Vincent Vandenberg

De Chair et de Sang

Images et Pratiques du Cannibalisme de l’Antiquité au

Moyen Âge

Addendum : compléments aux notes Extraits d’œuvres anciennes utilisés dans l’ouvrage

Afin de ne pas surcharger les notes en bas de page, les extraits originaux des textes grecs ou

latins n’y ont, dans la plupart des cas, pas été reproduits. Le présent document, disponible sur

le site des Presses Universitaires de Rennes, comble cette lacune. Les nombres entre [ ]

renvoient aux indications correspondantes mentionnées dans les notes de l’ouvrage.

[1] Ambroise de Milan, De mysteriis, éd. B. Botte, Paris, 1949 (SC, 25, p. 108-28), p. 126 et

p. 128 : « Numquid naturae usus praecessit cum Iesus dominus ex Maria nasceretur? Si

ordinem quaerimus, uiro mixta femina generare consueuit. Liquet igitur quod praeter naturae

ordinem uirgo generauit. Et hoc quod conficimus corpus ex uirgine est. Quid hic quaerimus

naturae ordinem in Christi corpore, cum praeter naturam sit ipse dominus Iesus partus ex

uirgine? […] nec dicamus quomodo regenerati sumus? Numquid in ventrem matris nostrae

introiuimus et renati sumus? Non agnosco usum naturae. Sed nullus hic naturae ordo, ubi

excellentiae gratiae est »

[2] « Hic est panis de caelo descendens ut si quis ex ipso manducaverit non moriatur Ego sum

panis vivus qui de caelo descendi si quis manducaverit ex hoc pane vivet in aeternum et panis

quem ego dabo caro mea est pro mundi vita Litigabant ergo Iudaei ad invicem dicentes

quomodo potest hic nobis carnem suam dare ad manducandum dixit ergo eis Iesus amen amen

dico vobis nisi manducaveritis carnem Filii hominis et biberitis eius sanguinem non habetis

vitam in vobis » (les extraits bibliques sont cités d’après le texte de la Vulgate : Biblia sacra

iuxta vulgatam versionem, éd. R. Weber, 2 tomes, Stuttgart, 1969).

[3] Ambroise de Milan, De mysteriis, op. cit., p. 125-6 : « Quod si tantum ualuit humana

benedictio ut naturam conuerteret, quid dicimus et ipsa consecratione diuina uerba ipsa

domini saluatoris operantur? […] Sermo ergo Christi qui potuit ex nihilo facere quod non erat

non potest ea quae sunt in id mutare quod non erant? Non enim minus est nouas rebus dare

quam mutare naturas. »

[4] Ambroise de Milan, De mysteriis, op. cit., p. 128 : « In illo sacramento Christus est, quia

corpus est Christi. Non ergo corporalis esca, sed spiritalis est. Unde et apostolus de typo eius

ait quia ‘patres nostri escam spiritalem manducauerunt et potum spiritalem biberunt’. Corpus

enim dei corpus est spiritale, corpus Christi corpus est diuini spiritus. »

[5] Pascasius Radbertus, De corpore et sanguine Domini, op. cit., p. 26-7 : « Simili quoque

modo et in baptismo per aquam ex illo omnes regeneramur, deinde uirtute ipsius Christi

corpore cotidie pascimur et potamur sanguine. Unde nec mirum Spiritus Sanctus qui hominem

Christum in utero uirginis sine semine creauit, etiam si ipse panis ac uini substantia carnem

Christi et sanguinem inuisibili potentia cotidie per sacramenti sui sanctificationem operatur,

quamuis nec uisu exterius nec gustu saporis conpraehendatur » ; p. 42-3 : « Unde, homo, disce

aliud gustare quam quod ore carnis sentitur, aliud uidere quam quod oculis istis carneis

monstratur. Disce quia Deus spiritus inlocaliter ubique est. Intellige quia spiritalia haec sicut

nec localiter sic utique nec carnaliter ante conspectum diuinae maiestatis in sublime feruntur.

Cogita igitur si quippiam corporeum potest esse sublimius, cum substantia panis et uini in

Christi carnem et sanguinem efficaciter interius commutatur, ita ut deinceps post

consecrationem iam uera Christi caro et sanguis ueraciter credatur et non aliud quam Christus

panis de caelo a credentibus aestimatur. »

[6] Ibid., p. 14-5 : « Quoniam extra potentiam Dei nihil est, idcirco omnia potest. […]. Et ideo

nullus moueatur de hoc corpore Christi et sanguine, quod in misterio uera sit caro et uerus sit

sanguis, dum sic ille uoluit qui creauit : ‘Omnia enim quaecumque uoluit Dominus fecit in

caelo et in terra’. Et quia uoluit licet figura panis et uini haec sic esse, omnino nihil aliud

quam caro Christi et sanguis post consecrationem credenda sunt. Unde ipsa Veritas ad

discipulos : haec, inquid, ‘caro mea est pro mundi uita’. Et ut mirabilius loquar, non alia

plane, quam quae nata est de Maria et passa in cruce et resurrexit de sepulchro. Haec, inquam,

ipsa est et ideo Christi est ‘caro’ quae ‘pro mundi uita’ adhuc hodie offertur, et cum digne

percipitur, uita utique aeterna in nobis reparatur. »

[7] Ratramnus, De corpore et sanguine Domini, op. cit., p. 59 : « Animaduertat, clarissime

princeps, sapientia uestra quod positis sanctarum scripturarum testimoniis et sanctorum

patrum dictis euidentissime monstratum est quod panis qui corpus Christi et calix qui sanguis

Christi appellatur figura sit quia misterium et quod non parua differentia sit inter corpus quod

per misterium existit et corpus quod passum est et sepultum et resurrexit. Quoniam hoc

proprium saluatoris corpus existit nec in eo uel aliqua figura uel aliqua significatio sed ipsa rei

manifestatio cognoscitur et ipsius uisionem credentes desiderant quoniam ipsum est caput

nostrum et ipso uiso saciabitur desiderium nostrum. Quoniam ipse et pater unum sunt, non

secundum quod corpus habet saluator sed secundum plenitudinem diuinitatis quae habitat in

homine Christo. »

[8] Ibid., p. 56 : « Hoc namque, quod agitur in uia, spiritaliter est accipiendum quia fides quod

non uidet, credit et spiritaliter pascit animam et laetificat cor et uitam praebet aeternam et

incorruptionem, dum non attenditur quod corpus pascit quod dente premitur quod per partes

comminuitur sed quod in fide spiritaliter accipitur. »

[9] Herigerius Lobbiensis, Libellus de corpore et sanguine Domini, op. cit., col. 185 : « sed

verbis simplicibus et oratione compulerunt ad credendum, illud quod sumimus de altari,

naturaliter esse corpus Domini, cum et in veritate, non figuratum. »

[10] Beringerius Turonensis, Rescriptum contra Lanfrannum, op. cit., p. 183 : « panis autem

et vinum, attestante hoc omni scriptura, per consecrationem convertuntur in Christi carnem et

sanguinem, constatque omne quod consecretur, omne cui a Deo benedicatur, non absumi, non

auferri, non destrui, sed manere et in melius quam erat necessario provehi. »

[11] Lanfrancus, De corpore et sanguine Domini (PL, 150, 1880, col. 407-42), col. 430 :

« Credimus igitur terrenas substantias, quae in mensa Dominica, per sacerdotale mysterium,

divinitus sanctificantur, ineffabiliter, incomprehensibiliter, mirabiliter, operante superna

potentia, converti in essentiam Dominici corporis, reservatis ipsarum rerum speciebus, et

quibusdam aliis qualitatibus, ne percipientes cruda et cruenta, horrerent, et ut credentes fidei

praemia ampliora perciperent, […], et ipsum corpus quod de Virgine sumptum sumere, et

tamen non ipsum. Ipsum quidem, quantum ad essentiam veraeque naturae proprietatem atque

virtutem ; non ipsum autem, si species panis vinique speciem. »

[12] Vita Coletae (AA SS, Mar., t. 1, 1865, col. 531-89), col. 558 (la biographie d’origine est

rédigée en ancien français par Pierre de Vaux, confesseur de Colette. Est ici citée la traduction

latine contemporaine) : « praesentatus ibidem sibi fuit quidam discus, parvis petiis carnium,

quasi forent unius infantis parvuli, repletus, cum responsione per modum, qui sequitur :

quomodo requiram ego filium carissimum pro talibus, qui quotidie per offensas, injurias et

horrenda peccata commissa, quantum in ipsis est, ipsum minutius dilaniant, quam hae carnes,

quas in hoc vasculo conspicis, fuerant dilaniatae : propter quod longo tempore pertulit in

corde suo grandem tristitiam et dolorem. »

[13] Exordium Magnum Cisterciense sive narratio de initio Cisterciensis ordinis auctore

Conrado, éd. B. Griesser, Turnhout, 1994 (CCCM, 138), iii, xv, p. 181-5 : « Igitur dum sacris

altaribus offerens uiuifica sacramenta uir beatus adstaret, in ipsa parceptionis hora tenenti in

manibus super calicem sacrosanctum Domini corpus apparebat in specie paruuli speciosi

paruulus ille speciosus forma prae filiis hominum, uerus Deus et uerus homo Dominus noster

Iesus Christus, ille mitis et humilis corde, qui seipsum sapientibus et elatis abscondere et

paruulis reuelare conueuit. […] Qui etiam tunc clausis oculis uidebat eum sicut apertis. […]

uidebat eum nihilominus sicut ante se positum, aliquando super manum, aliquando super

brachium suum […]. Hac autem tam dulci tamque mirabili reuelatione non semel aut bis, sed

frequenter ille uir Dei laetificus est adeo, ut plerumque per quatuor aut quinque menses

singulis fere diebus illi appareret. Quae si aliquando diutius interdum tardare uideretur, tanta

inerat illi cum Deo familiaritas, tanta de eius pietate fiducia, ut ipsius sacrificii

consummationem protelaret nec facile illud uellet explere, donec reddita sibi laetitia salutaris

Dei consuetam benedictionem mereretur accipere. »

[14] Caesarius von Heisterbach, Dialogus miraculorum – Dialog über die Wunder, Turnhout,

2009, vol. 4, 9, 2, p. 1750 : « factaque esset transsubstantiatio, non iam in manibus suis

speciem panis, sed ‘infantem pulcherrimum, imo speciosissimum illum forma prae filiis

hominum, in quem et angeli prospicere concupiscunt’, tenuit et vidit. Cuius caritate

succensus, et mira pulchritudine delectatus, complexus est eum ac deosculatus. Timens tamen

moram propter circumstantes, super corporale dilectum posuit, et ille ut missa perfici posset

formam sacramentalem resumpsit. Quamdiu beatus ille vidit speciem infantis, nullam ibi vidit

speciem panis, et econverso. »

[15] Exordium Magnum Cisterciense, op. cit., iv, iii, p. 241-2 : « Frater […] dum aliquando

die dominico secundum consuetudinem ordinis corpori et sanguini Christi participasset, uisum

est illi tunc per totam deinceps diem, quod fauum mellis dulcissimum in ore teneret. Sequenti

uero dominica, dum similiter eucharistiam percipisset, per continuum triduum similem

expertus est gratiam. […] Unde factum est, ut hostiam pacificam necdum pacificato fratre

percipere praesumens pro mellea spiritalis suauitatis dulcedine, qua antea refici et recreari

consueuerat, super fel et absinthium amarissima amaritudine fauces suas infectas tremebundus

horreret. »

[16] Caesarius von Heisterbach, Dialogus miraculorum, 9, 17, p. 1780 : « Cum die quadam

missam celebraret, formam humani sanguinis in calice vidit. Et quia tunc temporis non fuit

sibi conscius alicuius mortalis, eandem visionem nequaquam sibi ad iudicium, sed ad

consolationem concessam speravit. »

[17] Honorius Augustodunensis, Elucidarium sive dialogus de summa totius Christianae

Theologiae (PL, 172, 1895, col. 1109-76), col. 1129 : « Cum vere sit illud quod Maria genuit,

quod in cruce pependit, quod caelos penetravit, species ideo panis et vini remansit ; ne tu, si

purum (ut vere est) sanguinem de latere ejus stillantes cerneres, hunc labris attingere

abhorreres ; et ut majus meritum haberes, cum non visum sed intellectum crederes »

[18] Vitae Patrum (PL, 73, 1879), col. 979 : « Deus scit humanam naturam ; quia non potest

vesci carnibus crudis, et propterea transformat corpus suum in panem, et sanguinem suum in

vinum, his qui illud cum fide suscipiunt »

[19] Lanfrancus, De corpore et sanguine Domini, op. cit., p. 430 : « Credimus igitur terrenas

substantias, quae in mensa Dominica, per sacerdotale mysterium, divinitus sanctificantur,

ineffabiliter, incomprehensibiliter, mirabiliter, operante superna potentia, converti in

essentiam Dominici corporis, reservatis ipsarum rerum speciebus, et quibusdam aliis

qualitatibus, ne percipientes cruda et cruenta, horrerent, et ut credentes fidei praemia ampliora

perciperent. »

[20] Vitae Patrum, op. cit., col. 978-9 : « Dixit Pater noster abbas Arsenius de quodam sene,

qui erat magnus in hac vita, simplex autem in fide, et errabat pro eo quod erat idiota, et

dicebat, non esse naturaliter corpus Christi panem quem sumimus, sed figuras eius esse. [...]

Sed et illi senes abeuntes in cella sua, rogabant et ipsi, dicentes : Domine Jesu Christe, revela

seni mysterium hoc, ut credat et non perdat laborem suum. Exaudivit autem Deus utrosque : et

hebdomada completa venerunt Dominico die in ecclesia, et sederunt ipsi tres soli super sedile

de scirpo, quod in modum fascis erat ligatum, medius autem sedebat senex ille. Aperti sunt

autem oculi eorum intellectuales ; et quando positi sunt panes in altari, videbatur illis

tantummodo tribus tanquam puerulus jacens super altare. Et cum extendisset presbyter manus,

ut frangeret panem, descendit angelus Domini de coelo habens cultrum in manu, et secavit

puerulum illum, sanguinem vero excipiebat in calice. Cum autem presbyter frangeret in

partibus parvis panem, etiam et angelus incidebat pueri membra in modicis partibus. Cum

autem accessisset senex, ut acciperet sanctam communionem, data est ipsi soli caro sanguine

cruentata. Quod cum vidisset, pertimuit, et clamauit, dicens : Credo, Domine, quia panis qui

in altari ponitur, corpus tuum est, et calix tuus est sanguis. Et statim facta est pars illa in manu

eius panis, secundum mysterium, et sumpsit illud in ore, gratias agens Deo. »

[21] Caesarius von Heisterbach, Dialogus miraculorum, op. cit., 9, 5, p. 1758 : « Qui cum in

canone de tam mirabili conversione panis in corpus Christi satis haesitaret, Dominus ei in

hostia carnem crudam ostendit. (…) Ille vero tam de visione quam de interrogatione territus,

confessus est et non negavit se eadem hora de sacramento dubitasse. »

[22] Julien de Vézelay, Sermons, éd. et trad. D. Vorreux, t. 1, Paris, 1972 (SC, 192), vii,

l. 220-8, p. 188 : « Non te ergo fallant corporis sensus : superstes uidetur in pane qualitas,

rotunditas, epigramme et sapor ; sed crede firmius Ecclesiae traditioni quam sensibus. Sed

quaeris in quo haec accidentia fundamento subsistant ? Creder iuberis, non discutere. »

[23] Dion Cassius, Roman History, éd. E. Cary, Londres, 1961 : « καὶ τούς γε πρώτους αὐτῶν

καὶ δυνατωτάτους (ἦσαν δε ἄλλοι τε καὶ Ἀντώνιος ὁ ὕπατος) καὶ ἐς ἀθεμίτων ὀρκωμοσιῶν

ἀνάγκην προ ήγαγε· παῖδα γάρ τινα καταθύσας, καὶ ἐπὶ τῶν σπλάγχνων αὐτοῦ τὰ ὅρκια πο

ήσας, ἔπειτ' ἐσπλάγχνευσεν αὐτὰ μετὰ τῶν ἄλλων. »

[24] Salluste, La conjuration de Catilina – La guerre de Jugurtha – Fragments des Histoires,

éd. et trad. A. Ernout, Paris, 2003, xxii, p. 77 : « Fuere ea tempestate qui dicerent Catilinam,

oratione habita, cum ad iusiurandum popularis sceleris sui adigeret, humani corporis

sanguinem uino permixtum in pateris circumtulisse ; inde cum post exsecrationem omnes

degustauissent, sicuti in sollemnibus sacris fieri consueuit, aperuisse consilium suum, atque

eo dictitare fecisse quo inter se fidi magis forent, alius alii tanti facinoris conscii. Nonnulli

ficta et haec et multa praeterea existumabant ab eis qui Ciceronis inuidiam, quae postea orta

est, leniri credebant atrocitate sceleris eorum qui poenas dederant. Nobis ea res pro

magnitudine parum comperta est. »

[25] Pline le Jeune, Lettres, Livre X, éd. et trad. M. Durry, Paris, 1947, lettre 96, 7, p. 96 :

« Quibus peractis morem sibi discedendi fuisse rursusque coeundi ad capiendum cibum,

promiscuum tamen et innoxium. »

[26] Justin, Apologie pour les chrétiens, éd. et trad. Ch. MUNIER, Paris, 2006, I, 26, 7, p. 200-

1 : « Εἰ δε καὶ τὰ δύσφημα ἐκεῖνα μυθολογούμενα ἔργα πράττουσι, λυχνίας μεν ἀνατροπὴν

καὶ τὰς ἀνέδην μίξεις καὶ ἀνθρωπείων σαρκῶν βοράς, οὐ γινώσκομεν· ἀλλ' ὅτι μὴ διώκονται

μηδε φονεύονται ὑφ' ὑμῶν, κἂν διὰ τὰ δόγματα, ἐπιστάμεθα. »

[27] Ibid., II, 12, 2, p. 356-7 : « Τίς γὰρ φιλ ήδονος ἢ ἀκρατὴς καὶ ἀνθρωπίνων σαρκῶν βορὰν

ἀγαθὸν ἡγούμενος δύναιτο ἂν θάνατον ἀσπάζεσθαι, ὅπως τῶν αὐτοῦ ἀγαθῶν στερηθῇ. »

[28] Ibid., l. V, 1, 14, p. 10 : « τῶν στρατιωτῶν ἐπὶ τοῦτο παρορμώντων αὐτούς,

κατεψεύσαντο ἡμῶν Θυέστεια δεῖπνα κὶ Οἰδιποδείους μίξεις καὶ ὅσα μ ήτε λαλεῖν μ ήτε νοεῖν

θέμις ἡμῖν. »

[29] Ibid., 1, V, 1, 26, p. 12-3 : « πῶς ἂν παιδία φάγοιεν οἱ τοοιῦτοι, οῖ μηδε ἀλόγων ζῴων

αῖμα φαγεῖν ἐξόν. »

[30] Ibid., 1, V, 1, 52, p. 20 : « ὁ δε Ἄτταλος, ὁπότε ἐπὶ τῆς σιδηρᾶς ἐπετέθη καθέδρας καὶ

περιεκαίετο, ἡνίκα ἡ ἀπὸ τοῦ σώματος κνῖσα ἀνεφέρετο, ἔφη πρὸς τὸ πλῆθος τῇ Ῥωμαὧκῇ

φωνῇ ῟ἰδοὺ τοῦτό ἐστιν ἀνθρώπους ἐσθίειν, ὃ ποιεῖτε ὑμεῖς · ἡμεῖς δε οὄτε ἀνθρώπους

ἐσθίομεν οὔθ' ἕτερόν τι πονηρὸν πράσσομεν῏. »

[31] Tertullien, Apologétique, éd. et trad. J.-P. Waltzing et A. Severyns, Paris, 1929, viii, 1-7,

p. 19-20 : « De hoc enim quaero, an et qui credideristanti habeas, ad eam tali conscientia

peruenire. Veni, demerge ferrum in infantem nullius inimicum, nullius reum, omnium filium ;

uel, si alterius officium est, tu modo assiste morienti homini, antequam uixit, fugientem

animam nouam exspecta, excipe rudem sanguinem, eo panem tuum satia, uescere libenter.

[...] Atquin uolentibus initiari moris est, opinor, prius patrem illum sacrorum adire, quae

praeparanda sint describere. Tum ille : ‘Infans tibi necessarius, adhuc tener, qui nesciat

mortem, qui sub cultro tuo rideat ; item panis, quo sanguinis iurulentiam colligas ; praeterea

candelabra, et lucernae, et canes aliqui, et offulae, quae illos ad euersionem luminum

extendant. Ante omnia cum matre et sorore tua uenire debebis’. »

[32] Minucius Felix, Octavius, éd. et trad. J. Beaujeu, Paris, 1964, ix, 3, p. 12 : « Nec de ipsis,

nisi subsisteret ueritas, maxima et uaria et honore praefanda sagax fama loqueretur. »

[33] Ibid., IX, 5, p. 13 : « Iam de initiandis tirunculis fabula tam detestanda quam nota est.

Infans farre contectus, ut decipiat incautos, adponitur ei qui sacris inbuatur. Is infans a

tirunculo farris superficie quasi ad innoxios ictus prouocato caecis occultisque uulneribus

occiditur. Huius, pro nefas ! sitienter sanguinem lambunt, huius certatim membra dispertiunt,

hac foederantur hostia, hac conscientia sceleris ad silentium mutuum pignerantur. Haec sacra

sacrilegiis omnibus taetriora. »

[34] Tertullien, Apologétique, op. cit., ix, 10-11, p. 22-3 : « Longe excurro. Hodie istic

Bellonae secatos sanguis de femore proscisso palmula exceptus et usui datus signat. Item illi,

qui munere in arena noxiorum iugulatorum sanguinem recentem, de iugulo decurrentem,

auida siti comitiali morbo medentes hauserunt, ubi sunt ? Item illi, qui de arena ferinis

obsoniis cenant, qui de apro, qui de ceruo petunt ? Aper ille, quem cruentauit, conluctando

detersit ; ceruus ille in gladiatoris sanguine se iactauit. Ipsorum ursorum aluei appetuntur

cruditantes adhuc de uisceribus humanis ; ructatur ab homine caro pasta de homine. Haec qui

editis, quantum abestis a conuiuiis Christianorum ? »

[35] Flavius Josèphe, Contre Apion, éd. et trad. Th. Reinach et L. Blum, Paris, 1930, l. 2, 94-

5, p. 74 (le passage correspond à une lacune du texte grec d’origine et est conservé dans la

version latine de l’œuvre) : « Et primum quidem haec sibi inopinabilia beneficia prodidisse et

detulisse laetitiam, deinde suspicionem, postea stuporem, ac postremum consulentem a

ministris ad se accedentibus audisse legem ineffabiliem Iudaeorum, pro qua nutriebatur, et

hoc illos facere singulis annis quodam tempore constituto, et comprehendere quidem

Graecum peregrinum eumque annali tempore saginare, et deductum ad quandam siluam

occidere quidem eum hominem eiusque corpus sacrificare secundum suas sollemnitates et

gustare ex eius uisceribus et iusiurandum facere in immolatione Graeci, ut inimicitias contra

Graecos haberent, et tunc in quandam foueam reliqua hominis pereuntis abicere. »

[36] Rigord, Histoire de Philippe Auguste, éd. et trad. E. Carpentier, G. Pon et Y. Chauvin,

Paris, 2006, p. 130-1 : « Audierat enim multociens a pueris qui cum ipso pariter in palatio

fuerant nutriti et hoc sine obliteratione memorie commendaverat quod Judei qui Parisius

manebant singulis annis christianum unum in obprobrium christiane religionis, quasi pro

sacrificio, in criptis subterraneis latentes in die Cene vel in illa sacra Ebdomada Penosa

jugulabant. »

[37] Œuvres de Rigord et de Guillaume le Breton, historiens de Philippe Auguste,

éd. H. F. Delaborde, t. 1, Paris, 1882, p. 179-80 : « Idem Philippus magnanimus audierat a

coetaneis et consoladibus suis, dum sepius cum eis in palatio luderet, quod Judei singulis

annis unum christianum immolabant, et ejus corde se communicabant. »

[38] Annales Erphordenses (MGH, SS, 16, 1859), p. 31 : « Anno Domini 1236 […] Hoc anno

5. Kal. Ianuarii in Fulda Iudei utriusque sexus 34 a cruce signatis christianis sunt perempti,

quoniam duo ex iisdem Iudeis in sancto die Christi, cuiusdam molendinarii, extra muros

habitantis et interim in ecclesia cum uxore sua manentis, quinque pueros miserabiliter

interemerant, ac ipsorum sanguinem in saccis cera linitis susceperant, igneque domui

supposito recedentes ; cuius rei veritate comperta, et ab ipsis reis Iudeis confessa, puniti sunt

ut supra dictum est. »

[39] Annales Marbacenses, éd. R. Wilmans (MGH, SS, 17, 1861), p. 178 : « A. 1236. […]

Eodem tempore apud Fuldense monasterium Iudei quosdam pueros christianos in quodam

molendino, ut ex eis sanguinem ad suum remedium elicerent, peremerunt ; unde cives

eiusdem civitatis multos ex Iudeis occiderunt. »

[40] Ibid. : « imperator […] multos viros potentes magnos et litteratos ex diversis partibus

convocans, diligenter a sapientibus inquisivit, utrum, sicut fama communis habet, Iudei

christianum sanguinem in parasceue necessarium haberent, firmiter proponens, si hoc ei de

vero constaret, universos imperii sui Iudeos fore perimendos. »

[41] Giraldi Cambrensis Topographia Hibernica, éd. J. F. Dimock, Londres, 1867, p. 167 :

« Ad ultimum vero, ad majorem amicitiae confirmationem, et quasi negotii consummationem,

sanguinem sponte ad hoc fusum uterque alterius bibit. Hoc autem de ritu gentilium adhuc

habent, qui sanguine in firmandis foederibus ut isolent. »

[42] Matthaei Parisiensis Chronica Majora, éd. H. R. Luard, 7 vol., Londres, 1872-83, vol. 3,

p. 365 : « Nam omnes barbari illi et eorum duces ac magistratus sanguinem venae

praecordialis in magno vase per minutionem fuderunt, et fusum sanguinem insuper

perturbantes miscuerunt, et mixtum postea sibi ad invicem propinantes exhauserunt, in

signum quod essent ex tunc in antea indissolubili et quasi consanguineo foedere colligati, et in

prosperis et adversis usque ad capitum expositionem indivisi. »

[43] Matthaei Parisiensis Chronica Majora, éd. H. R. Luard, 7 vol., Londres, 1872-83, vol. 3,

p. 365 : « Nam omnes barbari illi et eorum duces ac magistratus sanguinem venae

praecordialis in magno vase per minutionem fuderunt, et fusum sanguinem insuper

perturbantes miscuerunt, et mixtum postea sibi ad invicem propinantes exhauserunt, in

signum quod essent ex tunc in antea indissolubili et quasi consanguineo foedere colligati, et in

prosperis et adversis usque ad capitum expositionem indivisi. »

[44] Michelet J. (éd.), Le procès des Templiers, 2 vol., Paris, 1987 (1e éd. 1841-51), ici vol. 1,

p. 645 : « Tempore vero quo hoc audivi, erat preceptor illius loci frater Matheus dictus le

Sarmage, Picardus, et de Picardia dicebatur natus fuisse, et frater illius soldani Babilonie qui

tunc regnabat, quia unus eorum de sanguine alterius mutuo potaverat, propter quod dicebantur

fratres. »

[45] Le Martyre grec de saint Aréthas et de ses compagnons (BHG 166), éd. et

trad. M. Detoraki et J. Beaucamp, Paris, 2007, 14, p. 222-3 : « Τότε οἱ αἵροντες γυμνὰ τὰ

ὅπλα τοῦ βασιλέως, οἱ λεγόμενοι σπαθάριοι, δραμόντες ὰπέτεμον τὰς κεφαλὰς τῶν δύο

θυγατέρων τῆς ἁγίας. Καὶ οὕτως κελεύει ὁ βασιλεὺς δέξασθαι ἀπὸ τοῦ αἵματος αὐτῶν εἰς τὰς

παλάμας τινῶν τῶν παρισταμένων, καὶ προσαχθῆναι τῇ ἁγία αὐτῶν μητρί. Ἡ δε γευσαμένη

εἰπεν· ‘Εὐχαριστῶ σοι, Υἱε τοῦ Θεοῦ, ὅτι ἠγάθυνας τὴν δούλην σου καὶ ἠξίωσάς με

γεύσασθαι τῆςθυσίας τῶν ἐμῶν θυγατέρων’. »

[46] Detoraki M., « Un kontakion inédit et le culte de saint Aréthas à Constantinople »,

Byzantinische Zeitschrift, 99, 2006, p. 73-91, 5-6, p. 85 et 90 : « Ἀπὸ ἀκάκου οὖν ψυχῆς τὸ

συνετὸν παιδίον, ὠσὶ τοῦ ἀσώτου / τοὺς λόγους κατασπεῖρον, οὐκ ἠδυν ήθη ἐκφυγεῖν /

κειρῶν τοῦ ἀδίκου· ὅθεν τοὺς θείους αὐτοῦ / ὀδόντας ἐξηκόνισεν, ´ ὡς βρέφος θεικόν, καὶ καθ

ήψατο τοῦ ἐφαψαμένου / τῶν ἁγίων καὶ τὰς σάρκας αὐτῶν πυρὶ εὐθέως προδόντος, / ἐν ᾧ καὶ

ἡ σεπιἡ μ ήτηρ τοῦ βρέφους / ῥιφεῖσα τῷ Θεῷ αὐτῆς τὸ πνεῦμα / ἀπέθετο, δοξάζουσα σὺν

τοῖς συνάθλοις / τὸν ἐν ὑψίστοις ὑπάρχοντα .

Λοιπὸν ἐν μέσω τῆς φλογὸς τὸ ν ήπιον ὁρῶν τὴν ἰδίαν μητέρα / ὡς ἄρτον ὀπτωμένην

ἐθοσυβεῖτο τῇ ψυχῇ / καὶ διαλαθὸν τοὺς κρατοῦντας αὐτό ´ πρὸς τὴν πυρὰν ἐξώρμησεν, / οὐ

στόματι, ψυχῇ δε ἀναβοῶν· ‘Εὐλογῶ σε, μόνε / εὐερφέτα τῶν ἁπάντων, ὅτι νηπίοις δέδωκας

τὴν χάριν / κατὰ τῶν ἀοράτων καὶ ὁρωμένων / πολεμίων, ἵν' αὐτῶν καταπατῶμεν / πᾶσαν τὴν

ἰσχύν, ὑμνοῦντες ἀκαταπαύστως / τὸν ἐν ὑψίστοις ὑπάρχοντα ’. »

[47] Ibid., 8-9, p. 90-1 : « Παλάμη τοῦ δημιουρφοῦ σκεπόμεναι αἱ κόραι παλάμας τὰς ἰδίας /

ἔπλησαν ἐμπτυσμάτων καί κατηκόντισαν αὐτὰ / κατὰ τοῦ προσώπου τοῦ ἀθετ ήσαντος θεοῦ ´

τὴν θείαν συγκατάβασιν. / Ἐντεῦθεν καὶ ταῷ ξίφει τὰς κεφαλὰς ἐναποτμηθεῖσαι / ἡ τεκοῦσα

τῶν αἱμάτων ἐγεύσατο τῶν ἰδίων τέκνων / θυσίαν τῷ Φεῷ προσφέρουσα ταύτας / καθάπερ

Ἀβραὰμ τὸν Ἰσαάκ· / ὅθεν σὺν αὐτοῖς ἀγάλλεται ἀνυμνοῦσα / τὸν ἐν ὑψίστοις ὑπάρχοντα

Κύριον.

Ἁγνῶν αἱμάτων ἡ σεμνὴ πιοῦσα εὐχαρίστως καὶ αὐτὴ τὴν ἰδίαν / κορυφὴν ἀπετμ ήθη ὑπὸ

ἀνδρῶν θεοστυγῶν, / ταύτην τῷ Δεσπότη ὥσπερ δῶρον ἐκλεκτὸν / σὺν τέκνοις προσενέκασα

/ καὶ τῇ ἄνω τραπέζη προθ ήσασα ἐν ᾗ παρεστῶσα. »

[48] Vita S. Catharinae Senensi (AASS, Apr., t. III, 1876, col. 861-969), c. 162, col. 902 :

« Quadam igitur die, dum ancilla Christi ulcus illud horrendum detexisset, ut ipsum lavando

purgaret ; mox tantus et tam horrendus foetor exhalavit ex eo, non modo naturali defectu, sed

etiam hostis effectu ; ut cuncta interiora virginis naturaliter sint commota, et nimia nausea in

ejus stomacho generata. Quod virgo Domini tanto gravius mente tulit, quanto illius diebus per

novas Victorias Spiritus sancti gratia novas virtutum perfectiones attigerat : unde adversus

proprium corpus per iracundiam sanctam insurgens, Vivit, inquit, Altissimus, Sponsus

dulcissimus animae meae, quia id quod tantum abominaris, infra tua viscera recondetur. Mox

que illius foedi vulneris loturam cum sanie in scutellam recolligens, ac seorsum abiens, totum

bibit. Quo facto, cuncta cessavit abominationis illius tentatio. Recolo quod, dum ipsa

praesente mihi haec historia perfunctorie narrata fuisset, ipsa mihi secrete submissa voce

subjanxit : Numquam, inquit, postquam nata sum, cibum vel potum tam suavis et tam boni

saporis assumpsi. »

[49] Ibid., c. 163, col. 903 : « His igitur victoriis, Christi sponsae, a Sponso suo tam gratiose

concessis, post hanc ultimam sequenti nocte apparuit sacrae virgini oranti Salvator omnium

Dominus Jesus Christus, ostendens in corpore suo quinque illa vulnera sacratissima, [...], et ait

: Multa, dilectissima mea, propter me percurristi certamina ; et juvante me, cuncta hucusque

vicisti ; ex quibus reddita est mihi plurimum gratiosa et accepta : sed heri singulariter mihi

nimis complacuisti, cum non modo delectationibus spretis corporis, non solum abjectis

opinionibus hominum, et hostis tentationibus superatis, quinimo natura proprii corporis

conculcata, ex caritatis meae ardore sumpsisti potum abominabilem tam laetanter. Propter

quod dico tibi, quod sicut in hoc actu tuam excessisti naturam ; sic ego dabo tibi potum, qui

omnem excedit humanam naturam et consuetudinem. Applicansque dexteram ad collum

virginem, et ipsam ad lateris proprii vulnus approximans, Bibe, inquit, filia, de latere meo

potum, quo anima tua tanta suavitate replebitur, quod etiam in corpus, quod propter me

contempsisti, mirabiliter redundabit. At illa cernens se positam ad fistulam fontis vitae,

sacratissimo vulneri os applicans corporis, sed longue amplius os mentis, ineffabilem et

inexplicabilem potum hausit per non parvae morae spatium, tam avide quam abunde. »

[50] Deutéronome 12, 23 (Biblia sacra iuxta vulgatam versionem, éd. R. Weber, 2 tomes,

Stuttgart, 1969, ici t. 1, p. 253) : « hoc solum cave ne sanguinem comedas sanguis enim

eorum pro anima est et idcirco non debes animam comedere cum carnibus. »

[51] Par exemple Deutéronome 12, 15-17 (Ibid., t. 1, p. 252-3) : « sin autem comedere

volueris et te esus carnium delectarit occide et comede iuxta benedictionem Domini Dei tui

quam dedit tibi in urbibus tuis sive inmundum fuerit hoc est maculatum et debile sive

mundum hoc est integrum et sine macula quod offerri licet sicut capream et cervum comedes

absque esu dumtaxat sanguinis quod super terram quasi aquam effundes non poteris comedere

in oppidis tuis decimam frumenti et vini et olei tui primogenita armentorum et pecorum et

omnia quae voveris et sponte offerre volueris et primitias manuum tuarum. »

[52] Actes des Apôtres 15, 20 (Ibid., t. 2, p. 1724) : « sed scribere ad eos ut abstineant se a

contaminationibus simulacrorum et fornicatione et suffocatis et sanguine. »

[53] Rabani Mauri Poenitentiale (PL, 110, col. 490-1), c. XXX : « Id est de illa femina quae

menstruum sanguinem suum miscuit cibo vel potui, et dedit viro suo, ut comederet ; et quae

semen viri sui in potu bibit. »

[54] P. Vallicellanum E. 62 (Wasserschleben, p. 560), c. XXIX : « Mulier, quae semen viri sui

aut urinam aut stercus miscens aut summens in cibo ipse vel ipsa, ut exinde plus ametur, III

anni peniteat. »

[55] P. Cummeani (Bieler, p. 128-9), X, 18 : « Quidam commedens sui corporis cutem , id est

scabiem, si[ve] uermiculos qui pedecle nuncupantur suam nec non bibens urinam stercoraue

comedens, cum inpositione manus episcopi anno integro cum pane et aqua peniteat »

[56] P. Merseburgense a (CCSL, 156, p. 148), 77 : « Si quis commedit corporis suis scabiam

aut piduculus aut bibens orinam suam aut stercora commedit, cum manus inpositionis

episcopi annum I cum pane et aqua peneteat, benedicens episcopus infantem uicem baptismi »

[57] P. Pseudo-Theodori (CCSL, 156B, p. 82), XXV, 32 : « Si quis autem uel scabiam sui

corporis uel uermiculos qui peducli nuncupantur aut stercora uel terram comederit, necnon

suam bibens urinam, annum integrum cum pane et aqua peniteat. Si uero infans aut puer est,

uerberum disciplinis corripiatur. »

[58] Ibid., XXV, 13, p. 78 : « Qui pro necessitate manducat animal quod immundum uidetur

uel auem aut bestiam, non nocet. »

[59] Canones Adomnani (Bieler, p. 176-7), 8 : « Gallinae carnem hominis uel sanguinem eius

gustantes multum inmunde sunt et oua earum inmunda sunt ; fœtus tamen earum conseruandi

licite, quos matrum inmunditia non polluit. »

[60] Ibid., p. 7 : « Sues carnem uel sanguinem hominis gustantes inliciti sunt semper. In lege

namque animal curnupetum si hominem occiderit inlicitum est ; quanto magis quae comedunt

hominem. »

[61] P. Merseburgense a (CCSL, 156, p. 166), 150 : « Si casu porci uel gallinas sanguinem

hominis commedunt, non abiciendo credimus, sed manducantur »

[62] P. Pseudo-Theodori (CCSL, 156B, p. 80), XXV, 19 : « Si casu porci uel galline

sanguinem hominis comedunt, non abiciendos credimus, sed manducentur tamen cum sale

benedicto salietur caro eorum et aspergatur aqua sanctificationis. »

[63] P. Pseudo-Theodori (CCSL, 156B, p. 80), XXV, 20 : « Si porcus uel gallina

manducauerit de corpore hominum non manducetur neque seruetur ad semen sed occidatur et

canibus tradatur. Alii dicunt quod liceat eos manducare postquam macerentur post anni

circulum. »

[64] P. Pseudo-Romanum (Pénitentiel d'Halitgaire) (Wasserschleben, p. 376), 29 : « Si porcus

vel gallina manducaverit de corpore hominum, non manducetur, neque servetur ad semen, sed

occidatur, et canibus tradatur. »

[65] P. Theodori (Finsterwalder, p. 326), XI, 8 : « Sed qui cadavera mortuorum lacerantes

manducaverunt, carnem eorum manducare non licet, usque dum macerentur et post anni

circulum »

[66] P. Theodori (Finsterwalder, p. 325), XI, 8 : « Apes si occidunt hominem, ipsi quoque

occidi debent festinanter, mel tamen comedetur »

[67] P. Pseudo-Theodori (CCSL, 156B, p. 80), XXV, 18 : « Apes si occiderint homine ipsas

quoque occidi festinanter oportet, mel tamen expendatur in medicinam uel in aliis

necessariis. »

[68] P. Silense (CCSL, 156A, p. 39), X, 227 : « Animalia coitu hominum polluta, occidantur

et canibus proiciantur »

[69] P. Pseudo-Theodori (CCSL, 156B, p. 80), XXV, 21 : « Animalia coitu hominum polluta

occidantur et nemo manducet de lacte eius, carnesque eius canibus proiciantur. Adipe uero

eius mittatur in causis necessariis, tamen corium adsumant. Ubi autem dubium est, non

occidantur. »

[70] P. Theodori (Finsterwalder, p. 326), XI, 9 : « Animalia autem coitu hominum polluta

occidantur, carnesque canibus proiciantur ; sed quod generant sit in usu et coria adsumantur.

Ubi autem dubium est, non occidantur »

[71] P. Oxoniense II (CCSL, 156, p. 201), 57 : « De eos, qui cum quadrupedia peccauerit.

Siue peccora siue capra siue aliut aliquid animal, si peccauerit homo cum eo, nemo illum

manducet neque carnem eius neque lactem neque ad semen seruentur neque uendatur, sed

annum occidatur et canes commedatur »

[72] P. Pseudo-Romanum (Pénitentiel d'Halitgaire) (Wasserschleben, p. 376), 29 : « Siue cum

capra, siue cum pecore, aut cum alio animali si peccauerit homo cum eo, nemo manducet

carnem ejus, neque cocus ejus, sed occidatur, et canibus tradatur. »

[73] Corrector siue Medicus (Wasserschleben, p. 654), CXV : « Comedisti scabiem

corporalem pro aliqua sanitate aut bibisti propter solutionem vermiculos, qui peducli

vocantur, vel bibisti urinam humanam sive stercora aliqua commedisti pro sanitate aliqua ? Si

fecisti, XII dies peniteat. »

[74] Corrector siue Medicus (Wasserschleben, p. 660), CLIV : « Gustati de semine viri tui, ut

propter tua diabolica facta plus in amorem tuum exardesceret ? Si fecisti, VII annos penit.

debes. »

[75] Ibid., CLXIV, p. 662 : « Fecisti, quod quaedam mulieres facere solent, tollunt menstruum

sanguinem suum, et immiscent cibo vel potu, et dant viris suis ad manducandum vel ad

bibendum, ut plus diliganter ab eis ? Si fecisti, V annos peniteat. »

[76] Corrector siue Medicus (Wasserschleben, p. 661), CLX : « Fecisti, quod quaedam

mulieres facere solent, tollunt piscem vivum, et mittunt eum in puerperium suum, et tandiu ibi

tenent, donec mortuus fuerit, et decocto pisce vel assato, maritis suis ad comedendum tradunt,

ideo haec faciunt, ut plus in amorem earum inardescant ? Si fecisti, II annos peniteat. »

[77] Ibid., CLXI, p. 661 : « Fecisti, quod quaedam mulieres facere solent, prosternunt se in

faciem, et discopertis natibus jubent, ut supra nudas nates conficiatur panis, et eo decocto

tradunt maritis suis ad comedendum, hoc ideo faciunt, ut plus exardescant in amorem

illarum ? Si fecisti, II annos peniteat. »

[78] Ibid., CLXXIX, p. 664 : « Fecisti, quod quaedam mulieres facere solent, deponunt

vestimenta sua et totum corpus nudum melle inungunt, et sic mellito suo corpore supra

triticum in quodam lingeo, in terra disposito, sese uc atque illuc sepius revolvunt, et cuncta

tritici grana, quae humido corpore adherent, cautissime colligunt, et in molam mittunt, et

retrorsum contra solem molam circuire faciunt, et in farinam redigunt, et de illa farina panem

conficiunt, et sic maritis suis ad comedendum tradunt, ut comesto pane marcescant et

deficiant ? Si fecisti, XL dies in pane et aqua peniteat. »

[79] Corrector siue Medicus (Wasserschleben, p. 660-1), CLVIII : « Credidisti, quod multae

mulieres retro satanam converse credunt et affirmant, verum esse, ut credas, in quietae noctis

silentio, cum te collocaueris in lecto tuo, et marito tuo in sinu tuo jacente, dum corporea sis,

januis clausis exire posse, et terrarum spatia cum aliis simili errore deceptis pertransire valere,

et homines baptizatos, et Christi sanguine redemptos, sine armis visibilibus et interficere et

decoctis carnibus eorum vos comedere, et in loco cordis eorum framen ad lignum, vel aliquid

hujusmodi ponere, et commestis iterum vivos facere, et indutias vivendi dare ? Si credidisti,

XL dies in pane et aqua cum septem sequentibus annis peniteas. »

[80] Capitulatio de partibus Saxoniae, éd. C. Freiherrn von Schwerin (MGH, Leges, Fontes

iur. Germanici ant. in us. schol. sep. edit., 4, Leges Saxonum und Lex Thuringorum, 1918),

c. VI, p. 38 : « Si quis a diabulo deceptus crediderit secundum morem paganorum virum

aliquem aut feminam strigam esse et homines commedere et propter hoc ipsam incenderit vel

carnem eius ad commedendum dederit vel ipsam commederit, capitis sententiae punietur. »

[81] L’imaginaire du sabbat. Édition critique des textes les plus anciens (1430 c.- 1440 c.),

éd. M. Ostorero, A. Paravicini Bagliani, K. Utz Tremp et C. Chène, Lausanne, 1999, p. 36-9 :

« Ouch warent ettliche under inen, die ir eigenen kint toten und sÿ brieten und assen und

sutten, und in ir geselleschaft tru°gent und assent; und tragent denn ludern oder ander boeß

geschefft ze kilchen, und wust denn nieman nút anders, wonnt dz es kind werint; so hatten sis

daheimen verlassen und assen sy denne, so sy woltten. Etlich waren ouch als boeß, das

ire kint oder ander lúten kint des nachtes angriffen und sÿ truktten, und sewreten denn ettliche

tage und sturben denn; und die liessen sy denn ir nachgeburen sehen, und wa sy die beruert

hatten mit irn boesen henden, da warent denn die kint swartz oder blaw, wannt sÿ bo

eß vergifft

materÿe an die hende gestrichen hatten; und gabent denne den lúten ze verstande, die seligen

selen hetten sy gereichet, und gehu°ben sich denn úbel umb die kint; und wenne sÿ vergraben

wurden, so giengen sÿ denn nachttes dar und gru°bens wider uss und assens denn

miteinandern heimlich. »

[82] Pline l’Ancien, Histoire naturelle, livre XXVIII, éd. et trad. A. Ernout, Paris, 1962, II, 4-

9, p. 19-21 : « Incipiemus autem ab homine, ipsum sibi exquirentis inmensa statim difficultate

obuia. Sanguinem quoque gladiatorum bibunt, ut uiuentibus poculis, comitiales [morbi], quod

spectare facientis in eadem harena feras quoque horror est. At, Hercule, illi ex homine ipso

sorbere efficacissimum putant calidum spirantemque et uiuam ipsam animam ex osculo

uolnerum, cum plagis omnino ne ferarum quidem admoueri ora mos sit humanus ? Alii

medullas crurum quaerunt et cerebrum infantium. Nec pauci apud Graecos singulorum

uiscerum membrorumque etiam sapores dixere, omnia persecuti ad resigmina unguium, quasi

uero sanitas uideri possit feram ex homine fieri morboque dignum in ipsa medicina, egregia,

Hercules, frustratione, si non prosit. Aspici humana exta nefas habetur : quid mandi ? Quis

ista inuenit, Ostane ? Tecum enim res erit, euersor iuris humani monstrorumque artifex, qui

primus ea condidisti, credo, ne tui uita obliuisceretur. Quis inuenit singula membra humana

mandere ? qua coniectura inductus ? quam potest medicina ista originem habuisse ? quis

ueneficia innocentoria fecit quam remedia ? Esto, barbari externique ritus inuenerant :

etiamne Graeci suas fecere has artes ? Extant commentationes Democriti ad aliud noxii

hominis ex capite ossa plus prodesse, ad alia amici et hospitis. Iam uero ui interempti dente

gingiuas in dolore scarifari Apollonius efficacissimum scripsit, Meletos oculorum suffusiones

felle hominis sanari, Artemon caluaria interfecti neque cremati propinauit aquam e fonte

noctu comitialibus morbis. Ex eadem suspendio interempti catapotia fecit contra canis rabiosi

morsus Antaeus. […]. Procul a nobis nostrisque litteris absint ista ! Nos auxilia dicemus, non

piacula, sicubi lactis puerperarum usus mederi poterit, sicubi saliua tactusue corporis,

ceteraque similia. Vitam quidem non adeo expetendam censemus, ut quoquo modo trahenda

sit. »

[83] Pline l’Ancien, Histoire naturelle, livre XXVIII, XXIV, 87, p. 50 : « Haec sunt quae

retulisse fas sit, ac pleraque ex his non nisi honore icto ; reliqua intestabilia, infanda, ut

festinet oratio ab homine fugere. In ceteris claritates animalium aut operum sequemur. »

[84] Scribonii Largi Compositiones, éd. S. Sconocchia, Leipzig, 1983, p. 20 : « Nam sunt et

qui sanguinem ex vena sua missum bibant aut de calvaria defuncti terna coclearia sumant per

dies triginta ; item ex iecinore gladiatoris iugulati particulam aliquam novies datam

consumant. Quaeque eiusdem generis sunt, extra medicinae professionem cadunt, quamvis

profuisse quibusdam visa sunt. »

[85] Plinii Secundi Iunioris qui feruntur de medicina libri tres, éd. A. Önnerfors, Berlin,

1964, p. 83 : « sanguis pecudis utiliter bibitur. Sed et humanus sanguis hoc uitio liberat. »

[86] Caelius Aurelianus, On Acute Diseases and On Chronic Diseases, éd. I. E. Drabkin,

Chicago, 1950, p. 516-7 : « Dant etiam bibendum lac asininum cum sale, vel sanguinem

testudinis marinae, vel humanum, aut vituli marini […]. Item mandendam mustelam, sed

longo dessicatam tempore, et tunc carnem hominum, […]. Quae quantis sint vexationibus

conferta etiam per se probatur […]. »

[87] Theodore Prisciani Euporiston libri III cum Physicorum fragmento et additamentis

Pseudo-Theodoris, éd. V. Rose, Leipzig, 1894, p. 254 : « (Physica) : In ipsis vero

commotionibus, si sanguinem de eius pedum digitis elicias quoquo pacto, et eius frontem ex

eo tangas et labia, continuo exsurget. »

[88] Marcellus, Über Heilmittel, éd. M. Niedermann, 2 vol., Berlin, 1968, ici vol. 1, p. 234-5 :

« Lotium vetus humanum adiecto croco ab inscio, ne fastidiat, epotum vel gargalizatum

mirum in modum uuam reprimit et consumit » ; p. 282-3 : « Lotium humanum uetus adiecto

croco, ut odor eius occulatur, exhaustum ueteres tusses et eos, qui crassa pituita uexantur,

emendat » ; vol. 2, p. 482-3 : « Humanum lotium uetus adiecto croci modico, ut odor eius

occultetur, ignoranti potui datum quamlibet ueteres in uisceribus latentes morbos sanabit ;

uomitu enim inritato et eiectionibus concitatis omne uitium ualenter expurgat » ; p. 496-7 :

« Si cui in uia aut in loco aliquo difficili subitus dolor uentris aut intestinorum fuerit, lotio suo

degustato continuo sanabitur » ; p. 498-9 : « Lotium humanum uetus adiecto paululo croco,

quod odorem eius emendet, ignoranti potui datum quamuis ueteres et latentes interaneos

morbos et uomito et deiectionibus concitatis potentissime sanabit. »

[89] Ibid., vol. 2, p. 496-9 : « Ouum recens crudum summiter apertum defundes et eius testam

oleo uiridi implebis et defundes, similiter lotio puerili implebis et defundes mellisque

tantundem defundes. Tum diligenter omnia permiscebis et in aqua calida tepefacies ac ieiuno

bibenda dabis. Haec potio non solum stercus uetustum, quod dolores intestinis facit, uerum

etiam lumbricos eiciet et ardores praecordiorum frebesque sedabit. »

[90] Plinii Secundi Iunioris qui feruntur de medicina libri tres, op. cit., p. 98 : « Aduersus

aspidis morsum unum refugium habebant priores ut percussus urinam suam biberet. »

[91] Ademari Cabannensis chronicon, éd. P. Bourgain, Turnhout, 1999 (CCCM, 129), l. III,

c. 59, p. 180 : « Nam ipsi decepti a quodam rustico Petragoricensi, qui se dicebat facere

virtutes, et pulverem ex mortuis pueris secum deferebat, de quo si quem posset communicare,

mox manicheum faciebat. »

[92] Delisle L., « Notice sur les manuscrits originaux d’Adémar de Chabannes », Notices et

extraits des manuscrits de la bibliothèque nationale et autres bibliothèques, 35, Paris, 1896,

p. 241-358, ici p. 285-6 : « Nolite jugum ducere, id est nolite societatem habere cum

infidelibus. Et valde omnes caveant ne aliquid ab eis emant neque accipiant, si etiam ipsi eis

gratuito dare voluerint. Solent enim quidam ex eis portare secum pulverem de ossibus

mortuorum hominum, et quasi propter medicinam aliquibus rusticis in cibo aut potu de ipso

pulvere ministrant, de quo pulvere, si quis aliquid sumpserit, statim obliviscitur veritatem Dei,

et in amentiam versus fit eorum similis, et ita seductus in desperationem cadit, ut nec

predicatione neque terrore neque amore nullatenus ad sanctam catholicam Ecclesiam redeat

ultra. »

[93] Fioravanti L., Capricci medicinali dell' eccellente medico & cirurgico M. Leonardo

Fioravanti (...), Venise, 1573 (http://gallica.bnf.fr), c. XXVII, p. 54-5 : « Avenne adunque,

che essendo una gran guerra tra Spagnuoli, & Francesi nel detto regno, la qual fu longhissima

oltra modo, per la quel longhezza cominciarono à mancar le vettovaglie, & massime le carni ;

di modo, che quei vivandieri che andavano appresso il campo [...] dell’una, come dell’ altra

parte, per cavar danari, cominciarono secretamente a torre la carne di quei corpi morti, & con

essa fare certe vivande, come potaggi, pastelli, arosti, & simil materie, le quali erano buone

oltra modo da mangiare ; & così andorno frequentando un tempo, contanta secretezza, che

mai non si puote scoprire ; di modo tale, che gli esserciti dell’una, & dell’ altra parte, havendo

tanto tempo mangiato carne humana, si cominciarono a corromper per di tal sorte che non vi

restù pure un’ huomo, che non fosse tutto pieno di brogge, & di doglie, & la maggior parte

restorono tutti pelati, & vedendo li poveri Francesi, che così il campo loro era corrotto da

tal’infermità, cominciorno a dire fra di loro, che li Napolitani gli havevano fatto venire tal’

infermità. »

[94] Juvénal, Satires, éd. P. de Labriolle et F. Villeneuve, trad. O. Sers, Paris, 2005, Sat. XIII,

v. 76-85, p. 252 : « […] Aspice quanta / uoce neget, quae si ficti constantia uultus ; / per Solis

radios Tarpeiaque fulmina iurat / […] / Si uero et pater est, ‘Comedam’ inquit ‘flebile nati /

sinciput elixi Pharioque madentis aceto’. »

[95] Juvénal, Satires, Sat. XV, v. 1-32, p. 292-5 : « Quis nescit, Volusi Bithynice, qualia

demens / Aegyptos portenta colat ? […] Porrum et caepe nefas uiolare et frangere morsu ; / o

sanctas gentes quibus haec nascuntur in hortis / numina ! Lanatis animalibus abstinet omnis /

mensa, nefas illis fetum iugulare capellae, / carnibus humanis vesci licet. Attonito cum / tale

super cenam facinus narraret Ulixes / Alcinoo, bilem aut risum fortasse quibusdam / mouerat

ut mendax aretalogus. ‘In mare nemo / hunc abicit saeua dignum ueraque Charybdi, /

fingentem inmanes Laestrygonas atque Cyclopas ?’ / […] Sic aliquis merito nondum ebrius et

minimum qui / de Corcyraea temetum duxerat urna. / Solus enim haec Ithacus nullo sub teste

canebat ; / nos miranda quidem, set nuper consule Iunco / gesta super calidae referemus

moenia Copti, / nos uolgi scelus et cunctis grauiora cothurnis ; / nam scelus, a Pyrra

quamquam omnia syrmata uoluas, / nullus aput tragicos populus facit. Accipe, nostro / dira

quod exemplum feritas produxerit aeuo. »

[96] Ibid., Sat. XV, v. 47-51, p. 296-7 : « Adde quod et facilis uictoria de madidis et / blaesis

atque mero titubantibus. Inde uirorum / saltatus nigro tibicine, qualiacumque / unguenta et

flores multaeque in fronte coronae. / Hinc ieiunum odium. »

[97] Ibid., Sat. XV, v. 77-92, p. 298-9 : « Labitur hic quidam nimia formidine cursum /

praecipitans capiturque. Ast illum in plurima sectum / frusta et particulas, ut multis mortuus

unus / sufficeret, totum corrosis ossibus edit / uictrix turba, nec ardenti decoxit aeno / aut

ueribus, longum usque adeo tardumque putauit / expectare focos, contenta cadauere crudo.

Hic gaudere libet quod non uiolauerit ignem / quem summa caeli raptum de parte Prometheus

/ donauit terris ; elemento gratulor, et te / exultare reor. Sed qui mordere cadauer / sustinuit,

nil unquam hac carne libentius edit ; / nam scelere in tanto ne quaeras et dubites an / prima

uoluptatem gula senserit ; ultimus autem / qui stetit, absumpto iam toto corpore, ductis / per

terram digitis aliquid de sanguine gustat. »

[98] Morgan M. R., La continuation de Guillaume de Tyr (1184-1197), Paris, 1982 (édition

d’une des rédactions de la continuation française de Guillaume de Tyr, celle de Lyon), p. 28-

9 : « Donc vint Kirsac, si le fist despoillier tout nu, et fist aporter une rest d’aus, mes li aill n’i

estoient mie, si li en fist faire une corone, et le fist coroner come roi. Puis le fist bertauder et

tondre en crois, et li creva l’un des yauz, et li laissa l’autre por veoir la honte et la peine que il

recevreit. Et fist amener un anhesse, et le fist sus monter ce devant derriere, et li faisoit tenir la

coe en la main come frain. Ensi le fist mener par toutes les rues de Costantinople, et porter

corone. Or vos dirai que les femes faisoient. Eles avoient apareillé pissace et longaingne, et li

geterent en mi le visage, et celes qui n’i pooient avenir si montoient es teraces et avoient

apareilliee la pissace et la longaigne, et li getoient sur la teste. Ensi le faisoit l’on par chascune

rue. En tel maniere porta Androine corone en Costantinople tant que il fu hors de la cité, si le

livra l’on puis as femes, et eles li coroient sus come chiens fameilleus a la charoigne, si le

depecierent tout, piece a piece. Et cele qui en pooit avoir aussi gros come une feve si le

mangeit. Et li traoient les os au cotel et ostoient la char, si la manjoient. Ne onques n’i demora

osselet ne jointure que elles ne manjassent. Et disoient que toutes celes qui avoient de lui

mangié, ne qui avoient esté a son martire, seroient sauvé, porce que il avoient aidié à vengier

la malice que il avoit faite. »

[99] Les Œuvres d’Estienne Pasquier, t. 2, contenant ses Recherches de la France [...] et les

lettres de Nicolas Pasquier, fils d’Estienne, Amsterdam, 1723, p. 1063-4, numérisé sur

http://gallica.bnf.fr : « Il est démembré pour estre bruslé, & les cendres jettées au vent. Les

enfans y accoururent en foule : qui prend la teste, qui un quartier, qui les autres, lesquels ils

traisnerent par toute la ville jusques au lendemain matin environ les dix à unze heures, que les

uns se rendirent sur le lieu où le Roy avoit esté tué, & les autres en autres places, où ils les

bruslerent, & pulveriserent les os en cendres, qu’ils jetterent au vent ; & auparavant cela, une

femme mangea de sa chair, & d’autres la petillerent aux pieds. Voilà comment s’est passée

cette histoire funeste, estrange à voir, & horrible à penser. »

[100] Titi Livi ab Urbe condita libri XXI-XXII, éd. Th. A. Dorey, Leipzig, 1971, l. XXII, 51,

9, p. 125 : « Praecipue convertit omnes subtractus Numida mortuo superincubanti Romano

vivus naso auribusque laceratis, cum manibus ad capiendum telum inutilibus in rabiem ira

versa laniando dentibus hostem exspirasset »

[101] Biblia sacra iuxta vulgatam versionem, op. cit., t. 2, p. 1788 : « Ecce mysterium vobis

dico omnes quidem resurgemus sed non omnes inmutabimur in momento in ictu oculi in

novissima tuba canet enim et mortui resurgent incorrupti et nos inmutabimur opportet enim

corruptibile hoc induere incorruptelam et mortale hoc induere inmortalitatem. »

[102] Athénagore, Sur la résurrection des morts, op. cit., p. 224-7 : « ὃ δὴ καὶ μάλιστα

ταράττειν ἔδοξέν τινας καὶ τῶν ἐπὶ σοφίᾳ θαυμαζομένων, ἰσχυρὰς οὐκ οῖδ' ὅπως ἡγησαμένων

τὰς παρὰ τῶν πολλῶν φερομένας διαπορ ήσεις. »

[103] Athénagore, Sur la résurrection des morts, op. cit., p. 229-30 : « Εῖτα τούτοις

ἐπιραγῳδοῦσιν τὰς ἐν λιμοῖς καὶ μανίαις τολμηθείσας τεκνοφαγίας καὶ τοὺς κατ' ἐπιβουλὴν

ἐχθρῶν ὑπὸ τῶν γεννησαμένων ἐδηδεμένους παῖδας καὶ τὴν Μηδικὴν τράπεζαν ἐκείνην καὶ

τὰ τραγικὰ δεῖπνα Θυέστου καὶ τοιαύτας δ ή τινας ἐπισυνείρουσι παρ' Ἕλλησιν καὶ

βαρβάροις. »

[104] Athénagore, Sur la résurrection des morts, op. cit., p. 243-7 : « Εἰ μὲν οὖν ἔχουσιν

δεικνύναι σάρκας ἀνθρώπων ἀνθρώποις εἰς βρῶσιν ἀποκληρωθείσας, οὐδὲν κωλύσει τὰς

ἀλληλοφαγίας εῖναι κατὰ φύσιν ὥσπερ ἄλλο τι τῶν τῇ φύσει συγκεχωρημένων καὶ τούς γε τὰ

τοιαῦτα λέγειν τολμῶντας τοῖς τῶν φιλτάτων ἐντρυφᾶν σώμασιν ὡς οἰκειοτέροις ἢ καὶ τοὺς

εὐνουστάτους σφίσιν τούτοις αὐτοῖς ἑστιᾶν.

Εἰ δὲ τοῦτο μὲν οὐδ' εἰπεῖν εὐαγές, τὸ δὲ σαρκῶν ἀνθρώπων ἀνθρώπους μετασχεῖν ἔχθιστόν

τι καὶ παμμίαρον καὶ πάσης ἐκθέσμου καὶ παρὰ φύσιν βρώσεως ἢ πράξεως ἐναγέστερον, τὸ

δὲ παρὰ φύσιν οὐκ ἄν ποτε χωρ ήσειεν εἰς τροφὴν τοῖς ταύτης δεομένοις μέρεσιν καὶ μορίοις,

τὸ δὲ μὴ χωροῦν εἰς τροφὴν οὐκ ἂν ἑνωθείη τούτοις ἃ μηδὲ τρέφειν πέφυκεν, οὐδὲ τὰ τῶν

ἀνθρώπων σώματα συγκραθείη ποτ' ἂν τοῖς ὁμοίοις σώμασιν, οἷς ἐστιν εἰς τροφὴν παρὰ

φύσιν, κἂν πολλάκις διὰ τῆς τούτων ἴῃ γαστρὸς κατά τινα πικροτάτην συμφοράν.

Ἀποχωροῦντα δὲ τῆς θρεπτικῆς δυνάμεως καὶ σκιδνάμενα πρὸς ἐκεῖνα πάλιν ἐξ ὧν τὴν

πρώτην ἔσχεν σύστασιν, ἑνοῦται μὲν τούτοις ἐφ' ὅσον ἂν ἕκαστον τύχῃ χρόνον, ἐκεῖθεν δὲ

διακριθέντα πάλιν σοφίᾳ καὶ δυνάμει τοῦ πᾶσαν ζῴου φύσιν σὺν ταῖς οἰκείαις δυνάμεσι

συγκρίναντος ἑνοῦται προσφυῶς ἕκαστον ἑκάστῳ, κἂν πυρὶ καυθῇ, κἂν ὕδατι κατασαπῇ, κἂν

ὑπὸ θηρίον ἢ τῶν ἐπιτυχόντων ζῴων καταδαπανηθῇ, κἂν τοῦ πάντος σώματος ἐκκοπὲν

προδιαλυθῇ τῶν ἄλλων μερῶν · ἑνωθέντα δὲ πάλιν ἀλλ ήλοις τὴν αὐτὴν ἴσχει χώραν πρὸς τὴν

http://gallica.bnf.fr/

τοῦ αὐτοῦ σώματος ἁρμονίαν τε καὶ σύστασιν καὶ τὴν τοῦ νεκρωθέντος ἢ καὶ πάντῃ

διαλυθέντος ἀνάστασιν καὶ ζω ήν. »

[105] Sancti Aurelii Augustini Opera, Pars XIV, 2, De Civitate Dei Libri XI – XXII, Turnhout,

1955 (CCSL, 48), l. XXII, ch. 20, p. 840 : « Unde iam etiam quaestio illa soluenda est, quae

difficilior uidetur ceteris, ubi quaeritur, cum caro mortui hominis etiam alterius fit uiuentis

caro, cui potius eorum in resurrectione reddatur. Si enim quispiam confectus fame atque

compulsus uescatur cadaueribus hominum, quod malum aliquotiens accidisse et uetus testatur

historia et nostrorum temporum infelicia experimenta docuerunt : num quisquam ueridica

ratione contendet totum digestum fuisse per imos meatus, nihil inde in eius carnem mutatum

atque conuersum, cum ipsa macies, quae fuit et non est, satis indicet quae illis escis

detrimenta suppleta sint ? Iam itaque aliqua paulo ante praemisi, quae ad istum quoque nodum

soluendum ualere debebunt. Quidquid enim carnium exhausit fames, utique in auras est

exhalatum, unde diximus omnipotentem Deum posse reuocare, quod fugit. Reddetur ergo caro

illa homini, in quo esse caro humana primitus coepit. Ab illo quippe altero tamquam mutuo

sumpta deputanda est ; quae sicut aes alienum ei redhibenda est, unde sumpta est. Sua uero

illi, quem fames exinanierat, ab eo, qui potest etiam exhalata reuocare, reddetur. Quamuis etsi

omnibus perisset modis nec ulla eius materies in ullis naturae latebris remansisset, unde uellet,

eam reparet Omnipotens. »

[106] Aureli Augustini Opera, Pars XIII, 2, Enchiridion ad Laurentium de fide et spe et

caritate, éd. E. Evans, Turnhout, 1969 (CCSL, 46, p. 22-114), p. 96-7 : « Non autem perit deo

terrena materies de qua mortalium creatur caro ; sed in quemlibet puluerem cineremue

soluatur, in quoslibet halitus aurasque diffugiat, in quamcumque aliorum corporum

substantiam uel in ipsa elementa uertatur, in quorumcumque animalium etiam hominum

cibum cedat carnemque mutetur, illi animae humanae puncto temporis redit quae illam

primitus, ut homo fieret cresceret uiueret, animauit. »

[107] De Civitate Dei, op. cit., l. XXII, ch. 20, p. 840 : « Si enim quispiam confectus fame

atque compulsus uescatur cadaueribus hominum, quod malum aliquotiens accidisse et uetus

testatur historia et nostrorum temporum infelicia experimenta docuerunt. »

[108] Ibid., l. XXII, ch. 22, p. 844 : « Nonne ad hoc perduxit sitientes homines ardor inmanis,

ut urinam quoque humanam uel etiam suam biberent ? Nonne ad hoc fames, ut a carnibus

hominum se abstinere non possent nec inuentos homines mortuos, sed propter hoc a se

occisos, nec quoslibet alienos, uerum etiam filios matres incredibili crudelitate, quam rabida

esuries faciebat, absumerent ? »

[109] Ibid., l. XXII, ch. 22, p. 844 : « In quorum pluribus ac paene omnibus etiam ipsa

adiumenta et medicamenta tormenta sunt, ut homines a poenarum exitio poenali eruantur

auxilio. »

[110] Hildegardis Bingensis, Scivias, éd. A. Führkötter, Turnhout, 1978 (CCCM, 43A),

p. 607-8 : « Sed diuino praecepto, ut tibi praemonstratum est, ad resurgendum accepto,

mortuorum ossa, ubicumque fuerint, suo loco uelut in ictu oculi coniunguntur et sua carne

teguntur, nec ullo modo retardantur, sed siue ab igne siue ab aqua siue ab aue siue a bestia

consumpta fuerint, citissime, restituuntur, ita quod ea hoc modo terra reddit uelut sal ex aqua

sudat : quia oculus meus omnia nouit nec quidquam me latere poterit. Ita omnes homines in

anima et corpore, sine ulla contractione et abscissione membrorum suorum sed in integritate

et corporis et sexus sui, uelut ‘in ictu oculi resurgunt’. »

[111] Honorius Augustodunensis Elucidarium sive dialogus de summa totius Christianae

Theologiae (PL, 172, 1895, col. 1109-76), col. 1164-5 : « D. Aliquando lupus devorat

hominem, et caro hominis vertitur in suam carnem : lupum vero ursus, ursum leo devorant ;

quomodo resurget ex his homo ? – M. Quod caro fuit hominis, resurget ; quod bestiarum,

remanebit, Scit enim haec bene scernere, qui scivit ex nihilo cuncta condere. Sive ergo

membratim a bestiis, sive a piscibus, seu a volucribus devorentur, omnes in resurrectione

reformabuntur in tantum ut nec capillus de eis pereat. »

[112] Petri Lombardi Sententiae in IV Libris distinctae, op. cit., l. IV, XLIV, c. 2, p. 517 :

« Quod resurget quidquid fuit de substantia et natura corporis, etsi non in eadem parte

corporis. – Augustinus in Enchiridion : ‘Non enim perit Deo terrena materies de qua

mortalium creatur caro ; sed in quemlibet puluerem cineremue soluatur, in quoslibet halitus

aurasque diffugiat, in quamcumque aliorum corporum substantiam uel in ipsa elementa

uertatur, in quorumcumque animalium etiam hominum, cibum cedat carnemque mutetur, illi

animae humanae puncto temporis redit, quae illam primitus, ut homo fieret, cresceret, uiueret,

animauit’. »

[113] Guillelmi Altissiodorensis Summa Aurea, t. 5, 1985, l. IV, p. 471 : [présentation de

l’objection à sa théorie de la nutrition] « Item, dicit Augustinus, in XXI[I] libro de civitate Dei

quod, ‘si aliquis affectus fame cogatur comedere carnem humanam, non resurget illa caro in

ipso, nec fit de veritate humane nature istius hominis, quia aliunde demutata est’. Eadem

ratione nec alia caro fit de veritate humane nature istius hominis, quia aliunde mutuata est ; et

ita nichil additur de nutrimento humane nature » ; p. 472 : [réponse à l’objection] « Ad ultimo

obiectum dicimus quod non est simile de carne humana et de aliis carnibus, quia carnes alie

sunt nutrimentum quod debetur homini ; sed caro humana non debetur homini pro

nutrimento ; ferarum vero est comedere homines, non hominum. Unde caro humana non

transit in veritatem humane nature alterius hominis, set alia caro bene transit. »

[114] Alexandri de Hales Quaestiones Disputatae, op. cit., t. 3, p. 1296-7 : « Ad hoc quod

postea obicitur, quid accidet si homo tantum nutriatur de carne humana : constat quod haec

resurget in quo incepit esse caro, respondeo : In carne humana duo sunt, quia duplex

humiditas : una proveniens a nutrimento quod proprium est homini, secundum quod

nutrimentum est de carne alia, scilicet quam sit humana caro ; et est ibi praeterea alia

humiditas. Unde, si contingat carnem humanam nutrire, non nutrit in quantum humana, sed in

quantum aliena, scilicet in quantum habet in se potentiam alienae carnis, a qua proprie

nutriebatur. Non nutrit ergo hominem caro humana ratione illius humiditatis quae propria est

carni humanae, sed ratione illius humiditatis quae accepta fuit ab alio nutrimento. Iste enim

ordo est in nutritivis : simplicia corpora potentiam habent ad vegetabilia, ex quibus

simplicibus vegetabilia nutriuntur ; animalia autem potentiam habent ad hominem.

Unumquodque ergo horum est potentia nutricus respectu hominis. Unde caro hominis nata est

convertere, non converti ; Unde si nutriat, hoc non est nisi ratione illorum quae habent

potentiam ad nutriendum illam. Si ergo caro humana nutriat, illud quod pertinet ad propriam

humiditatem ibit in secessum, et resurget in illo in quo caro nutriens incepit esse caro. »

[115] Bonaventurae Commentarii in quatuor libros Sententiarum, op. cit., vol. IV, 1889,

p. 911 : « Alia positio est, quod de carne secundum speciem alius homo nec potest nutriri nec

generari, sed solum de carne secundum materiam ; et rationem huius reddunt ex parte

acualitatis ipsius, quia transsubstantiatio haec conversio est, et conversio et transmutatio sive

transsubstantiatio est ex ente in potentia ; et quia est caro secundum speciem, ideo non est

possibilis converti in carnem secundum speciem. – Sed quoniam hoc non habet stabile

fundamentum, quia lupus nutritur de carnibus lupi, et in aliis animalibus eiusdem speciei hoc

videmus ; et iterum, caro secundum speciem potest fieri non-caro, et tunc erit in potentia :

ideo rationem fundant super pulverum appetitum, qui plantatus est ad illam formam

determinate et sempernaliter, qui non patitur, ipsam carnem vivificari ab alia anima immortali.

Et ideo respondent, quod istud est impossibile, quod in primo sit caro secundum speciem

unius et postmodum fiat alterius. »

[116] Bonaventurae Commentarii in quatuor libros Sententiarum, op. cit., vol. IV, 1889,

p. 911-2 : « Unde sanius dici potest, quod sicut resurrectio fit per divinam virtutem ; sic

ordinatio carnis ad suam animam est secundum divinum decretum et dispositionem, quae,

quoniam est inviolabilis, facit quod caro secundum speciem unius ad carnem secundum

speciem alterius hominis sit impossibilis. »

[117] S. Thomae Aquinatis Summa contra Gentiles, op. cit., vol. 3, 1961, c. LXXX, p. 392-3 : « Praeterea. Contingens est quandoque aliquos homines carnibus humanis vesci ; et solum tali

nutrimento ; et sic nutritos filios generare. Caro igitur eadem in pluribus hominibus invenitur.

Non est autem possibile quod in pluribus resurgat. Nec aliter videtur esse universalis

resurrectio et integra, si unicuique non restituetur quod hic habuit. Videtur igitur impossibile

quod sit hominum resurrectio futura. »

[118] S. Thomae Aquinatis Summa contra Gentiles, op. cit., vol. 3, c. LXXXI, p. 395 : « In

corpore autem hominis, quamdiu vivit, non semper sunt eadem partes secundum materiam,

sed solum secundum speciem ; secundum vero materiam partes fluunt et refluunt: nec propter

hoc impeditur quin homo situ nus numero a principio vitae usque ad finem. Cuius exemplum

accipi potest ex igne, qui, dum continue ardet, unus numero dicitur, propter hoc quod species

eius manet, licet ligna consumantur et de novo apponantur. Sic etiam est in humano corpore. »

[119] Ibid. : « Si quid vero defuit ad complementum debitae quantitatis, vel quia aliquis

praeventus est morte antequam natura ipsum ad perfectam quantitatem deduceret, vel quia

forte aliquis mutilatus est membro ; aliunde hoc divina supplebit potentia. […] et quod

defuerit, supplebitur omnipotentia Creatoris. »

[120] S. Thomae Aquinatis Summa contra Gentiles, op. cit., vol. 3, c. LXXXI, p. 395-6 :

« Non enim est necessarium, ut ostensum est (supra), quod quicquid fuit in homine

materialiter, resurgat in eo : et iterum, si aliquid deest, suppleri potest per potentiam Dei. Caro

igitur comesta resurget in eo in quo primo fuit anima rationali perfecta. In secundo vero, si

non solis carnibus humanis est pastus sed et aliis cibis, resurgere poterit in eo tantum de alio

quod ei materialiter advenit, quod erit necessarium ad debitam quantitatem corporis

restaurandam. Si vero solis humanis carnibus sit pastus, resurget in eo quod a generantibus

traxit : et quod defuerit, supplebitur omnipotentia Creatoris. Quod et si parentes ex solis

humanis carnibs pasti fuerint, ut sic et eorum semen, quod est superfluum alimenti, ex

carnibus alienis generatum sit : resurget quidem semen in eo qui est natus ex semine, loco

cuius ei cuius carnes comestae sunt, supplebitur aliunde. Hoc enim in resurrectione servabitur

: quod si aliquid materialiter fuit in pluribus hominibus, resurget in eo ad cuius perfectionem

magis pertinebat. Unde si fuit in uno ut radicale semen ex quo est generatus, in alio vero sicut

superveniens nutrimentum, resurget in eo qui est generatus ex hoc sicut ex semine. Si vero in

uno fuit ut pertinens ad perfectionem individui, in alio ut deputatum ad perfectionem specie :

resurget in eo ad quem pertinebat secundum perfectionem individui. Unde semen resurget in

genito, et non in generante : et costa Adae resurget in Eva, non in Adam, in quo fuit sicut in

naturae principio. Si autem secundum eundem perfectionis modum fuit in utroque, resurget in

eo in quo primitus fuit. »

[121] Stramaglia A., [Quintiliano]. La città che si cibò dei suoi cadaveri (Declamazioni

maggiori, 12), Cassino, 2003, 2, 2-3, p. 34 : « Aestuant adhuc intra pectus sepulta ventribus

nostris cognata viscera, et tumescere intus atque indignari videntur et sera paenitentia

redundant. Iam enim vacat nobis lugere, iam cibos nostros efferimus, residua cremamus ; nam

cetera nobiscum sepelientur. O fames inaudita, in qua levius est quod esurimus ! Ignoscite

tamen, violati manes meorum – hic vos adloquor –, ignoscite quod ora temeravimus, quod ab

homine descivimus. Non ut infelicem animam sustineremus, non ut invisum spiritum

produceremus, fecimus ; una causa mortem distulimus : quod, si expirassemus, idem

timebamus. »

[122] Ibid., 8, 6-7, p. 46-8 : « Primo tamen furtim et intra suas quisque latebras admisit hoc

monstrum, et, si paulo citius venisses, potuisset hoc negari : si quid ex strage corporum

defuerat, sepultum putabamus. Nec tamen indicavit quisquam, nec deprehendit aliquis. Nemo,

ut hoc faceret, exemplo impulsus est ; se quisque docuit, omnes scire coepimus postquam

omnes fecimus »

[123] Ibid., 9, 4, p. 48-50 : « Postquam ius factum est, postquam nemo erat in civitate quem

confiteri puderet, tum vero iam in posterum prospicimus et funera horreis condimus. Retro

aguntur exequiae : aut citra aut ad rogos pugna est. Heres cadaver cernit »

[124] Ibid., 27, 3-5, p. 84-6 : « Deficit aliquis extremo iam spiritu pendens ; tamen durat, quia

prius moriturum alterum putat. Invicem expectant, et, si spei figuratione tardius cadit,

morsibus pugnant. Non in omnibus mortes expectantur : pater liberos esurit, et oppressa

decimo mense mater sibi parit : redit in uterum laceratus infans. Cludunt domos ne quis funus

eripiat ; solae sunt divitiae mortium. Velut infaustae aves supra expirantes stamus »

[125] Ibid., 27, 5, p. 86 : « Secreta miseri petunt, in solitudinem fugiunt, et, ubi nulla spes

vitae superest, mortis suas abscondunt ; iam morituri ad feras confugiunt »

[126] Ibid., 9, 1-2, p. 48 : « Ergo rabidi supra cadavera incubuimus et clausis oculis, quasi

visus conscientia acerbior esset, tota corpora morsibus consumpsimus. Subit interim horror ex

facto et taedium ac detestatio sui et planctus, sed, cum ab infaustis fugimus cibis, urit iterum

fames et, quod modo ex ore proiecimus, colligendum est. Nunc mihi illa foeda videntur, nunc

abominanda, laceri artus et nudata ossa et abrepta cute intus cavum pectus ; nunc occurunt

effusa praecordia et lividae carnes et expressum dentibus tabum et exhaustae ossibus

medullae (quantulum enim corporis fames relinquebat !). »

[127] Ibid., 9, 3, p. 48 : « Confitendum est enim : devoravimus homines et quidem avide, qui

diu nihil ederamus, et tamen coepisse difficillimum fuit. »

[128] Polybe, Histoires, Livres VII-VIII et IX, éd. et trad. R. Weil, Paris, 1982, l. IX, 24, 6,

p. 151 : « Τοῦ δ' Ἀννίβου λέγειν κελεύσαντος, διδάξαι δεῖν ἔφη τὰς δυνάμεις ἀνθρωποφαγεῖν

καὶ τούτω ποιῆσαι συν ήθεις. »

[129] César, Guerre des Gaules, t. II, Livres V-VIII, éd. et trad. L.-A. Constans, Paris, 1972,

l. VII, 77, 12-14, p. 269 : « Quid ergo mei consilii est ? Facere quod nostri maiores

nequaquam pari bello Cimbrorum Teutonumque fecerunt ; qui in oppida conpulsi ac simili

inopia subacti eorum corporibus qui aetate ad bellum inutiles uidebantur uitam tolerauerunt

neque se hostibus tradiderunt. Cuius rei si exemplum non haberemus, tamen libertatis causa

institui et posteris prodi pulcherrimum iudicarem. Nam quid illi simile bello fuit ? Depopulata

Gallia Cimbri magnaque inlata calamitate finibus quidem nostris aliquando excesserunt atque

alias terras petierunt ; iura, leges, agros, libertatem nobis reliquerunt. »

[130] Stramaglia A., [Quintiliano]. La città che si cibò dei suoi cadaveri, op. cit., 6, 6, p. 42 :

« Nos interim coacta primo ex agris pecora diripuimus et, ne venturo saltem anno prospici

posset, non reliquimus, qui ararent, boves. »

[131] Ibid., 7, 5, p. 44-6 : « Nos, per arentes effusi campos, morientium herbarum radices

vellimus omnes [radices vellimus], eo quidem fortius ut, si fieri possit, in venenum incidamus

subeuntes insolitis cibis. Et sicubi forte uberius paulo pabulum contigit, de pascuis rixa est.

Amaros fruticum cortices et ramorum male arentium pallidas frondes decerpimus morbidi ;

nam quicquid fames coegit, corpus admisit. »

[132] Ibid., 8, 1, p. 46 : « Pecora cecidimus, campos evolsimus, silvas destruximus ;

novissime nihil relictum est, praeter esurientes et mortuos. »

[133] The Oxyrhynchus Papyri, vol. 42, éd. et trad. P. J. Parsons, Londres, 1974, n° 3065, l. 6-

9, p. 156-8 : (texte lacunaire) « ... περὶ τῶν ἐνθάδε γενομ[έ]ν[ω]· τ οιαῦ[τ]α γέγονεν οἷα

οὐδέποτε ἐκ τοῦ αἰῶν[ο]ς γέγονν· νῦν ἀνθρωποφαγεία ἐστὶν καὶ οὐ πόλεμος. »

[134] Augustinus, De Civitate Dei Libri I-X, éd. B. Dombart et A. Kalb, Turnhout, 1955

(CCSL, 47), l. III, 20, p. 88 : « Primo fame contabuit ; nam etiam suorum cadaueribus a

nonnullis pasta perhibetur. »

[135] Porphyre, De l’abstinence, l. II, 56, 11, p. 119 : « Καὶ γὰρ ἐν λιμοῖς πολιορκούμενοί

τινες ἀλλ ήλων ἐγεύσαντο, καὶὅμως ἐναγεῖς οὗτοι ἐνομίσθησαν καὶ τὸ πρᾶγμα ἀσεζές. »

[136] Valerius Maximus, Memorable Doings and Sayings, vol. 2, éd. et

trad. D. R. Shackleton Bailey, Cambridge (M.), 2000, l. VII, 6, ext. 2-3, p. 168-71 :

« Numantini autem, a Scipione vallo et aggere circumdati cum omnia quae famem eorum

trahere poterant consumpsissent, ad ultimum humanorum corporum dapibus usi sunt,

quapropter capta iam urbe complures inventi sunt artus et membra trucidatorum corporum

sinu suo gestantes. Nulla est in his necessitatis excusatio : nam quibus mori licuit, sic vivere

necesse non fuit.

Horum trucem pertinaciam in consimili facinore Calagurritanorum exsecrabilis impietas

supergressa est. qui quo perseverantius interempti Sertorii cineribus, obsidionem Cn. Pompeii

frustrantes, fidem praestarent, quia nullum iam aliud in urbe eorum supererat animal, uxores

suas natosque ad usum nefariae dapis verterunt : quoque diutius armata iuventus viscera sua

visceribus suis aleret, infelices cadaverum reliquias sallire non dubitavit. en quam aliquis in

acie hortaretur ut pro salute coniugum et liberorum fortiter dimicaret ! ex hoc nimirum hoste

tanto duci poena magis quam victoria petenda fuit, quia plus vindicatus gravitatis quam victus

gloriae adferre potuit, cum omne serpentum ac ferarum genus comparatione sui titulo feritatis

superarit : nam quae illis dulcia vitae pignora proprio spiritu cariora sunt, ea Calagurritanis

prandia atque cenae exstiterunt. »

[137] Stramaglia A., [Quintiliano]. La città che si cibò dei suoi cadaveri, 10, 7 et 11, 1-2,

p. 52 : « Secum quisque reputet quae tulerit, quid admiserit. Plane immanis belua est et non

tantum necessitatis causa per nefas pastus, qui, quod comederit hominem, non irascitur.

Succurrite, dolor et seri vomitus et ultrix paenitentia ; ades, longi ieiunii imperiosa necessitas ;

et vos intus inplicitae, si quid potestis, admonete, animae, et a ferali ventre prorumpite, dum

commissum nefas devoto capite expiamus et quasi lustrata urbe feralem victimam violatis

manibus mittimus. Decent nos tales hostiae. In iudicium perduxi publicum scelus, et

infamatae civitati quaero velamentum. Nemo non commisit aliquid ; habetis tamen, si vultis,

unum et pro omnibus nocentem. »

[138] Ibid., 14, 5-6, p. 60 : « Citra spem convalescendi adflicti sumus, immo etiam citra

votum. Gravior in dies facti paenitentia est, pudet vitae, lucem ac sidera intueri non audeo.

Cotidie felices mortuos clamo, et malae conscientiae facibus agitatus nihil fortunatius in

aeterna sede utcumque compositis puto. Adeo mors placet : iam etiam cibis nostris invideo ! »

[139] Ibid., 26, 7 et 27, 1-2, p. 84 : « Poenis nostris iam ne fames quidem satis est. Hoc non

immanes ferae faciunt, et quamvis sensu careant muta animalia, pleraque tamen innocentibus

cibis vescuntur, utique quae consuerunt inter homines. Etiam si qua alienis membris

inprimunt dentem, mutuo tamen laniatu abstinent, nec est ulla supra terras adeo rabiosa belua,

cui non imago sua sancta sit. Nos, quibus divina providentia mitiores cibos concessit, quibus

sociare populos, mutuo gaudere comitatu, sidera oculis animisque cernere datum est, busta

nos fecimus : nigros sanie dentes pallidis cadaveribus inpressimus, et inter horrorem ac

famem restrictis labris morsus abrupimus. Cadavera rogis devoluta sunt, et ad funera

tamquam ad naves concurrimus. »

[140] Ibid., 28, 1-4, p. 86 : « Dehisce, terra, et hanc noxiam civitatem, si hoc saltem fas est,

haustu aliquo ad inferos conde. Caelestes auras contaminato spiritu polluimus, et sideribus ac

diei graves invidiam saeculo facimus. Nullas iam spero fruges, propitios deos non mereor.

Quomodo me a scelere meo divellerem, in quas ultimas terras, quae inhospitalia maria

conderem ? Mea sine fine conscientia. Urunt animum intus scelerum faces, et, quotiens facta

reputavi, flagella mentis sonant. Ultrices video furias, et, in quamcumque me partem converti,

occurrunt umbrae meorum. Habitat nescio quae in pectore meo poena, et, ne morte saltem hos

metus effugiam, occupant gravia apud inferos supplicia, volucris rota et fugacibus cibis elusus

senex (adeo ne apud inferos quidem ulla poena est fame maior ; et ille haec patitur, qui

hominem apposuit epulandum). »

[141] Petronii Arbitri Satyricon Reliquiae, op. cit., 141, p. 174-5 : « ‘omnes qui in testamento

meo legata habent praeter libertos meos hac condicione percipient quae dedi, si corpus meum

in partes conciderint et astante populo comederint » - « apud quasdam gentes scimus adhuc

legem servari, ut a propinquis suis consumantur defuncti, adeo quidem ut obiurgentur aegri

frequenter, quod carnem suam faciant peiorem. his admoneo amicos meos ne recusent quae

iubeo, sed quibus animis devoverint spiritum meum, eisdem etiam corpus consumant’...

excaebat pecuniae ingens fama oculos animosque miserorum... Gorgias paratus erat exsequi –

‘de stomachi tui recusatione non habeo quod timeam. sequetur imperium, si promiseris illi pro

unius horae fastidio multorum bonorum pensationem. operi modo oculos et finge te non

humana viscera sed centies sestertium comesse. accedit huc quod aliqua inveniemus

blandimenta, quibus saporem mutemus. neque enim ulla caro per se placet, sed arte quadam

corrumpitur et stomacho conciliatur averso. quod si exemplis quoque vis probari consilium,

Saguntini obsessi ab Hannibale humanas edere carnes nes hereditatem expectabant. Peteleni

idem fecerunt in ultima fame, nec quicquam aliud in hac epulatione captabant nisi tantum ne

esurirent. cum esset Numantia a Scipione capta, inventae sunt matres quae liberorum suorum

tenerent semesa in sinu corpora’. »

[142] Juvénal, Satires, op. cit., Sat. XV, v. 93-106, p. 298-301 : « Vascones, haec fama est,

alimentis talibus olim / produxere animas. Sed res diuersa, sed illic / fortunae inuidia est

bellorumque ultima, casus / extremi, longae dira obsidionis egestas ; / huis enim, quod nunc

agitur, miserabile dbet / exemplum esse cibi, sicut modo dicta mihi gens. / Post omnis herbas,

post cuncta animalia, quidquid / cogebat uacui uentris furor, hostibus ipsis / pallorem ac

maciem et tenuis miserantibus artus, membra aliena fame lacerabant, esse parati / et sua.

Quisnam hominum ueniam dare quisue deorum / urbibus abnueret dira atque inmania passis /

et quibus illorum poterant ignoscere manes, / quorum corporibus uescebantur ? »

[143] Biblia sacra iuxta vulgatam versionem, éd. R. Weber, 2 tomes, Stuttgart, 1969, t. 1,

p. 173-4 : « sin autem nec per haec audieritis me sed ambulaveritis contra me et ego incedam

adversum vos in furore contrario et corripiam vos septem plagis propter peccata vestra ita ut

comedatis carnes filiorum et filiarum vestrarum. »

[144] Ibid., t. 1, p. 273-4 : « adducet Dominus super te gentem de loginquo et de extremis

finibus terrae in similitudinem aquilae volantis cum impetu cuius linguam intelligere non

possis gentem procacissimam quae non deferat seni nec misereatur parvulo et devoret fructum

iumentorum tuorum ac fruges terrae tuae donec intereas et non relinquat tibi triticum vinum et

oleum armenta boum et greges ovium donec te disperdat et conterat in cunctis urbibus tuis et

destruantur muri tui firmi atque sublimes in quibus habebas fiduciam in omni terra tua

obsideberis intra portas tuas in omni terra quam dabit tibi Dominus Deus tuus et comedes

fructum uteri tui et carnes filiorum et filiarum tuarum quas dedit tibi Dominus Deus tuus in

angustia et vastitate qua opprimet te hostis tuus homo delicatus in te et luxuriosus valde

invidebit fratri suo et uxori quae cubat in sinu suo ne det eis de carnibus filiorum suorum quas

comedet eo quod nihil habeat aliud in obsidione et penuria qua vastaverint te inimici tui intra

omnes portas tuas tenera mulier et delicata quae super terram ingredi non valebat nec pedis

vestigium figere propter mollitiem et teneritudinem nimiam invidebit irro suo qui cubat in

sinu ieus super filii et filiae carnibus et inluvie secundarum quae egrediuntur de medio

feminum eius et super liberis qui eadem hora nati sunt comedent enim eos clam propter rerum

omnium penuriam in obsidione et vastitate qua opprimet te inimicus tuus intra portas tuas. »

[145] Ibid., t. 1, p. 512 : « factum est autem post haec congregavit Benadad rex Syriae

universum exercitum suum et ascendit et obsidebat Samariam factaque est fames magna in

Sa