passus est martirium pro Christo in fine aetatis suae, quique fuit haeres regni caelorum.

Quia10 dixit Tomas, quod non crederet resur(rectionem) ante quam

1 Of. Ex. X II, 5 (agnus absque macula... anniculus).2 Of. I o h . I, 29 (tollit).3 Supra lineam, scriptor ipse vulgarem glossam addidit: i(dest) trapen.4 Sic, ut saepius, uerba amputantur; ex quo saltem legi etiam posset: resur(rexit).5 Sic scriptor consueto compendio siue ad q(uam) siue ad q(uia) exprimendum

usus est; similiter infra.3 Ex. X II, 16 (in Vulg.: prima, sancta; et om.; septima; sanctus etom.; et om.).7 I o h . X X , 19, 21.8 corr. e lancete9 sic no(min)e, fortasse pro no(men)

10 Hic ex compendio q(uia), consueto more, sive q(uam), scripsit amanuensis, sed praeterea tria puncta s. I. adposuit; probabiliter distinctionis aliquod signum ex archetypo male translatum est, atque pariter inferius; attamen quid, idest inquisi­tionem, bene intellegeres.

4 8 ANALECTA - REO. LAT. 49

dedisset manum suam in artus Christi, et nisi uidisset uestigia clauorum in pedibus suis et manibus. Quia1 causa Tomae ostendit Christus apos(tolis) die pascae modici in domu clausa in Hierusalem, in qua donauit pacem illis, et inspirauit in facies eorum, ut acciperent gratiam spiritus sancti, et dedit illis potestatem ligandi et soluendi super terram, ut q u a e c u m ­

q u e , 2 et reliqua.Quia8 X uicibus apparuit Christus apos(tolis) suis per XL dies a

resur(rectione) usque ad ascensionem. Primo: Mariae Mag(dalenae) quae flebat ad monumentum. - II: quando uenit obiam4 mulieribus in uia euntibus ad annuntiandum resur(rectionem) apos(tolis). - III: Petro et Iohanni euntibus ad probationem resur(rectionis). - IIH: Lucae et Cleope non agnoscentibus quando fuit in comitatu illorum et praedicauit legem illis, donec agnouerunt in fractione panis, quando fuerunt in hospitio. - V: apos(tolis) omnibus in Hieru(salem) in uespere pascae, ut Ioh(annes) dicit: 5 CUM SERO ESSET E T FORES ESSENT CLAU SAE V E N IT IH ESU S E T D IX IT : P A X V O B IS, ubi non fuit Tomas. - YI: ubi fuit Tomas, in hoc die pascae, in domu clausa, quia non uidit Tornas Christum post resur(rectionem) us<que> ad diem istum. - VII: ad mare Tiberiadis, dicens ad illos ut pone­rent rete in mare in dextera parte6 nauigii, quo usque tenuerunt CLIII alleces. Xec tenuerunt in nocte transacta, donec Christus uenit et impe- rauit. - VIII: In monte Galilae, ut Matheus dicit:7 u n d e c i m d i s c i p u l i

E IU S A B IE R U N T IN G A L I(L A E A M ) IN M ONTEM U B I C O N STITU E R A T IL LIS i h e s u s . - IX: recumbentibus illis XI, ubi dixit: 8 p r a e d i c a t e E v a n g e ­l i u m o m n i c r e a t u r a e . — Xi in die qua ascendit in caelum, qt dicit Lucas. 8 e t e l e v a n s m a n u m s u a m b e n e d i x i t e o s , idest X die ante pentecos(ten) in quo uenit spiritus sanctus super apos(tolos) cum disci(pulis) CXX nu­mero in cenaculo in Hieru(salem).

Ipsa est ergo VI ostensio quae narratur hic de qua dicit Iohannes:18 POST D IE S V III IT E R U M E R A N T D ISC IP U L I IN TU S E T TOM AS CUM E IS . IohanneS discipulus Christi narrat hoc factum, qui dormiebat super pectus Chri­sti in epulis. Ipsa est tertia caro quae sanctissima fuit in mundo. I :11 caro Christi quae fuit sine macula peccati. II: caro Mariae quae consecrata est de conceptione Christi. III: caro Iohannis qui dormiebat super pec­tus Christi. Sunt III testimonia de uirginitate istius uiri: I. quod Chri-

I Hic quia plene notatur, an pro qua?a Gf. M t. X V III , 18, ut vid., pro I o h . X X , 23.3 Omnino sieut in principio alterius particulae.4 sic3 IOH. X X , 19.6 Of. I o h . X X I , 6 (sic partem addunt Celtici codices DR).7 M t. X X V III , 16 (eius sic tantum in Celticis DELR).3 Me. X V I, 15. . . .9 Le. X X IV , 50 (eleuatis manibus suis omnes ex edit. Oxonienst, sed sic eos

pro eis in codice D). .10 I o h . X X , 26 {post disc., add. omnes eius, exceptis veteribus qui dicuntur).II Numerus hic et qui sequuntur s. I. ad/ponuntur.

CATÉCHÈSES CELTIQUES 49

stus amauit ilium plus prae omnibus in terra; II. quod maius narrauit de diuinitate Christi; III. quod sibi mandauit Christus matrem suam ad horam passionis, dicens:1 e n m a t e r t u a , et: e n e i l t u s t u u s . Hinc dicit Hi(e)r(onimus): 2 A domino uirgine, mater uirgo, uirgini discipulo, com­mendatur,3 ut uirgo uirginem reseruaret. Ipse ergo est IIII euangelista qui narrauit natiuitatem Christi secundum humanitatem, et baptismum, et praedicationem, et uirtutes, et passionem, et sepulturam, et resurrec­tionem, et ostentiones 4 apostolis post resurrectionem per XL dies usque ad ascentionem in caelum. Et ex illis est ista quam narrat Iohannes hic dicens: p o s t d i e s v d i i t e r u m <et> reliqua.

Ita integri sunt isti VIII dies, si a medio diei usque ad alium medium numeretur unusquisque dies, quia intiger est numerus V III dierum a medio diei Saturni ante pasca resur(rectionis) Christi usque ad medium pascae, quod est hodie, eo quod sunt II II initia diei naturali: idest orat5 solis et medium diei, initium noctis et. medium. Figurate sunt nunc isti V III dies in VIII animabus quae fuerunt in arca Noe quae liberatae sunt de diluuio. Figurate sunt in VIII diebus pascae, quod imperauit deus Moisi in Egipto. Significant nunc isti VIII dies VIII libros noui testamenti, et VIII beati- tudines euang(elii). Significant item VIII tempora quae numerantur a prin­cipio mundi usque ad finem. Sicut apparuit Christus nunc familiae suae octauo diae post resurrectionem in domu clausa clauibus in Hierusalem, quando dedit pacem illis, ita sanctis omnibus in domu clausa regni caelo rum apparebit. Quae 6 obseruabitur ad7 peccatores. In illa deus pacem letitiae et, caritatis dabit sanctis suis, ut ipse dicit per profetam:8 e t s e d e b i t p o p u l u s m e u s i n p u l c r i t u d i n e p a c i s , quia illic erit integritas pacis sanctorum, quando uidebunt Christum in gloria facie ad faciem, ut apos(tolus) dicit: 9 v i d e b i m u s e u m f a c i e a d f a c i e m ; item Dauid ex per­sona aecclesiae:10 s a t i a b o r c u m a p p a r u e r i t g l o r i a t u a . Figuratus est item iste numerus per circumcisionem quae fuit in ueteri lege V III diae, quia imperauit deus in principio ducibus legis, ut reus mortis fieret et excommonicatus ab aeclesia dei, qui non subiret legem circumcisionis octauo die; quod conuenit misterio sanctorum in hoc tempore, eo quod reus mortis est, et excommunicatus ab eclesia dei et corpore Christi hic qui <(non> subintrat legem circumcisionis VIII principalium uitiorum, ut fiat sanctus corpore et, anima ab omni peccato: quod execratur deus in homine.

1 Ton. X IX , 26, 27 (ecce his in Vulg.).2 0 /. Hieronymi epist. G X X V IJ §5 in fine, idest iwxta sensum.3 corr. e commendantur4 sie et item inferius (ascent.)5 Sic cod., an pro ortus?, saltem Me sensus est; sed etiam recte conieeres: ora.6 suppi, dies, ut uidetur.7 Sic certo, licet omnino peculiari, compendio.3 Es. X X X I I , 18.9 I C o r . X III , 12 (re uera: Videmus nunc..., tunc autem f. ad f.).

10 PS. X V I, 15.

A. W i l m a r t , O. S. B., Analecta Reginensia.

50 ANALECTA - REG. LAT. 4 9

Item totum genus humanum.1 Et diuisa est terra in III partes inter III filios Noe: quod conuenit misterio generis humani, quia omnis qui

100 extra eclesiam dei inuenietur in die iudicii peribit diluuio ignis et poenae, et erit cum exercitu daemonum; qui uero inuenietur in unitate pacis in arca aeclesiae, et qui impleuerit VIII beatitudines euang(elii) euadet de diluuio ignis et penarum inferni in die iudicii, et possidebit pacem sempi­ternam, quae erit2 inter uiros caeli et terrae post iudicium. Et diuidetur

los positio caelestis, quam deseruerunt apostatae angeli, idest demones, inter III filios Noe spiritualis, idest Christi, idest inter uirgi(nes) et penitentes et coniugales. Ad illos igitur qui fuerint in arca aeclesiae, idest in domu clausa ad demones et uitia, ubi inplentur VIII beati(tudines) euangelii et. VIII orationes dominicae et. VIII libri noui testamenti, et ubi3 inple-

110 tur circumcisio spiritualis VIII principalium uitiorum, ueniet Christus, sicuti uenit ad apostolos, ut dicit Iohannes hic: 4 v e n i t i h e s u s i a n u i s

CLAU SIS E T STETIT IN M E D IO EORUM .Non sit mirum apud aliquem Christum uenisse in domu clausa cum

uero corpore, quod potuit comedere fauum mellis, partem piscis exusti, us cum dis(cipulis) post resurrectionem, et quod Tomas tetigit manibus.

Non sit igitur mirum etiam si potuisset Christus hoc per diuinitatem suam, sicut potuit nasci ex Maria uirgine, et ut potuit resurgere a sepul(cro) sine commotatione linteaminum quae fuerunt circa se. Domus clausa in qua uenit Christus ad apostolos conuenit misterio et mortalitate in aeclesia

no dei, illis qui possident eam. Quia mos est domus clausae, non potest uenire in illa qui fuerit extra, et non potest exire ab illa qui fuerit intrinsecus, nisi aperiretur sibi: quod conuenit domui aeclesiae ut sit ipsa clausa semper et non exeat ab illa in uoluntates5 et in malos mores is qui fuerit in aeclesia in unitate pacis et uoluntatis dei, et ut non ueniat in illam qui fuerit extra in malitia

I--5 sua, in uoluntatibus et in peccatis et in uitiis suis, nisi uenerit propter6 angustam ianuam penitentiae, ut legitur in euangelio:7 i n t r a t e h e r A N GU STAM PORTAM QUIA L A T A EST PO RTA E T SPATIOSA V IA QUAE D U C IT AD PE R D ITIO N E M E T M U LTI SUNT QUI IN T R A N T P E R E A M . QUAM ANGUSTA PORTA E T A R CTA 8 E ST V IA QUAE D U C IT A D V IT A M , E T P A U CI SUNT QUI IN V E N IU N T

130 e a m . Declarat Christus quod difficile est hanc ianuam intrare, quando dicit excelsum ascensum uiae et angustiam ianuae. Ipsa est ergo arcta uia uel ascensa contemptio uoluntatum et penitentia peccatorum et amor inimicorum et indulgentia unicuique qui tibi fecit malum. Ipsa est uia

1 Sie sin°, ulla coniunetione ; -fortasse archetypum vitiosum, erat; r. gr. supple­res Çfig u ra tu r in d o m u c la u s a ) ; nam. de hoc nunc agitur.

2 q . e r it corr. e q (u e )r it .3 u(er)bi sic R4 Ion. X X , 19 (Vulg. om. ia n . cl., et e o r u m ; sic eo ru m in codd. M et Gatiano).5 idest u o lu p t a t e s (item, inferius)6 Sic clare modo peculiaris compendii.7 M t . VII, 13-14 (e s t bis om. Vulg., in altero loco sic e st u ia testantur Celtici

DLR) .8 prius arta, corr. scriptor ipse, ut videtur

CATÉCHÈSES CELTIQUES 51

quae ducit filios uitae ad regnum. Angusta est ianuae cuius postes 1 appro­pinquant et cuius cardo heret caelo, cuius superlimen declinat2 ad terram. Difficile est igitur uenire inter postes quia conclutinant. Difficile item ire trans lignum inferius pro sua celsitudine. Non est facile ire sub superli- mine pro sua humilitate. Hi sunt II postes ianuae IT leges. Ipsum est lignum inferius quod appropinquat caelo: amor proximi in terra, ut pla­ceat deo in caelo. Ipsum est lignum superius quod terram petit: amor dei in caelo, ut amentur homines pro se in terra. Aliter haec sunt duo limina huius ianuae: amor dei et proximi. Lignum quod calcatur pedibus signi­ficat contempnationem uoluntatum et uniuscuiusque rei terrene, ut apo­stolus dicit: 3 N OLITE D IL IG E R E M UN DU M N E Q U E E A QUAE IN M UNDO SUNT (et) reliqua. Superlimen hoc est timor dei qui super ascendit super omnes sanctos, ut profae(ta)4 dicit:5 t i m e t e d o m i n u m o m n e s s a n c t i e i u s q u o n i a m (et) reliqua. Timendus est item dominus, quia acutus est aspectus eius, iudicium eius rectum est, potestas eius fortis. Ideo Iacob dicit: 6 h u m i l i a m i n i s u b p o t e n t i s s i m a m a n u d e i u t e x a l t e t v o s .

Sunt Y uiri qui non possunt intrare per hanc ianuam: uir cum oneri­bus, uir cum cicatricibus, uir crassus, uir humilis ualde, uir altus ualde. Ipse est uir cum honeribus omnis princeps cum monachis multis et inmun- dis sub sua potestate, quia etiamsi sit sanctus peribit cum monachis, nisi uituperauerit uitia illorum, ut dominus per profetam dicit contra omnes principes et doctores et contra omnes potentes:7 s i n o n a n n u n t i a v e r i s INIQUO INIQUITATEM SUAM U T A V E R T A T U R A V IA SUA IM P IA E T IPSE IM PIU S ( in ) INIQUITATE SUA M O RIE TU R SAN GU IN EM E IU S D E M A N U TU A R E Q U IR A M . I line Gregorius dicit:8 « Sanguis morientis de manu speculatoris requi­ritur », et alibi dicit;9 « Quia peccatum (subditi) culpae praepositi depu­tatur si tacuerit ». Si uero annuntiauerit princeps monachis quod rectum sit iuxta praecepta dei sanat animam suam, etiamsi non impleuerit aliquis praedicationem suam, ut profae(ta) dicit:10 si a n n u n t i a v e r i s i n i q u o INIQUITATEM SUAM ET IL L E NON CONVERSUS F U E R IT AB IM P IE T A T E SU A ET A VIA SUA IM PIA AN IM A EIU S M O R IE TU R . T U AU TEM AN IM AM T U A M 11 SA LVA STI.

Ipse uero est uir cum cicatricibus, quem lacerant VIII principalia uitia, idest gula et fornicatio, ira et cupiditas, accidia et tristitia, superbia

1 potestes sic II, sed cf. inferius2 corr. e declarat3 I Ioh. II, 15.4 p (ro ) f (a )e (t a ) sic B , idest lineola swpra littera e addita6 P s . X X X I II , 10.6 I a c . IV, 10 (in Vulg.: h u m . in c o n s p e c tu d . e t e x a lt a b it u . ) et cf. I P e t r .

V , 6 (h u m . ig itu r su b p o t e n t i m . d . u t n o s e x .) .7 Ez. III, 18 (in Vulg. tantum e i pro in . in iq . su a m ).8 Cf. homil. X I in Ez., § ld , de eodem loco (in P. L ., L X X V I , 910 B, l. 8 sq.).9 Be vera continuo post praeviam sententiam (ibid. I. 9 sq.) ubi legitur: si t a c .

repu ta tu r.10 Ez. III, 19 (paulo diversius).11 corr. e su a m

»

et iactantia. Si unum de his uitiis habuerit aliquis, non potest saluus esse in caelo nisi penitentiam diligenter fecerit.

Ipse est uir crassus qui non intrat per angustam ianuam domus clausae 170 aeclesiae, quem pinguiunt uolunta{te)s illicitae mundi huius et otia et

prosperitas et omnia amoena quaecumque dat deus sibi, et non aspicit in deo, quia omnia dat et non improperat, sed putat quod per sagacita­tem et dispensationem suam inuenit. Quae meditatio incongrua esse uide- tur alicui meditanti, quia misericordia dei effecit homini omne bonum quod

175 inuenit in terra, ut dicit Iohannes:1 n e m o p o t e s t q u i c q t j a m a c c i p e r e d e TE EK A { e t ) reliqua, et dicit Is(idorus):2 « A deo nobis omnia bona gratia praeueniente donantur ».

Ipse est uir humilis {ualde) qui non intrat per ianuam, idest qui non fidem {habet) et in quo fit disperatio, quae pessima est omnium peccatorum,

iso ut dicitur: disperatio peior est omni pec(cato), quia non oportet hominem disperationem habere per quodcumque peccatum commiserit,3 si peni­tentiam egerit, eo quod dicit Christus: 4 o m n e p e c c a t u m e t b l a s f e m i a e e m i t t u n t u e h o m i n i b u s , sed tantum per penitentiam. Item dicit:5 p e n i t e n t i a m a g i t e {et) reliqua,

iss Ipse est uir altus ualde non inclinans medium suum sub ianua, homo qui non inclinat mentem suam sub timore dei et sub iugo caritatis, et non possidebit regnum caelorum, ut dicitur:6 n o n h a b i t a t i n m e d i o d o m u s s u a e q u i f a c i t s u p e e b i a m q u i l o q u i t u r {et reliqua).

Ipse est qui intrat per ianuam istam: uir expeditus sine oneribus, uir 190 sanus sine cicatricibus et sanguinibus, uir placidus sine elatione, uir astu­

tus {et) temperatus sine humilitate disperationis, sine altitudine superbiae et iactantiae.

Sicut pauci sunt qui quaerunt ianuam hanc et qui intrant per eam, ita pauci erunt qui intrabunt in uitam perpetuam, ut Hestras dicit:7 h o c

195 SAECULUM ALTISSIM U S F A CIT P R O PT E R M ULTOS, FU TU RU M P R O PT E R PAUCOS,{et> Christus dicit: 8 m u l t i s u n t v o c a t i p a u c i v e r o e l e c t i . De quibus paucis dixit:9 n o l i t e t i m e r e p u s s i l l i j s g r e x q u i a p l a c u i t p a t r i v e s t r o d a r e v o b i s r e g n u m ; quasi dixerit: Non est timenda persecutio, non est mors timenda, facienda est mens virilis contra unamquamque tempta-

‘>oo tionem. Tollerand us est unusquisque labor pro appetitione uitae perpe­tuae, quia non appetit amaritudo temptationis quod appetit dulcedo mercedis.

5 2 ANALECTA - EEG. LAT. 49

1 I o h . I I I , 27 (sic d e te rr a tantum, Celticus D tradit).» Sentent. I. I I , c. T §2 (P. L ., L X X X I I I , 604 A , 1, 7 7 sq.).3 corr. e c o m m is s e n t4 M t . X II , 31.5 M t . I V , 17.6 Ps. c , 7 (in Vulg.: h a b it a b it ) .7 IV Esdr., V III, 1 (in Vulg.: f e c i t a lt is s ., et add. au te m post fu t . ) .8 M t . X X , 16; X X II , 14.9 Le. X II , 32 (Vulg. c o m p la c u it ; tantum Vercellensis vetus p l . tradit).

CATÉCHÈSES CELTIQUES 53

* * *

e t s t e t i t i n M E H io e o r u m . Haec statio Christi inter discipulos in domu clausa significat oratio<nem> Christi pro nobis in unaquaque die post resurrectionem, et dimicationem eius pro nobis contra daemones et uitia, ut nos ipsi dimicaremus cum illo secundum potestatem nostram. Hae sunt duae stationes quae reputantur sanctis in aeclesia dei sequendo Christum, idest statio iuxta orationem et statio in certamine contra dae- <mo)nes et uitia. Figuratae sunt in ueteri lege hae IIae stationes, quia stabant sacerdotes 1 legis orando iuxta oblationes sanctas quas offerebant, ut veni<re)t ignis spiritualis de celo super illas. Stabant item duces dimi­cando contra gentiles, quandiu in deserto fue(runt) appetentes 2 terram repromissionis, ut legitur Moyses stare et orare pugnans contra Amalech. Quando autem cade(re)nt manus eius expansae in oratione, populus dei uertebatur in fugam; quando uero eleuabat manus, gentiles fug<d)ebant. Quod conuenit misterio in aeclesia dei, quia quando cadunt orationes sanctae ct opera in humilitate et laxitate et in miseria, tunc daemones et uitia uictores de nobis esse uidentur. Quando uero leuamus opera et oratio(nes) in uirtutem et altitudinem, tunc fugiunt daemones et uitia ante nos, et tunc dat deus nobis pressiuin pugnae nostrae. Statio nunc quam narrauimus de Christo inter apostolos significat propinquitatem Christi omnibus sanctis manentibus in unitate fidei. Illis dat deus pacem spiritualem, sicut dedit apostolis ad quos dixit: p a x v o b i s , quia pax erat illis u(i)dere Christum; quia no(men) est illi pax, unde apostolus dicit: 3 i p s e e s t p a x n o s t r a q u i f e c i t u t r a q u e u n u m ; quia sunt IIII inodi pacis qui efficiuntur per Christum, idest pax inter deum et homines, inter ange­los et homines, inter corpus et animas, inter utrosque proximos. Sunt VI utilitates quas efficit pax homi(nibus), ut Agustinus dicit:4 In pace multa continentur: dilectio proximi, agnitio dei, contemptus mundi, uisitatio angelorum, serenitas praesentium, meditatio futurorum. Opti­mum nunc et utilissimum commentatum est quod ostendit deus apostolis, quando uenit ad illos in domu clausa, ut esset pax uoluntatis dei apud illos, quia in pace creati sunt gradus angelorum in paradiso caelesti. In pace item 5 creauit deus ad imaginem et similitudinem suam. 6 Ipsa est pax quam dissipauit Adam quando transgressus est uoluntatem dei in principio, donec perdidit sapientiam quam dederat deus sibi, q(uia) eadem erat sapientia illius et angelorum. Postea intrauit mortem separationis corporis et animae et proiectus est a paradiso in terram communem cum

1 sacerdoti(iun) vel sacerdoti(bus) R , idest lineola super syllaba ti posita2 appetenti(um) sic R , ut superius3 E p h . I I , 14.4 Locum non inveni.6 Hic fortasse adam vel hominem de est.6 Cf. G e n . I, 26 .

54 ANALECTA - KEG. LAT. 4 9

spinis et cum tribulis et bestiis et cum plurimis impedimentis propter culpam peccati. {Ipsa est) pax quam dissipauit peccatum mundi1 in caelo et hominis in terra in principio mundi. Ipsa est quam uoluit Christus fleri cum apostolis et reparare iterum inter uiros caeli et terrae dicens: p a x v o b i s . Lucidissime nunc claret nobis utilitas pacis cum deo, quia pacem ostenderunt angeli dei in nocte natiuitatis Christi in Reth{lc)em Iuda, quando claritas magna fulsit super pastores, quo usque audierunt ulaila- tus 2 angelici exercitus laudantium deum et dicentium: 3 g l o r i a i n e x c e l ­s i s d e o <et> reliqua.

Pacem prius nuntiauit Christus sanctis mulieribus, quando obuiauit illis in uia, post salutationem angeli iuxta sepul(chrum). Pacem praedi- cauit Ihesus Christus apostolis suis, quando ostendit se illis in die resur­rectionis). Pacem nunti(auit) discipulis suis in die isto, dicens: p a x v o b i s . Pacem relinquit cum illis, quando ascendit in caelum. Facienda est uni­cuique pax, quia magna et mirabilis est apud deum.

In illa hora qua dedit Christus pacem apostolis, emendauit fidem Tomae, qui dixit non credere resurrectionem, nisi uideret Christum occulis, et nisi dedisset manus suas super uestigia clauorum. Idcirco dixit Christus:4 PO R RIG E D IG IT U M TUUM HUC E T V ID E M AN US M EAS E T A D F E R MANUM TU AM E T M ITTE IN LA TU S M EUM E T N O LI ESSE IN C R E D U LU S SED F ID E LIS . Digitus et manus per quae aspexit Tomas latera Christi et uulnera ut agno­sceret illum significant fidem et opus per quae agnoscimus deum. Prohi­buit Christum hic infidelitatem Tomae, quia efficit mortem animae et aggrauat mentem et offendit deum et excidit longuitudinem dierum et efficit poenas illi cum quo fuerit. Ideo nunc imperat Christus fidem, quia praeparat infam perpetuam homi(ni) habenti eam. Non est integra fides sine opere ut Iacobus dicit: 5 s i c u t c o r p u s m o r t u u m e s t s i n e a n i m a i t a f i d e s s i n e o p e r i b u s m o r t u a e s t . Ipsa est ergo fides sancta credere deum, sicut legitur in utraque lege, et credere aeclesiam catholicam et unitatem sanc­torum et indulgentiam peccatorum per babtismum et penitentiam, et crede(re) resurrectionem humani generis in die iudicii, et credere unum­quodque opus est unamquamque regulam quam deus commendauit, et sancti tinanci sui6 in aeclesia catholica. Ipsum est opus fidei cibus esurienti, opus sitienti, indumentum nudo, uisitatio infirmorum, ministratio posi­torum in carcere, susceptio hospitium, ieiunium et oratio, labor et lectio et caritas et misericordia. Haec est integra fides quae fit scutum defensio­

1 pro a n g e li ut videtur2 sie clare, an pro iu b ila tu s?3 Le. II, 13 (sic e x e r c it u s cum, R pro m ilit ia e Vulgatae, atque e x c e ls is cum 1)L

et aliis pro a lt iss im is ).4 I o h . X X , 27 (p o r r ig e sic eum q r et Oatiano pro in fe r ) .5 I a c . II, 26 (in Clementina: s ic u t e n im c . s in e s p ir itu m . e s t , ita e t fid e s etc.).6 Sic clare in cod. illa scripta sunt, ex aliquo vitio; fortasse, t in a n c i pro te n e n -

c ia , idest (vulgariter) induciis seu securitate, atque su i pro su a vel su n t ; sed alia similiter modica commoditate coniceres, v. gr. t e n a c i n i.

CATÉCHÈSES CELTIQUES 55

nis pro daemonibus et pro mundo et pro uitiis, ut Petrus dicit:1 v i g i l a t e ET EXCITAM INI QUIA A D V ER SARI US N O STE R D IAB O LU S TAM QU AM LEO R U ­GIENS CIRCUIT < Q U A E R E N S ) QUEM D E V O R E T CUI R E SIST IT E F O R T IT E R IN T E ­GRA f i d e . Per fidem unusquisque homo sanatur a peccato corporis et ani­mae, ut dixit Christus ad mulierem quae sanata est de fluxu sanguinis per tactum fimbriae de uestimento Christi:2 f i d e s t u a t e s a l v a m f e c i t . Per fidem sanauit Christus IT caecos qui annuntiantur in euangelio, quando dixit illis: 3 s e c u n d u m f i d e m v e s t r a m f i a t v o b i s . Per fidem adipiscitur regnum caelorum, ut dominus dicit per profetam: 4 o c u l i m e i a d f i d e l e s t e r r a e u t s e d e r e n t m e c u m . Item Iohannes in Apocalipsis: 5 e s t o f i d e l i s u s q u e a d m o r t e m <et> reliqua.

In illa hora qua aspexit Tomas latera Christi et manus, 6 postquam dixit Christus ad se ut aspiceret uestigia clauorum et lanceae, ut non dubi­taret resur(rectionem), respondit Tomas Christo dicens: d e u s m e u s e t d o m i n u s m e u s , idest tu es deus meus et dominus meus. Ex parte igitur

• 9deitatis uocauit illum nomine dei,7 ex parte8 humanitatis uocauit illum nomine domini, donec postea dixit ad Tomam:10 q u i a v i d i s t i e t c r e d i d i s t i . Beati sunt et be (ne) aucti et immortales et felices hi qui me non uiderunt et crediderunt, q u i a v i d i s t i , ac si diceret: Non tam gratulor tibi etiamsi crederes in me, quia fuisti in comitatu meo ante passionem meam, et quia uidisti uirt-utes meas, et audisti uerba mea et praeconia passio(nis) et resurrectionis meae, et quia uidisti me post resurrectionem meam; gratulor uero et laudo illos qui me non uiderunt et crediderunt. Infidelitas Tomae quam habuit de resurrectione usqueduin uidit corpo­ralibus oculis et tetigit propriis manibus pro nobis facta est, ut non sit dubitatio apud nos de resurrectione Christi, et ut fides nostra integra fiat, ut Gregorius dicit:11 « Plus profuit nobis infidelitas Tomae quam cre­dulitas apostolorum », quia pro illa causa ostendit se Tomae et apostolis ut fides [nostra]12 illorum integra esset post resurrectionem,13 ut habeamus beatitudinem perpetuae uitae pro fide nostra, ut Iohannes hic dicit: e t u t c r e d e n t e s v i t a m e t e r n a m h a b e a t i s i n n o m i n e e i u s .

1 I P e t r . V, 8 (et exc. om. Vulg., uester habet atque fortes in fide).2 Mt. IX , 22.3 Mt. IX , 29.4 Ps. C, 6 (sedeant in omnibus psalteriis, praeter Africanum: simul sederent).3 Apoc. II, 10.6 tomas sic prius7 corr. e domini (cf. inferius)8 haec et cetera in superiore margine suppleta9 uocant sic B

10 tomas B. — I o h . X X , 29; uid. me in Vulg. (contra Celtici r et B); et om. Vulg. (contra B et complures).

11 Cf. horn. X X V I § 7 in Evangelia (P. L ., L X X V I , 1201 C l. 11 sq., ubi re uera: plus enim nobis Tli. inf. ad fidem quam fides credentium discipuiorum profuit).

12 nostra sic add. vel scriptor ve i revisor in mg., sed an pro illorum, quod sequiturf13 illos s. I. similiter add., idest pro resurr., ut videtur

56 ANALECTA - EEG. LAT. 4 9

* * *

Item isti VIII dies pascae signi(ficant) VITI tempora uitae praesentis a principio mundi usque ad iudicium, quia sub forma ebdomadis constituit deus hunc mundum. Ipsa est VII aetas dies iudicii, in quo fiunt mille anni, dum iudicentur uiui et mortui secundum merita uniuscuiusque. Ipse est VIII dies uita aeterna, quam dabit deus sanctis suis sine fine in summa ciuitate caeli. Ipsa est ci(uitas) quam ostendit angelus Ioh(anni) cum sua quantitate et cum sua altitudine et cum sua cantiditate: quod conuenit sanctis post resurrectionem, quando sedebunt in magnitudine potestatis,1 in sublimitate meritorum, in claritate sanctitatis et lucis aeternitatis.

Item uidit Iohannes angelum cum arundine aurea uenientein ad ciui- tatem coram se et mensus est altitudinem ci(uitatis) et long(itudinem) et latitudinem.

Item uidit X II hostias ci(uitatis), idest III ab oriente et III ab occi­dente et III ad dextera et III ab aquilone/, uidit X II angelos in hostiis ciui(tatis): angelum in unoquoque hostio; et uidit X II apostolos et XII patriarchas custodientes ciui(tatem): III angelos et TII patriarchas et III apostolos in unaquaque parte ciuitatis, quia hae sunt III familiae quibus commendatum est aperire regnum celorum sanctis omnibus in die iudicii, et quibus iterum commendatum est claudere regnum dei in fine saeculi ad2 daemones et pec(catores), ut est: 3 q u a e c u m q u e 4 a l l i g a v e ­r i t i s (et) reliqua.

Item uidit XII lapides preciosos super muros ciuitatis, et hostia uidit cum multis eoioribus, idest alii colores igniti, alii aquati, alii iacinthi, alii rubri, alii candidi, alii porporei. Quibus lapidibus comparantur actus sanc­torum, quando per martiria probantur et per phires necessitates: aliis actibus probatis per (candidum) babtismum, aliis per iacintha martiria, aliis per rubra mar(ti)ria ensium persecutor(is> pro amore dei, uel per sangui­nem pudoris dando confessionem ductoribus animarum, ut est:5 c o n f i ­t e m i n i PECC ATA V ESTRA ALTERU TRU M .

Item X II patriarchae quos uidit Iohannes in foribus ciuitatis, hi sunt doctores qui custodiunt ueteris legis [...].6 Item X II apos(toli) quos uidit Iohannes, hi sunt praeceptores qui seruant nouam legem. Item X II ang(eli) quos uidit Iohannes, hi sunt mi(ni)stri7 et custodes aeclesiae catholicae, ut psalmista dicit: 8 q u o n i a m a n g e l i s s u i s m a n d a v i t d e t e u t c u s t o ­d i a n t t e (et) reliqua, quia custodiunt angeli caeli animam uniuscuiusque

1 sed, ut videtur, posterius correxit scriptor: p o te s t a t u m2 sic peculiari compendio, quod a compendio pro c o n t r a paulo differt3 M t . X V III , 18.4 q u ic u m q u e re uera R5 I a c . V, 16 {in Vulg.: c . e r g o a it . p . u .) .6 A n tantum pro u e te re s leg es? aliter v. gr. p r a e c e p t a supplendum.7 m is t i sic cum lineola supra secundam i« Ps, XC , 11.

CATÉCHÈSES CELTIQUES

hominis a die natiuitatis sue usque ad diem quandô exierit de corpore suo Ibunt igitur peccatores obiam Christo in iudicio ut iudicium pertulerint. Erunt ergo fores regni caelestis clausae 1 obiam illis pro meritis malorum actuum, et proicientur ad poenas perpetuas cum exercitu daemonum, per testimonium apostolorum et patri(archarum) et ang(elorum), et dicetur illis ex ore dei solius:2 i t e m a l e d i c t i {et) reliqua. Sancti uero ascendent cum Christo ad regnum suum et erunt ianuae regni cae[lorum] obiam illis apertae, et duces et custodes erunt illorum illi trini quos praediximus, et uocabit illos uox dei solius in conspectu apostolorum et patriarcharum et angelorum, dicens: 3 v e n i t e b e n e d i c t i {e t) reliqua.

Item si ad moralitatem4 sic annumerantur istae X II ianuae ciui(tatis), hae sunt III ianuae ab oriente, idest fides, spes, caritas; idest fides trini­tatis, sperare bona praemia, dilectio dei et proximi. Ianua caritatis media est inter illas et optima, eo quod illa continentur omnia mandata. Ideo Petrus qui est princeps apostolorum clauicularius est orientalis portae ciuitatis, quia fides illius fortissima esse legitur in euangelio, et in ipso maxime reuelatur dilectio dei in terra.

Item tres dextrales ianuae per quas ueniunt filii benedictionis in ciui- tate caeli, idest uirginitas et paenitentia et matrimonium. Ianua uirgi- nitatis ipsarum est excelsissima et optima, quia centenos fructus acci­piunt uirgines, et hi sunt qui canunt incessabile carmen in caelo circa agnum aureum. Et ideo Iohannes est dux istarum III ianuarum in parte dextrali, idest in plaga ardoris et lucis et solis, eo quod ip.se est heres uirgi- nitatis Christi in terra, et quia ipse est qui ennuntiauit,5 ardorem lucis solis ueritatis, quando nuntiauit genealogiam domini sui secundum dei­tatem, dicens:6 i n p r i n c i p i o e r a t v e r b u m {et> reliqua.

Item ciuitatis III ianuae quae sunt, ab occa(su), per quas ueniunt sancti in ciuitate caeli, hae sunt opus et uerbum et cogitatio. Haec est ianua excel­sissima et optima earum, idest opus, si fuerit poenitentiale, quia in ipso perficiuntur cogitationes et uerba. Conuenit misterio istas III ianuas7 esse ad occa(sum) solis in confinio lucis et tenebrarum, quia intratur in tenebras peccatorum per uerbum et cogita(tionem) et opus, si non sint illuminata luminibus legis dei et doctrinae. Item intratur per illa in lucem 8 uitae perpetuae et salutis, si fuerint in sanctitate et perfectione. Ideo Tomas apostolus dux est istarum III ian(uarum) in occidentali parte ciuitatis cuius nomen interpre{tatur>9 abissus scientiae, quia ipsa est scientia

1 corr. e e la u sa le2 M t . X X V , 41 (in Vulg.: d is c e d ite ) .3 M t . X X V , 34.4 m o r ta lit . B5 e n n u n tia n t B6 I o h . I , 1.7 corr. e i s t a (e ) . . . ia n u a e8 illu c e m B9 Scriptor tantum tradit: primum compendium pro in te r , deinde contractionem

p (r a e ).

5 8 ANALECTA - KEG. LAT. 4 9

profundissima ut custodiat quisque semetipsum in sanctitate uerbi, cogi­tationis et actus, ut mereatur perpetuam aeternitatem cum angelis.

Item tres aliae sinistrales ianuae ciuitatis caeli, idest babtismum, poenitentia, martirium. Ipsa media ianua earum optima est, idest bab(ti- smum), ut Christus dicit:1 m s i q u i s r e n a t u s f u e r i t e x a q u a e t s p i r i t u s a n c t o n o n <et> reliqua. Item pro babtismo reputatur penitentia, ut est: Lacrimae paenitentiae pro babtismate reputantur. Item martirium pro bab(tismo) reputatur sanctis, ut Orig(enes) dicit:2 « Babtismum san­guinis solum est quod puriores reddit quam babtismum commune ». Item congruum est ut in septentrionali parte ciui(tatis) ponerentur istae ianuae, quia ex illa parte ueniunt cogitationes et temptationes daemonum, et in qua fit frigus et- tenebrositas, et in qua non currit sol eti(am) 3 aliquo tempore, quia per babtismum et penitentiam et martirium separantur homines a iugo diaboli et- a frigiditate infidelitatis et tenebris peccatorum. Ideoque Iacobus apostolus dux est istarum III ianuarum in sinistrali parte ciuitatis, cuius nomen interprettatur) 4 subplantator, quia istae sunt III ian(uae) per quas maxime superatur diabolus, idest bab(tismum) et penitentia et martirium. His igitur qui habuerit ista III integre et plene non intrabit5 poenas inferni, et separatus erit ab exercitu daemonum et peccatorum et intrabit in ci(uitate) regni caeli ad Christum, qui uenit ad apostolos hodie in domu clausa, et intrabit ad exercitus ang(elorum) et archan(gelorum) et patri(archarum) et profc(tarum) et apos(tolorum), et conregnabunt cum gradibus caeli in saecula saeculorum, in conspectu trinitatis in regno amoeno et pulcro et concupito, et in regno candido et claro, et in perpetuo regno sine fine amen.

Item isti VIII dies pascae in quo resur(rexit) Christus filius dei signi­ficant VIII dies post remi(ssionem) pascae in quo iudicabitur totum semen Adae, ut nuntiatur in euangelio Ebreorum,6 et ideo putant sapientes 7 diem iudicii in tempore pascae, eo quod in illo die resur(rexit-) Christus ut in illo iterum resurgant sancti. Item in die pascae incipit deus creare crea­turas in principio mundi, atque has formauit per VI dies ebdo(madis) usque dum requieuit in septimo die. Item similiter putatur mundus dispergi per VII dies iudicii, et uocari iustos in VIIIU0 die, ut sint a dextris dei patris. Item erunt signa magna per VII dies qui numerantur ante diem iudicii: « Haec sunt signa primi diei, idest tonitrua magna » 8 <et> reliqua.

1 I oh. III , 5.2 In librum ludicum hont. V II § 2, iuxta Bufini translationem : B . en im s. s.

e . q . n o s p . r e d d a t q u a m a q u a e b . r e d d id it (cf. P . G. X I I , 980 G l. 6-8).3 sic, ut vid., legendum, non uero e t in4 in B diversus est ordo, videlicet: (in te r ) p (r e ) c (u iu )s n o (m e n )5 in t r a u it B (similiter inferius)° Inter cetera fragmenta quae servantur, testimonium illud exstare non videtur.7 re uera s a p ie n t i (cum lineola supra scripta) B , ut superius pluries; an hic

pro s a p ie n t i(o r e s )?8 De similibus signis cf. P. L. X O IV , 555 B ; illa ex aliqua Thomae apoca­

lypsi adlata videntur (cf. Bevue Bénédictine X X V I I I , 1911, p. 272 l. 11 sq.).

CATÉCHÈSES CELTIQUES 59

[Y . COM MENTUM D E LECTIO N E M T. X V I, 24](fol. 35v-37)

siQ U is v u l t v e n i r e p o s t m e 1 <et) reliqua: Iesus Christus 2 unicus dei filius generi humano quondam primi parentis noxa pereunti, et disci­pulis omni creaturae melliflua euangelii doctrina tonantibus — i n o m n e m enim t e r r a m e x i i t s o n u s 3 <et> reliqua — haec pauca mistica gene­raliter specialiterque intimauit. Qui solus beatus et potens rex regum et dominus dominantium immortalitatem habens 4 — ex ipso creatore8 omnia simul creata et per ipsum in ordine formata et in ipso in sae­culo gubernata — elimenta creauit, formauit, gubernat, o m n i a e n i m , inquit apostolus,6 e x i p s o e t p e r i p s u m e t i n i p s o s u n t , scilicet ex patre per filium in spiritu sancto, et Iohanne testante:7 o m n i a p e r ip su m f a c t a s u n t , et Dauid:8 o m n i a i n s a p i e n t i a , scilicet in filio, f e c i s t i , et alibi:9 v e r r o d o m i n i c a e l i f i r m a t i s u n t , idest filio patris. Verbum enim alicuius dicentis uerbum est, et dicens dicendo uerbum quod genuit dicens est; ipse autem omnia in se in ipso gubernari com­mendat. Pater enim in filio usque nunc operatur,10 quia per guberna­tionem saecula explicat, dum angeli iusa perficiuntur, dum circumeunt sidera, dum alternant uenti, dum abissus aquarum lapsibus et diuersis etiam per aerem conglobationibus agitatur, dum ui recta pollulant suasque semina euoluunt, dum animalia gignuntur uarioque appetitu proprias uitas agunt, dum iniqui iustos per temptationes exercere permittuntur, — et apos(tolus):11 i n i l l o v i v i m u s e t m o v e m u r e t s u m u s , quia neque caelum et terra et omnia quae in eis sunt, uniuersa scilicet spiritualis corporalisque creatura in se ipsa manet, sed i n i l l o , scilicet in deo. Omne enim quod est aut ratione et sensu uiuit, ut angelus uel homo, uita enim uiuens et sentiens et ratiocinans in hominibus, — aut sensu sine ratione mouetur, ut bruta animalia, quia uita uiuens et sentiens nec ratiocinans in brutis, — aut sine ratione et sine sensu stat, ut ligna et holera et reliqua; quamuis enim uitam infimam habeant — si enim uitam non haberent ad

1 in Vulg. p. me uen.2 Metuo equidem ne multa in oratione illa ex aliquo scripto desumpta luerint;

simul Augustinum atque Gregorium sapit.3 Ps. X V III , 5 (sic exiit pro exiuit in Africano psalterio atque in Sangerma-

nensi).4 I T im . VI, 16 (in Vulg.: beat, et sol. pot. etc., qui solus habet imm.).5 corr. ex creature6 R o m . X I , 36 (in Vulg.: quoniam ex i. ... sunt omnia).7 Ioh. I, 3.8 Ps. CIII, 24.9 Ps. X X X I I , 6.

10 I o h . V, 17 (in Vulg. modo pro nunc, quod etiam tradit Celticus E cum vete­ribus a m).

11 A c t . X V II, 28 (in Vulg.: in ipso enim; de qua lectione in illo cf. inferius).

6 0 ANALECTA - EEG. LAT. 4 9

nihilum sine dubio peruenirent — tarnen in eis uita uiuens et sentiens uel ratiocinans non computatur. Possunt quoque omnia in deo fieri excepto gubernationis modo quem disputauimus.1 Quod enim factum est, in illo uita est;2 non solum quae sunt in hac uniuersa creatura, uerum etiam quae 3 fuerunt et quae futura sunt; ibi autem nec fuerunt nec futura sunt, sed tantum modo sunt, quoniam quicquid erit uniuersa creatura in quibus­libet motationibus suis non utique nihil erit. Ideo creatura in creatore suo semper manet: igitur 4 nouerat ea priusquam faceret ea. Prius quam enim fierent in illo uita erant, et illa uita non facta, sed creatrix. Verbum enim in quo est nec factum est, quia deus erat uerbum et quia omnia per ipsum facta sunt. Si enim factum esset, nec omnia per ipsum facta essent, quippe omnis substantia quae deus non est creatura est, et quae creatura non est deus est. Igitur quia uerbum deus est, profecto uita quae in illo est deus est, et in illa uita lux hominum, lux utique rationabilium mentium per quas homines a peccatoribus deferunt,5 sed lux in tenebris lucet, et tenebrae eam non com(prehenderunt), quia, sicut acie mentis obtrussa et adempto intellectus siue cultus gestamine, mentes stultorum VII disci­plinas, quamuis in illis inseparabiliter insitas, minime intelligere possunt, ita relegione u(er)ae fidei abiecta6 mentes hominum praua cujnd itate atque infidelitate caecatae dominum omnipotentem, scilicet ueram lucem, erga quenque nostrum circumfusam, supra infra circa intra omnia positam, nusquam habere potuerant. Has igitur creator omnium ut curare<t> atque sanaret, uerbum per quod facta sunt omnia caro factum est et habitauit in nobis. Sicut enim uerbum hominis significatur per uocein uel quodlibet indicium, assumendo eam in qua manifestetur sensibus hominum, ita uerbum dei caro factum est assumendum eam in qua et ipsum manife­staretur sensibus hominum. Hic ergo mediator dei et hominum, utrumque 7 deus et utrumque homo, quia forma dei accepit formam serui,8 scilicet utrumque deus propter accipientem deum, utrumque autem homo propter acceptum hominem, egrotos pestifero peccati ueneno prostratos uerbo uini ueri salutifero curauit dicendo.9

1 corr. e d is p u ta m u s2 Of. I o h . I, S5- ! (sic etiam sententias distinguunt celtici DQB cum multis aliis).3 add. in marg., sed ante e t ia m relatum4 antea nulla distinctio notatur5 intellege d iffe r u n t6 eorr. ex a b ic e t a7 sic et infra u t r (u m )q (u e ) , an legendum u tr in q u e ?8 Cf. P h i l . II, 6-7.9 Hic fortasse aliqua desunt; scriptor maximam distinctionem, ut videtur, adpo-

suit; attamen postea simpliciter incipit: c o lu m n e .

CATÉCHÈSES CELTIQUES 61

* * *

Columne caeli contremescent1 et panent ad numentum 2 eius. 3 Quid ergo faciunt tabulae, idest homines, quando tremunt columnae, idest angelicae uirtutes? Quid uirgula deserti patitur, cum cedrus paradiso percutitur? Vigilate omni tempore orantes, ut digni habeamini fugere quae futura sunt et stare ante filium hominis. Qui ante filium hominis stare eique iuxta Apocalipsin Ioliannis die noctuque in templo eius seruire 4 desiderat, nec ab eius aspectibus in ignem aeternum maledictus abici, non solum ab illicebris secularibus castigari, sed et orare et uigilare et hoc non certis quibusdam diebus, sed omni tempore facere debet, iuxta quod psal(mista)5 ait:8 b e n e d i c a m d o m i n u m i n o m n i t e m p o r e , s e m p e r i .a u s e i u s i n o r e m e o . Sic namque merebitur7 habitare in domu domini, in saeculum saeculi laudare illum. Multi 8 hodie Iudae scelus, quod domi­num ac magistrum deumque suum pecunia uendidit, uelut- immane et nefarium exhorrent, nec tamen cauent; nam cum pro muneribus falsum ad quemlibet testimonium dicunt, profecto quia ueritatem pro pecunia negant, dominum pecunia uendunt. Jpse enim dixit:9 e g o s u m v e r i t a s . Cum societatem fraternitatis aliqua discordiae peste commaculant, domi­num produnt, quia deus caritas est.10 Qui etiam si nullus pecuniam det, dominum argenteis uendit,11 quia principis saeculi imaginem, idest exem­pla hostis antiqui, neglecta conditoris, ad quam creati sunt, imagine, sumunt.

* * *

IN DIE IL L A E R U N T V C IV ITA T E S IN T E R R A E G IP T I LOQU EN TES LIN GU A C A N A N .12 V enim ciuitates in terra Egipti V sunt corporis sensus quibus in hoc mundo utimur; uidelicet uisus, auditus, gustus, olfactus et tactus. Et qui uiderit mulierem ad concupiscendam eam,13 qui auertit aures suas ne audiat pauperem,14 qui inebriat uino in quo est luxuria,15 qui coronare

1 eontremescuent prius 72; re vera melius legeres contremescunt pro contre­miscunt

2 an pro nutum?3 I o b . X X V I , 11.4 A p o c . V II, 15.5 vel psal(mus)6 Ps. X X X I I I , 2.7 corr. e meserebitur8 Locus hic Gregorium, sapit.9 Ion. X IV , 6.'10 I Ioh. IV, 8.11 uendit (lineola supra i addita), an pro uendidit? sed etiam recte uend(id)erit

legeres12 Es. X I X , 18 (Chanaan); etenim supra in die scriptor ipse i(dest) esaias add.13 M i. V, 28.14 0 /. Prov. X X I , 13.16 Eph. V, 18.

62 ANALECTA - REG. LAT. 4 9

se gaudet rossis antequam marcescant,1 cuius sanguine plenae sunt manus et dextera est repleta muneribus,2 huius Y ci(uitates) loquentur lingua Egipti, idest uniuersi sensus faciunt opera tenebrarum. Aegiptus enim tenebras sonat; at qui obdurat aures suas ne audiat sanguinem et claudit

90 oculos suos ne uideat malum,3 qui gustat et uidet quam suauis est domi­nus, 4 qui castigat corpus suum et seruituti subicit, 5 qui potest dicere cum apos(tolo):6 c h r i s t i b o n u s o d o r s u m , huius V ciui(tates) loquentur lingua motata quod interpre(tatur) Chanan.

* * *

s iQ U is v u l t v e n i r e p o s t m e {et) reliqua. Quid est ut nos ipsos abne- 95 gemus nisi uitia quae sumus occidamus? m o r t i f i c a t e e n i m , inquit,7

m e m b r a v e s t r a {et> reliqua. Et quia omnis creatura duobus modis consi­stit, idest ex substantia et accidente — substantia enim quod omnibus accidentibus potest esse subiectum, accidens autem quod in aliquo posi­tum est siue bonum siue malum — ideo idipsum, scilicet auaritiam, super-

lco biam, fornicationem, inuidiam8 {et) reliqua, nos mactare9 a domino praecipimur. Tunc nos ipsos abnegamus, cum uitamus quod per uetusta- tem fuimus. Nisi enim quis a se ipso difficiat ad eum qui supra ipsum est non appropinquat, et nec ualet10 apprehendere11 quod ultra ipsum est, si nescierit mactare quod est.

io» Quod manifestissime per profetica uerba probatur sic dicta:12 l e v a v i OCULOS M EOS AD CELUM E T V ID I OLLAM A M BU LA N TE M , E T V ID I M U LIE R E M G U BERN ANTEM E A M , E T D U A S M U LIE RE S N A V IG A N TE S, E T M U LTAS F IL IA S H A BE N TES ALAS QUASI ALAS M IL V A E 13 E T PO SU ERU N T EAM IN CAMPO SEN N AR. Quid per ollam luteam exprimitur, nisi caro quae in peccatis inuoluitur?

ii« quid per mulierem gubernantem indagatur, nisi auaritia quae est radix omnium maiorem?14 et quid per mulieres nauigantes intimatur, nisi super­bia {et) fornicatio quae semper occidere animam discurrunt? et quid per multas filias significatur, nisi cetera uitia quae parua et minima in compa­

1 S a p . II, 8.2 Ps. X X V , 10.2 Es. X X X I I I , 15.4 Ps. X X X I I I , 9 (quoniam cetera psalteria, praeter Mozarabicum Lorenzanae).5 I C o r . IX , 27 (in s e r u itu te m r e d ig o in Vulg., sed se r u itu t i s u b ic io in eodd.

L d e m, atque g, etiam, in Canon. Hibern. et Pelag.).« II C o r . II, 15.7 C o l . III, 5 (ergo Vulg.).8 corr. ex inuideam9 i(n)actare sic clare R (idest lineola superscripta)

10 corr. e u u lt11 corr. ex apprehendareja Ut videtur, apocryphus aliquis liber, hic et infra (l. 125 sq., 154) adhibetur, in

quo particulae H i e r . 1 ,13, Z a c h . V, 1, 9 ,11, E z . X X X V I I , 1 sq., libere adlatae sunt.13 posterius corr. miluiae44 I T im . VI, 10 (ubi re vera cupiditas).

ratione horum III etiam ni dentur? quid est habere alas quasi alas miluae,1 nisi quia sicut milua sagaciter ad occissionem pullorum uolitat,2 ita haec us teneros animae foetus, scilicet bonae cogitationis, boni uerbi, boni operis, cum festinatione perdere properant? quid est campus Sennar, nisi campus inferni, in quo fetor et putrido mortis perpetuae et ignis inextinguibilis inuenitur? Sennar enim interpretatur foetor. Igitur homo quem sugge­rendo, dilectando, consentiendo, manendo, auaritia, superbia, fornicatio 120

et cetera per illecebras uoluntatis3 decipiunt ad tartarea inferni tor­menta poenasque igneas trahitur, rapitur, inuoluitur. Qui autem haec iusto dignoque dei iudicio penaliter patiatur) abnuit Christum; quem {qui) sequi malit principalia uitia ex se et per se et in se mactat.

Unde aperte profetice subditur:4 e t v i d i a n g e l u m p o n e n t e m o l l a m 125SUPER LAPIDEM E T IL LA M M ALLEIS F E R R E IS CO N TEREN TEM E T V ID I OLLAMm in u t a m i g n e s u b p o s i t o c o n c r e m a t a m . Quid per angelum innuitur, nisi animus uirilis, qui ponit animam suam et carnem super lapidem angu­larem, scilicet Christum, qui est fundamentum fidei: f u n d a m e n t u m e n i m a l i u d 5 {et) reliqua? et quid est ollam cum fractione 6 malleis ferreis con- 130 teri, nisi carnem cum uitiis et concupiscentiis dura penitentia necari: i n q u a c u m q u e e n i m d i e c o n v e r s u s 7 {et> reliqua? et quid est ollam concre­mari, nisi ut caro quae frigore uitiorum tabescebat penitentia dura anteacta ardore8 caritatis ardescat? Penitentiam enim duram inutile satis agere, si extincto caritatis, scilicet dei fet proximi, fomite refrigescat, si e n i m , 135 inquid,9 t r a d i d e r o c o r p u s {et> reliqua, et c a r i t a s s u p e r 10 {et> reliqua.

Cavendum est autem ne iterum haec uitia reuiuiscant. Sunt enim non­nulli 11 qui succen{sen)tibus 12 uitiis obiare quasi tota mente deliberant, sed ruente temptationis articulo in deliberationis proposito non perdurant. Alius namque prauo casu superbiae inflatus, cum magna esse praemia uo humilitatis considerat, aduersum se13 et ipsum se erigit, se14 et quasi tumore turgidi fastus deponit, exhibere se quibuslibet contumeliis humilem pro­mittit, sed cum repente hunc unius iniuria uerbi pulsauerit ad consuetam protinus elationem redit. Alius auaritia estuans augendis facultatibus

1 corr. ut supra (sed cf. inferius)2 corr. e tlilita t3 u o lu n ta tes B (intellege: u o lu p ta t is )4 Of. supra l. 105.6 I Co r . III, 11.6 corr. e fa c t io n e7 Es. X X X I I I , 12.8 corr. ex a d o r e9 I Co r . X III , 3 (Vulg. e t si t r .) .

10 An pro C o l . III, 14 (S u p e r o m n ia a u te m h a e c c a r ita te m h a b e t e : iuxta Vulgatam)?

n Tota particula illa (usque ad l. 153) e Moralibus Oregorii M . I. V II § 34, mutatis paucis vel suppressis, eruitur (cf. P . L ., L X X V I , 784 A-O).

12 s e d u c e n tib u s Oreg.13 se s. I. suppletum (s e m e t ip s u m se Oreg.)14 se item suppletum (s e m e t ip s u m Oreg.)

CATÉCHÈSES CELTIQUES 63

6 4 ANALECTA - REG. LAT. 4 9

145 anhelans, cum praeterire omnia uelociter conspicit, uagantem per concu­piscentias mentem figit. Decernit iam nihil appetere, adepta tantum modo sub magni moderaminis ferro possidere, sed cum repente fuerint oculis oblata1 quae placeant, in ambitione protinus mens anhelat. Alius luxuria polluitur et longa2 iam consuetudine captus tenetur. Quanta autem

iso castitatis sit munditia conspicit; restringere ergo 3 uoluntatum4 <f)luxa deliberat et resultare consuetudini quasi totis se uiribus parat; sed uel obiecta oculis specie uel ad memoriam reducta, cum subita temptatione concutitur, protinus a pristina praeparatione dissipatur.

Unde profetice apte subditur:5 v i d i c i n e r e s i n h o m i n i s f o r m a s 155 ITERU M r e v e r t e n t e s , e t v i d i a n g e l u m s e p e r c u t i e n t e m v i r g a u t d e f i ­

c e r e n t . Quid est ergo cinerem in hominem iterum reuerti, nisi uitia quae per penitentiam igne caritatis exusta6 fuerant, instigante7 diabolo iterum reuiuisci? et quid est angelum uirga percutere, nisi animus uirilis aciae mentis quasi uirga uitia in se surgentia opprimere, scilicet prius per cogi-

160 tationem in consensum uenientia!Quattuor8 namque modis peccatum perpetratur in corde, consum­

matur in opere; <in corde) idest sugessione, dilectatione, consensu et defen­sionis audacia. Fit enim sugessio per diabolum, dilectatio per carnem, consensus per spiritum, defensionis audacia per eleuationem. Unde anti-

165 quus hostis illam primi hominis rectitudinem his IUI ictibus fregit. Nam serpens suasi<t>, Eua delectata <est>, Adam consensit; qui etiam requisi­tus confiteri culpam per audaciam noluit. Hoc uero in humano genere eotidiae agitur, quod actum in primo parente nostri generis non ignoratur. Serpens suasit, quia occultus hostis mala hominum cordibus latenter

no sugerit. Eua dilectata est, quia carnalis sensus ad uerba serpentis mox se dilectationi substernit. Adsensum uero mulieri Adam praepositus 9 prae­buit, quia, dum caro in dilec<ta>tio(nem) rapitur etiam /a> sua rectitudine spiritus infirmatus inclinatur. Et requisitus Adam confiteri culpam noluit, quia uidelieet spiritus, quo peccando a ueritute disiungitur, eo in ruinae

175 suae audacia nequius obduratur. His etiam IIII modis peccatum consum­matur in opere. Primus namque latens culpa agitur. Postmodum uero ante oculos hominum sine confusione reatus aperitur. Dehinc et in consue­tudinem ducitur. Ad extremum quoque uel falsae spei seductionibus uel obstinatione miserae 10 disperationis enutritur.

1 o b lu ta B2 lo n g a cum Greg. scripsi; l o n g (u m ) a sic B (sed a posterius add. ut vid.)3 in mg. add.4 pro u o lu p t .5 Of. supra l. 105.6 corr. ex e x is ta7 corr. ex in s t ig n a n te8 Particula tota usque ad l. 179 e Moralibus s. Gregorii I. IV § 48 desumpta

est (cj. P . L. L X X V , 661 B-G).9 p r a e p o s it is B

10 m is e r (a )e , lineola supra ra e inutiliter add.

CATÉCHÈSES CEI,TIQUES 65

Sciendum1 quoque est quod III illi modi peccantium iuxta discensus iso sui ordinem facilius corrigantur, quartus uero iste difficilius emendatur.2 Unde et redemptor noster puellam in domu e t3 iuuenem extra portam, in sepulcro autem Lazarum suscitat. Adhuc quippe in domu mortuus iacet, qui latet in peccato. Iam quasi extra portam educitur, cuius iniqui­tas usque <ad> uerecundiam puplicae perpetrationis apperitur. Sepulturae iss uero ag<g>ere premitur, qui in perpetratione nequitiae etiam usu consue­tudinis grauatur. Sed hos ad uitam miseratus reuocat, quia plerumque diuina gratia non solum in occultis, sed etiam in apertis iniquitatibus mortuos et mole prauae consuetudinis pressos respectus sui luminis illu­strat. Quartum uero mortuum redemptorem nostrum nuntiante disci- iso pulo agnoscit, quando dixit:4 r e l i n q u e m o r t u o s s e p e l i r e m o r t u o s . Mortui enim mortuos sepeliunt, cum peccatores alios peccantes fauoribus premunt, sicut scriptum est:5 c o m p r e h e n d u n t u r 6 i n c o n s i l i i s q u i b u s COGITANT QUONIAM L A U D A T U R PECC ATO R IN DESIDERTIS A N IM A E SUAE e t i n i q u u s b e n e d i c i t u r . Xec tamen suscitat, quia ualde difficile est ut iw> hi qui in malis permanent, nisi gratia spiritus sancti adiuuante iterum reuiuiscantur. Cauendum est igitur ne per cogitationem dilectatio et per dilcc(ta)tionem consensus et per consensum mantio et per mantionem mors aeterna ueniat. Qui autem secundum domini imperium in se uitia opprimit, ut est: s i q u i s v u l t p o s t 7 <et> reliqua, praemium q u o d n e c 200 o c u l u s v i d i t n e c a u r i s 8 •(et} reliqua habebit9 in unitate patris et filii et spiritus sancti in saecula saeculorum amen.

[VI. COM MENTUM D E V E R B IS IO H . X IV , 1-2]( f o l . 4 3 v-4 5 )

Hoc testi(monium) Ioh(annis), capi(tulo) CXX. VII. et X canone narrauit.10

NON TU RBETU R COR VE STRU M C R E D ITE IN D OM U PA TR IS M E I M U LTAEs u n t m a n s i o n e s . 11 Christus hunc sermonem ad consulationem aposto­lorum paulisper ante passionem12 suam dixit, quia ualde eos contristauit, 5 quando Petro paulo ante dixerat:13 a m e n d i c o t i b i a n t e q u a m g a l l u s

1 Denuo usque ad l. 193, 'particula e Moralibus I. I V § 52 extracta est (cf. P. L., L X X V , 663 B-G).

2 ementatur B,3 et in domu B4 M t . VIII, 22 (dimitte Vulg. sine Oreg.).5 Ps. X , 2-3.8 comprehund. B7 u. p. sic B ; fortasse u(enire) omittitur8 I Co r . II, 9.9 habebat B10 Sie distinguitur haec superscriptio, quae grandibus litteris declaratur.11 mans. m. s. in Vulg. (aliter tantum in O et vet. e)12 corr. e pasin.13 M t . X X V I, 34.

A. W i l m a r t , 0. S. B., Analecta Reginensia.

66 ANALECTA - REG. LAT. 4 9

c a n t e t t e r m e n e g a b i s . Tamquam ergo ab illo essent perituri, merito turbantur. Sed cum audiunt i n d o m u p a t r i s m e i et reliqua, a perturba­tione recreantur, credentes etiam post pericula temptationum, se apud deum cum Christo esse mansuetos, quando ipsis dixit: i n d o m u p a t r i s et reliqua. Scripturae sanctae eloquium multiforme et multiplex est in sensibus. Inde quidam dixit: Oelestia terrenis comparat, ut quod incom­prehensibilis magnitudo uetat intelligi, per notissimas similitudines pos<(s)it aduerti.1 In scripturae enim uerbis serendis mira potentia est, ut subito nobis inmensa atque incomprehensibilia IIbus uel IIIbus sermonibus expli­centur. Quid breuius 2 dica(mus) frequenter? et una sillaba ineffabilem dei naturam demonstrat, ut est: q u i e s t m e m i s i t ; aliquando et una littera deum indicat, ut est: e g o s u m A e t ù) , i n i t i u m e t p i n i s , d i c i t d o m i n u s . Ita hoc testimonium si diligenter intueatur, multos uerosque continet sensus. Domus etenim quae hic dicitur uniuersitati creaturarum aliquando conuenit, sicut Petrus dixit. 3 In principio fecit deus caelum et terram tamquam unam domum, tenebrae repulsae sunt, atque lux apparuit. In qua uniuersitatis domu mansiones multae sunt, scilicet primorum IIII elimentorum; hoc est ignis, aeris, aquae, terrae habitatio. In quibus etiam mansiones multae sunt, animantium uidelicet in ipsis habitantium; idest draconum in igne, uolatilium in aere, natantium in aqua, quadripedum et caeterorum animalium mantio in terra.

Licet poterat diligentius hoc narrari: i n d o m u et reliqua, haec domus aecclesiac conuenit, de qua dictum est:4 i n t r o i b o i n d o m u m t u a m et reliqua; itemque dominus dixit: 5 d o m u s m e a d o m u s o r a t i o n i s v o c a ­b i t u r . In qua aecclesiae domu YII graduum, necnon theoricae et actualis uite, atque diuersorum donorum quae uel in lingua uel manibus deo do- nante incerta sunt, mansiones sunt multae. Et certum est quod unumquod­que donum donatum est, ut ad utilitatem proximi per caritatem proficiat inuicem et unusquisque in quocumque bono potuerit proximum adiuuet, ac si sic fuerit in eis dominus habitabit. Inde per profetam dixit:6 i N T e r EOS a m b u l a b o e t h a b i t a b o i n i l l i s e t e r o i l l o r u m d e u s e t i p s i e r u n t

M IH I PLEB S.Item haec domus est anima iusti, quae domus templum domini est,

ut apostolus dixit:7 vos e s t i s t e m p l u m d e i v i v i , et: 8 s p i r i t u s d e i i n v o b i s h a b i t a t . Quam domum pulsat dominus, ut dicit: 9 EGO s t o a n t e

H O STIU M E T PU LSO , SIQU IS S U B R E X E R IT E T A P E R U E R IT M IH I, IN TR O IB O AD

1 p o s it a d u (e r )t i sio B2 suppi., ut vid., est vel quam est3 Of. 1 P e t . IV , 17 (ut vid.).4 Ps. V, 8.5 Mt . X X I , 13.6 II C o r . VI, 16b (in Vulg.: inhabit, in illis et inambnl. i. e. et... e. m. populus),7 II C o r . VI, 16*.s I C o r . I l l , l f i (in Vulg.: h a b . in u.).9 A p o c . III, 20 (in Vulg.: s t . a d , s iq . a u d ie r it u o c e m m e a m , m i h i i a n u a m

in t r a b o , e t ip s e m e c .) .

CATÉCHÈSES CELTIQUES 67

il l u m e t CAENABO c u m i l l o e t i l l e MECTJM. In qua mentis domu1 man­siones multae sunt, diuersarum scilicet cogitationum, hoc est caducarum dispectio rerum, aeternarum futurarumque dilectio, per penitentiam diui- «s tatio inferni, per uirtutes bonas appetitio caeli, uitiorum contempnatio, bonorum perfectio operum, dei dilectio et proximi. Inde per has cogita­tiones cor iusti mansio est domini, ut ipse dixit:2 s i q u i s d i l i g i t m e d i l i ­g e t u r A PATRE MEO ET EGO D IL IG A M ETIM E T M A N IFESTA BO E I M E IPSUM . —ET AD EUM V EN IEM U S E T M AN SION EM A PU D EUM FA C IE M U S. Ideo autem 50 quia per omne bonum quod cogitauerit, per omnem bonum sermonem quem dixerit, per omne opus bonum quod fecerit, deus in omne habitat, ut d(ictum)3 e(st):4 d e u s s a n c t i f i c a b i t t a b e r n a c u l u m s u u m a l t i s -SIMUS DEUS IN M EDIO EIU S NON COM M O VEBITUR.

Iterata sententia: i n d o m u p a t r i s m e i et reliqua. Haec domus specia- 55 liter caelo conuenit. De qua domu d(ictum) e(st):5 u n a m p e t i v i A d o m i n o HANC REQUIRAM U T IN H A B IT EM IN DOM U D O M IN I OM NIBUS D IE B U S V IT A Em e a e . Item alibi dicitur:6 e t m i s e r i c o r d i a e i u s s u b s e q u e t u r m e o m n i b u s

DIEBUS VITAE M E AE E T U T IN H A B ITE M IN D O M U D O M IN I IN L O N G IT U D IN E DIERUM. Item apostolus:7 HABEM U S d o m u m n o n M AN U FACTAM A E T E R - fio n a m i n c a e l i s . Quae domus sedes domini est, ut ipse dixit:8 c a e l u m m i h i SEDES EST, TERRA AU TEM SCAM ELLUM PE D U M M EORUM . In qua Caeli domu mansiones multae sunt, idest IX ordines angelorum, qui nominantur: angeli, archan(geli), uirtutes, potes(tates), principatus, domi (nationes), throni, cheruphin et séraphin. Unusquisque gradus tantum alio praecel- 65 lens,9 quoniam propius est trinitati. Inde cheruphin diuinitati appropin­quantes scientiae multitudo interpre<(tatur>; sunt enim sublimiora ange­lorum agmina, qui pro eo quod uicinius positi sunt diuina scientia caeteris amplius sunt pleni. Séraphin quoque ex eo in Latinam ardentes uel incen­dentes interpre<tatur>, qui idcirco ardentes uocantur, quia inter eos et 70

deum nulli alii angeli consistunt, et ideo quanto uicinius consistunt, tanto magis claritate diuini luminis inflamantur. Perspicuum ita IX angelorum ordines in diuersis mansionibus esse alii aliis praecellentes.

Item ibi multae sunt mansiones, ubi apud Christum qui uirgo fuit uirgines habitant, ut Iohannes et Paulus apos(tolus) et Maria mater domini 75 et caeteri innumerabiles qui agnum domini10 laetantes atque exultantes sequuntur agnum dei quocumque ierit11 ad simili(tudinem) angelorum ;

1 dom(us) B2 I o h . X IV , 2 1 , 2 3 (in Vulg.: qui autem).3 compendiis hio utitur scriptor: d. e. (lineola superposita)4 Ps. X L V, 5.5 Ps. X X V I, 4 (petii Vulg.).6 Ps. X X II , 6 (in Vulg. tua pro eius; et longitudinem, sie ablativus casus in

Moz. et Sang, psalteriis).7 II C o b . V, 1.8 Es. L X V I, 1 (in Vulg.: cael, sedes mea t. ete.).9 an pro praecellet, vel praecellens <est>?

10 Fonasse verba illa agn. d. supersunt.11 A p o c . X IV , 4.

ANALECTA - REG. LAT. 4 9

— ubi martirum1 exercitus apud Christum, qui pro humano genere mar- so ti(rium) perpetrauit, in beatitudine habitat, ut Iohannes bab(tista), X II

apostoli et omnes sancti qui pro Christo passi sunt, de quibus d(ictum) e(st): 2 H I SUNT QUI V E N E RU N T E X M AGN A T R IB U L A T IO N E E T L A V A E R U N T STOLAS SUAS E T CA N D ID A S EAS FECE RU N T IN SAN G U IN E A G N I; — ubi peni- tentium chorus, qui multus erit apud Dauid <qui> penitentiam egit, apud Petrum et Matheum, qui p<r>ius puplicanus fuit, apud Mariam Magda- lenam, cui dominus peccata sua dimisit, et apud alios quamplurimos qui­bus dictum est: 3 p e n i t e n t i a m a g i t e a p p r o p i n q u a v i t et reliqua, cum LX mercedibus perpetuam felicitatem possidebit; — ubi coniugati fideles apud Abraham et- Isac et Iacob et lob et Xoe cum 4 X X X mercedibus

90 haereditatem caelestem habitabunt, ut dictum est: 5 v e n i e n t a b o r i e n t e A B O CC ID E N TE E T A B AU STRO E T R E C U M BE N T CUM A BR AH AM E T ISA C ET i a c o b i n r e g n u m c a e l o r u m ; — ubi etiam humiles apud Christum habi­tabunt humilem, qui dixit:6 d i s c i t e a m e q u i a m i t t s 7 s u m e t h u m i l i s c o r d e e t i n v e (n i e t i s ) r e q u i e m a n i m a b u s v e s t r i s ; — ubi quoque man-

95 sueti apud mansuetum Christum regnabunt, de quibus dictum est: 8 m a n ­s u e t i a u t e m h e r e d i t a b t t n t t e r r a e t d e l e c t a b u n t u r i n m u l t i t u d i n e p a c i s ; — ubi patientes, pauperes, obedientes, misericordes apud Christum qui patiens, pauper, obediens, misericors propter nos fuit, permanebunt, usquequo manifestum est quod dominus dixit: i n d o m u p a t r i s m e i m u l -

loo T A E s u n t m a n s i o n e s , per has diuersas praedictas beatitudines.Et quod his subtilius et diligentius est ad meditandum, etiam in sin

gulis ordinibus pro diuersitate magna uel parua operum diuersitas erit mercedum. Inter m artires enim uel uirgines distantia erit. Yerbi gratia, Iohannes babtista et Paulus, qui uirgines fuerunt C mercedes possidebunt,

los et quia pro Christo passi sunt C alias, et quia penitentiam egerunt LX mer­cedes habebunt. Sic inter penitentes et coniugatos discretio inuenietur quoniam in cogitatione et uerbo et sermone et opere discernunt, quod implebitur quod dictum est:9 q u i p l u s l a b o r a t p l u s m e r c e d e m a c c i ­p i e t . Inde mansiones multae sunt,10 sed tamen denarium erit omnium;

no quo denario uita significatur aeterna, ubi uiuendi non est distantia, sed multae sunt mansiones; quae diuersas meritorum dignitates in unitate

1 corr. e martirium2 A p o c . VII, 14 (in Vulg.: de mag., dealbauerunt eas).3 M t. IV, 17.4 .c. sic B (idest centum)5 M t. VIIT, 11 (in Vulg.: multi ab or. et occ. uenient; regno; sed cf. Le. X III

29: et austro; sic LB isac).6 M t . X I , 29.7 corr., ut vid., e, m itt is8 Ps. X X X V I , 11.3 Locum, non inveni; cf. I C o r . lit, 8.

10 Hinc usque ad l. 119 (imparis claritatis) pars expositionis ex tractatu L X V I1 Augustini in loh. §2 clare procedit (cf. P. L. X X X V , 1812, I. 15 ab imo § 2), pluribus tamen mutatis.

CATÉCHÈSES CELTIQUES 69

aeterna significant:1 a l i a c l a r i t a s s o l i s a l i a c l a r i t a s l u n a e a l i a

CLARITAS STELLARUM , STELLA AU TEM A B STELLA D E F E R T IN CL A R IT A T E,it a e t r e s u r r e c t i o m o r t u o r u m . Sed hoc mirabile est quod non erit inuidia habenti X X X mercedes aduersus uirum habentem CC praemia U5 uel amplius. Ideo quia deus erit omnia in omnibus,2 sicut scriptum est quoniam d e u s c a r i t a s e s t , 3 caritas autem facit ut quod habent singuli communione sit h(oc> 4 omnibus. Itaque non erit (inuidia) imparis clari­tatis. Sic enim commune est omnibus, ueluti aures omnium qui audiunt cantus uel citharae sonus reficit, nec tamen omnes cantare uel eitha- 120

rizare possunt; sic praemia caelestia per caritatem omnibus communia sunt.

Scripturae autem periti interrogant, quomodo una anima has innume­rabiles et ineffabiles mercedes capere uel uidere poterit. Xon dubium est, q(uia)5 qui mundi sunt deum uident; sicut scriptum est: 6 b e a t i m u n d o 125 c o r d e q u o n i a m i p s i d e u m v i d e b u n t . In deo autem omnia cupiunt et uident, sicut scriptum est:7 i n q u i r e n t e s a u t e m d o m i n u m n o n m i n u e n ­t u r o m n i b o n o . Cas(siodorus) dicit: 8 « quia nullo bono deficiunt qui spi­rituali desiderio perfruuntur. Unus est qui quaeritur, sed in quo omnia contine(n)tur ». Sicut innumerabilia et ineffabilia possunt capere et uidere i30 praemia, et omne quod ib i9 uident,10 oculorum refectio est, et omne quod audiunt, musica est et mudulatio, et omne quod cogitant, mentis letitia est, et exultatio omnem exultationem nostram et gaudium praecellens. Sicut profetatum est:11 n e o o c u l u s v i d i t n e c a u r i s a u d i v i t n e c i n c o rHOMINIS ASCENDIT QUAE P R A E P A R A V IT D E U S D IL IG E N (T IB U S ) SE. 135

Mirabilis est ille populus caelestis innumerabilis, ubi non est nisi san­ctus, et unusquisque gentis de ipsis signum uictoriae manu sua tenens, et omnes albis induti uestibus; sicut hi quos uiderat Iohannes. Inde d ix it:12 POST HAEC V ID I E T E C (C E ) T U RBA M U LTA QUAM D E N U M E R A R E NEM O P O T E ­RAT EX OMNI GENTE ET T R IB U , PO PU LIS E T L IN G U IS, STAN TES CORAM SED E 140

ET PALMAE IN M AN IBU S, E T CLAM A BA N T VOCE M AGN A: SALUS DEO NOSTRO

1 I Cor. X V , 41-42 (Vulg. enim a st. differt,... sic et; sic autem et ita in Cel­tico D).

2 1 Cor. X V , 28.3 I Ioh. IV, 16.4 li «. 1. add., ut legeres homnibus5 sic compendii modo, quod legi potest siue q(uia) siue q(uam); an vitium est

pro quin?6 Mt. V, 8.7 Ps. X X X IIÏ , 11.8 De eodem loco, in quo legit non deficient iuxta Romanam traditionem (cf.

P. L., L X X , 236 D l. 5 sq.).9 corr. e sibi, ut videtur

10 Re vera uid(er)it legitur.11 I Cor. II, 9 (in Vulg.: oculus non#1., — his qui diligunt illum; sic dilig. se

in Celtico D).12 A p o c . VIII, 9-10 (in Vulg.: uidi turbam magnam, ex omnibus gentibus et

tribubus et, st. ante thronum et in conspectu agni, in man. eorum, magna dicentes).

70 ANALECTA - REG. LAT. 4 9

q u i s e d i t s u p e r t h r o n u m e t a g n o . Unusquisque autem de ipsis sic fulget ut sol, sicut scriptum est:1 t u n c i u s t i f u l g e b u n t s i c u t s o l i n r e g (n o ) p a t r i s e o r u m . Sed septuplo solem quam uidemus praecellens,2 lux h(aec) 3

iis quae illum mirabilem populum illuminat; omni luce rutilantior4 est et lucidior; quae lux sanctis promissa est, ut Es(aias) profetauit, dicens: 6 n o n E R IT T IB I SOL IN LU CEM D IE I N EQ U E ORTUS L U N A E IL LU M IN A B IT T IB I P E R NOCTEM , SED E R IT T IB I DOM INUS D E U S TUUS L U X A E TE R N A NON D E F IC IE T .

Rex autem domus qui populum suum ipsum fulgentem dispensat iso mirabilior est omnibus nec ullus ei comparatur, sicut apostolus laudauit6

dicens:7 b e a t u s e t s o l u s p o t e n s e t r e x r e g u m e t d o m i n u s d o m i ­n a n t i u m QUI H A B E T IM M O R T A L ITA T E M 8 ( E T ) LUCEM H A B ITA N S IM M AR C I- s c i b i l e m . Et licet una hora pulcritudinem eius conspicere tantum adiret aliquis, multo maius quando profecturus esset, sicut Iohannes ipsum con-

155 spexerat, dicens:9 i n m e d i o v i i c a n d e l a b r o r u m a u r e o r u m v i d i s im i ­l e m F ILIO H OM INIS V ESTITU M P U D O R E ET E R A T PRAEC IN C TU S A D M A M EL- LA S E T LUM BOS ZO NA A U R E A , CAPUT A U TEM IL LIU S E T C A PIL L I C A N D ID I 10

TAM QU AM L A N A A L B A A U T N IX , E T OCULI E IU S TAM QUAM FLAM A IG N IS , ET P E D E S E IU S SIM ILES AU RICALCH O V E LU T IN CAM INO A R D E N T I, V O X EIU S

160 SICUT V O X A Q U ARU M M U LTARU M , E T H A B E B A T IN D E X T E R A M AN U STEL­L A N S) — sic auridia Libani sicut in camino ardenti11 — v i i , e t d e o r e e i u s E X IB A T R U M PH EA E X U T R A Q U E P A R T E A C U TA, E T FA CIE S E IU S LU C EBA T u t s o l c u m s p l e n d e t i n v i r t u t e s u a . Hac autem sensibiliter ac breuiter praetermittens aliqua dicta: cap (ut) cum capillis candidis diuinitas est

165 cum IX ang(elorum) ordinibus et cum omnibus sanctis, qui destinati capilli sunt capiti; oculi eius II leges sunt, quae peccatores urunt12 ex simi­litudine ignis, ut dictum est:13 i g n i t u m e l o q u i u m t u u m v e h i m e n t e r , et sanctos illumina)n)t, ut dictum est:14 p r a e c e p t u m d o m i n i l u c i d u m i l l u m i n a n s o c u l o s ; — pedes auricalcho similes, sancti, qui in diuersis

170 passionum ignibus martiri(um) perpetrant; — uox eius et reliqua, sonus est praedicationis in totum orbem diffusus terrarum, ut est:15 i n o m n e m

1 M i. X III , 43.2 Is. X X X , 26.3 pro simili compendio verbi autem scripsi4 rutui. B5 Es. L X , 19 (in Vulg.: tibi amplius sol ad lucendum per diem nec splendor

1. ili. te sed, dominus in lucem sempiternam et deus tuus in gloriam tuam).6 laudabit B7 1 T i m . V I, 15-16 (in Vulg.: inhabitat inaccessibilem).8 postea corr. immortalem (idest lucem)9 A p o c . I , 13 -1 6 (in Vulg. multa diversa sunt).

10 prius cand. cap.11 glossema, ut videtur, de aurichalco (v. 16)12 urant B13 Ps. C XV III, 140.14 Ps. X V III , 9.15 Ps. X V III , 5 (sic exiit in Veronensi et Sangermanensi psalteriis, illorum

autem in Mediolanensi pro eorum).

CATÉCHÈSES CELTIQUES 71

TERRAM E X IIT SONUS EO RU M ET IN F IN ES ORBIS T E R R E V E R B A ILLO RU M ; — in dextera VII stellae aeclesiae sunt gradus VII et spiritus sancti dona VII; — rumphea acuta, sermo diuinus qui nuntiantem et audientem dicat inter corpus et animam diuidens;1 facies lucens ut sol, dininitas Christi est, 175

iu splendore trinitatis fulgens,2 quamuis diligentius inuestigari poterat.Dauid autem per spiritum sanctum uidens liunc multum mirabilem -

que populum, necnon incomparabile lumen perspiciens, atque etiam regem omnium conditorem habens ac dispensatorem domus per intellectus spi­ritum admirans, optauit in ista domu etiam abiectus fieri, dicens: 3 u t i - iso NAM ABIECTUS ESSEM IN DOM U D E I M EI M AGIS QUAM H A B IT A RE M IN T A B E R ­NACULIS PECCATORUM . Sic etiam ammiratus est hunc populum ac regem et domum, ut etiam una die cum ipsis uelit esse dicens: 4 m e l i o r e s t d i e s u n a i n A T R U S t u i s s u p e r m i l i a . Hinc similiter Paulus dixit uidens: 5 t j t in a m d i s o l v i e t e s s e c u m c h r i s t o ; hinc uos omnes ammonet, dicens:6 tsa SI CONSURREXISTIS CUM CH RISTO, QUAE SURSUM SUNT Q U A E R ITE U B I C H R I­STUS EST IN D E X T E R A D E I IN SE D E N S, QUAE SURSUM SUNT SA PITE NON q u a e s u p e r t e r r a m . Ita ergo deo donante in hoc mundo agere debemus, ut ad istam principalem patriam redire feliciter mereamur, ubi nos paren­tes nostri patriarchae, profetae, apostoli suscipere uel uidere desiderant, 190 ubi etiam (con)cives nostri angeli et ciuitas illa celestis Hierusalem et rex ciuitatis ipsius Christus expansis nos caritatis brachiis expectant, ut ad ipsos prostrato diabolo pleni bonis operibus peruenire possimus. Cum autem ad ipsos uenerimus nihil aliud faciemus, nisi perpetuam cum an­gelis et arch angelis et cum omnibus sanctis trinitatis laudem, dicentes: 195 Sanctus, sanctus, sanctus dominus deus sabaoth; sic et nos cum ipsis cantabimus 7 hoc in saecula saeculorum amen.8

1 H e b r . IV, 12.2 corr. e fulgi ens3 Ps. L X X X III , l l b (in omnibus psalteriis: elegi ab. esse, et habitare).4 Ib., 11».5 P h i l . I, 23 (Vulg.: desiderium habens dissolui...).6 Col. III, 1-2 (Vulg.: sedens).7 cantauimus B8 Hic brevem particulam addere iuvat quae inter partes nostras § VI et V II

exscribitur, videlicet commentariolum de Apocalypsi IV , v. 5 a . e t d e t h r o n o e x e u n t F U L G O R A e t v o c e s e t t o n i t r u a . Idest de aeclesia in mundum procedit diuina narratio, quae aliquando fulgorem imitatur. Fulgor namque subitanius ignis est, uelox et terribilis, lucidus et tenuis. Non omnes exurit; omnes deterret; corpora quaerit incendere. Sic enim et ueritatis narratio subito uenit, uelociter penetrat, tenebrosa illuminat corda, attenuat corpora in abstinentia, iustos simul et peccatores deterret, iustos tamen in uindicta non urit, sed corporalia uitia in ipsis consumit. Aliquando uocem assimulat, quando sua uia quoque de regno pronuntiat. Vox etenim tunc uera uox est, quando nec dolore frangitur nec ira accenditur. Sic nimirum diuina praedicatio, quae nec infirmitatem uindictae in praesenti infert, nec inferni iras in futuro promittit. Tonitruum autem animo pauorem intus incutit et aures impulsât et oculos non conturbat. Sic enim est ali­quando et diuina narratio: aures penitrat, cor intus compungit; intellectus autem non subuertit.

72 ANALECTA - REG. LAT. 49

[VII. COM MENTUM D E V E R B IS IO H . I I , 1-11](fol. 45v-47r)

IN IL L IS D IE B U S D IE TERTIO N U P TIA E FACTE SUNT IN CHANAN G A L I­L A E A E E T E R A T IB I M ATER IH E SU . VOCATUS E ST AU TEM IH ESU S, et reliqua. 1 Sanctus Iohannes euangelista qui fuit alumnus domini nostri Ihesu Christi hanc narratio(nem) de mirabilibus narrat, i n i l l i s d i e b u s , idest natiui- tatis et circumcisionis et babtismatis Christi, quia inuicem illi dies propin­qui sunt; siue i n i l l i s d i e b u s , idest a die qua uidit Iohannes Ihesum ad se uenientem exultans in utero matris suae; uel in diebus nuptiarum. — d i e 2 t e r t i o , idest nuptiarum, quia m dies ad nuptias reputaban­tur. — n u p t i a e f a c t a e , idest coniunctio uiri et mulieris. 3 — e t e r a t i b i m a t e r IH E SU , idest ad praeparationem uirtutis futurae quam postulat mater.

Rogatus autem Ihesus uenire ad nuptias cum discipulis suis: exem­plum autem nobis in hoc datum non uenire ad domum conuiuii, nisi aliquis rogauerit.

D IC IT M A T E R i h e s u s : v i n u m n o n h a b e n t : nunc Maria uolens glorifi­cari Ihesum per uirtutes, et rogans eum ut populo nuptiarum uinum daret.

D IC IT E I IH E SU S: QUID M IH I ET T IB I E ST M U LIE R ? N ON DU M V E N IT ORA m e a ; idest quid me rogas, quia corpus quod a te traxi non potest facere uirtutem, sed diuinitas potest, quae non tua est? — n o n d u m v e n i t o r a m e a ; ac si dixisset: JSunc nolo glorificationem meam, ne impediat mortem meam in cruce.

D IC IT M A TE R IH E SU 4 M IN ISTR IS: QUAECUM QUE 5 D IX E R IT V O B IS FA CITE ; idest per maternam fiduciam Maria hoc dicit; et hoc indicat quod impe- trauit Maria quod rogauit.

E R A N T AU TEM IB I PO SITAE H ID R IA E L A P ID E A E V I 6 SECUNDUM P U R IF I­CATIO NEM IU D E O R U M CAPIEN TES M E TR ITA S B IN A S V E L T E R N A S. Ibi, idest in Kan(an) Gal(ilaeae), uel in domu cenae. — Hidriae, idest uasa aquatica; hidor g(raece) aqua la(tine) dicitur. — Ideo autem VI erant, quia 11° uasa de illis ad lauacrum manuum iuxta oblationem matutinam, et 11° alia iuxta ob(lationem) meridianam, et 11° alia iuxta ob(lationem) uespertinam fie­bant; uel I I I mane et III uespere. Iudei namque multum lauabant corpora extrinsecus et animam immundam intrinsecus relinquebant, ut de eis

1 I o h . II, l - 2 a (in d. ill. om. Vulg. quae et praem.; cana in Vulg., cf. Oannan in Celt. B ; mater I. ibi Vulg., e contrario veteres a b e et Aug.; aut. et I. Vulg., e contr. e t om. Celtici DE).

2 corr. e diei3 corr. e mulieres4 sic Ie s u add. Celticus D6 quodeumque Vulg. (iuxta testes omnes, ut videtur)6 hic ordo tantum in veteribus b f ff3; Vulg.: lap. hydr. sex pos,; sic metritas

scripserunt DB

CATÉCHÈSES CELTIQUES 73

dictum est:1 c u l i c e m 2 r e s p u e n t e s e t c a m e l l l u m 3 u e g l u t i e n t e s , idest corpora lauantes et animam immundam relinquentes. — Metri ta pro­pria mensura ponderis est, quae habet X modios. Deinde aliae hidriae X X X modios pro diuersitate multitudinis populi in eis se lauantis habe­bant.

Imperauit autem Ihesus ministris replere hidrias istas aqua, et illi i m p l e v e r u n t e a s u s q u e a d s u m m u m . Dixit eis Ihesus: h a u r i t e n u n c e t f e r t e a r c h i t r i < c l i ) n o , idest principi III circulorum, e t a t t u l e r u n t 4

EI. UT g u s t a v i t a r c h i ( t r i c l i n u s ) a q u a m i n v i n u m v e r s a m , 5 n e s c i e ­b a t 6 u n d e e s s e t , m i n i s t r i a u t e m s c i e b a n t , idest materiam uirtutis, misterium7 uero nesciebant. Architriclinus autem v o c a v i t 8 s p o n s u m et ait ei: o m n i s i i o m o p r im u m b o n u m v i n u m p o n i t e t c u m i n e b r i a t iFUERINT TUNC QUOD 9 D E T E R IU S EST. TU V E R O 10 SE R V A ST I VIN U M O P T I­MUM 11 u s q u e n u n c . 12 Hanc primam 13 uirtutem f e c i t i h e s u s i n c h A - (NAN) G A L (IL A E A E ) E T M A N IF E ST A VIT HONOREM 14 SUUM , E T C R E D ID E R U N T in EVM d i s c i p u l i e i u s ; idest addidit uirtus quam fecit Ihesus fidem illo­rum, quia uisibilia opera uidentes inuisibilem deum crediderunt. Xam multa mirabilia fecit deus in hoc d ie .15

Hodie enim uinum de aqua fecit in Cha(nan) Gal(ilaeae). Hodie bene­dixit V panes et II pisces, ex quibus V milia hominum satiauit.

Hodie ille ab Iohanne babtizatus est in Iordane, et cessauit flumen fluere quandiu Christus in illo fuerat, sed unda Iordanis in montem ele- uata est sublim(em); Ille autem non indiguit babtismo, quia mundus erat, sed tamen tincto illo in Iordanen Iohannem et omnia flumina mundi sanc- tificauit. Hodiae aperti sunt caeli iuxta babtismum Christi. Hodie uox patris de caelo facta est:16 h i c e s t f i l i u s m e u s d i l e c t u s , et reliqua. Hodie spiritus sanctus in specie columbae supra Christum dominum nostrum uenit.

Hodie III magi ab oriente uenientes cum III1,118 muneribus Ihesum Christum dominum nostrum inuenerunt. Haec est autem tractatio nom(i-

1 M t. X X II I , 24 (in Vulg.: excolantes cui., camelum autem glut.; sed ci. Celticus R : cui. exspuentes et cam. degi.).

2 corr. e calicem3 postea camelum4 sic Celtici ER, tulerunt in Vulg.5 aq. u. factam Vulg.6 sic veteres a b et celticus r, et non sci. Vulg.7 corr. e ministerium8 sic Celtici EQR, uocat Vulg.9 id praem. Vulg.

10 sic uero add. Celtici ER11 bonum uin. Vulg.12 sic D , adhuc Vulg.13 c/. primum in D E14 sic honorem in veteribus b et Celtico r, gloriam (suam) in Vulg.15 subaudi: dominico, ut quae sequuntur comvrobant de virtutibus dominicae18 Mt . III, 17.

74 ANALECTA - EEG. LAT. 4 9

num) de his IIIbus m agis.1 Primus eorum senior(um) Melchus nomine, iiö qui erat canus cum barba prolixa et cum coma, tonicam habens iacintlii-

nam et sagum milleum, et indutus 2 erat calciamentis iachi<(n)tino et albo commixtis, 3 opere polimitario uarie compositis. Secundus Caspar nomine, iuuenis imberbis, rubicundus, tonicam millcnicam et sagum rubeum ha­bens, calciamenta iacinthina uestitus, tus secum afferens quasi deo digne

70 deum adhorauit. Tertius Patizara nomine, fuscus, niger, intig(er) barbatus, tonicam rubeam et sagum album habens, et calciamentis millenicis indu­tus, per mirram filium hominis moriturum confessus est. Omnia autem uestimenta eorum sirica erant.

* * *

Spi(ritualiter). 4 — i n i l l i s d i e b u s , idest in diebus noui testamenti uel sanitatis, totius mundi exordiique uirtutum Christi in nouo testa­mento: hi dies lucem euangelii Christi sig(nificant), qui dixit: 5 e g o s u m l u x h u i u s m u n d i et reliqua.

5 d i e T E E T io : dies tertius legem tertiam sig(nificat), in qua Christus etaeclesia copulati sunt, quando ad illam uenit post tribulationem fidei trinitatis.

n u p t i a e f a c t a e s u n t ; idest copulatio Christi est et aeclesiae, de qua sal(uator) d ix it:6 o s c u l e t u r m e a b o s c u l o o e i s s u i .

io i n c a ( n a m ) g a l ( i l a e a e ) , idest in aeclesia in mundo constituta. Chananenim domus epularum interpretatur, quod significat aeclesiam, in qua aepulae Christi per orationem sanctorum praeparantur, ut ipse d ic it:7 d o m u s m e a d o m u s o r a t i o n i s vocABiTUE. Item Chanan zelus interpre­ta tu r ) , quod sig)nificat> zelum aeclesiae, de qua Ihesus ad patrem :8

is q u o n i a m z e l u s d o m u s c o m e d i t m e . Ideo aeclesia zelus uocatur, quia sieut in his <qui> ueniunt ad peni (tentiam) laetatur, ita in ipsis qui uadunt ex ipsis 9 ad diabolum contristatur, ut profeta d icit:10 e t p o c u l u m m e u m c u m f l e t u m i s c e b a m . Galilea uolubilitas interpretiatur); quod signi­ficat mundum uolubilem de heresi in heresim, uel significat lios qui uolant

» ad euangelium Christi, ut dicitur:11 o m n e s g e n t e s p l a u d i t e , et reliqua,

1 Similia videsis in Pseudo-Bedae excerptis, re vera Celticis, quae fortasse a quadam apocrypha narratione desumpta sunt {cf. P. L ., X G IV , 541 C-D).

2 in d u c t u s B3 commixistis B4 E contrario uerbum hoc cum praecedentibus in B coniunctum est, atque postea

maxima distinctio adposita est: archetypum videlicet a scriptore non clare intellectum fuit.

5 I o h . V III, 12 (sic huius add. Celtici DR).6 Cant. I, 1 (ah om. Vulg.).7 Mt. X X I , 13.8 Ps. L X V III, 10.9 an pro ipsaf10 Ps. Cl, 10.41 Ps. X L V I, 2.

CATÉCHÈSES CELTIQUES 75

et a lib i:1 v e n i e n t a b o r i e n t e e t a b o c c i d e n t e e t r e c u m b e n t c u m a b r a (h a m ) e t i s a c e t i a c o b . Aliter Galilea transmigratio facta interpre- ■(tatur), quod significat transmigratio sanctorum de terra in caelis, ut dici­tur: 2 t h e s a u r i z a t e v o b i s t h e s a u r o s i n c a e l o ; uel transmigratio cogi­tationum et omnium bonorum operum de terra in caelo.

e t e r a t i b i M A TE R i h e s u . Rogatus autem et Ihesus uenire ad nuptias cum discipulis suis ad nuptias uenit, idest ad copula(tionem) sibi aeclesiae catholicae quae erat sponsa eius, quia demancipatum diaboli eruens dedit ci dotem. Nam tribuit ei pignus, idest spiritum sanctum, nec gratis eam eruit, sed pretio sancti sanguinis sui redimit. Ihesus autem et discipuli et Maria iuxta cenam significant aeclesiam et doctores in conuiuio regni cum Christo regnare, quod efficit plenam letitiam deo patri.

v i n u m n o n h a b e n t , quoniam finitum erat uinum nuptiarum, quod significat uinum ueteris testamenti defectum esse, nouo adueniente. d i c i t m a t e r i h e s u s : v i n u m n o n h a b e n t . Nunc Maria uoluit glorificare Ihesum per uirtutem, et rogans eum ut populo nuptiarum uinum daret significat aeclesiam noui testamenti uolentem glorificationem Christi in terra per bona opera et per bonas uirtutes, idest per fidem et spem et <c)ari(tatem), per elemosi(nam) et oratio(nem) et ieiun<i)um, ut Dauid dicit ex persona aeclesiae: 3 m a g n i f i c a t e d o m i n u m m e c u m , usque <ad) i n i d i p s u m — et rogantem Christum pro gen(ere) hominum, ut uinum noui testamenti ei infundat.

D IC IT E I IH E SU S: QUID M IH I E T T IB I E ST M U L IE R , N ONDUM V E N IT HORA m e a . Dominus noster Iesus Christus secundum id quod deus erat matrem non habebat, secundum id quod homo erat habebat; ac si diceret: « Quod de me facit miraculum non tu genuisti, 4 secundum quod genuisti infirmi­tas mea est. Quid mihi et tibi est mulier id dum non sumus principes nuptiarum, nec nos praeparamus nuptias? » Item q u i d m i h i e t t i b i : quid corpori facere uirtutem, quia non corpus facit, sed diuinitas. n o n d u m v e n i t h o r a m e a , idest hora passionis in cruce.

D IC IT M A TE R IH E SU M IN IST R IS : QUAECUM QUE D IX E R IT V O BIS F A C IT E . 5

Mistice autem hoc significat primitivam aeclesiam docentem doctores noui testamenti docentes figuras ueteris legis sensibus implere.

e r a n t a u t e m i b i , et reliqua usque <ad> t e r n a s . — c a p i e n t e s m e t r e ­t a s b i n a s v e l t e r n a s : Metretae binae, idest praeputium et circumcisio, 6 homines credentes uetus et nouum testamentum, dilectio dei et proximi, fides et opus, actiua uita et theorica, seruientes deo corpore et anima, uir- gines et penitentes. Item ternae: qui credunt patrem et filium et spiritum

1 Mt. V III, II.2 M t . V I, 20.3 Ps. X X X I I I , 4.1 Quae sententia ex Augustino recepta est (cf. tract. V I I I in loh. §9: P. L .,

X X X V , 1455, I. 14 ah imo).6 dicite sic B6 Gf. Augustinum in tract. IX §17 (P. L ., X X X V , 1466, I. 6, §7).

76 ANALECTA - EEG. LAT. 4 9

sanctum,1 ut est: 2 i t e d o c e t e o m n e s g e n t e s b a p t i z a n t e s e a s i n n o m i n e «0 PATEIS e t FILII e t spiEiTUS s a n c t i . Item ternae:3 bona cogitatio, bonum

uerbum, bonum opus; item ternae, idest III tempora: ante legem, sub lege, post legem; item ternae, idest legitimi coniuges et penitentes et uirgines. — Item metrete binae uel ternae fidem trinitatis per II leges nobis indicant.

63 Spi(ritualiter) quoque VI hidriae in uinum conuerse sunt VI aetates m undi4 cum figuris in eis accidentibus. Quae aquae idest figurae conuer- tuntur, quando in uino spirituali ter complentur. Prima aetas mundi ab Adam usque ad Noe est, cuius aqua idest figura in Adam et Eua praefigu­rata est, ut dicit Adae: 5 e t e r u n t i i i n c a e n e u n a , et reliqua. Quae

70 aqua in uinum conuertitur, quando Christus in uno corpore et aeclesia continetur.6 Caput namque aeclesiae Christus est, corpus uero et mem­bra Christi aeclesia 7 est. Secunda aetas mundi, idest a Noe usque ad Abra(ham); cuius aqua idest figura in Noe et arca praefigurata est; quae aqua- per Christum et aeclesiam in uinum conuertitur. Sicut namque

75 Noe et arca munda et immunda animalia diluuio liberauerunt, ita Christus et aeclesia 8 Iudeos et gentes, uirgines et penitentes diluuio mortis libera­uerunt. 9 Tertia aetas mundi est ab Abra(ham) usque ad Dauid; cuius aqua idest figura in Isac, immolato a patre suo,10 Abra(ham) in monte sublimi, praefigurata est; quae aqua in uinum conuertitur, quando deus

so pater Christum pro nobis in cruce immolauit. Quarta aetas mundi est a Dauid usque ad Danielem; cuius aqua idest figura praefigurata est in Dauid, qui eripuit ouem de ore leonis et Goliam Filistinorum gigantem obruit; quae aqua in uinum conuertitur, quando Christus {eripuit) ouem errati­cam humani generis de ore leonis, id<est> diab(oli), et quando fortem demo-

85 niarurn principem obruit, abstrahens spolia eius,11 idest animas hominum ab inferno post subplantatio(nem) illius. V aetas mundi est a Daniele usque ad Iohannem babtistam; cuius aqua idest figura praefiguratur in Daniele,12 qui uidit lapidem praecisum de monte, super statuam habentem caput aureum et pectus argenteum ac uentrem aereum atque tergum fer-

90 reum et ossa ferrea ac digitos ferreos atque articulos; quae aqua in uinum conuertitur, quando Christus in iudicio IIII mundi regna obruet, idest

1 Cf. ibidem § 7 (1461).2 s. I. add.3 terrae sic Ii4 Cf. etiam Augustinum ib. §6, atque deinceps § 10-16; sed insuper sermonem

X C I inter apocryphos (P. L., X X X I X . 1920 sq.).5 « en . II, 24.8 an pro continentur?7 Cf. Era. I, 22-23; VI, 23, 30.8 aeclesiae B9 liberau(er)it B

10 ab add. B11 Cf. M t. X II , 29; Lc. XT, 22.12 Dan. II, 34,

CATÉCHÈSES CELTIQUES 77

Caldeorum, Persarum, Graecorum, Romanorum. VI aetas mundi idest ab Johanne usque ad iudicium; cuius aqua idest figura in babtismo Iohan- nis ex aqua facto praefigurata est; quae aqua in uinum conuertitur in babtismo Christi ex aqua facto et spiritu sancto. Babtismum enim Iohan- »s nis corpora mundabat; babtismum uero Christi corpora simul et animas mundat.

ET VO C ATIS M IN IST R IS A IT IL L IS IH E SU S: IM PLE TE H ID R IA S ISTAS A Q U A, e t i m p l e v e r u n t e a s u s q u e a u s u m m u m . 1 Spi(ritualiter): ministri replen­tes) hidri(as) usque ad summum significant tractatores replentes figuras 100

ueteris legis spiritualibus,2 uel apos(tolos) qui impleuerunt totum mundum euangelio Christi, ut est: 3 i n o m n e m t e r r a m e x i i t s o n u s e o r u m et reli­qua; et alibi: 4 p r a e d i c a t e o m n i c r e a t u r a e . Item u s q u e a d s u m m u m : usque ad consummationem seculi.

D IC IT E IS IH E S U S: H A U R IT E NUNC ET F E R T E A R C H ITR I<C LI>N O . TunC 105 motauit naturam, cum dicit: h a u r i t e , ut panibus contingit, qui in mani­bus ministrantium et in ore man(ducatium) creuerunt; sed hoc ad naturam est uinum de aqua facere, et percussio petrae ad aquam, et Petri ambulatio super undas, et III filii in fornace, et uersio uirge in serpentem; quando fecit deus haec omnia, praeparauit omnem naturam obedire ei. Unde Augu- 110 stinus: 5 Virtutes domini uetustauerunt, sed tamen imber de celo in ter­ram discendit in radices uiniae et fructum in ramum arboris defundit. Non mirabilius nec difficilius uinum de aqua factum quam quod quotidiae deus facit in mundo. ° Ideo dicit: a f f e r t e a r c h i t r (i c l i n o ), ut bono uiro sermo diceretur uirtutis, ut est:7 d a t e s e m e n b o n u m i n t e r r a m b o n a m . 115

Architri{cli)nus nesciens unde esset uinum, idest8 princeps circulo- um, qui sig(nificat) deum dominatorem caelestium et terrestrium et infer­

norum, 9 nesciebat uinum; idest diuinitas non sensit laborem patiendi, sed sola caro Christi pro uino fidei ab hominibus postulando laborauit. Ideo autem fides assimilatur uino, quia, sicut diues qui inebriatur uino 120

obliuiscitur diuitias suas, et sicut pauper qui inebriatur uino non sentit paupertatem suam, ita diuitiae mundi non hominem in deum fidelem ele- uant, nec paupertas eum contristat. Vel archi(triclinus) uinum nesciens sig(nificat) Paulum apostolum cum fide trinitatis et cum III legibus, qui

1 loir. II, 7 (aliter in Vulg.: Dicit eis Iesus..., istas om.; similiter autem ali­quot veteribus; istas sic add. Celticus B).

2 sensibus suppi.3 Ps. X V III, 5.4 Me. X V I, 15.5 ang(elus) sic B6 Cf. similia in Serm. C X X V I § 4 Augustini (P. L., X X X V I , 699) atque

multa alia de cotidianis naturae miraculis, in Patrol. Lat., inter Augustinianos tomos (II , 519; I I I , 1458, 1592; V, 725, 1139, 1157; V II , 291, 713).

7 Locum non inueni (cf. M t. X I I I , 23); an proverbium? eadem sententia, sed nunc detruncata, in superiore margine etiam scripta fuit.

8 re vera i(nter) est B, an pro interpretatur?9 idest hic s. I. additum.

78 ANALECTA - KEG. LAT. 4 9

las in primo tempore uitae suae fldem noui testamenti nesciebat. Unde ille d icit:1 n o n s u m d i g n u s v o c a r i a p o s t o l u s et reliqua.

Sponsus autem in postremo afferens uinum optimum significat Chri­stum praedicantem euangelium post legem et profe(tas), qui est sponsus aeclesiae catholicae, cuius filii sunt omnes fideles. Item architriclinus 2

130 figura est eorum omnium qui prius nesciunt uerbi dei uinum et postea bibunt, ut Paulus fuit.

v o c a v i t a u t e m s p o n s u m a r c h i t r i < c l i > n u s e t d i x i t i l l i : o m n i s h o m o

PRIM U M BONUM VIN U M PO N IT ET CUM IN E B R IA T I F U E R IN T TUNC ID QUOD d e t e r i u s e s t : primo inter bonos sermo conuolat, ut a bonis ad omne

135 uulgus procedat;3 quod significat principes et doctores aeclesiae, qui principatum tene<(n)t in aeclesia. o m n i s h o m o , quasi diceret: Eon sic deus fecit uinum in natura, sed propter uirtutem factum est; hic osten­ditur, quia meliora fuerunt in natura rerum, v o c a t a r c h i t r i c l i n u s s p o n s u m , idest Paulus auxilium domini uocauit. e t c u m i n e b r i a t i f u e -

l io R iN T t u n c i d q u o d d e t e r i u s e s t : modo humano loquitur, quia nesciunt ebrii4 quid bibunt; ebrius autem solacium et ignem, amicum et ini­micum non discernit; sic caritate dei pleni martirium non recussant, inimicos diligunt. Igitur qui inebriatus fuerit uino uerbi dei omnia quae sunt in mundo odio habebit, et in exitu omni contrario 5 carebit, et regnum cum

145 angelis et omnibus uirtutibus caeli possidebit.Magorum autem aetates et habitus ad quaerendum et ad inueniendum

deum nos docent multum. Vetustas namque primi nos docet sobrietatem in moribus habere. Iuuentus uero secundi nos ammonet impigritatem et floridam mentem in mandatis dei habere. Perfecta autem aetas III nos

iso ammonet uitam perfectam in omni re habere, ut apostolus a it :6 d o n e c o c c u r r a m u s i n v i a m p e r f e c t a m . Saga quoque eorum, idest operimenta decorata, nobis indicant bonam famam coram hominibus habere, ut apo­stolus a it:7 n o n s o l u m p r o v i d e n t e s b o n a c o r a m d e o s e d e t i a m c o r a m h o m i n i b u s . Tonice autem eorum nos instruunt habere uerecundiam. Cal-

155 ciamenta uero eorum nobis indicant ut in mandatis diuinis semper con­stringamur. Item colores8 uestimentorum illorum moraliter nobis profi­ciunt. Color albus castitate<(m) nobis indicat; color iacinthinus ieiunium nobis indicat. Color autem millenicus pallidum martirium nobis indicat; color rubicundus rubicundum martirium nobis indicat. Aduentus quoque

160 III magorum cum III muneribus ab oriente uenientium nos docet uenire per babtismum in fidem trinitatis cum sancta cogitatione et uerbo puro

1 I Cor. X V , 9.2 a rch itr ic lin u s sic B , ut vid.3 p(rae)cedat B4 ebrei B5 Sic certo legit et scripsit amanuensis: (contra)rio, idest compendii modo ad

syllabas priores exprimendas; sed archetypum aduersario praebuisse suspicor.6 E p ii . IV, 13 (Vulg.: uirum perfectum).7 R o m . X II, 17 (Vulg.: prou. bona n. tantum..., sic D non t.).8 corr. e c o lo r is

CATÉCHÈSES CELTIQUES 79

atque opere perfecto; sic inueuiemus dominum Ihesum Christum. Sicut namque illi magi cum IIIbus muneribus uenientes deum inuenerunt1 stella eos ducente, ita, si cogitatione et uerbo et opere perfecti fuerimus, gratia spiritus sancti nos ducente eum inueniemus in regno caeli, cum eo 160

habitabimus2 in beatitudine regni caelestis absque ullo fine in saecula saeculorum amen.

[V III. COM M ENTUM D E V E K B IS L U C . X I , 2 7 - 2 8 ](fol. 24-25)

Lu(cas) hoc testi(monium) capi(tuli) C X X X II a canone X cecinit:ET FACTUM E S T 3 CUM H AEC IH ESU S D IC E R E T , et reliqua.

Videns haec mulier Christum inter turbas praedicantem, a<m)miransque ipsius nobilitatem, necnon et formae pulcritudinem, audiensque elo­quium cum praedicatio(ne) 4 gratia placitum, et conspiciens etiam uir- 5 tutes5 innumerabiles quas saluator operabatur, haec omnia prudenter aspiciens ex intimo cordis affectu hoc uerbum inter turbas clamauit: b e a t u s v e n t e r q u i t e P O R T A V IT , et reliqua. Nobilis enim fuerat qui de regno gen(itus) 6 idest de regibus natus est, ut de eo dictum est:7 l i b e r g e n e r a t i o n i s i h e s u c h r i s t i f i l i i D a v i d . Hinc etiam de nobilitate ipsius io ac de sapientia et regno deus per H<i)eremiam dixit: 8 s u s c i t a b o d e o 9

g e r m e n i u s t u m e t r e g n a b i t , e t 10 r e x e t s a p i e n s e r i t e t f a c i e t i u d i -CIIJM ET IU STITIAM IN T E R R A . IN D IE B U S IL L IS S A L V A B IT U R IU D A E T IS R A E L HABITABIT 11 C O N FID EN TER , E T HOC E ST NOM EN QUO VOC AB U N T EU M , D O M I­NUS IUSTUS n o s t e r . De formae autem ipsius pulcritudine profetatum est 15 sic:12 s p e c i o s u s f o r m a p r a e f i l i i s h o m i n u m . Item de eo dictum est:13DIFFUSA EST G R A TIA IN L A B IIS T U IS P R O PT E R E A B E N E D IX IT T E D E U S IN AETERNUM. Item : 14 P R O P T E R V E R IT A T E M E T M A N SU E TU D IN E M E T IU S T I­TIAM. ET D ED U C ET T E M IR A B IL IT E R D E X T E R A T U A . Paulus quoque dixit, sapientiam eius ammirans:15 i n q u o s u n t o m n e s t e s a u r i s a p i e n t i a e 20

1 inuenierunt R2 habitauimus H3 In Vulg.: f. est autem.4 vel praedicati(onis)5 uirtutis R* alibi uero gen(tium) similiter exprimitur7 Mt. I, 1.8 Hiek. X X III , 5-6.* sic vitiose, ut vid., pro d(aui)d

10 om. Vulg.11 habitauit R12 Ps. X L IV , 3».13 Ib., 3b.14 Ib., 5b.18 Col. I I , 3.

8 0 ANALECTA - REG. LAT. 4 9

e t s c i e n t i a e . De uirtutibus1 item ipse per profetam dixit:2 s p i r i t u s

SU PER M E EST EO QUOD U N X IT M E E V A N G E LIZA R E P A U PE R IB U S M ISIT M E SA N A RE CONTRITOS CORDE P R AE D IC A R E CA PT IV IS REM ISSIO N EM E T CAECIS VISU M R E S T IT U E R E , VO CARE AU TEM AN N U M D O M IN I AC CE PTA B ILEM E T D IE Mr e t r i b u t i o n i s , c o n s u l a r i o m n e s l u g e n t e s . Quas uirtutes, sicut nar­rantur in euangeliis, Ihesus operatus est; quae etiam maximam ammira- tionem hominibus uidentibus afferebant, ut profetatum est per Aesaiam: 3 V IA R U M T U A RU M R EM IN ISCU N TU R E T M IR A B IL IU M TUORUM OMNES M IR A ­B U N TU R .

Hinc ista mulier haec omnia ammirans dixit: b e a t u s v e n t e r q u i t e p o r t a v i t , et reliqua, quasi similibus uerbis diceret: Utinam mihi filius esset. Cui saluator hanc mentis deuotionem in uerbis conspiciens ad ipsius consulationem dixit:, im m o 4 b e a t i q u i a u d i u n t e t c u s t o d i u n t v e r b u m d e i ; 5 quasi diceret: Optas ut mihi mater fieres, quod est in potestate tua. Si enim uerbum dei custodieris, mihi mater eris nec Mariae inuidebis. Beatior 6 est enim Maria percipiendo fidem Christi quam capiendo carnem ipsius. Hinc alibi7 e x t e n d e n s m a n u m i n d i s c i p u l o s s u o s d i x i t : e c c e m a t e r m e a e t f r a t r e s m e i . q u i c u m q u e f e c e r i t v o l u n t a t e m p a t r i sM E I QU I IN CELIS E ST IPSE M EUS F R A T E R E T SOROR M EA E ST. H O C a u t e mdixit quando dictum est ei: e c c e m a t e r t u a e t f r a t r e s t u i s t a n t f o r i s q u a e r e n t e s t e . Inde Ag(ustinus) dicit: 8 « Beati sunt homines, si iustis et sanctis carnis propinquitate iungantur, sed si eorum doctrinae ac mo­ribus obediendo atque immitando cohaerescunt »; deinde:9 « Fratribus Christi, idest secundum carnem cognatis, qui in eum non crediderunt, quid profuit illa cognatio? Sic et materna propinquitas nihil Mariae pro­fuisset, nisi felicius Christum corde quam carne gestasset ».

Hinc unicuique manifestum est quod dominus dixit: q u i c u m q u e f e c e r i t v o l u n t a t e m p a t r i s m e i i p s e f r a t e r m e u s , et reliqua. Fratres 10 enim et sorores habet sanctos uiros et sanctas feminas, quoniam sunt illi in caelesti hereditate coheredes. Mater est enim tota aeclesia, quia membra eius, idest fideles, per dei gratiam parit. Item mater est eius omnis anima pia, faciens uoluntatem patris eius fecundissima caritate in his quae par­turit donec in eis ipse formetur. Sic ergo et Maria faciens uoluntatem dei

1 Cum iis quae praecedunt verba haec scriptor coniunxit.2 Le. IV, 1 8 -1 9 (Vulg.: sp. domini, est om., proter quod [sic eo q. in Catiano],

om. sanare c. c. [quae habet Celticus Q\, om. restituere [etiam in Q], praedicare ann. d. acceptum, om. cons, et cet.).

3 an Es. L X V I, 5 (in Vulg.: in uiis tuis recordabuntur tui)?4 et sic Celtici DQB (in Vulg. quinimmo)5 uerb. d. et cust. in Vulg.6 Sententia haec a libro s. Augustini De sancta Virginitate §3 deprompta est

(P. L ., X L , 398 l. 9 sq.).7 M t . X II , 4 7 -4 9 .8 Ex eodem libro ibidem (P. L ., X L , 398 l. 6-8).9 Ibidem (l. 13-17).

10 Deinceps usque ad spiritualiter autem (l. 54), Augustiniana oratio denuoproponitur, paucis mutatis, idest §5 supra dicti libri (P. L ., ib., 399 1.11-20).

CATÉCHÈSES CELTIQUES 81

corporaliter tantum modo Christi mater est. Spi(ritualiter) autem haec mulier Christum a'm/mirans tota est aeclesia, quae praesentiam saluatoris 55 desiderans ah extremis terrae finibus clamauit dicens:1 A p i n i b u s t e r r a e a d t e c l a m a v i d o m i n e . Quae etiam redemptorem suum per Christum desiderans ex uniuersali gentium omnium uoce dixit: 2 e x s u r g e d o m i n e a d i u v a n o s , usque <ad> t u u m . Hinc quoque alibi dixit:3 o s t e n d e n o b i s d o m i n e , usque <ad> n o b i s . Quod salutare Christus est, qui cunctis gentibus, ßo sicut ante ea de eo profetatum est, salutaris fuit. Hinc ipsum uidens car­nalibus oculis, quem tota aeclesia postulauit ante ea et profetauit, sanctus Simeon spiritu sancto repletus de eo testificatus est, dicens: 4 n u n c d i ­m i t t e s e r v u m t u u m d o m i n e , et reliqua.

Videns itaque haec mulier istud mirabile omnium gen(tium) lumen 65 dixit: b e a t u s v e n t e r q u i t e p o r t a v i t , et reliqua, quasi dixisset: Beati qui te profetauerunt, sed beatiores sunt qui te uident, sicut ipse dixit: 5 v e s t r i a u t e m b e a t i o c u l i q u i v i d e n t e t a u r e s q u a e a u d i u n t , a m e n

QUIPPE DICO V O BIS QU IA M U LT I P R O PE T A E E T IU S T I M U LT I C U PIE RU N T VIDERE QUAE V ID ISTIS E T NON V ID E R U N T , E T A U D IR E QU AE A U D ISTIS E T 70 n o n a u d i e r u n t . Manifestum est quod multi cupierunt eum uidere, sicut ab aeclesia facies eius et uox eius desiderata in Cantico laudata est, 6 ut dictum est:7 o s t e n d e m i h i f a c i e m t u a m e t s o n e t v o x t u a i n a u r i b u s m e i s , vox e n i m t u a d u l c i s e t f a c i e s t u a d e c o r a . Isto sensu, haec uox aeclesiae est praesentiam postulantis; uox dulcis praedicatio Christi est 75

uitam futuram promittens; facies decora Christus est, qui patris facies dicitur. De cuius etiam sensibili forma et spirituali pulcritudine uox aecle­siae in Cantico dixit: 8 d i l e c t u s m e u s c a n d i d u s e t r u b i c u n d u s , e l e c t u s

EX MILIBUS, CAPU T E IU S A U R U M OPTIM UM , COM AE E IU S SICU T E L A T A E PALMARUM, N IG RA E QUASI C O R V I, OCULI EIU S SICUT COLUM BAE SU P E R R IV U - 80 LOS AQUARUM QUAE LA CTE SUNT L O T A E , E T TOTUS D E SID E R A B IL IS . Candidus est, quia lux mundi et sol iustitiae est; rubicundus ictu lanceae in cruce; electus ex milibus angelis atque omnibus sanctis praecellens; caput eius aurum optimum fulgor est diuiuitatis. Comae aelatae animae sunt sancto­rum in bonis operibus compositae; item comae eius sunt scripturarum 85 parabolae; quae nigrae sunt pro misteriorum obscuritate; siue comae sunt uirtutes caelestes. Oculi eius sicut columbae, idest doctores sunt aeclesiae, quia sicut corpus oculi, ita doctores aeclesiam praecedunt; super riuulos aquarum: super uerba profetarum et apostolorum. Totus

1 Ps. L X , 3 (Vulg. om. dom.).2 Ps. X LIII, 26.3 Ps. L X X X IV , 8.4 Le. II, 29 (sio dimitte pro dimittis in Oelticis DLQB).6 Mt. X III, 16-17 (sic qui, quae in Celticis LB pro quia Vulg.; multi post

iusti Vulg. etiam om.; uidistis, audistis in Celtico E pro uidetis, auditis Vulg.).6 In laterali autem marg. scriptor ipse, ut uid., add.; in cantico legitur.1 Cant. II, 14b (et 1° om. Vulg.).8 Cant. V, 10-12 (in Vulg. coruus; quae om. et tot. des., de quibus verbis c/.

inferius).

A. W ï l m a r t , 0. S. B., Analecta Beginensia. 6

82 ANALECTA - REG. LAT. 4 9

90 desiderabilis, quia pulcritudinem eius numerare non possum, inde in uerbis consumor; - totus desiderabilis, quia desiderabiles,1 sunt omnes sibi adhé­rentes. Potest hoc diligentius 2 inuestigari, si quis uacauerit.3 Hinc ma­nifestum est ex praedictis quod multis ante ea desideratus est temporibus hic qui uenit Christus.

95 Haec4 uox etiam in caelis conuenit: b e a t u s v e n t e r , e t5 reliqua, quando dictum est: 6 a t t o l l i t e p o r t a s p r i n c i p e s v e s t r a s , usque <ad> r e x g l o ­r i a e . Hic gradus caelestes 7 imperantur per spiritum aperire portas caeli, quas Adae peccatum ad homines clauserat, ut introeat rex gloriae. Hoc est spiritus ex inferis secum portans ad caelum quos diabolus ante ea usque

loo /a d ) id tempus per Adae peccata ceperat. Videntes 8 itaque angeli Chri­stum inter sanctorum exercitum ab inferis liberatum, atque sancti gratu- 1 antes 9 gratiasque deo agentes pro sua liberatione, utrique cum exulta- tione dicunt: b e a t u s v e n t e r , et reliqua, quasi dixisse<n)t: Bene nobis accepisti corpus, quia nobis perfectionem magnam efficit10 carnis asumptio;

105 quod omnibus manifestum est. Per carnis enim assumptionem Christi communiter omne humanum genus de potestate antiqui hostis redemptum est, et per ipsius incarnationem babtismatis gratia ad Adae peccatum parentumque atque uniuscuiusque crimen 11 delendum donata est. Itemque peniten(tia) concessa est omnibus per incarnationem. Item caelum rese-

110 ratum est cunctis atque infernus clausus est per humilitatem. Item ipsius omnes sancti caelum habitabunt atque ibi in pace- resoluti de peccatis gau­debunt, ut dictum est: 12 E F F U N D E T U R SPIRIT U S SU PER NOS D E E X C E L S O . ET E R IT OPUS TUSTITIAE, P A X E T SECU RITAS F.T CULTUS IU S T IT IA E , S IL E N ­T IU M U SQ U E IN SEM PITE R N U M , E T SE D E B IT POPULU S M EUS IN P U LC R IT U D IN E

115 P A CIS , IN T A BE R N A C U L IS F ID U C IA E E T IN R E Q U IE O P U LE N T A . De ipsa etiam sanctorum in caelis perpetua habitatione Esaias profetauit dicens:13 h a b i t a B U N T QUI L IB E R A T I F U E R IN T ET R E D E M P T I A DOM INO E T C O N V E R TE N TU R E T V IV E N T IN SION CUM L A U D E , E T L E T IT IA SE M PITE RN A SU P ER CAPUT EORU M , G A U D IU M E T L E TIT IA M O B TIN EB U N T E T F U G IE T D O LO R ET GEM ITU S EO R U M ,

iso d ic it d o m i n u s o m n i p o t e n s . Quam beatitudinem habitabimus14 praestante domino nostro Ihesu Ohristo, cui gloria in saecula saeculorum amen.

1 d e s id e r a b ilis R2 postea in n o b is scriptum, fuit, deinde expunctum3 u o c a u e r it R4 sine ulla distinctione in R5 a d sic R« PS. X X II I , 7.7 corr. e ca e le s t is8 corr. e u id e n t is9 corr. e g r a tu la n t is

10 corr. ex e ffe c it11 c re m e n sic R (constanter)12 E s . X X X I I , 1 5 ,1 7 -1 8 (in Vulg.: d o n e c e ffu n d a tu r s. n o s sp .; — e t s e cu r ita s

post s ile n t iu m ponitur; p a c is e t in t . ) .13 E s . X X X V , 9 b-1 0 (in Vulg. a m b u la b u n t pro h a b it . , e t om . ante c o n u e r t . :

e o r u m d ic i t etc. om.).14 h a b ita u im u s R

CATÉCHÈSES CELTIQUES 83

[IX . COMMENTUM DE VERBIS MT. VII, 12](fo l. 25-25 '')

OMNIA QUAECUMQUE VULTIS UT FACIANT VOBIS HOMINES BONA, 1 e t reliqua.

Sicut prius scripsi,2 usquequo dictum est, et auditor bonus inde profert magnam messem scientiae, unde paruum prius acceperat semen linguae. Verum lioc semen est tritici, quod hic dominus in animam uniuscuiusque 5

iactauit, dicens: o m n ia q u a e c u m q u e v u l t i s , et reliqua. Semen autem paruum est. prius, sed postea multiplicatur in fructu; ita et haec doctrina quidem parua est in uerbis, sed multiplex est in sensu, quando dominus dixit:3 h a e c e s t l e x e t p r o f e t a e . Inde huic conuenit quod profeta per spiritum dixit: 4 c o n g r e g a n s s i c u t i n u t r e m a q u a s m a r i s . Hoc est 10

mare immensum profundumque et latum, diuina scilicet scriptura, quae in hoc unum uas doctrine congregata est, sicut dicit: h a e c e s t l e x e t p r o f e t a e . Idcirco autem congregata hic in unum pro utilitate insipien­tium et scripturam non legentium <ut) in breui scirent quod multis uerbis alibi narratum est. Nec tamen uacua est caeterae scripturae utilitas. 5 45

h a e c e s t l e x e t p r o f e t a e . Sic autem dictum in lege: 6 d i l i g e s p r o ­ximum tu u m s i c u t t e ip s u m , et in profetis:7 h a e c d i c i t d o m in u s : iu s t u mIUDICIUM IUDICATE ET MISERICORDIAM ET MISERATIONEM FACITE UNUS­QUISQUE AD FRATREM SUUM, ET VIDUAM ET ORFANUM ET PAUPEREM PER POTENTIAM NOLITE SPERNERE, ET UNUSQUISQUE MALITIAM PROXIMI SUI 20 n o n c o g it e t IN c o r d e suo. Sic lex et profetae in hoc testimonio inue- nitur, licet alia exempla multa sunt.8

om n ia q u a e c u m q u e v u l t i s , et reliqua. Vult homo ut se unusquisque diligeret et sibi honorem daret. Sic nobis decet ut alios diligamus et hono­rem illis praestemus, ut apostolus: 9 e x s e c r a n t e s m a lu m , a d h é r e n t e s 25

BONO, CARITATEM FRATERNITATIS INVICEM BENIGNI, HONORE MOTUO PRAE­VENIENTES. Vult item homo sibi longeuitatem super terram et corporis sanitatem, postea bonum suum, in futuro autem regni caelestis habita­tionem. Sicut autem nobis haec uolumus, ita etiam aliis ut sint optemus.

1 sic b o n a add. Celtici LR (atque Q post u u ltis )2 Suspicor equidem totam commentationem ab aliquo fonte defluere (maxime

biblicorum locorum causa); an Oildae Sapientis nomen proponere licetf3 Vulg. en im (e s t ) le x4 Ps. X X X I I , 7 (sic u tr e m in Romano psalterio aliisque).5 corr. ex u tilita t is6 Gf. L e v . X I X , 18 (a m ic u m ).7 Z a c h . VII, 9 (in Vulg.: d o m in u s e x e r c it u u m d ice n s , iu d ic . u e r u m , m is e ra ­

tiones, cu m fr a tr e su o , e t u id . e t p u p il lu m e t a d u e n a m e t p a u p . n o l . ca lu m n ia r i et m alum u ir fr a t r i su o n o n etc.; sic o r fa n u m tantum in epistula Gildae Sapientis de excidio et conq. Britanniae § S8).

8 sic R pro s in t9 R om . X II, 9 (sic e x s e c ra n te s , b e n ig n i, m u tu o Gelt. T>, pro o d ie n te s , d i l i ­

gentes, in u ice m ).

ANALECTA - EEG. LAT. 4 9

30 Vult item homo ut bona quae alins habet sibi proficiant similiter in com­mune. Non enim dantur omnia dona uni, ne in superbiam elatus cadat, sed huic datur quod tibi denegatur, et tibi datur quod illi denegatur, ut, dum iste considerat bonum quod habes et ipse non habet, te sibi in cogi­tatione praeferat, et rursum, dum tu habere illum consideras quod ipse non

3» habes, te illi in tua cogitatione proponas et fiat quod scriptum est:1 a r b i ­t r a n t e s s i b i i n v i c e m m a i o r e s . Ut enim ex multis pauca loquamur, isti mirae abstinentiae uirtus tribuitur, et tamen uerbum scientiae non habet. Illi uerbum scientiae datus, et forsitan uirtutem perfectae abstinentiae non ualet. Illi data est fortitudo corporis, ut aeclesiae seruire possit; forsitan orare

io neglegit, quia nec didicit. Isti uero desiderium datum est ut deum semper adoret, et tamen quia uirtutem non habet, laborare recusat. Sic caetera dona- a deo data sunt, quae aliis sunt in lingua, ut doctoribus. Alia autem dona in manibus inserta sunt, quae multa sunt et diuersa, sicut ea scimus et uidemus. Mira itaque dispensatio(ne) omnipotens deus in aelectis suis sua

« dona dispensat. Ut isti dat quod illi denegat, et alteri maius, quod alteri minus tribuat, quatinus dona dei alter in altero idest uicissim2 omnes ammirentur, atque ex ipsa3 humiliatione alter humilietur alteri, et quem uidet habere quod non habet eum diuino iudicio praelatum putet. Sic Paulus fuit, qui apos(tolos) ammirans se ipsum paruum putabat, dicens: 4

so e g o SUM m in im u s a p o s t o l o r u m usque <ad> a e c l e s i a m d e i . Similiter etiam Petrus Paulum ammirans dicebat:5 s i c u t e t c a r i s s i m u s f r a t e r NOSTER PAULUS SECUNDUM DATAM SIBI SAPIENTIAM SCRIPSIT. Miratur itaque in apos(tolis) omnibus Paulus innocentiam, miratur apostolorum primus in Paulo sapientiam, usquequo alter sibi maiorem alterum putet.

55 Hoc itaque omnipotens deus agit in cordibus hominum, quod facit in regionibus terrarum. Poterat namque unicuilibet regioni omnes fructus tribuere; sed, si unaquaelibet regio alterius regionis fructibus non indi­geret, communionem cum altera non habuisset. Unde fit ut huic uini, alii uero olei habundantiam tribuat, hanc multitudinem pecodum, illam uero

»o ubertatem habundare faciat, ut, dum ista referat quod illa non habet ct illa reddit quod ista non detulit, per communionem sibi etiam diuisae terrae coniunctae sint. Sicut autem regiones terrarum, ita sunt mentes sanctorum, quae dum uicissim sibi conferunt quod acceperunt, quasi fructus suos regiones regionibus impendunt, ut in una omnes caritate

65 iungantur, donansque unusquisque quod habet communiter proximo suo, ut apos(tolus) dixit:6 e s t o t e i n v i c e m b e n i g n i m i s e r i c o r d e s d o n a n t e s i n v i c e m s i c u t e t d e u s i n c h r i s t o v o b i s d o n a v i t . Quod hic dominus docuit, dicens: o m n i a q u a e c u m q u e , et reliqua, ut quodcumque potueri-

1 P h i l . II, 3 (in Vulg.: s u p e r io r e s s . in u . a r b .) .2 re vera 'posterius corr., ut vid., u c iss im3 sic s. I. corr. pro u ita , quod prius scriptum fuerat4 I C o r . XV, 9.3 II P e t . III, 15.8 E p h . IV, 32 (in Vulg.: d o n . u o b is ) .

CATÉCHÈSES CELTIQUES 85

mus de bono quasi nobis aliis similiter faciamus, et quod nobis nolumus proximis non optemus, ut sapiens dixit:1 « Omnis prope modum actuum nostrorum in eo colligitur obseruantia, ut quod ipsi nolumus pati hoc. nec aliis inferamus »; et alibi: « Quod tibi utile, et illi facito ».

Hic itaque saluator noster ut unitatem et caritatem atque pacem ex corde habeamus a(m)monuit, dicens: o m n ia q u a e c u m q u e , et reliqua; qua­si (si) ex corde non fuerit, non multum prodest, ut profeta dixit:2 n e s i ­m u l t r a d a s m e cu m PECC ATO R IBU S, et reliqua usque (ad) i n c o b d i b u s e oru m ; si autem pax et caritas ex corde habeantur, nullum bonum a nobis deerit, ut Petrus dixit: 3 scio a u t e m f b a t b e s h a e c o m n ia m a n d a t a FACTUROS VOS, SI CARITATEM IN VESTRO CORDE FIG ATIS OMNE BONUM P E R se; sicut e contrario eos qui ab salute alieni sunt omne malum facere odium docet. Qui autem hic ueram caritatem habuerit, unitatem et pacem atque caritatem habebit in caelis, sicut Petrus dixit: i l l u d p r a e c a e t e r i s a b OMNIBUS VOBIS CUPIO IN COM MUNE SE R V AR I U T CONCORDIAM TE N EA TIS PF.R QUAM POSITIS PORTUM Q U IETIS IN T R A R E (e T > C IV ITATE M R EG IS SUMMI QUAE PAX N OM INATUR H A B IT A R E .

[X. COM MENTUM D E V E R B IS M T. X III , 45-46](fol. 25v-27v)

Matheus hoc testimonium capi(tuli) CXL et ca(nonis) X. s i m i l e e s tREGNUM CAELORUM H O M IN I NEGOTIATORE Q U E R E N TI BO N AS M A RG AR ETA S, ET INVENTA UN A PRECIO SA M A R G AR ETA V A D IT E T V E N D IT OM NIA QUAE HABET ET EM IT EAM . 4

Christus hunc sermonem primitus dixit, ac Matheus postea scrip(sit). Scripturae autem sacrae eloquium aliquando plane et aperte, aliquando obscure narratur. Inde sapiens dixit: 5 « Scriptura sacra tota quidem prop­ter nos scripta est, sed non tota intelligitur a nobis ». Multa6 quippe in ea ita aperte sunt scrip(ta) ut pascant paruulos, quaedam uero 7 obscurio­ribus sententiis ut exerceant fortis,8 quatinus cum labore intellecta, plus grata inueniantur. X on nulla autem in ea clausa sunt, ut, dum ea non intel- ligimus, agnoscentes infirma nostrae caecitatis ad humilitatem magis quam ad intelligentiam proficiamus. Sunt enim quaedam de caelestibus ita quae loquuntur ut superna praemia solis angelis praesentibus poterant, 9

1 Locum, non inveni; an ex Seneca, an e Gregorio M. ?2 Ps. X X V II , 3.3 Hic et deinceps ex apocrypho aliquo, ut vid.; an e Clementinis scriptisf4 In Vulg.: in u . a u te m , a b iit c t u e n d id it (sic u e n d it in Celt. D), h a b u it .6 He vera Gregorius papa M., in homiliis de Ezechiele I. I I , hom. I I §3 (P. L.,

LXXVI, 986 B l. 14 sq.).9 Quae sequuntur, usque ad l. 22 (a m b u le m u s ), similiter paucis mutatis vel

omissis ex homilia s. Gregorii § 4-5 abstracta sunt (ib. 986 G I. 3-D l. 5, 987 A 15 sq.).7 u(t) B8 p o rtes sic B9 sic pro u t so lis illis su p e rn is c iu ib u s in p a tr ia su a p e rs is te n t ib u s p a te a n t

86 ANALECTA - KEG. LAT. 49

necdum nobis adhuc peregrinaritibus reserantur. Nam siquis ad urbem incognitam pergens multa de illa in uia audit, quaedam quidem ex ratione colligit, quaedam uero, quia necdum uidet, nullomodo cognoscit. Ipsi uero ciues quae in ea sunt et quae de illa tacentur uident, et quae de illa dicuntur intelligunt. Nos igitur in uia sumus adhuc, multa de illa patria audimus, alia iam per spiritum et rationem intelligimus, quaedam uero non intellecta ueneramur. E estât ergo ut in his quae intelligimus in pro­fectu caritatis quotidie ambulemus, et ea quae sunt planiora prosequamur.

<I.) Hic ergo similauit1 Christus regnum caelorum homini quaerenti bonas margaretas. Margaretarum multa sunt genera. Ideo pluraliter dixit bonas margaretas. Inuenitur 2 autem hoc genus lapidum in conculis maris. Inest enim in carne cocleae3 calculus conclusus, sicut in cerebro piscis lapillus; gignitur enim de celesti rore, quem certo anni tempore cocleae hauriunt. Ex quibus margaretis quaedam uniones4 appellantur, aptum nomen habentes, quod tantum unus, nusquam II uel plures simul repe- riantur. Meliores autem candidae, quam quae flauescunt. Illas enim matu- dini roris 5 conceptio reddit candidas, has senectus uel uespertinus aer gignit obscuras. Postquam et cocleae stillam de rore acceperint, per solis calorem cocitur6 et per dei potentiam in animali candidus lapis efficitur.

Lapis iste candidus Christus est, qui in utero Mariae uirginis natus est, quae suae animae et fidei sinum ad rorem celestem, scilicet ad uerbum archangeli sibi dicentis;7 p a r i e s f i l i u m e t v o c a ( b i s ) n o m e n e i u s i h e s u m , aperuit. Eoris autem stillam bibit, quando dixit: e c c e a n c e l l a d o m i n i 8

f i a t m i h i s e c u n d u m v e k b u m t u u m . Postea per solis calorem, uidelicet9 per spiritus sancti auxilium, de quo dictum est: s p i r i t u s s a n c t u s s u p e r v e n i e t 10 i n t e , lapis candidus, idest Christus sine peccati macula, con­ceptus est. Sicut nulla materia lapidi a coclea sit, ita nulla materies car­nalis11 uoluntatis a Maria corpori saluatoris fuit. Hinc ergo albo lapidi pulcerrimaeque margaretae hoc regnum caelorum similatum est, euange­lista dicente: s i m i l e e s t r e g n u m c a e l o r u m h o m i n i n e g o t i a t o r i , <et> reliqua usque <ad> e a m .

Istam unam margaretam Petrus inuenit et omnia quae habuit postea uendidit, quando dixit:12 e c c e n o s r e l i q u i m u s o m n i a e t s e c u t i s u m u s

I s im u la u it sio B3 Hinc usque ad l. 32 (o b s c u r a s ) locus ex Etymologiis Isidori I. X V I, c. X § 1

deducitur (cf. P. L., L X X X II , S7S, A-B).3 c o c le a B4 corr. ex u in io m e s , nt videtur6 sic pro m a tu t in i ; r o re s B6 sic pro c o q u it u r7 Le. I, 31, 38, 35.8 d (e u )m sic B° f id e l ic e t B

10 u e n ie t BII corr. e ca rn a le si2 M t . X I X , 27 .

CATÉCHÈSES CELTIQUES 87

t e , et reliqua. Sic item istam margaretam Paulus emerat, omnia quae sunt in mundo propter1 Christum contempnens, quando dixit:2 q u a e m i h i FU ERA (n ) T LUCRA HAEC A R B ITR A T U S SUM PR O PT E R CHRISTUM D E T R IM E N T A , VERUM TAMEN E X IST IM O OM NIA D E T R IM E N T A ESSE PR O PTER EM INEN TEM GRATIAM IH ESU CH RISTI D O M IN I M E I, P R O PT E R QUEM OM NIA DETRIM E N TU M FECI, ARBITROR U T STERCORA U T CHRISTUM LU C RIFAC ER EM E T IN V E N IA R in i l l o . Et nobis, ut hanc margaretam emeremus, dictum est, dicente saluatore ad diuitem: 3 v a d e e t v e n d e o m n i a , (et) reliqua usque (ad) s e q u e r e m e . N am si diuitias nostras hic uendamus et pauperibus demus, Christum, qui sanctorum thesaurus (est) et margareta, in caelo habebimus, sicut ipse in Apocal(ipsi) dixit:4 v i n c e n t i d a b o d e l i g n o m a n d u c a r e d e m a n n a a b s c o n d i t a e t d a b o e i c a l c u l u m . c a n d i d u m e t s u p e r c a l c u ­l u m n o m e n n o v u m s c r i p t u m q u o d n e m o s c i t n i s i q u i a c c i p i t . Iste ergo candidus calculus est Christus, ut de eo dictum est in Cantico canti­corum: 5 DILECTU S M EUS E T C A N D ID U S E T R U B IC U N D U S, ELECTU S E X M IL I­BUS. Nomen autem in calculo scrip(tum) est: hoc est uniuscuiusque sancti meritum, quando dicitur homo iustus, misericors, patiens, humilis, oboe­diens et caetera. Idcirco autem istud nomen absconditum dicitur, quia praemium quod pro istis bene factis in celo sanctis dabitur, sicut est adhuc nemo scit. Item sicut in animali margareta per caelestem rorem et per solis calorem concipitur, ita in cordibus sanctorum audientium per irri­gationem diu ini uerbi quod dominus per profctam populo suo promiserat, dicens:6 d a b o v o b i s p l u v i a m m a t u t i n a m e t s e r o t i n a m s i c u t a n t e e a . Quae pluuia uerbi diuini de celo datur, ut Iacobus dixit:7 q u a e d e s u r s u m e s t s a p i e n t i a e s t , p r i m u m q u i d e m p u d i c a e t p a c i f i c a , m o d e s t a s u a d i ­b i l i s e t m i s e r i c o r d i a e p l e n a . Et per solis candorem, scilicet per cordis compunctionem, margareta, hoc est Christus, gignitur. Inde Salomo nun­tiantem et deuote audientem uerbum domini ammirans dixit:8 i n a u r i s AUREA ET M A RG AR E TU M FU LG IEN S QUI A R G U IT SAPIE N TE M E T AUREM o b o e d i e n t e m . (In)aurem quippe auream habet qui quod auribus audit in corde custodit, et margaretum fulgiens fit, quando in opere ostendit quod in corde cogitauit. Hinc etiam (in) uerbis et in operibus sancti ful­gentes margaretae dicuntur, ut in Apocal(ipsi) scriptum est:9 e t x i i p o r ­t a e e t x i i m a r g a (r e t a e ) e t u n a q u a e q u e p o r t a e r a t e x u n a m a r g a -

1 p(er) B3 P h i l . III, 7-9 (in Vulg.: fuerunt (omnia) detrimentum, (emin.) scientiam,

feci et arb., lucrifaciam).3 M t . X IX , 21 (sio et add. Celtici E L B , atqne omnia ELQB).4 A p o c . II, 17 (in Vulg.: de ligno mand. d e om., absconditum, illi, in calculo).* C a n t . V, 10 (et 1° om. Vulg.).6 I o e l II, 23 (in Vulg.: descendere faciet ad uos imbrem... sic. in principio).7 I a c . III, 17 (in Vulg.: quae autem, sap. prim., pud. est deinde pac., suad.

b on is consentiens plena misericordia).8 P r o v . X X V , 12 (fu lg e n s ) .9 A p o c . X X I , 21 (in Vulg.: margar. sunt per singulas et singulae portae

erant ex singulis margaritis).

8 8 ANALECTA - EEG. LAT. 4 9

E E T A . Apostoli enim et omnes sancti caelestis ciuitatis portae sunt, qui uniones candidi coram hominibus fulgientes 1 per uerba sua et exempla ciuitatem caelestem oboedientibus sibi et sua mandata implentibus pan­dunt. Pro his ergo similitudinibus regnum caelorum similatum2 homini quaerenti bonas margaretas.

<II.> Est et alia de margaretis candidis gemma quae dicitur pedros 3 de aqua, a qua4 quaeritur in quo colore numerari5 debeat toties iactata per alienas pulcritudines nominis adeo ut decoris6 praerogativa uocabulo fac(ta) sit. Qui ergo hanc margaretam uariam inuenit multo pretio emit. Kobiscum autem est pretiosa haec uariaque gemma,7 scilicet scriptura diuina quae est multicolor pro multitudine et diuersitate sensuum suorum, ut dictum est: 8 l e x e i u s m u l t i p l e x e s t . Est etiam multicolor, quia ali­quando rubicunda est, quando martirum passiones narrat, qui rubrum suum sanguinem pro Christo fuderunt, aliquando iacinthina est, quando caeli desiderium quod est iacinthinum suadet, et quando abstinentiam, quae iacinthinas et pallidas efficit facies, in aeclesiis docet. Aliquando item tetra est, quando exteriores tenebras iniquis promittit. Aliquando item est candida, quando corpo(ris) castitatem et cordis munditiam cunctis docet.

Scriptura item multicolor est, quia unumquemque hominem secundum suos mores salutat, et cum mores hominum diuersi sunt, ipsis tamen omni­bus scriptura respondet; peccatoribus enim impiis horribilem, sancti<s> autem lenem ostendit faciem. Hinc terribiliter superbos et elatos incre­pat, dicens:9 e e s i s t i t d e u s s u p e e b i s ; humiles autem leniter salutat, dicens: h u m i l i b u s a u t e m d a t g e a t i a m . Et quando humilem deo similat, dicens:10 v i e h u m i l i s d e o s i m i l i s , auaros item et rapaces terribiliter in­crepat, dicens: a v a e u s v i e i n f e r n o s i m i l i s e s t . Pauperes autem consu­latur, quando eis regnum promittit, dicens:11 b e a t i p a u p e e e s s p i e i t u q u o n i a m IPSO EUM e s t EEG N U M C AELOEU M . Sic misericordes hortatur, quando dicit:12 s i c u t a q u a e x t i n g i t < ig n e m > i t a e t e l i m o s i n a e x t i n g i t p e c c a t u m . Patientes item consulatur, dicens:13 m e l i o e e s t v i e p a t i e n sV IE O F O E TE E T QU I D O M IN A TU E ANIM O SUO E X P U G N A T O E E U E B IU M . Obe-

1 postea corr. fulgentes2 si(m)ul. B3 Quae sequuntur usque ad* facta sit (1. 87) e supra dicto loco Isidori deprompta

sunt (c/. P . L., L X X X II , 575 B §2: Poederos...).4 leg. ut uid. cum Isidoro: p. de qua quaer.5 corr. e numerare6 dedecoris B7 ge(m)ina sic B8 Gf. I o b . X I , 6.9 Iac. IV, 6 (Vulg.: d. res.).

10 Locum non inveni.11 Mt. V, 3.12 E cc l. III, 33 (e Graeco).13 P r o v , X V I, 32.

CATÉCHÈSES CELTIQUES 89

dientes item consulatur, dicens:1 m e l i o r e s t o b e d i e n t i a q u a m v i c t i ­m a e . Magna est haec consulatio, quando opus unius hominis multis mune- 115 ribus regum praefertur.

Ita uaria et multicolor est scriptura. Multicolor est, quia uniuscuiusque hominis menti secundum suos mores respondenti,2 iniquos uituperans et iustos consulans. Ista ergo margareta uariata, uidelicet scriptura diuina nobis emenda3 est, hoc est bene factis implenda, sicut et Dauid fecerat, 120

quando dixit:4 d i l e x i m a n d a t a t u a s u p e r a u r u m , et reliqua. Sic et alius in ueteri lege sermonem emerat diuinum, dicens: 5 e g o a u t e m a n i m a m e t c o r p u s t r a d o p r o p a t e r n i s l e g i b u s . Sic item uerbum dei operibus suis emerat Paulus, dicens:6 o m n i a f a c i o p r o < p t e r > e v a n g e l i u m c h r i s t i u t p a r t i c e p s e i u s e f f i c i a r . Idcirco autem sancti uerbum dei diligunt 12s et emunt, quia per ipsum hostem suum uincunt, idest dia(bolum), ut in Apocal(ipsi):7 s a n c t i v i c e r u n t p r o p t e r s a n g u i n e m a g n i e t p r o p t e r t e s t i m o n i u m s u i e t n o n d i l e x e r u n t a n i m a s s u a s u s q u e a d m o r t e m , quia melius secum erat corporalibus mori quam uerbum dei operibus praeuaricari. Et nos similiter uerbum dei impleamus, quia pretiosis lapi- 130 dibus praefertur, ut dictum est: 8 a u d i t e d i s c i p l i n a m e t n o n p e c u n i a m , d o c t r i n a m m a g i s q u a m a u r u m e l i g i t e , m e l i o r e s t f r u c t u s m e u s a u r o

ET PRETIOSO L A P ID E E T G E RM IN A M E A AU RO ELECTO.III. Est item alius de margaretis lapis qui dicitur galatias9 grandinis et

candorem praefert et figuram, et duritia quoque inuictus, ut adamans etiam 135 in ignem positus manere suum frigus dicunt. Similiter qui hunc lapidem inuenit multo pretio emit. Iste ergo inuictus et lapis durus nobis firmam fidem ostendit, quae inter ignes et flammas, cruces atque bestias inuicta perseuerat per se, sicut apostolus dixit:1 9 q u i s n o s s e p a r a b i t a c a r i t a t e c h r i s t i , <et> reliqua. Quae etiam ros matutinalis de caelo datur, ut dictum no est: 11 F R A T R E S G R A T IA D E I SA LV A T I ESTIS P E R F ID E M E T NON E X VO B IS; sed dei donum est, quippe cum Iacobus d ix it:12 o m n e d a t u m o b t i m u m ET OM NE D O N U M PERFE CTU M D E SU R SU M EST D ISC E N D E N S A P A TR E L U M I­NUM. Hanc margaretam apostoli quaerebant, quando dixerunt:13 d o m i n e

1 I R e g . X V , 22.2 corr. e r e s p o n t e t i3 e m ita n d a sic R4 Ps. C X V III, 127.5 II M a c . V II, 37 (in Vulg.: c o r p . m e u m t . p . p a tr iis ; re vera R sic habet:

p a te r n ib u s le g .) .6 I C o e . IX , 23 (o m n ia a u te m in Vulg., et om. C h ris t i).7 A p o c . X II , 11 (Vulg.: e t ip s i u ie . e u m , p r . u e r b u m t e s t im o n ii ) .8 P e o v . V III, 10, 19 (Vulg.: a c c ip it e d is c , m e a m , e s t e n im , la p . p r ê t . , g e n i ­

m in a m . a r g e n to ) .9 g a la z ia s etc. usque ad fr ig u s (l. 136) ex Etymologiis § 5 ut supra (P . L.,

L X X X I I , 575 C)13 R o m . V III, 35 .11 E p h . II, 8 (Vulq.: fr a t r . om., g r a t ia e n im es tis sa lu ., e t h o c n o n . . . ) .12 I a c . I, 17.13 Le. X V II, 5 (sic a u g e in Celticis DQB pro a d a u g e ) .

90 ANALECTA - REG. LAT. 4 9

145 a u g e n o b i s f i d e m ; et nobis quaerenda est, ut per eam saluemur, sicut scriptum est:1 a r b i t r a m u r h o m i n e m j u s t i f i c a r i p e r f i d e m s o l a m a b s q u e o p e r i b u s l e g i s . Nos ergo quaeramus et habeamus fidei fortitudinem, ut ad carnalium uoluntatum ardorem firmi et frigidi simus.

IIII. Est et alius de margaretis candidis lapis galaties2 lacteus, qui atritus 150 reddit succum album ad lactis saporem; feminis nutrientibus illigatus

foecunda ubera, infantum quoque collo suspensus saliuam facere fertur, in ore autem liquescere et memoriam adimere dicunt; mittunt eum Nilus et Achelous amnes. Iste lapis candidus et lacteus scriptura est sacra, quae nobis in similitudinem lactis lenem et suauem praebet doctrinam, ut apo-

155 stolus dixit: 3 LAC D E D I v o b i s p o t u m n o n AESCAM . Per quam doctrinam placidam nos filii dei gignimur: f i l i o l i e g o v o s p e r E v a n g e l i u m i n C h r i ­s t o g e n u i . 4 Per quam etiam, ut uiri simus perfecti, nutrimur, ut Petrus dixit:5 d e p o n e n t e s m e n d a t i u m e t o m n e m m a l i t i a m e t d o l u m e t s i m u ­l a t i o n e m E T IN V ID IA M E T D E TR AC TIO N E S SICUT M ODO G E N IT I IN F AN T IS

1 «0 R A T IO N A B IL E E T SIN E DOLO LA C CO N CUPISCITE U T IN EO CRESCATIS INs a l u t e m . Quae etiam collo circumdata est, ut Salomon dixit:6 f i l i n o l i n e g l e <g e ) r e , s e r v a m e u m c o n s i l i u m e t c o g i t a t i o n e m u t s i t v i t a

A N IM A E T U A E E T G R A T IA SIT CIR C A COLLUM TUUM E T SA N ITA S SIT V IS C E ­R IB U S t u i s ; e t alibi:7 n e o b l i v i s c a r i s m e e t p r a e c e p t a mea c u s t o d i a t

165 COR T U U M , CIRCU M LIGA EA M G U TTO RI TUO E T SC RIBE E AM IN TABU TJ3

c o r d i s t u i . Haec etiam margareta scilicet scriptura obliuionem rerum praesentium facit per penitentiam, ut apostolus dixit:8 o b l i v i s c e n s P R A E T E R IT A E T E X T E N D E N S M E A D E A QUAE F U TU R A .

Quaerenti ergo has margaretas, idest Christum et fidem atque scrip- 170 turam, huic similauit9 saluator regnum, dicens: s i m i l e e s t r e g n u m c a e ­

l o r u m h o m i n i , <et> reliqua.Y. Est item alia de margaretis gemma quae dicitur asterites10 candida,

inclusam lucem continens ueluti stellam intus ambulantem, redditque solis candicantis 11 radios; inde nomon accepit. Similiter qui hanc gem-

1 R o m . III, 28 (in Vulg.: arb. enim iust. hom. p. f. sine...).2 Hinc usque ad l. 1-53 (amnes) ex Isidoro ut supra ( § 4: P. L., L X X X I I , 575

B-C).3 I C o b . III, 2 {Vulg.: uob. pot. dedi).4 I C o r . IV, 15 {Vulg.: fil. om., in Cb. Iesu per eu. ego uos genui).6 I P e t . II, 1 (Vulg.: dep. igitur omn. mal. et omnem dol. et simulationes

et inuidias et omnes detr. ... ration, sine d . ...).6 P r o v . I l l , 21-22 (iuxta Graecum; Vulg. omnino differt).7 P r o v . I l l , 1 (Vulg. obliu. legis meae, e. t. oust.), 3 (circumda eas... et de­

scribe in tab. ...).8 P iiil . I l l , 13 (Vulg.: quae retro sunt obi., ad ea uero quae sunt priora ext-

meipsum).9 simul. B10 Denuo ex Isidoro ut supra §3 (P. L. L X X X I I , 575 B) usque ad l. 174

(nomen).11 c a n d id ic a n t is B,

CATÉCHÈSES CELTIQUES »1

mam pulcram inuenit, uendens 1 pro ea quae habet et emit. Ista gemma m nobis scriptura<m> sig(nificat), quae nos similes stellis uenturos esse dicit, sicut scriptum est:2 q u i d o c t i f u e r i n t f u l g e b u n t q u a s i s p l e n d o r

FIRMAMENTI, ET QUI AD IUSTITIAM ERUDIUNT PLURIMOS QUASI STELLEi n p e r p e t u a s a e t e r n i t a t e s , et apostolus sanctos stellis similes dixit:3STELLA AUTEM STELLAE DEFERT IN CLARITATE, ITA ET RESURRECTIO MOR- 180 TUORUM.

YI. Inuenitur et alia de margaretis quae dicitur solis; quae gemma can­dida 4 traxit quoque nomen quod ad speciem solis in orbem fulgentis 5 emittit radios. Apud uidentes haec gemma pulcra et pretiosa iudicatur et multis donis emitur. Nobis autem sacrosanctam demonstrat scriptu- i85 ram, quae candidum solem, Christum, uidelicet, profetauit, dicens:6 ORIETUR STELLA IN VOBIS TIMENTIBUS NOMEN DOMINI SOL IUSTITIAE; etn o b is , u t s ic u t lu m in a r ia fu lg e r e m u s , d i c i t : 7 i n t e r q u o s l u c e t e 8 v e l u t l u m i n a r i a i n m u n d o ; e t s a n c t o r u m b e a t i t u d in e m s o li c o m p a r a u it , d ic e n s : 9 t u n c i u s t i f u l g e b u n t s i c u t s o l , e t r e l iq u a , l i c e t a lia d e s o le m u lt a s u n t 190 e x e m p la .

VII. Est et alia gemma quae dicitur silenitis10 candido melleoque fulgore fulgiens 11 continensque lunae imaginem, quia iusta12 cursum astri istius perhibent in singulos dies minui atque augeri; nascitur in Persidia. Simi­liter secundum suam similitudinem haec margareta nobis scripturam 195 demonstrat, quando corpus nostrum nasci et augeri atque minui dicit, sicut patriarcha lob dixerat:13 h o m o n a t u s d e m u l i e r e b r e v i v i v e n s t e m p o r e r e p l e t u s m u l t i s m i s e r i i s , q u a s i f i , o s e g r e d i t u r , e t c o n ­v e r t i t u r e t f u g i t v e l u t u m b r a , e t n u m q u a m i n e o d e m s t a t u p e r m a ­n e t . Similiter et alius sapiens uicissitudinem nomine carnis per incre- 200

mentum et minutionem considerans dixit:14 o m n is c a r o s i c u t f o e n u m VETERESCET ET SICUT FOLIUM VIRIDE FRUCTIFICANS IN ARBORE. ALIA G E N E R A (t ) ALIA DEICIT, 15 SIC GENERATIO CARNIS ET SANGUINIS, ALIA

1 uidens R2 Dan. X II , 3 (Vulg. multos pro plurimos).3 I C o r . X Y , 41-42 ( Vulg.: st. enim a stella differt... sic et.. .; sic et ita in

Oelt. B)4 Ilie distinctio in R ; locus ut supra ex Isidoro ibidem § 6 (usque ad radios

l. 184).5 fulgentes Isid.° Mal . IV, 2 (Vulg.: lit or. nobis t. nom. meum).7 Ph il . II, 15 (Vulg.: lucetis, sicut).8 luceae sic R” Mx. X III , 43.

10 ut supra ex Isidoro § 7 usque l. 191: P e rs id e (P. L ., L X X X I I , 575 C)11 postea corr. fulgens12 idest iuxta13 Ion. X IV , 1-2 (Vulg.: repletur, qui quasi, conteritur).14 E c c l i . X IV , 18-19 (Vulg.: fruct. in arb. uiridi, generantur et al. deiciuntur,

quidem om.).15 fort, legendum al. generantur) alia deicit(ur)

92 ANALECTA - REG. LAT. 4 9

q u id e m f i n i t u r ET a l i a n a s c i t u r . Quamuis scriptura diuina nostrae »os carnis iuuentae incrementum et minutionem per senectutem usque ad

mortis exitum similitudine crescentis lunae usque ad plenitudinem de- crescentisque usque <ad> extinctionem refert, tamen nobis resurrectionem carnis plenam perfectamque per uerbum dei, scilicet lob patriarcha, pro­misit, dicens:1 scio q u o d r e d e m p t o r m e u s v i v i t e t i n n o v i s s i m o d i a e 2

n o <D E > t e r r a r e s u r r e c t u r u s s im e t r u r s u m c i r c u m d a b o r p e l l e m e a E T IN C ARN E M EA V ID E B O D E U M , QUEM V ISU R U S SUM EGO 3 IPSE E T OCULI M EI CON SPECTU RI SUNT E T NON A L IU S, R EPO SITA EST H AEC SPES IN SINU m e o . Cum autem resurgemus, non in similitudine crescentis decrescentis- que lunae, sed in plenitudine erimus, sicut Dauid dixit: 4 s e m e n e i 5 IN

215 A E TE R N U M M A N E B IT E T TH RON U S E IU S SICUT SOL IN CONSPECTU MEO ET SICUT L U N A PE R F E C T A IN A E TE R N U M E T TESTIS IN CAELO F ID E L IS ; hoc est, tunc testis erit fidelis, quando homo semet ipsum cum suo nouo corpore, numquam defuturo, post resur(rectionem) in aetatis pulcritudine agnosci- turus uidebit. Scriptura autem lumen iustorum luminare in futuro sanctis

aio promittit: electi glorificabuntur s i c u t s t e l l a m a t u t i n a i n m e d i o n u b i s E T SICU T STELLA P L E N A IN D IE B U S E T SICUT SOL SPLE N D E N S IN TEM PLO A L TISSIM I E T SICU T ARCUS ILLU M IN A N S IN GLO R IA . 6

Licet ergo lapides et margarete 7 quas diximus cum diuersis suis na­turis mirabiles sunt et apud homines pretiosae et pulcrae uidentur, tamen

225 istae margaretae, hoc est fides et Christus et scriptura, mirabiliores et utiliores sunt, quae nobis uitam aeternam praebent. De fide etenim dic­tum est: 8 q u i c r e d i t 9 m e h a b e t v i t a m a e t e r n a m . Christus autem omnia bona quae habemus et regnum caeli donat, dicens:10 e g o s u m v i a e t v e r i t a s , et reliqua. De sermone diuino dictum est:11 s i q u i s s e r m o n e m

230 m e u m s e r v a v e r i t , et reliqua; et Sal(omon) de sapientia dixit:12 m e l i o r e s t c u n c t i s p r e t i o s < i s > s im is e t o m n i a q u a e d e s i d e r a n t u r h u i c n o n v a l e n t c o m p a r a r i . Bes etenim terrenae et opes ueluti lapides pretiosi quos diximus, licet mirabiles sunt, tamen non sunt omnibus communes. Nam nisi in una regione aut prouincia non inueniuntur, fides autem et

235 sermo diuinus et Christus communiter omnibus gen(eris) aetatibus.

1 I o b . X I X , 25-27 (Vulg.: sc. enim, surrecturus, deum meum, spes mea).2 postea corr. in dae, idest de3 s. I. posterius suppletum4 Ps. L X X X I II , 37-38 (Vulg. sem. eius),5 fort, pro ei(us)6 E c c l i . L, 6 - 8 (Vulg.: quasi st., nebulae, quasi luna, dieb. suis, sol reful­

gens et add. sic ille effulsit, tem. dei quasi arc. refulgens inter nebulas gloriae).7 corr. e marger.8 I o h . V I, 47 (Vulg.: cr. in me).9 an hie in supplendumf

i» I o h . X IV , 0.11 I o h . V III, 52.12 P r o v . V III, 11 (Vulg.: mei. est enim sapientia, omne desiderabile ei non

potest).

CATÉCHÈSES CELTIQUES 9 3

Pro istis ergo margaretis cuncta nostra desideria carnalia uendamus,1 sicut hic Ihesus dicit: e t i n v e n t a u n a p e e t i o s a m a r g a r e t a v a d i t e t v e n d i t o m n i a q u a e h a b e t e t e m i t e a m . Inde et sapiens dixit:2 « Dispi- ciamus cuncta praesentia; nulla etenim sunt quae transire possunt, turpe 3 sit diligere quod constat citius perire. Non nos terrenarum rerum amor 2*0

superet, non superbia inflet, 4 non ira dilaniet, non luxuria polluat, non inuidia consumat ». Si ergo ista desideria relinquamus, fidem et Christum sermonemque diuinum habebimus. Fidem ergo postulemus et Christum diligamus et sermonem diuinum uerbis et operibus, deo donante nobis auxilium, impleamus: qui sic fecerit uiuet in aeternum. 245

[X I. c o m m e n t u m d e l e c t i o n e l c . i i , 1-20 s i v e d e n a t a l i d o m i n i s e r m o ]

(fol. 30v-31v, 48-49v)

Lectio secundum Lucam in die na(talis) domini.

1 Factum est autem in illis diebus exiit edictum a Cesare Agusto, ut discri­beretur 5 uniuersus orbis. 2 Haec prima professio6 facta est a praeside Siriae Cirino nomine, et reliqua. 7

6 Factum est autem dum ibi essent impleti sunt dies ut pareret filium. 7 Et peperit primogenitum suum, et pannis eum inuoluit, et posuit eum in prae- sepio, quia non erat ei locus in diuersorio. 8 Pastores autem erant in illa regione uigilantes et custodiaentes uigilias noctis super gregem suum. 9 Et ecce angelus domini stetit circa illos, et claritas dei circumfulsit eos et timuerunt timore magno. 10 Et dixit illis: Nolite timere, ecce enim nuntio uobis gaudium magnum, quod erit omni populo, 11 quia natus est uobis hodiae conseruator salutis, 8 qui est Christus dominus, in ciuitate Dauid quae dicitur Bethlem. 12 Et hoc9 uobis signum, infantem inuenietis pannis inuolutum et positum in prae- sepio. 13 Et subito facta est cum ang(elo) multitudo caelestis, laudantium deum et dicentium: 14 Gloria in excelsis deo, et in terra pax hominibus bonaeuoluntatis. 15 Factum est autem ut discesserunt in caelum angeli ab eis pa­stores dixerunt adinuicem: Transeamus usque Bethlem. Et uideamus de hoc uerbo quod factum est, sicut dominus ostendit nobis. 16 Et uenerunt festi- nant(er) et inuenerunt Mariam et Ioseph et infantem positum in praesepio. 17 Et cognouerunt de hoc uerbo quod factum est illis de puero, 18 et mirati

1 s. I. corr. e uendemus2 Idest Oregorius M . in homilia I I I de Evangelio § 4 (P. L ., L X X V I , 1088,

C l. 13-D l. 2).3 turbae B4 inflat B5 in marg. de verbo hoc adnotatur: i(dest) census6 s. I. autem, additur discriptio7 De versibus 3 -6 cf. infra.8 saluasti sic B (sed cf. p. 103. I. 166).9 s. I. corr.: huc

94 ANALECTA - EEG. LAT. 4 9

sunt omnes qui audierunt, de his quae dicta erant eis a pastoribus. 19 Maria autem conseruabat haec omnia conferens in corde suo, 20 et reuersi sunt pastores laudantes et magnificantes deum in omnibus quae audierant et uiderant, sicut dominus ostendit illis.1

1: illis diebus (pro d. ill. in Vulg.), item DQR; - agusto, sie DLQR 2: prima professio (Vulg.: descriptio pr.): sio prof. Ii; - a praes. (Vulg. om. a), sio DLQR cum aliis; cirino (Vulg. Quirino), sio R 6: fact, est aut. (et f. est Vulg.); - dum (cum Vulg.); - ibi essent (ess. ibi Vulg.), sic Q; - filium (Vulg. cum iis quae sequentur ali­ter disponit; et pep. filium s. primog.). 7: primog. suum (Vulg., cf. superius);- posuit (Vulg. reclinauit), sic r et veteres alii (reel, eum et possuit D ); - ei (Vulg. eis), sic D L 8: past, autem (Vidg. et past.), sic r et veteres alii; - illa reg. (Vulg. reg. eadem), sio r et vet. al. 9: circa (Vulg. iuxta), sic Q 10: illis (Vulg. add. angelus), sic D ; - nuntio ( Vulg. euangelizo), sic Gatianus 11: conseru. salu. ( Vulg. saluator); - quae dic. B. (om. Vulg.), in L quae vocatur b. 12: inf. inuen. ( Vulg. inu. inf.) 13: inult. (Vulg. add. militiae) 14: excelsis (Vulg. altissimis), sic D L ; - pax (Vulg. add. in), sic DLQR 15: f. est autem (Vulg. et f. est); - in cael. ang. ab eis (Vulg. ab eis ang. in cael.); - dixerunt (Vulg. loquebantur), sic D L ;- de h. uerbo (Vulg. h. uerbum); - sicut (Vulg. quod), sic Q 16: festinanter (Vulg. festinantes), sic Gatianus 17: et (Vulg. uidentes autem); - hoc (om. Vulg.); factum est (Vulg. dictum erat), sic r; - puero (Vulg. add. hoc) 18: mir. s. omn. q. aud. (Vulg. omn. q. a. mir. s., et add. et); eis - a past. (Vulg. a past, ad ipsos) 19: haec omnia (Vulg. omn. uerba b.) 20: laud, et magnif. (Vulg. glorifi­cantes et laud.), cf. Gatianum qui habet laud, et benedicentes; - dominus ostendit illis (Vulg. dictum est ad illos).

Sanctus Lucas narrat, qui est IIII scriptor euangelii, hoc opus mira­bile natiuitatis domini nostri, quod factum est hodiae, et quod per aecle­siam catholicam totius mundi hodie narratur et adoratur. Aptum hoc erat ut Lucas, qui erat medicus, narraret de Christo, qui est medicus totius generis humani, ut de eo dictum est;2 e t c i e c u i b a t i h e s u s t o t a mG A L I(L A E A M ) DOCENS IN S l(N A G O G IS) EOEU M P E A E D IC A N S E V A N G E ­LIUM EEGNT E T SAN AN S OMNEM LAN GOEEM ET OM NEM IN F IE M IT A T E M IN POPULO.

i n i l l i s d i e b u s . Idest in diebus quibus Iohannes crescebat babtista, ut dictum est: 3 p u e e a u t e m c e e s c e b a t , et reliqua; hoc est in diebus VI mensium a natiuitate Iohannis usque ad natiuitatem Christi, siue in diebus quibus Maria reuersa est in do(mum) suam postquam fuerat cum Elizabeth III mensibus, ac si diceret: in diebus incarnationis Christi et infantiae Iohannis babtistae.

e x i i t e d i c t u m . Sciendum quod interest inter dictionem et edictionem ac edictum. Nam dictio inter propinquos dicitur, edictio inter populos et plebes; aedictum autem dicitur quod ex alio dictum et ab alio ministra-

1 Nunc, ut supra de prima particula, proprias lectiones nostri atque Celtico­rum testium iuxta versus recitabo.

2 M t. IX , 35 (in Vulg.: circumibat I. ciuitates omnes et castella, et praed., curans o. 1., in pop. om.; sic in pop. R).

3 Le. I, 80.

CATECHESES CELTIQUES 95

tum; hoc est ex Agusto dictum et a praeside Cirino ministratum, ut censum profiteretur uniuersus orbis, idest denarium1 <siue> X nummos habens. 20

HAEC PRIM A PROFESSIO FA CTA EST A P R A E SID E SIRTAF. CIRINO N O M IN E . Ideo primam dicit. Nullus enim Romanorum censum imperauit in Asia, usquedum peruenit imperium Agusti. Siriam dicit, in qua prouincia Pale- stina est; in Palestina Iudaea, in Iudea Bethlem in qua natus est Christus.

ET IBAN T OMNES U T P R O FIT E R E N TU R U N U SQ U ISQ U E IN SUAM C IV IT A - 25

T E M .2 Ideo unusquisque compellebatur exire in suam ciuitatem ut certus esset numerus populi uniuscuiusque reddentis censum regi in sua ciuitate.

a s c e n d i t a u t e m IO SE PH usque (a d ) b e t h l e m . 3 Ioseph ascendere di­citur, idest per altos situs Iudae, dum montana regio est, et pro cel­situdine meriti ascendentis. 30

u t p r o f i t e r e t u r , et reliqua usque (a d ) d e s p i r i t u s a n c t o . 4 IIII modis desponsata est Maria Ioseph: 5 ne lapidaretur ut adultera, et ut fugiens in Aegiptum haberet solacium, ut per generationem eius Christi genaelogia texeretur, et ut partus a diabolo celaretur.

f a c t u m e s t a u t e m c u m i b i e s s e n t , usque (a d ) u t p a r e r e t . 6 Idest im 35 pleti sunt IX menses et VI dies de decimo mense, ut alii dicunt, quia simile fuit tempus partus eius tempori partus hominum, qui similis nobis per omnia absque peccato fu it.7 Siue impleti sunt dies profetiae Daniaelis, cui a(n)g(elus)8 dixit in uisione numerabiles9 L X X septimanas usque ad Christum ducem,10 idest a X X X mo anno regni Artarxerxis regis Persarum^ 40 qui iussit muros Hierusalem edificari cum Nem ia uxore, ad X II annum regni Tiberii Cesaris, quo tempore Christus passus est cru(cem). Hi(e)- r(onimus) d icit:11 « A X X 0 anno regni Artarxerxis regis Persarum com­plentur ebdomadae L X X annorum iuxta lunarem Ebreorum subpotatio- nem, qui menses non iuxta solis, sed iuxta lunae cursum numerant. Nam 45 a C et XY° anno regni Persarum, quando Artaxerxis rex eiusdem imperii X X regni sui habebat annum, usque ad Tiberii Cesaris annum X Y colli­guntur anni CCCC. L X X V 12 iuxta lunares menses, qui secundum illorum subpotationem possunt facere per singulos menses dies X X IX et semis ».

1 sic denari(uin) B ; an pro denarios X ...? (sed ci. infra p. 100, I. 58).2 Le. II, 3 (Vulg. prof, singuli).3 Le. II, 4 (sic Celt. LQB, Vulg. add. et post aut.).4 Le. II, 5 (sic de spir. sanoto tantum in Celticis LQ atque in Gatiano).5 Qui modi, idest usque ad l. 34 (celaretur), ex Hieronymo exponuntur, iuxta.

commentarios in Mt. de eodem loco (cf. P. L ., X X V I , ed. 1866, 25 B-C).6 Le. II, 6 (sic cum Gelt. Q; in Vulg. ess. ibi, sed cf. inferius).7 H e b r . IV, 15.8 ag (superposita lineola) B , idest ag(ustinus)9 numerabilis B

10 Dan . IX , 25.11 In commentariis in Danielem de eod. loco (cf. P. L ., X X V , ed. 1865, 568

C l. 4 sq.).12 LX L sic B

06 ANALECTA - HEG. LAT. 4 9

p e p e r i t f i l i u m s u u m . Idest non de paterno semine secundum carnem, sed dispensatione spiritus sancti, primogenitus matris, unigenitus patris. Non ideo primogenitus dicitur, quia subsecuti sunt alii fratres ex Maria, <sed quia) dicitur:1 o m n is q u i p u tu s a p e r i t v u l v a m .

e t p a n n i s e u m i n v o l v i t . Idest immunditia peccatorum nostrorum induit se Christus, sed more solis iacentis tenebras et non maculantes eum.

e t p o s u i t e u m i n pR A E SE P io. P r a e s e p e lo c u s e s t in q u o f iu n t p a b u la iu m e n t o r u m e t p e c c o r u m .

q u i a n o n e r a t e i l o c u s i n d i v e r s o r i o . Idest praeter praesepium2 pro multitudine quae erat in domu illa. Hic paupertas Christi ostenditur in mundo, qui de se dicit: 3 f i l i u s h o m in i s n o n h a b e t u b i c a p u t r e c l i n e t ; idest locum in quo nasceretur non habuit, excepto praesepio; et apostolus dicit: 4 QUI PAUPER FACTUS EST PRO NOBIS CUM DIVES ESSET.

p a s t o r e s a u t e m e r a n t , et reliqua usque <(ad> s u p e r g r e g e m s u u m . In regione quae dicitur Eufrata in qua est Bethlem. Pastores erant VII, ut M(ice)as profaeta dicit: 5 c o n s u r g e n t i n e t jm v i i p a s t o r e s , idest in narratione natiuitatis filii dei, quia praeuidit profaeta quod nuntiaturi essent postea pastores.

e t e c c e a n g e l u s d o m i n i s t e t i t c i r c a i l l o s . Siue quicumque angelus, siue Christus qui in propinquo natus est, qui est angelus magni consilii.6

e t c l a r i t a s d e i c i r c u m f u l s i t e o s . Idest Christus, qui de se dicit:7 e g o su m l u x h u i u s m u n d i <et> reliqua. Quando natus est Christus, dies in medio noctis illuxit, secundum illud: 8 e t n o x s i c u t d i e s i l l u m i n a ­b i t u r ; quando uero cru(cifixus) est, nox in medio diei mundum obscurauit.

e t d i x i t TT.T.TH a n g e l u s : n o l i t e t i m e r e . Idest nolite timorem imper­fectum habere sine caritate, sed habete timorem perfectum cum caritate, de quo dicitur:9 p e r f e c t a c a r i t a s f o r i s m i t t i t t i m o r e m . Consuetudo est angelorum animo suadere quo facilius audita accipiantur.

e c c e e n im e v a n G E L iz o 10 v o b i s , usque <ad> p o p u l o . Quod dicitur gau­dium magnum, hoc est quia minimum est omne gaudium quod fine elu­ditur. In eo quod dicitur: n u n t i o v o b i s , demonstratur quod ad Israel primo uenit, ut dicit:11 n o n v e n i n i s i a d o v e s q u a e p e r i e r a n t d o m u s i s r a e l ; in eo: q u o d e r i t o m n i p o p u l o , apparet quod non ad Israel tantum, sed toto mundo datur Christus.

1 E x . X III , 2 ; N u m . III, 12.2 an pro d iu e rso r iu m ?2 Le. IX , 58.4 I I C o b . V III, 9 (Vulg.: q u o n ia m p r o p t e r u o s e g e n u s f. e . c u m etc.; p a u p e r

autem in D).5 M i c h . V, 5 (Vulg.: s u s c ita b im u s su p e r e .) .6 Es. IX , 6 (iuxta Graecum).7 I o h . V III, 12 (sic h u iu s add. Celtici DB).8 Ps. C X X X V III , 12.9 I I o h . IV , 18.

i° re vera pro n u n t io , ut superius atque inferius11 M t . X V , 2 4 (Vulg.: su m m issu s pro u e n i).

CATÉCHÈSES CELTIQUES 97

q u ia n a t u s e s t v o b i s h o d i e , usque <ad> C h r i s t u s . Secundum carnem duas natiuitates accipimus:1 unam diuinam et alteram humanam, tamen 85 utranque mirabilem; illam sine matre, istam sine patre; illam aeternam ut crearet temporales, hanc temporalem ut praestaret aeternas.

in c i v i t a t e d a v i d q u a e d i c t t u r b e t h l em . III commendant omnis rei ueritatem: locus Bethlem, tempus Agusti, persona Christi.

ET HOC VOBIS SIGNUM INVENIETIS, lisque <ad> IN PRAESEPIO. Ideo hoc 90 diligenter narrat de puero, ne alium honorent puerum.

ET SUBITO PACTA EST CUM ANGELO, USque <ad> CELAESTIS. Apte milites angeli commemorantur, dum ad pugnandum ueniunt cum pugnatore Christo. Milites ducem sectantur. Angeli eum, quando ab eis in terras discendit, consecuti sunt; apostoli eum, cum ab eis in caelum ascendit, 95 oculis conspexerunt.

l a u d a n t i u m d e u m e t d i c e n t i u m . Nunc aeclesia caelestis resonat, respondetque terrestri aeclesiae dicenti:2 l a u d a t e d o m in u m d e c e l i s (et) reliqua.

g l o r i a in e x c e l s i s d e o . Ac si diceret: si uideatis Christum discenden- 100

tem de caelo in terram cum tali multitudine, reputatis 3 eum gloriam in caelo non habere et uacuas celi sedes relinquere.

e t in t e r r a p a x . Idest Christus in carne, qui est pax nostra,4 et qui sibi nos copulat per glutinam fidei, et per caritatem nos inuicem coniungit.

HOMINIBUS BONAE VOLUNTATIS. Idest dÍUÍnae. 105Aliter g l o r i a i n e x c e l s i s d e o . Nunc gloria in excelsis, quando homi­

nibus bonae uoluntatis reseratur ciuitas deserta ab angelis cadentibus; de qua ciuitate profaetatum est: 5 g l o r i o s a d i c t a s u n t d e t e c i v i t a s d e i .

FACTUM EST AUTEM UT DISCESSERUNT IN CAELUM ANGELI AB EIS, U Sque ad s i c u t ( d o m i n u s ) o s t e n d i t n o b i s . - a b e i s . Idest a pastoribus. Angeli n o in caelum, flumina ad fontes recurrunt, - p a s t o r e s a d i n v i c e m d i x e r u n t . nunc spiritus consilii in pastoribus erat. - t r a n s e a m u s . Idest curramus.Mos est currentibus non aspicere nisi quod ante se positum illud sit. - e t v id e a m u s d e h o c v e r b o . Idest ut ueritatem rei probemus 6 de uerbo quod caro factum est. Aliter e t v id e a m u s . Non dicunt: consideremus7 filium; 115

sed conloquio angelorum illuminati diuinitatem in corpore praeuident. - s i c u t d o m in u s o s t e n d i t n o b i s . Idest non angelum simplicem, sed deum uidisse dicunt.

ET VENERUNT FESTINANTER ET INVENERUNT MARIAM ET IOSEPH ET INFANTEM POSTTUM IN PRAESEPIO ET COGNOVERUNT DE HOC VERBO QUOD 120

1 Haec ex Augustiniano sermone OGGLXXI §1 defluunt (cf. P. L ., X X X I X , 1659, l. 11 ab imo), sed etiam cf. genuinum sermonem CXC §2 (P. L ., X X X V I I I , 1007, l. 4 ab imo).

2 Ps. C X L VIII, 1.3 an pro ne putetis?4 E p h . II, 14.6 Ps. L X X X V I , 3.8 probamus B7 consideramus B

A. Wilmart, 0. S. B., Analecta Reginensia. 7

98 ANALECTA - REG. LAT. 4 9

d i c t u m 1 e s t i l l i s d e p u e r o h o c . 2 - F E S T IN A N T E R ,3 idest pro ardore ueri- tatis probandae. - e t i n v e n e r u n t m a r ia m e t i o s e p h . Maria praecedit Ioseph; idest pro excellentia uirginitatis dicitur. Praecedit quoque in­fantem pro priuilegio materni honoris.

i a-, e t m i r a t i s u n t o m n e s , <et> reliqua usque {a d ) A p a s t o r i b u s . Omnes quiin diuersorio erant, uel in tota ciuitate, mirati sunt hoc mirabile quod pastores annuntiauerant.

m a r i a a u t e m c o n s e r v a b a t h a e c o m n i a c o n f e r e n s i n c o r d e <s u o >, idest cogitans in corde suo et in mente sua quae audierat et uiderat ab

mo ange(lis) 4 in Bethlem; idest humilitatem nobis decet dare omni personae nuntianti bonum, dum non dedignata est discere a pastoribus.

E T R E V E R SI SU N T PA STO RES LA U D A N T E S ET B E N E D IC E N T E S 5 DO M IN U M usque <ad> i l l i s . Laudantes idest ore. magnificantes idest corde: laudari et magnificari oportet dominum, quia ille laudabilis et gloriosus in saecula

135 saeculorum.6 l a u d a n t e s e t m a g n i f i c a n t e s , idest angelos assimulantes. i n o m n i b u s q u a e a u d i e r a n t . (Idest) ab angelis, idest: i n v e n i e t i s

IN FAN TE M . - ET V ID E R A N T . Idest OCUlÍS in CÍUÍtate, idest: IN V E N E R U N T M ARIAM E T IO SEPH ET IN FAN TE M . - A U D IE R A N T . Idest: ECCE N U N TIO V O B IS, et reliqua. - e t v i d e r a n t . Idest: c l a r i t a s d e i c i r c u m f u l s i t e o s .

* * *

Cesar possessio principalis interpre(tatur); Augustus uero interpre- (tatur) sollemniter stans. Quae II nomina Christo conueniunt, qui prin­cipatum praesentium et futurorum et praecedentium tenet, et qui omnia sollemniter <...). Ilie ostenditur quod in regno Cessaris Augusti Christus

5 nascitur, et hoc aptum erat, ut in tempore lucrificantis regis totum orbem per pacem Christus rex noster, cui spontaneo omne genu flectitur caele stium et terrestrium et infernorum,7 nasceretur. Hic quaeritur quare non in diebus patri(archarum) natus est, idest Abraham et Isac et Iacob, et in diebus profae(tarum), idest Moisi et Dauid et Sala(mon). Sic soluitur.

10 Congruum namque erat ut in eius regno a quo edictum exiit per totum mundum nasceretur is cuius edicta sunt ab apostolis census fidei, ut deinde ab omnibus gentibus postularent fidem. Natiuitas Christi in Abra­ham praefigurata est. Sicut enim Abraham in LX1I anno regni Nini fili Bel in fidem8 natus est, ita Christus in LX . II. anno regni Au(gusti) Cesa-

15 ris secundum carnem natus est. Sed Abraham in medio anni, natus est, ut

1 supra in lectione factum2 superior lectio om,. hoc3 festinantes B4 legendum, ut vid.: a pastoribus5 pro magnificantes, ut superius atque inferius (de qua lectione tamen of. supra)« D a n . III, 52, 56.7 P h i l . II, 10.3 s. I. in finem postea script, fuit

CATÉCHÈSES CELTIQUES 99

creatura1 in creaturis erat; Christus uero in fine et initio anni nascitur, quasi creator erat, qui est initium et finis2 omnium creaturarum. In Au­gusti autem tempore multa mirabilia facta sunt, quae Christo conueniunt.

I. Nam, dum urbem circa horam tertiam ingreditur, circulus aurei coloris circa solem apparuit. Quod sig(nificat) quia in eius tempore nasce- 20

retur is cuius potestas et pulcritudo e t 3 sapientia circumdaret omnem potestatem et omnem pulcritudinem et omnem sapientiam.

I I .4 In eius quoque tempore fons olei fluxit in Boma per totum diem a mane usque ad uesperum. Quod significat quia in eius tempore nasceretur ipse a quo redundaret fons olei spiritualis ad babtismum nostrum et ad unctionem nostram per diem noui testamenti usque ad iudicium.

III. Item in eius tempore facta pace cum Parthis iam portae Iani clausae fuerunt. Et significat quod in tempore eius nasceretur ille qui omnem gentilitatem concluderet, et cuius pax omnia superaret.

IIII. Et in eius tempore omnia debita regis dimittebantur ab eo. 30

Quod significat quia in eius tempore saluator nasceretur qui peccata omni­bus per babtismum et penitentiam indulgeret.

V. In eius quoque tempore ortus est sol iterum postquam defecisset caligine tenebrarum. Quod significat quia in eius tempore nas(ceretur) uerus sol post caliginem ueteris testamenti, idest Christus de quo dixit 35 Esaias:5 o e i e t u r i n v o b i s 6 t i m e n t i b u s n o m e n d o m i n i s o l i u s t i t i a e ,ET SANITAS IN PENNIS EIUS. EXIBITIS ET EXULTABITIS SICUT VITULI EX v in c u l is BESOLUTi, e t r e liq u a .

VI. In eius tempore post famim in gentem habundantia panis orta est. Quod significat quia in eius tempore panis uitae nasceretur, idest Christus «> qui dicit:7 e g o s u m p a n i s v i v u s q u i d i s c e n d i 8 d e c a e l o , et reliqua.

Y1I. Item in eius tempore terre motus magnus factus est. Quod signi­ficat quod in eius tempore nasceretur qui elimenta in diae iudicii mouebit, ut dictum est:9 s t e l l a e c a d e n t 10 d e c a e l o e t v i r t u t e s c a e l o r u m c o m m o v e b u n t u r . «

VIII. In eius quoque tempore serui dominos fugientes ad legitimum seruitium redire coacti sunt, et qui dominos non recipiebant in cruces coegit. Sic et nunc in Christi doctrina humanum genus ad unius dei cultum redigitur, et quotquot non receperint eum in 11 inferni cruciatum tradentur.

] prius in praemissum fuerat, postea expunctum2 Apoc. X X I , 6.3 s. I. postea add. fuit lux4 Deinceps numeri tantum in margine distribuuntur.5 M a l . IV, 2 (fere eadem recitat Augustinus De Giv. Dei X V I I I , 35 § 3; Vulg.

om. in, nom. meum, et egrediemini et salietis s. u. de armento).6 s. I. postea corr. in nobis7 Ioh. VI, 41 (sic uiuus in Celtico E , et cf. uitae in D E ; in Vulg. de c. desc.,

alter ordo in veteribus pluribus servatur).8 prius discendit9 Mt. X X IV , 29.

10 corr. e. candent11 s. I. ad posterius add. fuit

1 0 0 ANALECTA - REG. LAT. 49

IX . In eius 1 tempore arma in manibus non flebant. Et hoc significat quia ipse nasceretur qui pacem intulit, ut dixit:2 a u f e r e n s b e l l a u s q u e

AT) F IN E S T E R R A E ARCUM CON TERET E T CO N FR IN G ET AR M A E T SCUTA COM­B U R E T IG N I.

X. Et in eius tempore bella cessauerunt. Quod significat quia in eius tempore uerus pacificus futurus esset, de quo apostolus ait: 3 i p s e e s t P A X N O STRA QUI FECIT U TR AQ U E UNTTM.

Hic Augustus misit edictum ut unusquisque per orbem terrae cen­sum profiteretur, idest ut unusquisque homo denarium redderet Oesari tam 4 diues quam pauper. Dragma octaua pars unciae est, et denarii pondus argenti III constans scripulis, et paria dona diuites et pauperes tribuebant Agusto in figura Christi, cui unusquisque pardonum, hoc est denarium mandatorum, debet dare. Et per denarium perfectio et inte­gritas oblationis ostenditur, quia unusquisque omnia quae ualet domino in tabernaculum offerre debet, et qui fecit quod potest implet omnia.

H A E C P RIM A PROFESSIO FA CT A E ST A P R A E SID E S IR IA E 5 CIRIN O N O M IN E . Cirinus heres interpre<tatur>, meliusque per6 Petrum apostolum signifi­catur), qui est haeres Christi, cui dominus commendat oues suas, a quo quasi praeside prima professio nominis Christi manifestari incepit, cum diceret:7 t u e s c h r i s t u s f i l i u s d e i v i v i .

E T IB A N T OM NES U T P R O F IT E R E N T U R S IN G U L I8 IN SUAM C IV ITA T E M . Tunc singuli in sua eiuitate censum reddunt, cum unusquisque in suo pro­posito uel gradu quae debet dat, idest laici quod debetur laicis, clerici quod debetur clericis tribuant. Aliter u n u s q u i s q u e i n s u a <m> c i v i t a t e m : ut in propria haereditate censum profiteretur, ne forte lateret aliquis. Quo ostenditur unumquemque debere in aeclesia in qua nutritus fuerit per fidei doctrinam ad Christi censum proficere.9 Sed census fidei multo plures quam Augusti edictum praeoccupauit. Infantes autem in utero positi et adhuc nondum nati, et nuper nati infantes et pueri, et deinceps omnis aetas et omnis sexus, et extremo uitae anhelatu positi hunc censum profitentur. Iohannes in utero exultât. Pueri propter Christum martirio coronantur, puerique in Hierusalem canebant ei dicentes:10 o s a n n a f i l i d a v i d . Latro confitetur. Semeon et Anna testimonium deferunt. Gothis autem non imperauit Agustus, et Armeniis imperauit Christus.11

1 cuius B2 Ps. X L V , 10 (sic fines pro finem in Bomano, Africano, Mozarabieo, Sanger-

manens i psalteriis).3 E p h . II, 14.4 q(uam) B5 csiriae sic B6 nisi verbum hoc omitteretur atque sig(nificat) legeretur7 Mt. X V I, 16.8 re vera pro unusquisque, ut superius atque inferius9 profiscere sic B

10 Mt. X X T , 9 (sic fili pro filio in Celticis D E L , et cf. filii in QB).11 Quae primum ab Ambrosio dicta sunt, ei. expos, in Lucam I. I I § 37 (P . L . ,

X V , ed. 1866, 1647 A l. 11 sq.).

CATÉCHÈSES CELTIQUES 1 0 1

Aliter Agustus totius mundi rex censum unicuique imperans deus pater intelligitur, qui est rex totius mundi, et qui misit censores, idest profaetas et apostolos et doctores, ut totus mundus censum fidei redderet ei. Per Cirinum uero qui interpre(tatur) haeres, Christus designatur, cui dicit pater:1 d a b o t i b i g e n t e s h a e r e d i t a t e m t t j a m e t p o s s e s s i o n e m t u a m t e r m i n o s t e r r a e , et qui primus censum fidei deo patri reddidit in bah(tismo). Per Siriam quae interpre(tatur) eleuata, mundus eleuatus in superhiam sig(nificatur), cui praedicauerunt apostoli censum fidei. Per censores sig(nificantur) doctores et apos(toli). Per censum fides catholica ostenditur. Per omnes euntes in ciuitatem suam omnis aetas censum fidei deo reddens2 ostenditur.

a s c e n d i t a u t e m i o s e p h a G A L iL E A , et reliqua usque <ad> d e s p i r i t u s a n c t o . Per Galileam quae interpre<tatur> uolubilitas, Iudei uolubiles de heresi in heresim uel gen(tes) de heresi in fidem Christi motabiles signifi­cantur). Per Nazareth quae interpre(tatur) flos munditiae, flos bonarum uirtutum in aeclesia ostenditur. Per Iudaeam, confessio peccatorum per penitentiam in aeclesia ostenditur. Per Bethlem quae interpre(tatur) domus panis, aeclesia sancta intelligitur, in qua census fidei deo redditur, qui est panis uitae, ut ipse dicit: 3 e g o s u m p a n i s v i v u s q u i d e c e l o d i s c e n d i . Per Dauid qui interpre(tatur) 4 manus fortis uel desiderabilis, Christus intelligitur, qui est fortis manu, qui ouem erraticam humani generis de ore leonis, idest diaboli, liberauit. Per Ioseph autem et Mariani a Galilea et a Naz(areth) ad Bethlem ascendentes, iusti et uirgines, a uolu- bilitate mundi et a florida conuersatione huius uitae per contemplationem mandatorum dei ad maturos fructus praemiorum caelestium ascendentes, ostenduntur. Siue per ascentionem de Nazareth in Iudaeam significatur ascentio de ueteri lege in primitiuam aeclesiam noui testamenti in qua fit confessio.

FACTUM E ST A U TEM DU M IB I ESSE N T IM PL E T I SUNT D IE S U T P A R E R E T e t PEPERiT f i l i u m s u u m p r i m o g e n i t u m . 5 Primogenitus idest in babtismo et in resur(rectione) ac ascentione, siue primo (genitus) est totius creaturae.6

e t p a n n i s e u m i n v o l v i t . Apte pannis inuoluitur qui ad purgandas sordes humani generis uenit. Et hi panni carnem Christi qua diuinitas contegitur et qua peccata hom(inum) absterguntur significant.

e t POSSUERUNT e u m i n P R A E S E P io . Praesepe locus est in quo fiunt pabula iumentorum et peccorum.7 Hoc significat altare de quo pascuntur penitentes et innocentes pabulo corporis et sanguinis Christi.

q u i a n o n e r a t e i l o c u s i n d i v e r s o r i o . Diuersorium illum erat domus posita inter duos muros, II habens ianuas, unam in ciuitatem, alteram in

1 Ps. II, 8.2 redde(n)t sic B ; sed etiam legere liceret: <ut)- censum f. d. redde(re)t3 Ion. VI, 41 (cf. supra).* interpre qui sic B5 Le. II, 6 (superius cum, sed item ibi essent).6 Col. I, 15.7 Eadem sententia iam superius (p. 96, l. 56) exprimitur.

1 0 2 ANALECTA - EEG. LAT. 4 9

regionem. Per diuersorium autem aeclesia sig(nificatur), quae posita est inter paradisum et mundum. Deinde est aeclesia locus requiei, ex qua alii in caelum alii in mundum uadunt ad peccandum, sicut completum est in latrone credente et in Iuda Scariothi. De hoc utroque in psalmo pro­faeta cantauit ex perso(na) aeclesiae, dicens:1 e t p o c u l t t m m e t u m c u m f l e t u m i s c e b a m . Poculum est liquor frigidus antequam bibatur; post­quam autem bibatur2 calidus est. Hoc significat uenientes de frigore infidelitatis in aeclesia<m), in qua caleficantur per fidem et caritatem. Fletus uero calidus est antequam foras effundatur, frigidus uero post effusionem. Hoc significat relegiosos in primo suo tempore, et postea in mundum, idest ad peccatum, uadunt; de quibus dictum est: 3 r e f r i g e - s c i t C A E iT A S m u l t o r u m . Item in diuersorio fit homo et peccus in figura aeclesiae, ut profaeta dicit: 4 h o m i n e s e t i u m e n t a s a l v a b i s d o m i n e , idest rationabiles et inrationabiles. In diuersorio non erat distinctus stratus, sed communis, ut Christus taliter omnes fideles, 6 uidelicet sancta animalia, carnis suae frumento communiter reficeret. Aliter e t n o n e r a t e i l o c u s i n d i v e r s o r i o : ut nos multas mansiones habeamus.

PA STO R E S E R A N T IN ELLA R E G IO N E V IG (lL A N T E S ) 6 ET CU STO DIEN TESv i g i l i a s n o c t i s s u p e r g r e g e m s u u m , usque<ad> b e t h l e m . Per hos pastores doctores ueteris testamenti, idest profetae, intelliguntur, qui uigilantes in scientia et custodientes in exemplis gregem domini7 in nocte ueteris testamenti seruabant; de qua nocte Paulus dicit: 8 n o x p r a e c e s s i t d i e s a u t e m a p p r o p i n q u a v i t . Item per pastores significantur doctores aecle­siae, qui custodiunt uigilias mundi tenebrosi super oues Christi. Aptum autem erat ut agnus, idest Christus, pastoribus ostenderetur. Per illam uero regionem, idest Iudeam, aeclesia in qua confitetur domino intelli- gitur. Per IIII uigilias IIII leges ostenduntur, idest lex naturae, lex litterae, lex profaetiae, lex euang(elii). Per noctem i(dest)° mundus ostenditur; per gregem populus fidelis aeclesiae intelligitur; per angelum stantem et docentem pastores, Christus in carne stans et docens populum aeclesiae principalem ostenditur. Per gaudium10 i(dest) gaudium uitae in caelo si­gnificatur), 11 quod erit magnum, quia non habebit finem.12 Omne enim quod habet finem non est gaudium, h o d i a e autem dicit, idest diem noui

1 Ps. CI, 10 (potum in Clementina recensione).2 prius bibetur B3 M t . X X IV , 12.4 Ps. X X X Y , 7.6 Abhinc fere tota sententia ex homilia V III Gregorii M . deprompta est, § 1

sub fine (cf. P . L ., L X X V I , 1104 V l. S sq.).6 uirg. sic B (lineola superposita)7 d(eu)m sic B8 R o m . X III , 12.9 sic B , fortasse pro compendio verbi autem

10 postea g tantum addit B , fortasse pro m(agnum)11 vel significat12 Similis sententia iam datur p. 96, l. 79.

CATÉCHÈSES CELTIQUES 11)3

testamenti sig(nificat). c o n s e r v a t o r s a l u t i s , 1 idest salutis humanae uitae: quam perdiderat Adam, Christus conseruauit eam nobis.

ET HOC VOBIS SIGNUM , IN V E N IE T IS IN FAN TE M U S q u e <ad> IN P R AE SE P IO . Ideo signum ostenditur, ut non haberent excusationem ad deum crucifi­gendum Christum.

ET SUBITO FACTA EST CUM ANGELO M U LTITU D O CAELESTIS. Multitudo, idest exercitus angelorum. Christum ducem militia caelestis sequitur.2 LAUDANTIUM DEUM E T D IC E N TIU M : GLORIA IN E XC E LSIS D E O . PrÍUSquam 3 redemptor noster in carnem nasceretur, discordiam cum angelis habuimus, a quorum claritate atque munditia per primae culpae meritum et coti­diana delicta longe distabamus; postquam caeli rex terram nostrae carnis assumpsit et infirmitatem nostram, illa angelica celsitudo non dispexit nos; ad pacem nostram angeli redeunt. - e t i n t e r r a p a x h o m i n i b u s b o n a e v o l u n t a t i s . Voluntas4 bona est sic aduersa alteri sicut nobis pertimescere, sic de prosperitate proximi sicut de nostro profectu gratu­lari, aliena damna nostra credere, aliena lucra nostra deputare, et caetera.

Item g l o r i a i n e x c e l s i s usque <ad> v o l u n t a t i s . Idest hominibus qui efficiuntur unus spiritus cum deo. His enim datur accipiendo Christi car­nem pax cum deo, peccatoribus autem non pax, sed gladium, ut ipsa ueritas ait:5 n o n v e n i p a c e m m i t t e r e i n t e r r a m s e d g l a d i u m . Item g l o r i a i n a l t i s s i m i s d e o , quia per Christi natiuitatem et caetera quae sequentur usque<(ad) resurrectionem eius adimpletio supernarum sententia­rum 6 effecta est hominibus bonae7 uoluntatis. Omnis enim uoluntatis bonae consummatio haec est, ut etiam si non habeas perficere tamen habeas b(ene) uclle.8

FACTUM EST A U TEM U T D ISCE SSE RU N T IN CELUM AN G ELI AB E IS P A ­STORES A D IN VICEM d i x e r u n t . Exemplum nobis est ut cum praedicatio- (nem) audierimus statim diligentissime meditemur. - t r a n s e a m u s . Idest curramus.9 Non dicunt: eamus, quia per transitum celeriter euenientia tam aduersa quam prospera non cernuntur. Hic Paulus dicit:10 p e r g l o ­r ia m ET IG N O B IL ITA T E M , P E R IN FAM IA M ET BON AM FAM AM , U T SE D U C TO ­RES ET VERACES. - TRAN SE AM U S. Non dicunt: ambulemus, quia qui appelât angelos mundum non ambulat, idest non diligenter inuestigat, sed transit,

1 saluatis B (cf. supra in lectione v. 11).2 Sententia illa ex Ambrosio defluxisse indetur (c/. expos, in Luc. IL §52,- V. L.,

X V , 1653 A I. 12).3 Locus hic fere totus ab homilia V I I I Oregorii M . § 2 abstractus est (cf. P. L.,

L X X V I, 1104 G I. 5 sq.).4 Ille vero ab homilia F §3 (cf. P. L., ib., 1094 B I. 4-7).5 M t . X , 34 (in Vulg. in terr. non ueni p. m. s.).6 sciu(m) sic B (lineola superposita), de vera interpretatione incertus sum, for­

tasse pro scripturarum vel scientiarum7 b(ene) B8 Sententia illa Pelagianam doctrinam sapit.9 eadem superius p. 97, l. 122.

10 II C o r . VI, 8.

1 0 4 ANALECTA - KEG. LAT. 4 9

hoc est non diligit, et contempnit. - u s q u e a d 1 k e t h l e m . Idest usque ad iso matrem nostram aeclesiam in qua est panis uitae Christus. - t r a n s e a m u s .

Idest occurramus. Mos est currentibus non aspicere nisi quod ante se po­situm est.2 Sic et pasto(ribus) aeclesiae conuenit, non aspicere retro neque ad (d)exteram neque ad sinistram, sed ad uiam rectam attendentes, hoc est ad Christum qui est uia quae ducit ad celum.

195 e t v i d e a m u s d e h o c v e r b o . Idest oculis spiritualibus.e t V E N E K U N T f e s t i (n a n t e r ) . Idest quia is in quo ignis accenditur

spiritus non potest tardare. 3E T IN V E N E R U N T M ARIAM E T IOSEPH E T IN FA N TE M PO SITU M IN P R A E ­

SEPIO . Idest quia cum Maria, hoc <est> cum uirginitate, et cum Ioseph, 200 hoc est cum iustitia, Christus inuenitur. De Ioseph namque dicitur:4 i o s e p h

a v t e m v i r e i u s c u m e s s e t h o m o IU STU S. Haec est prima aeclesia in nouo testamento. Sicut enim mundus <in> initio per III periit, idest per Adam et Euam et serpentem, ita renouatus est per Ioseph et Mariam et serpen­tem, idest Christum 5 fi(lium). Serpens enim Christus est, Iohanne dicente: 6

205 QU EM ADM OD U M SE RPEN TEM E X A L T A V IT M OISES IN D E SE R TO , IT A OPORTET E X A L T A R I FILIU M H OM IN IS.

ET C O G N OVERU N T D E HOC VER BO QUOD D ICTU M EST IL LIS D E PUEROh o c , 7 idest de Christo, qui est uerbum, de quo dicitur:8 i n p r i n c i p i o , et reliqua; quia mos est uerbi: non deserit asserentem, cum replet audien-

210 tem ;9 a domu sera reclusa non continetur, obscura cordis reuelat, et mu­crone non interficitur. Haec omnia Christo conueniunt. [ I . ] 10 Caelum non deserit implens terram, ut dicitur:11 c a e l u m m i h i s e d e s e s t , t e r r a a u t e m s c a m e l l u m p e d u m MEORUTM. - [II.] Et utero uirginis Mariae non tenebatur, ut uirgo post partum fuit. Hoc est uerbum de corde patris eructatum,

215 de quo dictum est:12 e r u c t a b i t c o r m e u m v e r b u m b o n u m . - [III.] Se­creta trinitatis indicauit misteria, dicens:13 n e m o n o v i t p a t r e m n i s i f i ­l i u s . Et obstructa penetrat,14 ut dicitur:15 i a n u i s c l a u s i s s t e t i t i n m e d i o e o r u m . - [IV.] Gdadio non interficitur; idest dolore passionis diuinitas non periit.

1 superius ad omittitur2 eadem superius p. 97, l. 1238 p(ost) est tardaret sic B1 M t. I, 19 (sic homo add. Celtici DELB).5 xp (lineola superposita) sic B6 I o h . III, 14 (Vulg.: et sicut Moses exalt, s., exalt. op.; similiter exalt.

Moyses Q).I factum in super, lectione, et hoc om.; sed eadem in praevio commentario (l. 146).8 I o h . 1 , 1 .9 Cf. Augustini sermonem G L X X X V II §3 (P. L ., X X X V I I I , 1002, l. 18).

10 Numeri in margine disponuntur.II Es. L X V I, 1 (Vulg. cael, sedes mea t.).12 Ps. X L IV , 1.13 M t . X I , 27 (Vulg. neque patr. quis nouit...).14 Quae sententia re vera superest.15 I o h . XX, 19 (cf. supra p. 50, l. 111).

CATÉCHÈSES CELTIQUES 1 0 5

ET RE V E RSI SUNT PASTO R ES L A U D A N T E S E T M AG N IFICAN TES DOM INUM IN OMNIBUS QU AE A U D IE R A N T E T V ID E R A N T SICUT DOM INUS OSTEN DIT i l l i s . Per pastores ad Bethlem transeuntes et iterum ad custodiam gregis reuertentes, doctores ad theoricam uitam uenientes, interdum ad praedi­candum populo reuertentes significantur.1 - s i c u t d o m i n u s o s t e n d i t i l l i s . Ideo autem natiuitas Christi per ang(elum), idest per rationabilem creaturam ostenditur;2 gentibus uero, idest III magis ab oriente uenien- tibus per stellam indicatur. Aptum namque erat ut Iudaeis per legem rationa(bilem)3 creatura rationabilis hoc mirabile indicaret. Et congruum erat ut mutis non dicentibus: Credo in deum patrem, et reliqua, mutum4 sidus in signum huius facti mira(bilis) daretur.

* * *

Hoc est factum mirabile diei quod sanctus Lucas narrat, et quod prae­scierunt patriarchae et profaetae, et quod adorant IX uirtutes caeli et omnes fideles terrae, h o d i e v i s i t a v i t n o s o r i e n s e x a l t o ; 5 idest Christus filius dei uiui in VIII ka(lendas) ian(uarii); et ideo in VIII k(a)l(endas) ian(uarii) nascitur Christus, decrescentibus tenebris et crescente luce.6 Hoc significat tenebras 7 ueteris legis per Christum decrescentes et lucem noui testamenti per eum crescentem. Item ideo in VIII k(a)l(endas) ianua- rii natus est, quia in VIII k(a)l(endas) aprilis conceptus est, ut consecra­ret primatum anni, idest egressionis solis atque equino xii. Atque ideo in breuitate diei et in longitudine noctis natus est, quia ab hodierno die nox minuitur et dies crescit. Et oportebat nasci eum in diminutione tenebra­rum et in augmento lucis, dum uerus sol ipse est et uera lux; et nox peccati ac ignorantiae Adam erat longa, dies uero beatitudinis Adam in paradiso breuis fuit, nisi aduentu ueri8 solis perlongaretur, ut G(re)g(orius) dicit:9 Ideo in horis nocturnis, idest in media nocte, natus est ac resurrexit, quia in media nocte factus est mundus et in media nocte distruetur. Ideo non pater natus neque spiritus sanctus, quia homo ad simii(itudinem) imaginis dei factus est. Ideo non spiritus angelicus natus est, quia non potuit creatura creaturam creare. Dignum namque, ut hoc quod Adam filius dei peccauit Christus filius dei uiui saluaret.10 Ideo in frigore natus

1 Locus Oregorium sapit.2 Particula illa iuxta mentem Oregorii in homilia A § 1 (P. L., L X X V I , 1110

C-D) exponitur.3 «. I. postea additum4 muttum B5 Le. I, 78.6 Similia in suppositio sermone ( 'X X V I § 2-3 inter Augustinianos (cf. P. L.,

X X X IX , 1991 sq.).7 tenebris B8 u(erus) B9 Locum non inveni.

10 supra syllabam ret scriptum est ut; fortasse tamen ut illud praeviis verbis filius dei (peccauit) ex dispositione refertur

1 0 6 ANALECTA - REG. LAT. 4 9

est, quia ipse frigorem gentilitatis calefecit; ideo in frigore hiemis, ut unus­quisque fieret hiemis ad se in penitentia et castitate, et uer in seminatione uirtutum, aestas in serenitate, autumnus in premiis.

Hodiae angeli et homines deum II choris laudauerunt, unus infra caelum et alter supra caelum. Hodiae letentur angeli et exultet1 terra, mare et omnia quae in eis sunt. Hodiae inuisibilis uidetur, hodie homo celestis apparuit, cuius primus aduentus in mansuaetudine et humilitate necesse fuit, ut qui docet humilitatem idest2 humilis adueniret; secundus autem aduentus eius in maiestate fulgebit, ut profaeta dicit: 3 i g n i s a n t e IPSUM PR O C ED E T E T IN F LA M M AB IT IN C IR CU ITU IN IM ICOS E IU S; et iterum: 1 D EU S M A N IF E ST E V E N IE T DEUS~NOSTER ET NON S IL E B IT . IG N IS IN CONSPECTU E IU S A R D E B IT ET IN CIR CU ITU E IU S TEM PESTAS V A L ID A , A D V O C A B IT C A E ­LUM D ESU RSU M E T T E RRA M D ISC E R N E R E POPULUM SUUM ; et alÍUS profaeta ait: 5 V E N IE T DOM IN U S CUM V IR TU T E T E R R IB IL I PO N E R E ORBEM TE RR A E d e s e r t u m e t p e c c a t o r e s e x e o p e r d e r e . Cauendum est nobis ne in parte iniquorum comprehendat nos dies ille iudicii tamquam fur in nocte ueniens, in quo caeli flectentur et terra ardebit, mare siccabit, sol obscu­rabitur, 6 et luna non dabit lumen suum et stellae cadent de caelo et uir­tutes caelorum commouebuntur. Et tunc in maiestate sua ueniet dominus et omnes angeli cum eo 7 et mortui resurgent. Tunc iudicabit dominus noster iudicia sua nouissima et reddet unicuique iuxta opera sua, et tunc alligabitur|inimicus diabolus 8 cum angelis suis in fornace ignis ardentis. Et gentiles et magi et heretici cum illo eicientur9 a facie terrae. Pecca­tores et fornicatores, adulteri et scelerati, mentaces et periuri, auari et contentiosi, arrogantes et superbi a facie domini eicientur in infer(num).10 Sancti autem et iusti et uirgines et mar(tires) et humiles et mansueti et casti et penitentes et largi, coniugales quoque rationabiles et ueraces et mundum non diligentes, et omnes sancti cum illo regnabunt in saecula saeculorum amen.

corr. ex exeultetVerbum hoc superest vel pro idem adhibetur (cf. § X I I l , l. 2).Ps. XCVI, 3 (similiter procedet in Sangermanensi psalterio pro praecedet). Ps. X L IX , 3-4 (sic, ardebit pro exardescet, in plerisque psalteriis).Es. X III , 9 (iuxta Graecum, diverso modo Vulgata recenset).Mt. X X IV , 20.Mt . X X V , 31.A poc. X X , 2.iecientur BGf. A p o c . X X II , 15.

CATÉCHÈSES CELTIQUES 1 0 7

[X II. V A R IA E ATQ U E B R E V E S PARTIC U LA E](fol. 49v-50)

(1.) l o b :1 e c c e B A E E M O TH q u e m f e c i <et> reliqua. Baeemo<th> Indiae partibus inuenitur, cuius inormitas omnibus profertur, cuius habitatio in locis palustribus est, et V III montium pascua in uno diei spatio perlu­strat, cuius potus flumen Iordanen est.2 Hic beaemoth ossa aera 3 habet et carnem lapideam habet et corium ferreum, 4 cuius anhela pestifera est, cuius uestigia mortifera. Hic baeemoth creaturam nullam timet nisi ignem ardentem. Spiritualis baeemoth diabolus est. Hic baeemoth inormis su­perbia est, ut est: 5 e r o s i m i l i s , et reliqua. Hic baeemoth in palustribus, idest in peccato habitat. Hic be(emoth) V III cotidiae uitiis pascitur. Hic be(emoth) iniquos homines deuorat, 6 sed et Iordanen bibere, idest fideles, desiderat. Huius be(emoth) anela pestifera, idest opera. Hic enim be(emoth) traxit angelos de caelo, <et> reliqua. Hic be(emoth) nullam creaturam timet. Hinc est, arbitratur maria ut erasa. Ignem uero, idest spiritum sanctum, timet, de quo dicitur:7 i l l e b a p t i z a b i t v o s i n s p i r i t u s a n c t o ET IGNI.

(2.) V loca in quibus fiunt animae usque ad diem iudicii. Primus locus est qui uocatur regnum celorum, in quo fiunt animae apostolorum et sanc­torum dilectissimorum, quibus non est ad iudicium peruenire, quia cu­stodierunt omnia mandata dei; qui liberi ad aeclesias ac reliquias eorum ad adiuuationem possunt peruenire. - Secundus locus est qui est paradisus Adae, in quo fiunt animae patria(rcharum) et profae(tarum) et martiruim et ad iudicium perueniunt, quia iudicari necesse est quique paradiso custo­ditur, idest muro igneo; et iste paradisus tertia pars mundi connumeratur» aut sub montibus Caucasi consistit iste paradisus. - III locus est qui est infernus principalis, in quo fiunt animae peccatorum gentilium, idest impio­rum qui numquam crediderunt mandata dei et ad iudicium non perue­niunt, quia nil boni fecerunt. - IIII locus est lucis, in quo fiunt animae peccatorum in quibus minima peccata uidentur. - V locus est caliginis qui est tenebrosus in quo fit medius gradus peccatorum; his 8 suspensis in suis peccatis uidentur impii, et redimi possunt qui in loco lucis et cali­ginis consistunt, et incertum habetur ubi habitant.

1 Verbum, iob s. 1. scriptum est. - I o b X L , 10.2 Of. Iob X L , 18.3 leg. aerea (cf. Iob X L , 13a).4 Of. Iob X L , 13b.5 Es. X IV , 14.6 Of. Gregorii Moralia, I. X X X I I § 21 (P. L ., L X X V 0 I. 12).7 M i. I l l , 11 (Vulg.: ipse uos bapt.).8 Gum iis quae praecedunt haec sine distinctione iunguntur.

1 0 8 ANALECTA - REG. LAT. 4 9

(3. ) Elimosina 1 dei mei opus la(udat).2 Elimosina res sancta auget praesentia, dem it3 peccata, multiplicat annos, nobilitat mentem, dilatat terminos, mundat omnia peccata, liberat a pena, iungit angelis, separat a demonibus: murus inexpugnabilis4 circa animam; demones expellit, inuitat angelos. Elimosina penetrat caelum, praecedit dantem, pulsat ianuam regni, excitat angelos, obuiam domini conuocat in adiutorium: tuba uirilis sine sonitu. Dominus per Esaiam dicit: 5 m i s e r i c o r d i a m v o l o e t n o n s a c r i f i c i u m ; et in nouissimo die impiis: Opera misericordiae n o n f e c i s t i s . 6 - SICUT A Q U A E X T IN G IT IG N E M , IT A ELIM O SIN A E X T IN G U IT P E C C A T U M 7Item in Tobiam :8 q u i a e l i m o s i n a a b o m n i p e c c a t o p a e n a q u e e t m o r t e l i b e r a t . Sola elimosina non liberat sine aliqua uirtute. Quid prodest homini sua deo, se uero diabolo dare? Non uestra uolo sine uo(bi)s. Nulla cremina uel scelera elimosinis redimi possunt, si in peccatis quisque permanserit. Tunc autem fructum elimosinarum (idest) indul­gentiam consequitur, quando ab scelerum opere desinitur. De laude non quaerenda in bono elimosinae: n e s c i a t s i n i s t r a t u a q u i d f a c i a t d e x t e r a 9 T U A , U T SIT ELIM O SIN A T U A IN A B SC O N SO .10 Item: 11 CUM F E CE R IS E L I- M OSINAM N O L I TU B A C AN ERE A N T E TE SICUT H IPO C R ITE . De elemOSÍna, de propriis danda, non de alienis, — propriae diuitiae redemptio animae suae, — Christus d icit:12 v a d e v e n d e o m n i a q u a e t u a s u n t , et: D A p a u p e r i b u s , h a b e b i s t h e s a u r u m i n c a e l o . - Aliena13 non immolanda sunt deo. Elimosina de propriis danda, ut propriis commercio fruatur et obtimis uescatur. Non ostendas 14 te misericordem alieno ex spolio, sed tuis iustis laboribus ministra pauperibus.

[X III. COM MENTUM D E L E C T IO N ^ M T. X IX 16-30 S IV E D E SECUNDO A D V E N T U SERM O]

(fol. 50-51)

16 Et ecce unus accedens ait illi: Magister bonae, quid boni faciam ut babeam uitam aeternam? Qui dixit ei: 17 Quid me interrogas de bono? unus est bonusdeus. Siuisad uitam ingredi, serua mandata. 18 Dicit illi: Quae? Ihesus autem

1 8. I. additur glossema quod vulgare, idest brittonicum, videtur: i(dest) he be(n).2 Sic suspensionem coniectare licet.3 Deinceps scriptor sententias perperam divisit.4 fort, est supplendum5 Os. V I, 16.« M t . X X V , 45.7 E ccl. I I I , 33 (c/. supra § X l. 120).« T ob. IV, 11.° corr. e dexxtera

10 M i. V, 3-4 (sic absconso, pro abscondito, Celtici DLQR).11 M t. V, 2 (facies Vulg.).12 M t. X I X , 21 (cf. inferiorem lectionem § X I I I de hoc versu).13 Sententia haec ut nova particula exscribitur atque grandi littera incipit; in

marg. autem lex additur.14 In margine is (lineola superposita), idest Isidorus (ut vid.) additur; locum

equidem non inveni.

CATÉCHÈSES CELTIQUES 1 0 9

dixit: Non homicidium facies, non adulterabis, non facies furtum, non falsum testimonium dices, 19 honora patrem et matrem, diliges proximum tuum sicut te ipsum. 20 Dicit illi adolescens: Omnia haec custodiui, quid adhuc mihi deest? 21 Ait illi Ihesus: Si uis perfectus esse, uade, uende omnia bona quae habes, et da pauperibus, et habebis thesaurum in caelo, et ueni sequere me,22 Cum autem audisset adolescens uerbum, abiit tristis. Erat enim multas posses­siones habens. 23 Ihesus autem dixit discipulis suis: Arnen dico uobis, quia diues difficile intrabit in regnum caelorum. 24 Et iterum dieo uobis: Facilius est camellum per foramen acus transire quam diuitem intrare in regnum caelorum.25 Auditis autem his discipuli mirabantur ualde, dicentes: Quis ergo poterit saluus esse? 26 Aspiciens autem Ihesus dixit eis: Apud homines hoc impos­sibile est, apud deum omnia possibilia sunt. 27 Tunc respondens Petrus dixit ei: Ecce nos reliquimus omnia et secuti sumus te, quid ergo erit nobis?28 Ihesus autem dixit eis: Arnen dico uobis quod uos qui secuti estis me in genera­tione ista, cum sederit filius hominis in sede maiestatis suae, sedebitis et uos super sedes X II indicantes X II tribus Israel. 29 Et omnis qui reliquerit domum uel fratres aut sorores aut patrem aut matrem aut uxorem aut filios aut agros propter nomen meum centuplum accipiet et uitam aeternam possidebit. 30 Multi autem erunt primi nouissimi et nouissimi primi. 1

17: si autem uis in Vulg. 19: et diliges Vulg. 21: sic omnia bona in R (et cf.omma,inELQ),om. Vulg. 22: aud. autem Vulg. bab. mult. poss. in Vulg.(at B mult. hab. poss.) 24: camellum sie LR 26: eis sic Q cum aliis, illis Vulg. deum autem Vulg. (sic autem om. R*) 28: illis Vulg. 30: Versusille separatim, spatio relicto, traditur atque cum comm,entario qui sequitur iungitur

Primus aduentus in humilitate fuit et mansuetudine. Dignum erat ut qui docet humilitatem humilis adueniret.2 Secundus autem aduentus eius in maiestate fulgebit, ut profaeta dicit: i g n i s a n t e i p s u m p r o c e d e t e t i n f l a m ( m a b i t ) i n c i r c u i t u i n i m i c o s e i u s ; et iterum: d e u s m a n i f e ­s t e ) VE N IE T D E U S N O STE R E T NON SIL E B IT . IG N IS IN CONSPECTU E IU S 5

ARDEBIT E T IN C IR C U IT U EIU S TE M PE STAS V A L ID A , A D V O C A B IT CAELUMd e s u r s u m e t t e r r a m d i s c e r n e r e p o p u l u m s u u m ; et alius profaeta ait:VENIET DO M IN U S <CU M > V IR TU T E T E R R IB IL I PO N E R E ORBEM T E R R A E D E ­SERTUM e t p e c c a t o r e s e x e o p e r d e r e . Cauendum est nobis ne in parte iniquorum comprehendat nos dies ille iudicii, in quo caeli flectentur et 10

terra3 ardebit, mare sicabit, sol obscurabitur, et luna non dabit lumen suum, et stellae cadent de caelo, et uirtutes caelorum commouebuntur.Et tunc ueniet dominus in maiestate sua et omnes angeli cum eo, e t 4 congregabuntur omnes per potestatem regis, ut profaeta dicit: 5 o m n e s g e n t e s q u a s c u m q u e f e c i s t i v e n i e n t e t o r a b u n t c o r a m TE D O M IN E . Et 15

1 Proprias lectiones, comparatis ceteris Oelticis, recitabo.2 Eadem usque ad l. 13 (ang. cum eo) supra iam dicta § X I (p. 106, l. 27); de

principio cf. Gregorii Moralia I. X V I I §63 (P. L ., L X X V , 37 A ).3 terra(m) hic R (similia autem leguntur in sermone COLI Augustinianae appen­

dicis: P . L ., X X X I X , 2210)4 Abhinc particula omnino nova est.5 Ps. LXXXV, 9.

1 1 0 ANALECTA - REG. LAT. 4 9

audient omnes uiui et mortui qui fuerunt et sunt et erunt tubam archan- geli1 resuscitantis. Et in illo die nihil ualebit angelus uel homo uel rex nisi deus solus, et separabit2 peccatores ab iustis, sicut plumbum ab ar­gento, zesania a tritico, et congregabit triticum in horrea, paleas autem comburet igni inextingibili.3 In triplici forma uidebitur: pulcer4 u t5 luna, idest iustis; electus ut sol idest {bonis); terribilis u t6 gladius, idest impiis. IIII familiae quae ascri(bentur) in iudicio. Duae familie ex eis non uenient in iudicium, idest boni ualde et mali ualde. Sedebunt enim impii statim cum diabolo, sicut sedebunt iusti et perfecti cum Christo. Aliae duo familie uenient ante iudicem, idest boni non ualde et mali non ualde. Et iudicabit illas, atque illis dicetur: i t e , et: v e n i t e . 7 Desurget impius ut damnaetur, 8 iustus ut iudicet. Timendum est iudicium. Etiam iusti timent. Timuit Paulus, dicens:9 h o r r e n d u m e s t i n m a n u s d o m i n i o m n i p o t e n t i s i n c e d e r e . Timuit Dauid, dicens:10 si i n i q u i t a t e s o b s e r ­v a v e r i s d o m i n e q u i s s u s t i n e b i t ? - et iterum:11 DOMINE n e i n e u r o r e t u o a r g u a s m e . Timuit lob, dicens:12 COLUMNAE c a e l i c o n t r e m e s c u n t e t p a v e n t a d n u t u m e i u s . Quid ergo faciunt tabulae,13 idest homines, quando tremescunt columnae, idest angelicae uirtutes? Quid uirgula de­serti patitur cum cedrus 14 paradisi concutitur? Yae illis super quos effun­det dominus omne iudicium suum in illo die, dicens: i t e . 15 Yae illis qui separabuntur ab angelis et archangelis et omnibus sanctis et a deo semet ipso dicente: i t e [... ...] et terrae, dicente domine: m a l e ­d i c t i . 10 Vae illi homini qui expectat hunc diem cum malo merito, si prius ei non eueniat dies confessionis peccatorum suorum antequam exierit de corpore suo. Vae illis quibus dicet dominus: i t e i n i g n e m a e t e r n u m q u i p r a e p a r a t u s e s t d i a b o l o e t f a m i l i a e e i u s . Ubi erit fletus et stridor dentium, ubi uermes non moriuntur, ubi ignis sine extinctu, ubi labor sine requie, ubi tristitia sine letitia, ubi tenebrae sine luce, ubi dolor sine fine. Non sic erit sanctis et iustis. Beati illi quos uocauerit dominus primo, dicens: v e n i t e . 17 Beati quos benedicet dominus coram tribus famili(i)s

1 I T h e s s . IV , 15.2 Mt . X X V , 32.3 M t. III, 12.I Cant. VI, 9.6 u(er)o 726 u(er)o B7 M t . X X V , 34, 41.8 corr. e damnatur8 H e b e . X , 31 (Vulg.: incid. in manu dei uiuentis).

10 Ps. C X X IX , 3.II Ps. V I, 2; X X X V II , 2.12 I o b X X V I , 11.13 Eadem prius § F L 60-63.14 corr. e cederus15 M t . X X IV , 41.16 Sententia quae nunc ex parte deficit in superiore margine addita est.17 M t. X X V , 34 (Vulg. constitutione).

CATÉCHÈSES CELTIQUES 111

caeli et terrae et inferni, dicens: b e n e d i c t i . Beati quibus dicet: p o s s i d e t e KEGNUM QUOD V O B IS PARATU M EST AB ORIGIN E M U N D I. LongO tempore praepara(tur) uobis ista cena, quam nec oculus uidit,1 idest nullus defunc­tus sanctorum uidit nec uidebit usque ad iudicium. Beati quibus dabitur altum rus angelorum sine curis; ubi est dies sine nocte, tranquillitas sine uento, gaudium sine fine; ubi sunt V I I 2 quae nullus in hoc mundo habere potest, etiamsi rex totius mundi: uita sine morte,iuuentus sine senectute,3 letitia sine tristitia, pax sine discordia, lux sine tenebris, sanitas sine dolore, regnum sine commotatione. Beati qui habitant cum Abel et Enoc et Noe, cum Abraham et Isac et Iacob, cum Moise et Aaron et- Iesu filio Nun, 4 cum XII profae(tis), cum X II apostolis, cum omnibus sanctis ab initio mundi usque in finem, cum IX ordinibus angelorum, cum patre et filio et spiritu sancto, in pace et laetitia, in puritate et in iuuentut-e, sine fame et nuditate, cum abun(dantia) omnis boni sine ullo malo, circa regem iuuenem, largum, pulcrum, aeternum. Rogamus deum omnipotentem ut mereamur possidere illam beatitudinem in saecula saeculorum amen.

[XIV.] D E D IE DOM I<NI>CO.(fol. 53r)

Dies dominicus dies beatus, quia primus dies fuit.(Dies) dominicus dies5 beatus, quia incessauit deus operibus suis

in ea.Dies dominicus dies beatus, in qua die spira(uit) pondus limi unde

facta est caro,6 pondus salis unde salsae sunt lacrimae, pondus ignis unde rubicundus est sanguis, pondus uenti unde est anhela, pondus florum unde est uarietas oculorum, pondus nubis unde est instabilitas mentium, pondus roris unde est sudor. Haec sunt VIII pondera de quibus factus est Adam; alius pondus, idest anima, de celestibus facta est.

Dies dominicus dies beatus, in qua die obtulit Abel munera 7 sua deo.Dies dominicus dies beatus, in qua uidit Noe lumen de arca post dilu-

uium.Dies dominicus dies beatus, in qua exiit Israel per mare rubrum siccis

pedibus.Dies dominicus dies beatus, in qua percussa est petra et fluxerunt

X flumina ab ea et saturati sunt populi.

1 I Cor. II, 9.2 Eadem, (usque ad l. 40: sine commot.) prius § I I I n° 5 recitata sunt3 seneetine sic B (cf. similia in Caesariano sermone, P. L. X X X I X , 2210 l. 7,

atque in Bonifatianis, P. L. L X X X I X , 856 C l. 6, 871 A l. 4)4 fllionu(n) sic B5 Postea magnam distinctionem scriptor male notavit.6 Similia de octo ponderibus Adam, nisi fallor, in principio antiqui lectionarii

Selestadiensis n. 1093, servantur.7 corr. e manus

1 1 2 ANALECTA - REG. LAT. 49

Dies dominicus dies beatus, in qua pluit manna de caelo per X L dies populo.

Dies dominicus dies beatus, in qua exiit Iesu filius Nun successor1 Moisi per flumen Iordanis siccis pedibus.

Dies dominicus dies beatus, in qua uenit dominus ad domum Abrahe, quando fuerunt III mediae2 in uno die: et medium 3 mundi et media etas Abrahe et media dies.

Dies dominicus dies beatus, in qua ordinatus est primus episcopus Aaron nomine.

Dies dominicus dies beatus, in qua bene dixit deus uinum in Canan Galilee.

Dies dominicus dies beatus, in qua uenit Christus in mundo.Dies dominicus dies beatus, in qua cepit deus ieiunare ab initio (qua­

dragesimae) usque ad pasca. 4Dies dominicus dies beatus, in qua resurrexit dominus a mortuis,

quando liberatus est totus mundus de ore diaboli.Dies dominicus dies beatus, in qua discendit spiritus sanctus super

apostolos.Dies dominicus dies beatus, in qua ueniet5 dominus deiudicare uiuos

ac mortuos.Dominus dixit: Si constitueritis diem sanctam dominicam, aperiam

catarectas caeli uobis et multiplicabo fructum uobis et benedictionem in domum uestrum (omnibus) diebus usque ad mortem, et post mortem dabo uobis regnum meum, et quid quaeritis dabo uobis, et letabitur6 propter uos, et scietis quia ego sum dominus. Iuro uobis per patientiam dei et per angelos m eos,7 si non conuerseritis ad sanctam diem domini­cam, inducam super uos uindictam magnam, et sustinentiam bonam ue- stram faciam, uos miseri; comburet uos ignis caelestis.

Qui faciunt opera in die dominico, et qui tundunt caput in die domi­nico, et qui purgant8 domum in die dominico, hi sunt quos9 iaciet10 deus in tenebras exteriores. Et nos debemus praedicare ad omnes homines,11 ut uitam aeternam habeamus sine fine in secula saeculorum. Arnen. Finit am en.12

1 successore(m) R2 medie prius; eadem manus, quae mediae sic correxit, s. I. meridies addidits medio sic R4 pasce prius5 ueniat sic R6 postea corr.: letabimur7 angelus meus sic R8 purg(un)t R9 corr. e qui.

10 ieciat sic R11 corr. ex omnis hominis12 Sequitur haec subscriptio; Guilhelm scripsit hunc librum.., deo gratias.