MANUEL(DIALECTE MERINA)
HUGUES BERTHIERADMINISTRATEUR EN CHEF DES COLONIES `
OFFICIER INTERPRETE DE iw CLASSE DE RESERVE POUR LA LANGUE
MALGACHE
TOME II
TANANARIVEIMPRIMERIE DE LA MISSION NORVGIENNE1922.
misy=mi+isy, - =ma +n + anatra, - - Mpanjaka=m+fanjaka=ta = n-I
- +ana, +fanjahana, ftondrana=;f+tondra =ma+ gens..-nia+n +vono, -
- vaboakany=vaboaka+ny, - .. Ary, = natao+n =a +tao, - N' - -
ANALYSE.
Nisy, pass de il y avait. Olon-kendry, olona, personne+bendry,
sage. Ta-bananatra, ta, contraction de tia, dsirer bananatra, futur
de mananatra conseiller. NY, le. } aka, roi. Taurin' ny, au sujet
de la. Fitondram--panjakana filondrana la manire de gouverner. -=
royaume. Fa, car. Nabery namono, nabery, pass de mabery bery, (il
tait) fortnamono pass de mamonn= (pour) tuer. Olona, (des5 Be,
beaucoup. Lotr4, 'trop. 11ay, le. Mpanjaka, roi. Ka, et. Saiky,
presque. Lany ringgaana, entirement extermin. Ny ny, son, peuple.
et. I4ao, ceci. --, No, furent. Teny, (les) paroles. Nataon natao
pass de atao dites. par. Ilav olon-kendry, l:homme sage. Tamin' ny,
au. MJanjaka, roi. labo, je. Tompokolaby=tompo+ko+laby, monsieur.
Maa.+
Tantara, conte.
..
-I-
3$
.`i
M0.
t,iwn P4TARA. +, w. Nis oi kenata-han na ny mpanjak tamie ny
fitor ramanjak na, ta nah am"ir o ol be loatra ilay mpanjaka, ka
saiky lany rligna ny vaho kany Ary izao no teny nataon' ilay
olon-kendry tamin' iy Izaho, tompokolahy, mahay ny fitenin' ny
vorona tra. Ary indray andro, hono, sendra nitsangantsangan .tany
an-tsaha ny mpanjaka, ka nahi vorondolo nipetraka teo n tanna
aolo.. hoy ny mpanjdlm tamin' ilay olon-kendry: Andeha henoy kely
Ary hoe ny resaka ataon' ireroa vorondolo ireroa, ka lazao at amiko
izay teninyy, fa hianao mahay ny tenin' ny vorona rehetra. Dia Jasa
ilay olon-kendry ka nody nampandry sofina nihaino ny resaka nataon'
ireo vorondolo roa; ary nony nihaino kelikely izy, dia niverina
nankeny amjn' ny mpanjaka ka nanao hoe: Izao, tompoko, no resany:
hifanambady anaka, hono, izy roalahy lreo, fa ny iray manana
zanakalahy, ary ny iray mananjanakavavy, ka ny hatao vodiondryy no
ifampiadfany varotra, fa tanna roa foana tsy misy olona no ilain'
ilay manan-janakavavy hatao vodiondry ho azy, vao manaiky izy. Ary
hoy ny navalin' ilay manana ny lahy: Eny, fa velma, ho ela velona
ante ny mpanjaka; fa raha ela velona amin' ny fnjakany izy dia hisy
vohitra maro foana hataoko vodiondry ho anao. Arynonynahare
izanyilay inpanjaka, dia nampieritreritraazyizany tenim-borona
izany, ka dia niova nihatsara ny fitondrany fanlakana, fa tsy
namono olona be intsony izy. Ny olon-kendry mora anarina fa ny
adala mand anatra.
a
C/3
fit,
am'
a0,
55,
0.R
e
po,
7'W
T^'
;A.
0a.-.
'12
ces
>>
' ,,
c..
t.'
...
`Il
r..
F
l!1
,.}_.
- - - - - - - - -- - -- - - -- - - - - ---- - - - - - - -
-X10,x
Fitenin' ny=fiteny+n'+ny, langages Ny , les. cotmais . Indray
Ary, et. Rebetra, tous. Yorona, oiseaux. de les. Sendra, par Hono,
ait-on. andro, un jour (indray=iny+ray). Nitsangantsangana, pass de
mitsangantsangana=mi+tsahasard. An=tsaha=any+saTany, l, ngana
redoubl, se promenait. NabiKa, et. Ny mpanjaka, ie roi. ha, dans
(la) campagne. Vorondolo, (des), hiboux. ta, pass de
mabita=ma+htta, vit., Nipetraka, pass de mipetraka=mi+petraka,
(qui) taient poss. Aolo, abandonTanna, village. Amin' ny, sur , le.
Tee , 1 . Tamin' ilayt' Ny mpanjaka, le roi. Hoy, dit. Ary, et. n.
Henoy Andeha, allez (leba). Olon-kendry, homme sage. 1'. Hoe,
exKely, un peu. imp. de benoina=haino+ina, ecoutez. Ataon'=atao+n',
faite par. Ny resaka, la conversation. pletif. LaKa, et. Vorondolo,
hiboux. . . . ireroa, ces. Ireroa. =la'a+ina, dites. Atq, ici.
Amiko=amy o, imp. de Teniny=teny+ny, leurs paquelles (sont). -ko,
moi. Ny, Mahav, cor-haissez. Hianao, vous. Fa, car. roles. Vorona,
oiseaux. Tenin' ny=teny+n'+ny, paroles de les. les. llay
olon-keLasa, partit. Dia, expltif. Rebetra, tous. Nody pass de
mody=m+ody, Ka, et. ndry, l'homme sage. Nampandry sofina, nampandry
pass de mampandry fait semblant. oreil=man+fandry, tndry=fa+andry,
lit. faire dormir. Sofina, les couNihaino, pass de
mihaino=mi+baino, les: d'tre attentif. Nalaon', faite par. Ireo,
ces. Ny resaka, la conversation. ter. Nony, lorsque. Ary, et. Roa,
deux. Vorondolo, hiboux. Dia, exil. Kelikely, un peu. Nibaino, eut
cout. NaNiverina, pass de miverina = mi + verena revint. pltif.
Amin' ny, au. nkeny, pass de mankeny=manka+eny, alla l. Ka, et.
Nanao, pass de manao=ma+n+tao, Mpanlaka, roi. Tompoko, monI ao,
voici. Hoe, en ces termes. s'exprima. Resany=resaa+ny, leur
conversation. No, a t. seigneur. Hifanambady, futur de
mifanambady=mi+fanambady=fa+anana IC, Hono, dirent. Anaka, (leurs)
enfants. +vady, marier. Ny iray, Fa, car. Ireo, ces. Roa laby, deux
orales. ils. Ary, (un) fils. Manana, a. l'un. Manan
janakavavy=manana+ aNy iray, l'un (l'autre). et. Hatao, futur de
Ka, et. Ny, le. naka+vavy, a (une) fille. todiondry, lit. derrire
de mouton: prsent fait alao, pour taire. par l'poux aux parents de
l' pouse le jour du mariage. Le vodioIfampiadiany varotra,
ifampiadiany = ifampindry. No, c'est. -r adia na -I- ny,
ifampiadiana = i + fampiady+ana, fampiady = jan fiils dbattaient le
ady, fady=fi+ady, ady varotra, dbat du prix: qu Foana, vides. Tanna
roa, deux villages. Fa, car. prix. No, c'est. Tsy misy, il n'y a
pas. Olona, d'habitants : inhabits. !tain' ilay, elaina=ila+ina,
dsir. N' par, ilay, celui qui. MananHatao, pour a une fille. Vao,
avant Ho, pour. AZy, lui. Vodiondry. faire, constituer. Ary, et.
de. Manaiky = ma + n + aiky, consentir. Navalin' pass de
avaly=a+valy, Hoy, dit. No, .particule. Manana =ma + anana, a.
Ilay, celui qui. rpondre. N' par. Eny, oui. Ny laby, le garon celui
qui avait le garon rpondit.b ay,
v.'_
.,p a.+
.EL
.C
`RO
a-+
>'O
T>,
T>,
a.+
>,x
+y'
.OC E:.
ans
cc.
>>-
R.+
>,Q
:-
Ri.
..r
1..
."1
B8
NY FAMPAKARAM-BADY.
19
p0.
r
Amin' ny fanambadiana dia roa karazana ny fomba arahina. Ny iray
dia atao hoe fampodiam-bady. Fomba tsotra izany fa olona vItsy no
mandeha hangataka an-dravehivavy any aman' ny ray aman-dreniny sy
manolotra ny vola ho solom-bodiondry, ary dia mandeha miaraka amin'
Ireo olona vitsy ireo ravehivavy ho any amin' ny
tranon-dralehilahy. Ny olona izay mifidy izany fomba tsotra izany,
dia ny tsy ampy vola, na ny mivady mpihavana akaiky, ka aleon' ny
ray aman-dreniny homena azy ho an' ny tokantranony ny vola, na
mbola misaona ny fianakavian-dralehilahy na ny an-dravehivavy. Fa
ny iray kosa dia ny fampakaram-bady ankalazaina fatratra sy
andaniana vola bebe. Mamono omby na kisoa vitsivitsy sy akoho
amam-borona ny maro amin' izany, ary mividy na manofa haingo
saro-bidy. Alohan' ny andro fampakarana dia maka hevitra amin' ny
mpanandro ny roa tonta ny amin' izay andro mety fa sao manohitra ny
vintany ny andro hampakarana. Dia ampandrenesina ny mpianakavy sy n
sakaiza ka samy tonga sy manatitra vola kely ho tsodrano. (ary raha
andrikahefa tonga ny fotoana dia miainga ralchilahy sy ny lehilahy
vitsivitsy na maro, isa ts ana dia solo no alefa) ankasa, izay atao
hoe mpaka, ary lehilahy lehibe anankiray koa mitafy lambamena no
miaraka aminy, ary io dia atao hoe mpikabary. Rahefa tonga ao amin'
ny tranon-dray aman-drenin-dravehivavy izy ireo, dia miteny ny
mpikabary mangataka an-dravehivavy amin' ny anaran' ny
razan-dralehilahy : mangataka ny fara, hoy izy, mangataka ny dimby;
avy mandondom-baravarana aminareo mianakavy. Dia mamaly ny
rain-dravehivavy na olon-dehibe hafa misolo azy milaza ny fanaikeny
ny fangatahany: Raha avy mangataka ny fara hianareo hoy izy,
mangataka ny dimby, ka mandom-baravarana, dia manome iza ay
mianakavy; fa hany ataonay, hoy izy, dia izao: ny anay tsy vadin'
ny maro lahy, ary tandremo sao mamono vady ka mahala-nify na
mahapotsi-maso, ary ny fanambadiana tsy nafehy fa nahandrotra ka
raha misaraka dia kitay telo andanana: ka ny roa alanon' ny ]ahy
ary ny iray alanon' ny vavy-(na teloina). Rahefa vita izany dia
atolotry ny mpikabary ny vodiondry ariary ka hatramin' ny ariary
dimy, sy asiana ambiny kely varifitoventy koa, ary ny tapa-damba
namonosana azy dia natao mivohitra makadiry mba hoheverin' ny olona
fa vola be. Via atolotra indray ny lamba sy ny akanjo entina amin'
ny harondava, ka lamba somizo sy zandiana telo ka hatramin' ny fito
no ao. Dia atolotra indray ny vola hatao taozavatra; ariary ka
hatramin' ny ariary telo, nefa matetika dia be noho izany no
lazaina mba ho voninahiti' izy roa tonta. Manaraka izany, dia
ampisakafoina ireo vahiny, ary ny mpaka dia omena vola sikajy avy
na hena ankevi-bidin' izany, ary ny an' ny mpikabary dia atao bebe
kokoa; izany no atao hoe tolotra. Dia miainga izy ireo miaraka
amin-dravehivavy sy ny vehivavy vitsivitsy isa tsy ankasa koa, atao
hoe mpanatitra. Raha vao hivoaka ny trano ravehivavy dia tsofin' ny
fianakaviany rano hoe: Marena tokantrano ! Ary ny vata misy ny
fitafiany sy ny kidoro dia lolohavin' ny mpanompo co aorianany. Be
ny mpizaha manamorona nyw`
c4'.
0.w
ami
y_,
p`,O
mea.
-
20 --
Ary nony samy tonga tany an-trano avy, hono, izy roa lahy,
nosokatana ny an Imahaka, ka niezaka nanidina ny goaika ka lasa; fa
nony nahombo tamin' ny zarany kosa ny angadin' Ikotofetsy, vao
natontona tamin' ny tany dia tapaka. Dia samy nanao hoe, hono, izy
: Mitovy saina lahy izany izahay roa lahy izany !
0000
Il. Ary sendra tatahaona teo an-dohasaha tamin' ilay nifanenany
teo aloha indra , hono, izy roa lahy. Dia hoy lkotofetsy Mitovy
saina isika roa lah , ka ndeha hisakaiza. Eny, hoy Imahaka. Ary
nony niara-nandeha, hono, izy roa lahy, nahita ondrin' olona
nihinana teo an-dohasaha Imahaka, dia nojerijereny ny tompony ka
tsy hitany, ka nobatainy ny ondry, ndeha hoentiny. Dia hoy ny
tompony : No batainao re tty ondrinay, ralehilahy ! Dia hoy, hono,
lmahaka :Hizahako ny havesany. Dia tonga ohabolana mitoetra amin'
ny tany izany mandraka ankehitriny hoe Manao halatr' ondrin'
Imahaka, ka raha hitan' ny tompony, ataony hoe hizahako ny
havesany; ary raha tsy hitany, dia entrny.
?p.,
2
-
:
:
:
Ary nandeha indray, hono, izy roa lahy, ka hoy lmahaka : Raha
dia hisakaizatokoa ry isika roa lahy, andeha kely aloha hifamlzao
no zavatra Andeha ary, hoy lkotofetsy. piady karajia. mahagaga ahy,
hoy Imahaka, ka raha mahalala ny heviny ialahy, dia
manan-tombon-tsaina kokoa noho izaho mahagaga ahy omby mainAsa, boy
lkotofetsy, ty tokam-bolo, kaneta fotsy ny rononony. tsy fantatro
izay mahatonga izany . Dia hoy kosa Ikotofetsy : lzao kosa no
mahagaga ahy, ka raha mahalala ny fotony ialahy, manantombon-tsaina
noho izaho: mahagaga ahy ity omby sy ondry: samy vilona ihany no
haniny, ka tonga bala ny fivalanan' ny iray. Asa, boy Imahaka, tsy
fantatro izay mahatonga izany. Dia hoy izy roa lahy : Mitovy
saranga isika, fa aoka hifankatia tsara . Dia nanao nahandro tsara
izy hiarahan-komana hampiseho ny fifankatiavana. Dia nifanao indray
hoe izy: Andeha isika roa lahy samy hatory aloha, ka izay tsara
nofy no mihinana io hanina io. Dia samy mindeha handry izy roa lahy
; ka none samy nifoha dia hoy lmahaka lzao no nofiko nofiko
niakatra tany an-danitra aho ka nahita zavatra nahafinaritra sy
nahasondriana ahy tokoa, ka lazao izay notin' lalahy tsara noho
izany. Dia hoy kosa lkotofetsy: Nofiko nahita an' ialahy niakatra
tany an-danitra aho, ka efa sondriana ter', hono, ialahy nony tonga
tany, ka nifoha ndeha hihinana ny hanina aho izao, fa hoy Eta
sondrrana any izay ilay iny ka tsy hety hidina at' intsony, izaho
kanjo ialahy ityy tonga eto ihany indray, ka andeha hiara-komana.
Dia samy tsrpaky ny hehy, hono, izy roa lahy ka dia
niara-nihinaira. Dia niainga indray, hono, izy roa lahy, ka nahita
vorona, dia nofandrihany ka azony (vorona iray karazana ainin' ny
vorontsiloza midoboka sy mihabarera, raha misy misiaka azy), dia
nosisihany vola sy voahangy tany ambanin' ny elany, ary novelarany
tsihy ka napetrany ter' amoron-dalana ka nataony hoc: Yorombola,
voromboahangy no anarany. Ary nony nandalo ny olona, dia hoy ny
mpandalo : Voron' inona re io e? Dia hoy izy roa lahy vorombola,
voromboahangy. Dia nantsoiny, hono, ny vorona nataony hoc: Ry
vorom-
11
h.%
.y.
7,0
>,.^
E00
.-.
s-.
:
-s
..}
_.C
-in
R:.
E
-
:
-
>,
y_,
,;L R:w
N"O
!
_:r
:
!
w`.:n
C.^
R.C
>'c
0'0
R'^
C....=
R._
>,
`1Q
.^.
a-.
x>,
T0.
>,.
,i
_>b
22
'ZN"- ?.m
-23-
,R
NEC
N"C
..-
+-'
s-.
a->,
LIN
;
,+x
,c,
>N>
...,
i-.
>>C
>>>111
>>R
>>
ONT
ris
cri
.._
v,I
>.-
R^6
L1.
>.,
Off.
">oNo
a0.
`7
>.~
Tai..
2^:
E.,
24
p.+
25.7.. Raha misy olona marary mafy ka tsy azc entina hanatena
anareo, kanefa misy zavatra tiany hosoratana aminareo, ka mampilaza
izy noho ny tsy fahafahany, dia maniraha amin' ny namanao governora
haingana hianao, ka ataovy tsy latsaka noho ny telo ny iiany
handray ny taratasiny, ka rahefa handray .izany ireo irakareo ireo
dia tsy maintsy atrehin' ny fokonolona eo tsy latsaka noho ny
efatra. Ary raha miverina ireo irakareo ireo dia asaovy entiny
miaraka aminy hilaza etc aminareo ireo fokonolona eo aminy
nanatrika ireo, sy izay olona tian' ilay naka hirahina hanatrika ny
hanoratanareo azy amin' ny bokim-panjakana. '8. Raha misy olona
hanoratra aminareo governora, hianao governora sy ny namanao dia
tsy mahazo maniraka, na alainy hankany aminy hanoratra, fa raha
ta-hanoratra izy dia tsy maintsy manatona ao amin ny trano
fanaovanareo raharaha izay voatendrin' ny fanjakana, afa-tsy ny
olona marary mafy tsy azo entina, izay halainareo an-taratasy ny
teniny hosoratana amin' ny bokim-panjakana tananareo; fa raha manao
tsy araka izany hianareo dia sazina omby 5 Sy a. 5. g. Raha misy
olona manao hoe: Maty Ra.... ka izao no didiny, nefa misy mand
izany izy mpiray lova, dia aza manoratra izany ho didy hianareo fa
ady izany, fa raha manoratra izany hianareo dia sazina a. Zoo isan'
izay nataonareo izany, ary izany naiionareo*y dia tsy didy. lo.
Raha misy maty ka lazain' ny havany aminareo governora, hianareo
dia tsy mahazo manontany hoe: Iza ary no zanan ary ahoana koa no
didiny fa hosoratanay, fa ny fanoratana ny maty fotsin ihany no
anareo, fa tsy mahazo manery azy amin' ny zavatra tsy mbola tiany
hosoratana hianareo, fa raha manao izany hianareo dia sazina
omby.+'.5Ey-+
eto aminareo, dia omeo kopy iray madio avy amin' ny taratasy
misy fanombohana tananareo, ary ataovy vita amin' ny andro
anolorany azy izany, fa aza angatahan' andro; fa raha tsy manao
araka izany hianareo dia sazina omby lo sy ariary folo. 2. Raha
misy olona mifanaiky, ka tonga eto aminareo, ka nony tonga eto
aminareo misy tsy ifanarahany indray, dia asaovy mandeha aloha izy
roa tonta, koa rahefa mifanaraka dia asaovy avy indray, fa aza
mamboaboatra ny teniny hianareo. 3. Raha misy faneken olona
voasoratra eto aminareo, ka tiany izy mifanaiky hovana, dia azo
hovana ; kanefa rahefa hovana na hovonoina dia alao ilay taratasy
misy fanombohana any aminy misy izany fanekena izany ka doroy co
anatrehany ; fa raha novana na novonoina, kanefa ny taratasy any
aminy mbola tsy nalainareo, dia mbola tsy miova na maty izany, ary
hianareo no mandoa ny fati-antok' clona amin' izany. 4. Raha misy
olona mifanaiky hanoratra aminarco governora, kanefa fantatrarco fa
tsy mifanaraka amin' ny laln' ny fanjakana ka manoratra izany
hianareo, dia hohelohina araka ny lalna hianareo governora manao
izany, ary izany fanekena izany dia tsy izy.
y>,
X-.
.-.
w-'
`.
C-> dam.
>,C
...
v.~
:7,
T0
s89
-
-
zq
_il
n'l11a maharatsy ny tniko sy ny fanjakako, fa ny vavolombef r
na, fa mandainga amin ' ny fanjakako, ta aoka ny marina no bo
marina, ary ny tsy marina dia aoka ho tsy marina. Ka lazaiko
aminareo, ny vavolombelona tsy marina dia ampinomikg, ka raha resy
amboa dia ampandoaviko a. zato sy omby zato. Raha miandry teza ho
lavo, km anNy miandry tea ho lavo. drasanao ho faty ny
vavolombelona vao izay hianao no miteny no manaraka : dia ataoko
resy tsy manana hianao, ary dia sazeko omby tu sy ariary fo ataoko
tsy misy fifonana, satria manandoka hianao ka manao hevitra entina
hanambaka ny oloko, sy manao an-kasomparana. (Extrait du Tantara ny
Andriana.)>,E
t"
-
nandoa hazo, ka efa vita izao ny rindrina sy ny rairaindrihana,
neta mbola tereny ihany ny vahoaka hiantoka ny varavarana rehetra
sy ny lohatrano mbamin' ny tafo, ka tsy mahazaka intsony ny vahoaka
ka mitaraina aminao, Tompokolahy, fa hianao dia mitady izay
hladananay nefa ny ataony kosa dia tsy zakanay ; ary izay tsy
initondra ny anjarany hamitana lo trano io, hono, dia hataony
an-tranomaizina, ka matahotra be ihany izahay, Tompokolahy, ka dia
miandry izay teninao izahay fa hianao no ray aman-dreny. Hoy ny
mpanomponao sy ary ny fokonolona rchetra ao Ambohidava.+-.
id.
ue,
0.O
AnyM......
Any R
:
.
0.p
fa
p`^
. . . , taurin' ny ahalasanako ny tanin-ketsa ny indray
ankehitriny, ta sakanany tsy ho azoko hasaina hamafazambary ireo
tany irco, fa ibahanany mihitsy co ampovoan-tanimbary, ka tsy
mahady arniny aho, fa matahotra ny fanjakana, ka dia mitaraina
aminareo mpanao fanjakana aho.
oui
0.
N1
