116
NOVUM GLOSSARIUM MEDIAE LATINITATIS AB ANNO DCCC USQUE AD ANNUM MCC EDENDUM CURAVIT CONSILIUM ACADEMIARUM CONSOCL&TARUM HUIC FASCICULO CONFICIENDO PRAEFUIT FRANZ BLATT PROFESSOR EMERIUJS OD-Opertorium HAFNIAE EJNAR MUNKSGAARD MCMLXXVIII

NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

  • Upload
    others

  • View
    3

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

NOVUM GLOSSARIUM

MEDIAE LATINITATISAB ANNO DCCC USQUE AD ANNUM MCC

EDENDUM CURAVITCONSILIUM ACADEMIARUM CONSOCL&TARUM

HUIC FASCICULO CONFICIENDO PRAEFUIT

FRANZ BLATTPROFESSOR EMERIUJS

OD-Opertorium

HAFNIAE

EJNAR MUNKSGAARDMCMLXXVIII

Page 2: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

Ce volume a été publié avec le concours financier de l'UNESCO accordé sur la demande du

CONSEIL INTERNATIONAL POUR LES SCIENCES HUMAINES (CIPSH)

PRINTED IN DENNARK 8V AARHUUS STWrSBOGTRYKKERIE

Page 3: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

COMITÉ DE RÉDACTION

FR. ARNALDI B. BLSCHOFF K. KUMANIECKI R. E. LATHAM

Y. LEFÉVRE D. NORBERO C. SAMARAN

FRANZ BLATF

DIRECTEUR DE L'ENTREPRISE

RÉDACTION

ASSURÉE PAR

A.-M. BAUTIER M. DUCHET-SUCHAUX J. QUÉGUINER

Y. LEFÉVRE

Page 4: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

NOVUM GLOSSAR[LJM

Page 5: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

L. S.

Le présent fascicule est, comme les précédents, le fruit d'une collaboration, réaliséesous la direction de M. Franz Blatt. Les articles ont été rédigés par l'équipe duComité français Du Cange et par les spécialistes non lexicographes qu'elle a estimédevoir consulter (MM. André, Bautier, Michaud-Quantin). Les éléments du travailont été fournis par les comités nationaux du latin médiéval et par les spécialistes lesplus divers. Tous les articles ont été soumis aux membres du Comité de rédaction etdistribués aux comités nationaux pour correction. La contribution de M. BernhardBischoff à la mise au net des articles a été particulièrement précieuse.

Page 6: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo
Page 7: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

ong. inc.partpart.péi.pers.phil(os).phys.prés.pron.q.v.rhétor.S.

SC.

s.d.sing.spéc.spir.spur.sq.ss.subj.subst.superl.S.V.

syn.t.t.t.techn.théol.trans.V.

v(ar).lect.

origine incertaineparfaitparticipepéjoratifpersonnephilosophiephysiquementprésentpronomquod viderhétoriquesièclescilicetsans datesingulierspécialementsens spirituelspurium (faux)sequentiasuivantessubjoncifsubstantifsuperlatifsub vocesynonymetometerminus technicustechniquethéologietransitifvidevaria lectio

ABRÉVIATIONS

Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen AgeArchivum Latinitatis Medii AeviActa SanctorumCorpus Clossariorum LatinorumDu Cange, Glossariurn mediae et infimae latinitatisEnglish Historical ReviewFranzôsisches etymologisches WôrterbuchMonumenta Germaniae Historica: ScriptoresNew English DictionaryJ.-P. Migne, Patrologiae Cursus completus, Series Secunda(Patrologia latina)Romanisches etymologisches Wôrtenbuch

a.bourg.a.f(r).a.saxonail.cat.ceit.esp.fr .germ.gr.in.ital.lat.lat.méd.n.gr.prov.skr.

a.abl.ah s ol.accus.ad loc.adj.adv.astrol.astron.C.

Canon.cf.comp.coni.conj.

AHDLMAAIMAAASSCGLDuCEHRFEWMCH 55 (Script.)NEDPL

REW

ancien bourguignonancien françaisanglo-saxonallemandcatalanceltiqueespagnolfrançaisgermaniquegrecirlandaisitalienlatinlatin médiévalnouveau grecprovençalsanskrit

annoablatifabsolumentaccusatifad locumadjectifadverbeastrologieastronomiecircacanoniqueconfercomparatifconiecturaconjonction

dat. datif.diinin. diminutifdiplom. diplomatiquedr. droitéd. éditionex. exeunteexcl. exclamationf(ém). fémining.c. genus communegén. génitifgranun. grammairei. id estib. ibideminc. incertainindécl. indéclinableinf. infinitifinterrog.ind. interrogation indirecteintrans. intransitifi.q. idem quodjur. juridiqueliturg. liturgielog. (sens) logiquem(asc). masculinmath. mathématiqueméd. médecinemétaph. métaphoreméton. métonymiemilit. militairemor(al). moralementMUS. musiquemyth. mythologien(eutr). neutrenom. nominatifong, origine

Page 8: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo
Page 9: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

od y . ont.oda, -ef. forme ode: METELL Quit. 10,7,1 tir. et 30 lit.

ACCE5S. ad auct. p. 20, 4. 1) pièce écrite en vers: a) ode,

forme poétique particulière: HRABAN. carm. 10,5: -is quastecinit Flaccus. BALO. BURO. carm. 83,6 p.!75: dum liberatque vacat satiras scribamus et -as. METELL Quir. 1 lit.:-e monocolos tetrastrophos. ib. 30 lit.: -e monocolos pen-tastrophos.

b) poème chanté: PETR. PICTOR carrn. 6,21 (&1. L. van

Acker) p. 65: nec daret equimodam vel Apollo vel Or-pheus -am/ quamquam Calliope promoveatur ope. FIERa.

Los. epist. p. 84: componite -as, psallite rhithmos. noter

l'expression carminis -a: POETA SAXO 5,693: quo non mor-talis psallam tibi carminis -as/ sed taudem valeam dicereperpetuam. ALAN. Jus. plane. nul. p. 448: quo philomenasui celebrat solemnia yens,! -am melliti carminis ore ca-

nens.e) poème en générai: WALAHFR. Wett, 865 p. 331: pni-

mus erat Heito, Eribaldus fuit inde secundus,/ de quibus inprimis modicas conteximus -as. THEODULF. carat. 1 141 p.448: quos numerare vetat brevitas en istius -e. EPI5T. van.

1131 p. 353,14: qui quondam metricis ludebam promptusin -is. HRABAN. carm. 89,23: has ego Hrabanus confeciversibus -as. CATAL biblioth. Becker 95,174: glose Salu-stii et -arum Ovidii simul.

2) chant: a) en générai (PAPIA5: grece cantatio, hec -a,-e, quod componitur et cantatur): Haarsv. Gong. 328 p.44: pulsabant -is sidera dulcisonis. RuoDL. IX 39: tangen-do chordas dulces reddit nimis -as. ARIBO mus. p. 46: quodquinque histriones tonus musice artis expertes quaslibetlaicas irreprehensibiliter iubilant -as. NIVARD. Ysengr.7,108: hospite te, frater, festivius organa clangunt./ raruses hic, ideo clarior -a sonat. spéc.: mélodie: ARIBO mus. P.

31: qui in tetrando non potins autenticas quam plagales di-ligit -as.

B) hymne, chant de louange â Dieu: ALCUIN. carm. I860 p. 188: aethereas Domini decantans laudibus -as.MIRAc. Bertin. II p. 511,7: sollemniter -as Deo auctori etbeato Bertino . . . psallendoferentes. TRAN5L Eugen. Dio-gil. 7 p. 34: hymnidicas -as regi celso concinentes. ODOCLUN. 0cc. I 76 p, 5: quin et divinas ardere perenniter -as.HARIULE chron. Centul. p. 227: sacras cui solvimus -as,/

flammarum domitor, qui mundi comprimis ignes. ADa-MAL CABANN. vers, p. 328: auxiliator ...! quem policis ve-neramur -is. SUCER consecr. Dion. 7 p. 236: cum -is etlaudibus multis processerunt. id. Ludov. VI 10 p. 62: pre-

5 cinentium clericorum -is. spéc., s'appliquant au chant desoiseaux: ALCUIN. carm. 23,11 p. 243: omne genus volu-crum matutinas pensonat -as/ atque creatorem lande inore Deum.

3) louange (IJou-no s.v.: hec -a, -e, grece, laus latine di-10 citur. Accnss. ad auct. p. 20,4: laudatorium carmen est, -e

enim est taus): BILI Mach, p. 41: ilIum -as Deo dicentemvidebis. VITA Chrod. p. 563,43: solvamus nostro bono pre-sali -arum devota xenia. FROUM. carm. 31,16: plebs munisChristo dedit -as. WALTH. Sut Chnistoph. H 5,247 p. 55:

15 nos criant menitas tibi, Christe, dicabimus -as. THIETM.4,28 p. 167,1: condignas Deo supptex retulit -as quodtalem sibi per palmam martirii assumpsit famulum. Wipo

terra]. 2: dicite perpetuas Heinnico, deprecor,-as! CARTUL Cormar. 35 p. 69 (a. 1054): adunato inibi

20 maximo conventu abbatum, monachorum, clenicorum vellaicorum quamplunimorum, -as Domini commune nefe-nentium.

odatum, -i n. y . oglatum.odax indéci. [gr. è8ù1 (mus) qualification d'une sono-

25 rité déterminée: Ps. ODo CLUt. proem. ton. I: prima diffe-rentia, tonus dorius et authentus protus, vox -X, metrumveto lichanos hypaton. ib. 2: secunda veto différentia, to-nus hypoiastius et plagis proti, vox -x, metrum veto iy-chanos hypaton.

30 oddo, -ais m. [Otto] forme odononis: CARTUL Domin.233,1 p. 207 (a. 1200). monnaie du type des empereursOtton L Otton II ou Otton III: Con. Bar. X 8 p. 13,5 (a.1126): triginta denarios bonos grossos de -ne. CARTELDomin. 233,1 p. 207 (a. 1200): sex denarios de splene

35 odonone. p. aussi ottonincus.I. ode y . oda.2. ode forme corrompue pour autem: CARTUL S. Mas.

Via Lata 3 p. 4,19 (a. 949): sin ode frus abere, adpromittocomponere ... auri uncie tres.

40 odecolon [oda et colon] strophe d'un poème: ECBA5.capt. 978: hoc post -n grecissant Kinnie eleison.

odeon [erreur pour olidion?] clavicule: CHIRUROE Barn-

Page 10: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

327 odcporicus - odlo 4. 328

berg. 63 p. 131,762: iugularia ossa sunt duo que codrionivel -n iunguntur.

odeporicus, -a, -um y. hodoeporicus.odko, -ais m. [pour udo] sorte de chausses faisant par-

tie du costume pontifical: Ojwo Rom. VIII! t. Hp. 321([X s.): de vestimentis pontificis: ... calciamenta: in pri-mis -ries, deinde campagos.

odi 4. (verbe défectif: PApIA5: -i, isti. -il, defectivum ver-hum cuius preteritum participium est osus). voir aussiodio.

haïr, détester 1) une personne: RATHER. conf. col.415C: aut ilium -eras potius quam amabas. Id. coniect. col.537 0: seque ipsum diligere, generaliter nerninem -isse. spéc.dans le passé: VISA Mathild. II 10 p. 290,38: omnes maleagentes illam -erunt et recte vivantes dilexerunt.

2) une chose: Ivo epist. I p. 262 (a. 1096): utrum expe-diat ne forte -isse et detrectare incipiant lugum vestrum.ARCHIPOEI-A 6,12,4: sitim et ieiunium -i quasi faons. NIGELWlRnc. stult. 2101 p. 84: hoc odiunt quod ego sine fine fi-deliter -i. spéc. dans le passé: HRASAN. homil. I 25 col.50e diligamus quod liii dilexerunt et odiamus quod illi-erunt. VITA Greg. Porc. I 1: qualiter. . . -erit mundum, uteius deliciarum spurcicias... calcaverit.

3) suivi de l'infinitif détester faire quelque chose:RATHER, conf. col. 41O: -orant peccare boni virtutis amo-re (f id. Metr. rec. A col. 462A).

odia, -e in. Igr. 466ç1 chanteur: PAnAs: -e, cantatores.grecum est.

odiafan [pour gr. à5ipopoç] indifférent, qui est tantôtvisible, tantôt non: SCHOL. Isid. Valliceil. p. 69: hec me-chanicadividiturin tribus speciebus. adiafan [àlitapuvcct> Idiafan [Scwpuu<a>] -n ... Odiafan vel commoninGreci vocant; nos autem utrumque dicimus, id est aliquecreature partim visibilis, partim invisibilis ut sol, luna etstelle.

odibilis, -e I) adj.: A) odieux (Comm. Cantabr. epist.Pauli I Tim. 3:-es, i.e. dignihaberi odio): I) s'appliquant àune personne: odieux, haïssable: a) absol.: BULLAR. Rom. I

p. 262 col. 2,27 (a. 967): ex patentibus culparum suarumturpitudinibus -es. Ivo epist. I p. 24 (a. 1092): quidam ci-ves ... te quidem -em, me veto propter te suspectum ha-berent. HERIE. Boa epist. col. 14690: ut in his regionibusamplius vos -es et ... contemptibiles redderent. b) avec ledur.: odieux à: RATHER. coniect. col. 544A: inimicis... -ismeis. EPIST. Tegerns. I 13 (a. 994): -es existimus omnibusincolis. Ono FRIS chron. 4,19 p. 209,28: non solum suissed et principibus -cm factum, expression Deo -is: rejetépar Dieu, réprouvé: NOTK. BALS. gesta II I p. 49,6: cumDeo -is Julianus in bello Persico celitus fuisset peremptus.CARTUL S. Petri Virsion. 50 p. 170 (a. 1031-60): si ah-quis . . . Deo -is hune meum donum... calumpniare temp-taverit. GUILL CAMP, cafta col. 1041 A: pacis turbatores

Deo -es.2) s'appliquant à une chose: déplaisant: a) absol.:

GLOSS. end. Cas. 401 p. 454,14: exacrum, -e simulacrum.Joli SAIU5S. policr. III 4 p. 178,3: quid -ius fraude et do-Io? LAMa. Aiw. Ghisn. 77 p. 597,12: in quo -cm vitamsustentarent. b) avec le dot.: LEGES Cnuti II 8 p. 315: de

5 pacis actione, sicut paterfamilias magis placeat et furi plusdispliceat (patriote sit melius et latroni -ius). PEUL VENER.epist. 4 col. 360 e: nosti quantum ... nuge canorie rnihi-es. expression Den -is: DIPL Karoli 111 49 (a. 882): ita ut

tnibuta ab eis exigant... quod Deo -e certissime credi-10 mus. CARTUL S. Cyr. Niveru. 23 p. 49 (a. 986): est etiam

vitanda consuetudo Deo -is. ANDR. FLOR. mirac. Bened.III 10 p. 232: ac si nulla estimaretur eorum Deo -is tans-gressio. GUTLL Tyn. hist. rer. transm. XIII 22 p. 590: cau-sis intervenientibus occultis ... Dec, tamen -ibus.

15 B) (sens affaibli) désagréable, à rejeter: GAUFRID. S.VICT. prec. August. 504 p. 107: carnem circumferimus fra-gilem, lutosam,/ sordibus -em. GiRALn itin. Kambr. I pref.

p. 4: ut... non solum hodie non imitabiles, non venerabi-les, verum etiam -es reperiantur.

20 C) capable de haïr, haineux (PArIAs: -15, odio habilis):RADIJLF. ARa spec. univ. 142: anima quippe nata est aptanaturaliter ratiocinari ... apta naturaliter odire, ut videli-cet naturaliter sit rationalis . . . et -is.

II) subst. in. -is Deo: celui qui est hat de Dieu, réprou-25 vif: HAOR. LI epist. p. 732,24 (a. 870): viriliter agite et Dec,

-ium facta dedinate.odibilitas, -fis f [odibilisi penchant à la haine, tendan-

ce à la haine: RADULF. ARD, spec. univ. 142: amabilitas au-tem ex opposito respondet -ti. lb. 1 45: irascibilitas sive

30 -ati est quedam qualitas spinitus per quam naturaliter ap-tus est ad odiendum. Huius sedes philosophi testantur essein feue.

odie y . hodie.odiernus, -a, -um y. hodiernus.

35 odilium, -i n. [ong. inc.] outil d'une forge?: Doc. Pic-tav. 28 p. 56 (XII s.): si operarii encluma, martelli et -a fa-bnice simul vendantur, communiter debent 1111 denarios devenda,

odillion [diminutif de oda] poème de quelques vers:40 Huoo S. Vict gramm. p. 311,31: monostichon, opus

unius versus ... -on, paucorum versuum.odio 4. forme inf prés. odere: GLOSS. cod. Vatic. 1469

p. 523,16. BGBERT. Leorx rat 1685 p. 127. voir odi.1) détester, haïr: a) une personne (ALAN. INS. dist. col.

45 88 lA: -ne propnie notaI signum cxiii due. SIMON TORNAC.disput. 18,9,1: -o aliquem cui opto infortunium, ut inimi-cum. Uou-no 5V. -o, -s, -vi, -loin, odio habere): EPIst var.133,20 (a. 812): ut... omnes fratres amaret, nullum -netHRABAN. homil. II 36 col. 213: quasi inimicus a Judeis

50 -ebatur. FROUxL catin. 32,5!: non omnes -mit, qui verbuladura locuntun. GUTLL MALM. gesta reg. IV prot. p. 358:11-Iorum, qui mihi timent ut aut -ar aut mentiar, benivolentiegratus. b) une chose (SIMONTORNAC. disput. 18,9,1:-o ah-quid coins usum abhorreo ut venenum): HRABAN. homil. 1

Page 11: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

329

odicns - odium

330

65 col. 124°: diligere Deum et proximum et -te illa quenon diligit Deus. BILI Mach. p. 424: inmunditiam -te.PURCIL Witig. 535: iurgia semper -t, tranquilla silentia pos-cit. Epist Hann. 35 (testam. Greg. VII): dilexi iustitiam et-vi iniquitatem, propterea morior in exilio (cf. Orro FRIS.chron. 6,36). ADAM Scot serin. 41,5 col. 3750: mundum

-s et Deum diligis. spéc. par extension: rejeter les plaisirsdu monde: ALAN. Jus. dist. col. 881A: rc... notat cama-les voluptates per voluntatem anime refrenare.

2) condamner: ALu. Jus. dist. col. 881 A: -te proprienotat ... damnum inferre. lb. -te ... notat reprobare.

3) ne pas tenir compte de, négliger (AI.sN. INs. dist. col.88lA: -te ... notat rem in esse non conservare): CHRON.ReinE a. 1192 p. 550,11: gens Alemanie ... comperitibi debilitari consilia, ubi principes sobrietatem -uni.

4) suivi de si et le subj.: ne pas faire (équivalent â unedéfense): FULCO. MELD. nupt. II y. 429: sabbata custodi, siquicquam feceris -j.

ediens, -Lis part. prés. employé substantivement: celuiqui hait: UDALSC. Egin. p. 441,22: quia vero caritas nom-

quant excidit et -tes etiain diligit.odiolum, .1 n. diminutif de odium: Uourrn s.v. odio:

odiumi... unde hoc -ont, diminutivum.odiosicus, -a, -um qui hait, haineux: UouTio s.v. odio:

odiosus, -a, -uni, plenus odio vel odio habile et quandoquesic dicitur odio habens et in eodem sensu -us, -a, -um.

odiosus, -a, -um forme hodiosus: MIuc. Austrig. p.

201,41. Nicor. Lnorx Lamb. p. 427,36. Cousr. 1413,11 p.

590,2 (n. 1156).I) adj.: A) odieux, harssable, détestable: 1) s 'appli-

quant aux personnes: n) absol.: Comm. Boet. phil. IV p.244,21: nullus igitur est -us quia neque bonus neque ma-

lus est habendus odio. Vruc. KADL. chron. p. 78: omnis ar-rogans -us. b) avec le dat.: WIDuK. I 13 p. 22,21: -us om-nibus mortalibus factus sum quia rois parui dolis. GuILLPIcrAv. gesta p. 20: ferre apud Normannos pigebat vilemse canais, -uni esse multis. Awu. CAPELL 16 G p. 181:mulier ... corruptionis veritate comperta proprio semper-a marito ... permanebis. PETR. RIGA Aurora II Job p.697,499: cum dilecta Deo Christum Judea negavit,/ gens-a Deo prius ad Christum properavit. 2) s'appliquant auxchoses: GUILL PIci-Av. ge.sta p. 10: Godwine, cuius mortuinomen infâme superest atque -um. CARRU. Argent. I 74(a. 1119): ius civile et omnibus commune, quod lot annis-a questus diligencia Argentinensibus subtractum esseconspeximus. GIL0 hist. Hier. V 145: nimbos cum torquethiems -a. CARTUL. S. Crue. Aurel. 14 p. 27 (a. 1171): litesexecrabiles et -eviris honestis. spéc., à un defaut:luuoc. IIImiseria II, XXXI I p. 62: superbia... omnibus -a. 3) ex-

pression -um est avec l'inf.: il est odieux, il est détestablede: THANOM. Bernw. 14 p. 764,42: -um quippe est nostrotempore veritate aliquem notare.

B) gênant (s'appliquant à une chose): Rup. Tum inc. 2p. 630,25: turres enim circumstantes -as nobis mira velo-

citate victrix flamma comprehendit.C) qui hait, haineux: PAPIA5: -us, qui odio plenus est.

UGUTIO S.V. odio: -us* -a,-um, plenus odio vel odio habile.

D) hostile, opposé â: BERTHOLD. Cousc annal. a. 10775 p. 289,11: deposito priori quem in papam iam malitioso

vecors et -us excogitavit studio. Piwus ordo iud. III 8 p.64: si vero testis -us esse dicatur ci contra quem admitti-tut. métaph.: BOBERT. LEOD. rat. 1550 p. 195: quod est -adomus servique maligni.

10 II) subst.: A) m.: celui qui hait: JOH. AMALF. mirac. 14

p. 60,26: aliter enim curatur fornicator ... aliter vero ava-rus, aliter fallax, aliter -us. CERBAN. transi. Max. 11 68: vieautem -orum in mortem eo quod omnis -us iniquus. AuBER. SETTEFR. visio tir. VII p. 192: de lacu igniisi in quo ho-

15 micide et -i urebantur.E) n. pL:propos haineux: RUOTO. COL 16 p. 15,5: ipsi

pre omnibus -a dicere.oditor, -15 m. y. auditor.odium, -i n. forme hodium: CAPUr. reg. Franc. I p.

20 239,35 (c. 801-12). CHRON. Moissiac. p. 288,26. Aoo-BARD. epist. P. 187,7. CARTUL. Carcas. V p. 312 col. 2 (c.

1192). etc.I) haine, mécontentement, inimitié invétérée: A) sing.

(TFIEODUILF. camm. 1103 p. 447: est namque ira -DIT, quan-

25 do inveterata senescit. ALAN. INS. vin, p. 41: inveteratusanimi rancor, unde -um solet dici inveterata ira. U&urios.v. odio: hoc -uni, id est inveterata inimicitia de vindictacogitans): 1) rancoeur injuste, péché de haine: a) absol.:WANDALB. Gour. 2,7: homo... nobili . ... cum... omnes

30 Romane nationis ac lingue hommes ha quodam gentilicio

.0 execraretur. HROTSV. Pafn. 4,4 p' 172: tu inique -o nos

gratis insectaris. THIETM. 6,48 P. 334,15: omnes in hoc sibinon consentientes detractione et -o insaciabili persequun-tut. CARTUL S. Vit. Virdun. I 30 p. 431 (a. 1021-25): ob

35 vitandum destructionis et -i scandalum. CERDAN, transi.Max. IV 34: non cogitationem -i sustinens. OnoFius. ges-ta 2,3 p. 104,36: dicens non ex -o sed lustitie intuitu. ADE-LARD. BATH. eod. et div. p. 21,9: qua ratione adversariiin -um, invidiam ... ducendi sint. b) suivi d'un compl. dé-

40 signant l'objet de la haine: u) au gén.: RADULE. TORT. Be-oeil. 17 p. 300: quamvis exitiali eius -o detentus. Gurco Imedit. 17 col. 6266: sicut -um tui omnibus est impedimen-tum ad vitan, ita omnium tibi. spéc.: Dieu: RICHARD S.Via, tract. spir. blasph. col. 1 19OB: procul dubio Dei -um

45 delictum est eternum. 3) introduit une prép. suivie de l'ac-cus.: adversus: CARTUL Remens p. 419 (a. 1191): si quisextrahabitantium . . . habet mortale -um adversus aliquemindigenarum. erga: ELMER. CANT. epist. IV p. 69,152: -umquidem erga eum non habeo. in.: BERTHOLD. Cowst an-

50 nal. a. 1075 p. 278,20: maximum -mot in domnum aposto-licum. RUOTO. COL 24 p. 25,9: -o silo quod in virum Dei

conceperat.2) formules verbales signifiant: a) harr: u) -o habere:

absoL: ADAM Scor. soliloq. II 2 col. 8620: quare odis ces?

Page 12: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

331 odo - odor 332

quia -o habent. avec compi. à l'accus.: NicoL CLAR. epist.

H coi. 1595D: doctor diligere odientes se et -o haberediligentes se. ALAN. INS. serm. p. 268: noli me diligere, nete -o habeas. THEGAN. Ludov. 6 p. 592,2: fideles ministros

constitueret, qui munera iniusta -o haberent. VITA Wi1-ieh. 4: coeperunt ... piurimi . . . errores gentilium -o habe-re. RATHER. Metr. (rec. A) col. 463C: nemo unquani car-nem suam -o habuit. RICHER. 111 80 t. II p, 100: fateor...me ... invidias atque discordias malignantium -o semperhabuisse. ) in -o habere et l'accus.: CAuri FULD. Bigil. 15

p. 225,6: foedum est... apud te, ut postmodum id fadas,quod amen in -o habuisti. y) -um habere ad aliquem:CERBAN. transi. Max. II 68: quando igitur mens faciemfratris coin speculatur, liquet -um habere ad ilium.5) -um ad aliquem nutrire: CERBAN. transi. Max. IV 35:non potest anima rationalis ad hominem -um nutriens adDeum pacem habere. s) ad -um alicuius venire: RAnIER.conf. col. 4158: ut pene fuerit ad -um usque ipsius venisse.Ç) in -um alicuius venire: CERBAN. transi. Max. IV 49: ne-que in -um duiusquani venir umquam. b) attirer la hainede quelqu'un sur quelqu'un: aliquem in -um alicuius con-citare: Con. Arp. cont. VI p. 200 (a. 1199): inimici quosoh defensionem ... episcopi, muftis enormitatibus res-persi... in -um sui concitavit. c) provoquer la hainecontre quelqu'un: -um ad aliquem operare: CERBAN.transi. Max. 1V 31: ne sicut grata estimes verba tibiferentia tristitiam in te et -um ad fratrem operantia. d)subir la haine de: -o haberi: DIPU Henr. III 406 p. 569,7(a. 1055; spur.): sicut iustum est regie dignitatis inimicos-o haberi et ulcisci. e) devenir odieux à: fieri in -uni ledot.: CAwruT. Andegav. III 139 p. 99 (a. 1100-05): Gof-fridus . . . quia familiaris et utilis erat comitisse, factus estsanctimonialibus in -ont.

3) sens affaibli, dans l'expression in -o suivi du gén.: audétriment de: SUMMA Trec. 11 8 p. 35,9: fortassis evenitnon domini favore set gerentis -o.

B) plur. (PANAS: -& inimicitie aspere): ressentiments,sentiments haineux: 1) absot: WALAHFR. Gall. I capit. 3:quibus -is eum Brunihiidis de regno illi eiecerit. POETASAXO 1439 p' 29,7: cis vel subiectos vel foedere iunctos/Sciavorum populos sibimet regione propinquos! insectans-is. REGINO chron. a. 897: magna discordiarum lis et im-placabilis -orum controversia ex parvis ... rebus oritur.WIDUIC. 2,30 p. 92,4: factum est ut nuis exacerbati -a suain ipsum quoque regem vertissent. RIGORD. 9 P. 18: ortisquibusdam simuitatibus, id est fictis -is inter principes reg-ni.

2) suivi de contra et l'accus.: WALAHFR. Gall. 1,8: coe-perunt contra cas -a concitare, insidias machinari.

II) aversion, répugnance, mépris justifié: A) en général:GAUFRID. S. Vict microcosm. 117 p. 128,17,30: nemosubmurmuret de boni -i appellatione quasi sit oppositio inadiecto, co quod nomen -i nonnisi in mala significationevuigariter accipi soleat ... Bonum est ergo .. . -uni

-uni sc. quo caritas odit... malos): ADELARD. BATH. eod.et div. p. 14,13: quitte ipsi potius imprecatione et -o dignisurit. RICHARD. S. Via, pot. lig. coi. 1168 D: in primo con-sideratur -uni peccati. noter la construction: GALTER.

5 CASTEL catin. 114, il p. 65: ut Judeis -o sunt carnes suilie.B) spéc.: malédiction: D1PL Otton. III 81 p. 490,27 (a.

992): si quis autem istius pagine materiam ullo unquamrempote infringere temptaverit, sub divine ultionis anathe-mate ... -o percutiat<ur>. Cotx Si]. I p. 11 (a. 995): si

10 quis hoc preceptum ... disrumpere temptaverit, -um Deisanctorumque ... incessanter habeat. CARTA Richard. 1 a.1189 (DuC. 5v.): si quis autem socio opprobrium aut con-vida aut -um Dei iniecerit.

III) colère: RAYM. Poo. 20 p. 301: in magnum -um con-,15 ira sucs couves exarsit.

odo 1. fada] chanter: AEDILV. 18.15: noctibus in fur-vis, fratrum pausante caterva,/ ymnos ac psalmos cre-bris concentibus -ai.

odoeporicum, -i n. et odoeporicus, -a, -um y. hodoepo-20 riens.

odoia, -cf petite ode: PATJLIN. AQUIL Fel. col. 459&sed et alibi Davitici carminis -a huismodi non abnuiturconcrepasse.

odoleo 2. y. adoleo.25 odononis, -e y. oddo.

odontotyrannus, -i m. forme odontirannos. animal fa-buleux (ressemblant au rhinocéros?): LE0 NEAP. vita Alex.III 17 p. 110,14: venit super nos bestia mire magnitudinisfortior elephanto odontotirannos et fecit impetum venien-

30 di ad nos.odoporicum, -i n. y . hodoeporicus.odoporion P. hodoeporion.culot, -is m. forme hodor: ACTA corn. Lemov. 7 p. 108

(a. 914). PETIt DAMIAN. Romuald. p. 95,16. GERARO35 Moa& delib. p. 223. etc.

I) odeur: A) définitions: AELFR. angl. sax. vocabul. p.42: -r, odoratus. stenge. DOM GuNDIss. transi. Avicen. an.II 5E: sive aer permutetur in -em et per ipsum sentietur -r.BUROE Pis. transl. Jou. DAMA5C. fid. orth. 32,4 p. 126: fit

40 autem bonus -r ex humidis, qui in corporibus certissime di-gestis; medium veto media dispositio; indigentius veto veinequaquam digestis, malus -r fit.

B) bonne odeur, parfum: 1) sens propre: WALAHFR.caria. V 54, 5 p. 400: croceos dat Tmolus -es. Ruoro.

45 Coi. 21 p. 22,8: nardus preciosa dedit -em suum. GE-RARE). MORES. delib. p. 154: optimi -em unguenti. 1-listsept.sap. I p. 1: muscus et ambra. Que tante, plus tanguntur,tanto magis dant -cm saura. HILDEB. epist. III 18 coi.294': balsamum ex -e sua ... cognosci. LEGEND. Gerh.

50 minor p. 473: -r thimiamatis. ARCHIPOETA 9,2,2: tantus -rnaribus meis est iniectus,/ quantum numquam protulit spi-en nardi, nec thus. DANCUS RExprol. 8 p. 48: camera eratbons, piena -ibus makis. Epist Reinh. 37 (XII s.): de pan-thera ... que ... dulcem gratumque spirat -es.

Page 13: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

333 odor 334

2) sens dérivé: parfum, matière utilisée pour l'odeur

agréable qu'elle exhale: ADEMAR. C&J-4N. hist. 1119 P.96: mariera deferentes . . . pallia serica pretiosissima, -es,

aromata et balsama. spéc.: baume: Fuica MELD. nupt.

111 83: vates . . . olei totem divinum fudit -em,/ unxit et inregem David regesque futures.

3) dans les textes hagiographiques: n) odeur prétendO-ment réelle exhalée par le corps d'un saint, par ses reli-

ques, sa tombe: CARTUL Carcas. V p. 62 col. 1 (a. 970): -rsuavissimus emanavit de sancto corpore. STEPH. COLMaurin. 6 (2): antistes... reliquias... detexit ... ; hauri-tuf -r, quo electos suos Domitius testatur. GERH. Aufi. vita

Udair. 27 p. 414, 12: sanctum corpus ... suavi -is fra-grantia nases omnium ibi manentium replevit. HARTV. le-

gend. Steph. p. 436: postquam perventum est ad tumbam,rama flagrantia suave redolentis -is ... Crimes ... circum-dedit. spéc., émanant d'un endroit où se trouve un ange et

où pénètre un saint: 1-IROTSV. Agn. 221 p, 98: utque

calcavit timina . . .1 extimplo suavis sensit dulcamen -is,/atque locum turpem miro spiendore micantem I aspexit. b)

l'odeur des saints (perçue dans une vision): ALCUIN. carm.

1965 p. 191: ecce ibi campus erat fragrantis nidor -is,/...in bis locis letas habitait videbamJ sanctorum turmas.GTJTBER-L Nov. pign. sanct. IV 2 col. 67lA: cum de gloria

sanctorum in visione, aut -es presentiunt, aut hymnidicoschoros exaudiunt,

4) sens métapli.: a) dans le vocabulaire amoureux:CARM. Bur. B 115,3,1: -r roseus spirat a labiis/ speciosiorpre cunctis fuis, b) dans le langage biblique: PETIt.

DAMIAN. carm. B 1,19 p. 79: hortus deliciarum, / -r suavi-

tatum, I tu ager ilue ptenus,/ cui benedixit Deus.

5) sens figurés: a) parfum de la vertu: a) en général (a-

vec legén. virtutis ou virtutum): VIrA Theod. Andag. 20 p.49,2: -e virtutum sancti Theodorici impulsus. GERARD.

Moans. detib. p. 26: virtutum -ibus referte. BERNARD. grad.

humil. 4 p- 19,2: bonus cibus caritas que.. . diversarum -evirtutum - . . esurientes reficit. S-rEPE T0RNAc. epist. 128 p.150 (n. 1177-90): proficiam in -e virtutum vestrarum. G'-RALD, topogr. 118 p. 51: bonoque virtutum -e laudabiles.

I) d'une vertu particulière: Rua Fum. Lech. 18: -r sanc-titatis ac sapientie eius cunctorum in se traxit amorem.Huco FARE. constr. p. 9,23: venerabilis eiusdem patrissanctitas -isque boni fami F1ERM. TORNAC, Mar. Laud. III22 col. 1004D: bono -e sapientie et probitatis eius longe la-teque diffuse. ORI). Vit hist. V 9 t. II p. 354: presul Mci-nardus, bonitatis -e refertus. Pvrit. RIGA Aurora II Evang.1253 p. 474: pietatisl ut de mente tua flagret amenus -r. b)

parfum des bonnes oeuvres: ERMENR. Sval. pref. I: illudpurum granum, -cm bonorum operum Deo et hominibusundique spargens. Huco FLAV. chron. H p. 483,42: utfructus penitentie datent -cm suum. ARNULF. AUREL Ovid.metamorph. IV 6 p. 210 (54): bonum ex se operationis mi-sit -cm. c) parfum d'une bonne réputation: u) bone opinio-

nis -r: URBAN. II epist. 39 col. 322n (a. 1090): bone opi-

nionis -em, CHRON. - CARTUL S. Theofr. CaIm. 13 p. 11(XII s.): emanabat itaque iam de loco eodem -r bone cpi-nionis. CARTUL Naumb. 148 p. 128 (a. 1140): monachos,qui iam tune per universas provincias religiose conversa-

5 tionis et bone opinionis -e florere ceperant. C ARTuL ar-

chiep. Magd. 452 p. 585 (XII s. ex.): de bone et incompa-rabilis vestre opinionis -e honorificentie et taudis incre-mentum cottidie accipit. CARTUL cath. Amb, 1104 p. 139(ante a. 120e: audientes ... sancte vestre conversationis

ID opinionem bonam, que velut unguentum preciosum obla-tum pedibus Salvatoris totum regnum Francorum bono re-plevit -e. â noter la référence â Gen. 27,27, pour évoquerle parfum de la réputation: S-rE pu. T0RNAc. epist. 26 p-41(a. 1167-76): opinio tua . . . crescat... et sicut -r agri pIe-

15 ni cui benedixit Dominus longe lateque diffusa ... reine-tas excitet nationes. ) nominis ou notitie -r: TUEOD.AMORU. Firman. epil. p. 27,21: Galliam arque Germaniamsacratissimo notitie tue -e visitasti. HILDER Hugon. Clun. I3 col. 862": diffusa itaque bono -e norninis illius. Guai.

20 TYB, hist. rer. transm. 11 2 p. 74: nominis tui bono-e et operum tracti flagrantia. d) -r seul: renom (ALAN. INs.

dist. col. 88 lB: -r... dicitur etiam fama): COD. Udalr. 109

p. 198,22: apud quos -cm nostrum fetere fecit. SIGEBERT.

GEMBL gesta p. 541,1: de cuius doctrina tain -r ion-

25 ge lateque crescebat. Doc Cisterc. 70 p-83 (1119-25): re-ligionis cisterciensis ecclesie bono -e plurimum delectati.BERNARD. consid. 1V 14 p. 459,18: occasio memorandi etnominandi suavissimi -is virum, episcopum loquor Gau-fridum Carnotensem. â noter fama -is: renom de la vertu,

30 d'où bonus -r: vertu: Doc. S. Florb. 13,5 p. 377A: longe ta-teque boni -is sui fama percrebrescente. HUGO FLAV.

chron. 1118 p. 393,15: gavisus est autem in Domino sanc-tus Odilo, quia per eos, quos sibi flics fecerat ... fructusboni -is carpebat. e) valeur des activités intellectuelles ou

35 spirituelles: LANFR. comm. Pauli col. 223A: doctrine -cmprestat fragrantem. ALAr-L INs. serm. p. 277: elegantertheologia arbori comparatur, quia sicut arbor frondetsic theologia viret in mente... foret in sententiarum mul-tiplici -e. t) caractère d'un sacrifice agréé de Dieu: -r sua-

40 vitatis ou -r suavis (cf. formules liturgiques de l'offer-

toire: Con. Pray. 24: incensum istud Dominus benediceredignetur et in -cm suavitatis accipere. ib. 25 y.: suscipe,clementissime Deus, hoc sacrificium in conspectum tuumet cum -e suavitatis ascendat): u) en parlant d'un sacrifice

45 en général: LANER. comm. Pauli col. 223A: qui hostiasbono vote offerebat, bonus -r Den erat. ALAN. INs. dist.col. 881 8: -r: . . - Noe obtulit holocaustum in -cm suavita-tis. ou d'une donation: CARTUL Remens. p. 333 (n. 1154):prefatam donation= ... super altare S. Nichasii,... in

50 -cm suavitatis Den et sancto obtulit. ou de bonnes oeuvres:CAND. FIILD. Bigil. I 23 p. 232,52: producit ex se bono-rum operum fructus in -cm suavissimum domino Dec. 3)en parlant de l'Eucharistie: Gazo corp. Christi coi. 373A:quosdam sententiarum decerpsimus flores ... id est Do-

Page 14: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

335 odorabilis - odorativus 336

minici corporis et sanguinis suavissimum -em exhalantes.GERARIi Mortn& delib. p. 223: altare... crux beata est, inqua ipse se obtulit Dec, Patri hostiam in hodorem suavita-fis. y) en parlant d'une personne s'offrant elle-même en sa-crifice: WALAHFR. Gall. 1,32: Gallus semet ipsum ... offe-rens Domino hostiam vivam in -cm suavitatis. Acnrs pont.Cenom. p. 457 (XII s.): se ipsum offerens hostiam in -emsuavitatis. g) piété: (ALAN. INS. dist. col. 881 8: -r . . . dici-tur etiam .devotio mentis): ANAST. chron. p. 283, 14: spin-tuali honoratur -e [caput Johannis Baptiste]. h) bonus -rChristi: e) propagateur de la doctrine du Christ (cf. FautII Cor. 2,14): SIGEBERT. GEMBU gesta p. 532, 10 et 11:Christi bonus -r, qui, alus -r mortis ad mortem, alus -r vitead vitam): TRANSL Patroci. p- 28 la: vere mirabiis vit istefuit, qui Christi bonus -r Deo in omni Ioco... apparuit.RUOTO. COL 14 p. 13,32: ut Christi bonus -r esse posset..HARIULF. Arnulf. 18 col. 1382D: factus est Christ! bonus -rin muni loco. COD. Udalr. 260 p. 444,8: bono Christi etecclesie -i Ottoni. ) renom de la doctrine du Christ: MILeCRT5P. Gui!. col. 714 c fama bonitatis eius circumquaquehonora Christi -em de eo ferebat.

6) sens symboliques: a) Incarnation du Christ: HoNon.Auc. sigiil. 1 col. 501C: nardus enim humilitatem, -r signi-ficat Christi incarnationem. b) prière: ALAN. INS. dist. col.88 lB: -r ... dicitur oratio quia legitur quod sancti habe-bant phialas plenas odoramentis, que sont orationes sanc-torum.

C) mauvaise odeur: 1) odeur prétendûment réelle éma-nant de la bouche d'un possédé: WEn. Gal!. 18 p. 266,18:de cuius ore suiphureus -r exivit. 2) par métaph.: GUBERtNov. virgin. 15 col. 603C: cicute... contrite obscenos -es.3) au figuré: a) du vice: MARB. capit. II col. 1695C: pre-ventusque puer vitii ferventis -e. b) de l'argent ou de la ri-chesse: ADAM BauM. 4,18 p. 245,13: pellibus abundant pe-regrinis Fruzzi, quarum -r tetiferum nostro orbi superbievenenum propinavit. GALTER. CA5TIL Alex. VII 326: nonlucri regnaret -r. ALAM INs. serm. p. 291: lucri venatio,peccunie -r. c) (absot) convoitise, désir coupable: H1WEn.epist. 1 10 col. 1640: succidenda est deliciarum consuetu-do et -es peregrini penitus dediscendi. ALAN. INS serm. p.269: erue de terra olfactum, ne eum illicitus -r illiciat.

II) émanation: A) au propre: GUILL T yn. hist. rer.transir. XX 16 p. 969: si que (sc. naves) veto viciai -e in-cendii conflagrari coeperant, ignis fomitem, vel in faviila,vel alio modo secum trahentes.

B) au figuré: émanation de la puissance de Dieu: P455.Gratin. 15 p. 28E: Deus ... cuius nutu tempora currunt,cuius -e reviviscunt mortui.

odorabilis, -e imprégné d'une odeur étrangère: PAPIAS:odorum est, quod semper odorem mittit: -e veto quod aI-unde accipit.

odoranien, -mis n. odeur agréable, parfum: 1) au pro-pre: HoNoL Aua in cant. 1,3 col. 365: nobles femme so-ient sibi unguenta adhibere, quorum -inc magis possint

maritis placere, ut de Esther et Iudith legitur. GUJLLMALM. gesta pont. V 201 p. 350: melliflua rosarum -ma abonis beatisque naribus inestimabiliter duicia capiuntur.par analogie en pariant du parfum du paradis: CARTUL S.

5 Petri Carnet, la pars 57,25 p. 151 (ante a. 1070): cum aterra levaretur, odor suavissimus tantus adfuit. ut omnesqui aderant se sentine crederent -me redolentis paradisi.2) par métaph.: VINe. KAnt. chron. p. 166: que lamavirtutum sit omni pigmentaria suavitate redoiens, omnium

10 -inum flagranciam transcendens.3) au figuré: parfum des vertus: MIRAC. Lamb. p. 516:

usquequaque spargit virtutum -ha.odoramcntum, -i n. 1) parfum, odeur parfumée issue de

la composition de différentes odeurs (PAnAs: -a, diverso-15 rum odorum compositiones: thymiama): a) en générai sui-

vi du gén.: HRABAN. epist. 9 p. 395,13: thymiamatis -a con-flciuntur. VrrA Meginr. 10: tante suavitatis odor exprogre-diens totum cellule locum compleverat, acsi omnium pig-mentorum -a ibi diffusa fragiarent. INvENT. Troph. 15 p.

20 235E: ut ... omnium -a aromatum degustarent. HERM.ARCH. Edm. 20 p. 53: preter -a incensi vel thymiamatis. b)absot: Tit&jqsu Libor. 19: odor dissimilis -is omnibus, quein terris vel natura vel arte fiunt.

2) (absol.) aromate: ANN&1. Bertin. a. 865 p. 124: Ka25 roius missos sucs ... quos... ad Mahomet direxerat, cum

multis donis, camelis videlicet . - . cuva diversi generis pan-nis et muitis -is in Compendio recipit. NOTK. BALB. gesta 118 p. 61,17: attulerunt autem Perse imperatori etephantumet simias, . . . nardum.unguentaque varia, pigmenta, -a. RE-

30 01Mo ciron. a. 807 p. 66: fuerunt etiam munera prefati re-gis... et -a et balsamum atque unguenta. Ono CLUN. cou.col. 614 vestes et -a diverse voluptatis. FULCHER. hist.Hier. III 20 p. 672: piper quoque et cyminum et diversasspecies -orum. ADAM PARviPotir. utens. p. 136: -is edam et

35 unguentis vasa olofactoria.3) (au figuré) -a virtutum: parfum des vertus: RADBERT.

epitaph. Arsen. p. 77: sentiet -a virtutum que reliquit.ADAM PERSaN. epist. VI 7 p. 132 (t 1190-6): annon suritmores et opera iustorum quedam -a virtutum?

40 4) sens symbolique: prière des saints: BERNARD. serai.de temp. 5 p. 307,9: offerimus et thuris -um, quo...significantur orationes sanctorum. ALAN. 1N5. dist. coi.881B: legitur quod sancti habebant phialas ptenas -is, quesunt orationes sanctorum.

s odorancia, -ef. [odoro 1.1 odeur: Uou-no 5v. odor: hec-a, id est odor.

odoratio, -nisf. 1) odeur: ANA5t disp. coi. 632B: ope-ratio enim talium est, subjici utique visai per apparitionemsuam .. odoratui per -nem quamdam amplexibilem.

50 2) possibilité de sentir: BERNARD. Smv. mundi univ. II,XIII p. 65,146: sine igne nec visus, sine titre nec -o confi-citur nec formatur auditio.

odorativus, -a, -um qui a une odeur agréable: Cm-RURG. Bamberg. p. 143: dietam confortativam et -am tri-

Page 15: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

337 odoratus - odorisequus 338

huas.odoratus, -us m. forme ordoratus: PAUL. AEGIN. Cur.

132 P. 77,20. I) odorat, sens de l'odorat: A) chez l'hom-

me: 1) définitions (cf. Ism. etym. 11,1, 22. PAPIÀS): ANOLSAX. vocabul. I p. 64: de membris hominum. -us, swaec.Buar Pis. transi. Ioh. Damase. fid. orth. 32,4 p. 126: ter-tius autem sensus est -us qui . . . per nares remittens vapo-res ad cerebrum. Guns S. THEOa nat. amor. 21,2 P. 98:

sensus autem iste magis animalis esse videtur quam cor-pora!is id est -us, quia ad creandum eum interius corpusnii agit preter levem instrumenti sui, id est narium, attrac-tum. Ucu-no S.V. odor: -us, -us, -ui, actus vel passio odo-randi. 2) en général: ANAST. disp. col. 632B: operatio enim

talium est, subjici utique visui per apparitionem suam,...-ni per odorationern quamdam ampiexibilem. PAUL AEGIN.cur. 132 p. 77,20: de narium et ordoratus passionibus. Ho-NOn. AUG. sacram. 50: homo dicitur grece microcosmus

-urn habet ex acte. spéc., dans l'énumération des dif-férents sens par lesquels on peut pécher: RATHEIL conf. coi.397A: in visu, auditu, gustu, -u et tactu, in superbia preci-pue, matre omnium vitiorum. GAUtR. CANC. II, III 11 P.84: pro omnibus, que in Deum visu, auditu, gustu, -u ettactu deliquerat.

B) flair des animaux: E pisî. vas. 11 10 p. 633,30 (a.850?): hominis est venatio, quem canis comitatur, cuiussagaci -u et pernici agiiitate homo utitur in animalis cap-tione. ALFE. ANOL cord. 13 p. 7: sensus enim quibusdamperceptibilior ut linci et aquile visus, homini tactus et gu-stus, -us cari. BERNARD. SILv. mundi univ. II, 13 p. 63,75:canis aerio totus inficitur -u. GIJIDO BAsocH. epist. 22 p.84,37: ubi canora canum iocunditas, sagacitas -us.

C) sens symboliques: 1) discernement, choix entre lebien et le mal: HRABAN. univ. 6,1 coi. 153 : in -u enim dis-cretioboniacmalidesignatur.HILDEOARLX fragm. 726: sen-sus est in visu, intellectus in auditu, eiectio in -u. 2) Dieuqui nous donne le jugement: GUIDEnT. Nov. moral. III, VIII20 col. 103 e: Domitius dicitur -us, quia a Domino nobisest discretionis, ac providentie virtus. 3) -us Domini: plai-

sir que prend Dieu aux vertus des saints: HRABAN. univ. 1,1 coi. 170: -us Domini, delectatio eius in moribus sive ope-ribus sanctorum.

II) odeur: AELFR. angl. sax. vocabul. p. 42: odor, -us,stengé.

odore [odor] adv. en dégageant une odeur: Uouiio s.v.odor: odor, unde -e adverbium.

odorla, -e f [odori déesse des parfums: UouTlo S.V.

odor: hec -a, quedam dea putabatur odoribus preesse.odorifer, -a, -um I) adj: A) odoriférant, qui dégage une

odeur agréable (Uoisrio s.v. odor: -r, -a, -uni odo-rem): 1) qui dégage une bonne odeur, qui embaume: SMAR.carm. 1 I p. 612: illic -as producunt balsama guttas.HRABAN, caria. 5,2 p. 169: decerpsi ... flores/ qui mixtimspirant nectar -um. RADBERT. epitaph. Arsen. p. 80: quasiincensum -um. CAItM. Cantabr. 26,2: inter -as ... herbas.

RECEPT. C I p. 63: murra cum vino -o teris. DUDO Norm.

11 6 p. 146: eiusque montis in cacumine fontem liquidumet -uni. OnoFius. chron. 8,33 p. 451,16: -la retins, utpote

cinnamone et balsamo. JOR WIG0RN. chron. p. 36: herbas

5 -as... naribus adhibens. GumoBAsocH. epist. 22 p. 84,42:

-i sapores. CARM. But. B 132,5a,8: -al surgunt gramina)gaudet agricola. Prrn. COMESTOR serra. 32 col. 1797B: ce-

drus erat -a. ALAN. Ir.z& serra. p. 266: cedrus enim est ar-

bor -a.10 2) qui est parfumé: GODESC. SAx. epist. p. 50,23: immo

veto ... me... -o unguine vel ambrosio suce perfudit.

0043 CLUN. occ. p. 37: balsama -as reflant ibi semper inauras. EcuAs. capt. 579: rursus -um renovetur floribus an-trum.

15 3) en parlant du parfum du corps glorieux des saints(cette sensation de parfum étant jointe â un sentiment dejoie, â une sensation de lumière): UFFING. Ida 2,7 p.575,51: suavissima mox fragrantia de monumento eruc-tans, -a adstantes iocunditate respersit. VrrA Samson. Dol.

20 p. 57: luce -a sacrum texere sepuicrum.B) au figuré: agréable à entendre: THEOD. AM0RB. Be-

ned. 11 2 p. 261,2: matutinorum -is fmitis hymnis. Joii.ALt Arch. I p. 252: cantat -o Philomena poetica versu.GERARD. ITHER. conf. spec. 81 p. 406,2: sennones. . . -os.

25 C) (spir.) qui exhale le parfum de la sainteté: I) en gé-néral: HoNoR. Aun. in cant. 4 col. 414C: fideles ... -i insanctitate. 2) en parlant des martyrs: BRUNO QuEIU. fratr.

proi. p. 716,36: -a vita sanctorum martyruni. spéc., de leursacrifice: U5uARD. martyr. XII Kal. Mas. I p. 183: incen-

30 dio concremati, -um sacrificium martyrii Deo reddide-runt. 3) en parlant du paradis: INvENT. Troph. 6 p. 234F:Christi inter -as depascitur aulas. 4) louangeur (d'. odor

opinionis): PETR. BLE5. epist. 9 col. 26C: solitudo est, quevirum fortem fortissinie precipitat in reatum; ea enim me-

35 diante ... degenerat sanctions vite propositum, et -e opi-nionis gloria damnabiiiter evanescit.

II) subst. odoriferum, -i n.: plante odoriférante: PAUL

AEGIN. cur. 138 p. 79,21: et -a veto sedant sternutatio-

nem, anisum, ozimum. spéc. par métaph.: GUIDO BASOCH.40 epist. 14 p. 49,32: vestra igitur ecclesia quasi bal [samum]

in -is est.odorificenter adv. [odorificus] avec un grand renom:

RODULF. Taua gesta Trud. I p. 233,12: florebat locus -tis-sime, religiosorum senum canitie obedientiumque iuve-

45 num officiosa multitudine.odorificus, -a, -um [odor et facio] qui exhale une odeur

agréable: THEODULF. catin. 74,11 p. 573: -o flore. spéc.,sens spir.: HIum4. transi. Dion . (ier. eccl.) II, III, 8 p.93,17: crismatis . .. unctio odorum facit perfectum ... In-

50 teiligibiiiter veto -am et perfectoperam aduencionem essearchanissimum.

odorinsecus, -a. -um u. odorisequus.odorisecus, -a, -uni odorisequus.odorisequus, -a, -um formes: hodorinsecus: ALEX.

Page 16: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

339 odorissequus — oeconomia 340

NECK. mens. p. 112. odorinsecus: ALEX NEcIC nat. rer, 2,157 p. 252. odorisecus: AYNARu. p. 622. UouTIo S.V. odor.odorissequus: RAIN. vita Gisi. p. 220.

1) adj.: a) qui suit â la trace, qui a du flair (AYNARD. P.622: -secus est qui sequitur odorem ut animal. Uourios.v.odor: -secus, -a, -um, qui sequitur odorem sieur caris):RAIR vita GisI. p. 220: odorissequi canes. b) propre au flair,plein de flair: MIRAC. Wigb. Gembl. 5 p. 521,42: vide-bat canes -o habitu vestigia sua indagantes. GIJILL MAULgesta reg. 11134 p. 148: canes qui -a nase spelea et diver-ticuta ferarum deprehenderent.

2) subst. vn.: chien de chasse: Awc NEcK. mens. p.112: habeat ... laqueos ... ad circumvolvendos lepores

hinulos, hodorinsecos (glosé brazehes) et teporarios.id. nat. rer. 11125 p, 204: sepe edam deludit vulpes tain

venatoris quam operam odorinsecorum. ib. 157 p.252: odorinsecorum delectabilis latratus.

odorissequus, -a, -um y. odorisequus.odoro sive adorer 1. (UouTIo s.v. citer: -o, -as et -or,

-ans in eodem sensu, deponentis generis . . - et sunt eius-dem sensus, scilicet odorem percipere vel olfacere): I) sen-tir, humer une odeur en l'appréciant (en parlant des êtreshumains): ERcora Libor. 3 p. 62: ut omnes dicerentquod talem odorem nullus unquam -atus esset. BERNARD.apol. 21 p. 98,19: videas une in prandio ... quatenus di-versis vinis magis -atis quam potatis. CARM. Bur. B 186, 1,3: hunc florem, Flots dulcissima, semper -al noter l'em-ploi avec de et l'abl.: PAUL DIAC. homii. sanct. 46 col.1503°: de isto . . . ventris agro patriarcha Isaac longe -ansaiebat (cf. Gen. 27,27).

II) flairer (PAnAs: odora vis canum, quia sciunt illud:-ari 3d est investigare): A) avoir du flair: DoM. GUNDISS.transi. Avicen. an. II 5B 92a: non muni animati est neces-se oifacere ad hoc ut -et. B) percevoir l'odeur de: URBAN. IIserin. III coi. 567 C : sicut vultures -antur cadavera. HILDE-GARD. phys. 7,3 col. 1315 A: leo . . . catulos . - . statim -aturet ad eos rugiendo curnit. C) pressentir, percevoir: 1) enparlant du cheval qui flaire le combat (cf. Job 39,25):SaoM. II epist. 40 p. 422.15: qui procul -etur (sc. ca-vallus) bellum et gaudeat ad vocem tube, et coin san-guineam pugnam vident, dicat "vah". Païa. CaL epist I127 col. 575C: equus 111e qui procul -atur bellum, ad vo-cern buccine dicit "vah", coque amplius fervet in certami-ne, quo serins concitatur fuse, undique clamore. GAUFRID.Auiiss. serra. p. 187,112: sic forfis equus procul -star bel-lum, sic perfectus qui spirituali sagacitate prestans astu-das Satane non ignorat. 2) en parlant de l'homme, paranalogie avec cette précédente expression: PETR. CaLepist. 177 col. 526k: vis: in toto grege Christiani populi ail-qui inveniantur, qui non malint sub ficu et cliva .,. inte-pescere, quam procul -are bellum.

III) (spir.): A) au figuré (en parlant de Dieu): percevoirle parfum des offrandes, du sacrifice: GEF(ARD. Moaas de-lib. p. 224: iste . . . Ecclesiam ad se erexit per dilectionem,

cuius holocaustomate quotidie -atur. B) (en parlant del'homme) ressentir une impression (de joie, de douceur):HRoTsv. Sap. 5,23 p. 193: quid -or stupende suavitatis?ALAN. 1145. planct. nat. p' 520: mens in hoc tamen amoe-

5 nantis gaudii -at primondia. â noter: -o opposé â gusto:GALAND. REGN. prov. 112 p. 78: hi verbum Dei -abant.non gustabant quia audiebant quidem, sed non intellige-bant. ADAM Scot serin. 5 col. 120 A: si vel tenuiter nobisdaretur, etsi non gustare, -are saltem quam suavis dulcedo

10 quamque dulcis sit suavitas in visione Dei. C) par mé-taph.: percevoir la bonne odeur de la vie vertueuse: HIL-DEB. epist. 120 col. 192C: pro olla succensa, incensa sanc-te conversationis vestre relatione adventantium, -alnus.

IV) (méd.) respirer: REcEFr. A 28 p. 14: sanguis si ni-15 mis fluet de nares, ruta frequentius -a minifice sanat.

part. passé odoratus, -& -um employé comme adjectif:1) parfumé, imprégné d'odeurs (Uou-rio s.v. odor: odo-rum, odoriferum, -atum et odorisecum differunt, . . . -atumquod odore pertextum est . . . dicitur -mus quasi odore ae-

20 ris tactus): WALAHFR. hort. XIII 229 p. 343: inter -atamsilvam. ib. XVII 280 p. 345: -ati fermenta sapons.

E pisv. Worm. I 65 p. 110,10 (XI s.): est autem tacrimaeius (sc. bdellïi) lucida ... gustu arnara, odoris boni, sedvire perfusa ior.

25 2) qui reçoit son odeur de l'extérieur: AYNARD. p. 622:odorus est qui in se habet odorem. -atus qui aliunde acci-pit. Uou-rjo S.V. odor: -atus quod... odorem suum aliundeaccipit.

odorus, -a, -uni qui a une odeur propre, qui exhale30 une odeur agréable en général (AYNARD. p. 622: -us est qui

in se habet odorem. PAnAs: -um est, quod semper odoremmittit. TJou'rio 5v. odor: -us, -a, -uni, plenus occire, scilicetqui ex se mittit odorem ut flos, thus, pomum ... -um etodoriferum est quod habet ex se odorem): EKKEH. IV be-

35 ned. II 43: Danubii piscis buse sit -us in escis. BERNARD.SILV. mundi univ. 111380 p. 26: salvia ... -a. PETIt RIGAAurora I ludic. 215 p. 239: -a ficus. GIRALD. topogr. 11112

p. 155: -a suavitate scilicet et soucia. CARM. Bur. B 60a,4a 1: iarn -us/ noster torts/ demoratur.

o 2) qui a du flair, pénétrant (PAnAs: -a vis carmin, quiasciunt illud odorari cf. VERO. En. IV 132): GIItAW. itin. 1,2

p. 28: ut - . - -a sagacitate longe prestantior inveniretur.3) (spir.) agréable par son parfum: EKKEu. IV pict

Mog. 751: mystica cottidie nardus sit -a Marie (glosé:45 munda quidem).

odes Igr. àSéçJ route (PAnAS: -5. àôç enim grece, itervel via): ABBO SANGERM. beil. Paris. III 50 p. 118: quati-nus -n/ te lustret (glosé: via).

oeconomia, -e f sive economia -e f formes: encono-50 mia: CARTA a. 1081 (Hist. Langued. V pr. 347 col. 669).

ychonomia: Ernst Wibald, 327.I) organisation, préparation: PAnAs: -a ipsa dispositio

vel pnemeditatio sur preparatio.2) gouvernement, administration (PAPIA5: -a ipsa dispo-

Page 17: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

341 oeconomicus - oeconomus

342

sitio regis qua prius ordinatur aut disponitur domus): M-RAC. Wigb. (iembl. 18: quidam ... ipsius Albuvini agens

-am... sibi virum sanctum Dei precabatur auxiliari, sicut111e ager sui esset domini. GERARD. SILV. vita Adalh. p. 350:quandocumque tes coin mundialis, utpote exi-gebat et exigit in talibus -a temporalis, paullo post exoccu-patus aderat Ictus in divinis. CARTA a. 1081 (Hist. Lan-gued. V pr. 347 col. 669): semper sit in potestate et enco-nomia Sancti Stephani et eius congregatione [sic]. Eirr.

Wibald. 327: qui tamen alias ecclesie ychonomias recteamministrare possunt. IsAAc STa. serm. 5,9,74 t I p. 148:due surit partes -e, operari et custodire.

oeconomicus, -a, -uni cconomicus, -a, -um forme

yconomicus: Rom. PARIS. Carol. 1342. 1) adj.: a) apte â

gouverner: Rom. PARIS. Carol. I 342: strenuus ante con-su!/ et yconomicus, claris quibus institit actis.

b) approprié â l'entendement: RADBERT. Matth. XII 26

co!. 878 B: non evangeistarum vacillat (ides, nec infirma-tur auctoritas, nec dissentit in intellectu sententiarum velpersonarum proprietas, sed -a subministratur magni sa-cramenti narratio, coin una earum domo Lazarus resu-scitatus introducitur.

2) subst. f. formes: echonomica: TRACT. coiS. Bamb.

(M. Grabmann, Gesch. d schol. Methode II p. 37,5). GAU-

FRID. S. Vict microcosm. 58 p. 75,9. id. fons philos. II p.

52,495. equonomica: Huco. S. VTCT. epit. Dind. II p.

192,140.science du gouvernement, de l'organisation interne d'un

groupe social: HoNoit. Auo. an. 11: decima civitas est -a,per quant pervenitur ad patrie atria. Hec disponit regna etdignitates, hec distinguit officia et ordines. Hec docet adpatriam properantes imita ordinem meritorum hommesconiungi ordinibus angelorum. TRACT. cod. Bamb. (Grab-

mann, Gesch. d. schol. Methode II p. 37,5): practica divi-

ditur in ethicam, echonomicam, politicam. ib. 1,28: de-inde in dispensatione proprie familie per echonomicam (in-

struendus est homo). Huoo. S. Via. didasc. H 19 p- 37,22:

practica dividitur in solitariam, privatam et publicain; velaliter in ethicam, -am et politicam; ... mdc -a dicta est dis-pensativa. id . epit. Dind. p. 111,177: seconds autem (pars

ethice) que privata sive -a, id est dispensativa, dicta est, fa-miliaribus et notis atque his maxime qui quolibet affinita-lis sive subiectionis domestice, debito coherent, pro geren-do more, ut oportet et congruit, ad norman virtutis prebe-re demonstrat. CLARENnALD. Boet. Trin, p. 27,16: practica

per -am ad familiaris rei provisionem ... (unuinquem-

que) educat et provehit. GAUFRItX S. VICt microcosm. 58p. 75,9: seconda (pars practica i.e. echonoinica) ... pa-trisfamïlias domum loris in oculis hominum pulchre deco-ret. id. forts philos. II p. 52,495: ethica nil sordidum, nihilinhonestum,/ nil hic habet optimus moribus infestumj ni-hil echonomica domui molestum.

oeconomos y . oeconomus.oeconoinus, -i m. sive economus, -i in. formes: eccono-

mus: CARTIJI.. Stir. 1115 p. 37 et 38 (c. 1195). echonemus:CARTUL Argent. .25 p. 20,21. echonomus: VITA Leutfr. p.17,13. ErnsT. var. II p. 330,4. HINCM. RENt epist. p.185,36. RADRERT. epitaph. Arsen. p. 29. CARTUL S. Petri

5 Carnot. I, III, X p. 68 (a. 981). ACTA pont. Rom. Gall. 1V

23 p. 101 (a. 1135). etc. ekonomus: EKKEIt IV bened. J13,18. DIPL fleur. IV 487 p. 664,22 (XII s. in.; Spin.).

CARTUL match. Misn. 11446 p. 309,23 (a. 1181). CARTI.k.Stir. H 16 p. 39 (a. 1196). enconomus: HENii. TEOERN5.

io Quir. p. 336,4. equonomus: DOC. Port, reg. I 193 p.

239,26 (à. 1142) et 196 p. 244,9 (a. 1142). etconomus:TitAn. Patav. 73c (a. 818-38). hychonomus: LIBELL deverb. !eg. 51. hyconomus: CArrr. reg. Franc.! p. 311,7 (a.

826). iconomus: RIJOTO. COL 46 et 49. AMARC. senn. III

15 277. CARTUL S. Vit. Virdun. 1154 p. 80 (a. 1065-66).

ACTA pont. Rom. Gall. IV 247 p. 400(a. 1181). oechono-

mus: GESTA Aldrici p. 195 et 196. MIRAC. Bertin. II p.

511,22. CARTUL Morbihan 183 p. 147 (e. 1107). CARTULLeoncel. 33 p. 39 (a. 1184-85). oeconomos: VITADeic. p.

20 111. ychonomus: SUMMA Trec. p. 7,15. CARTUL Hosp. S.Joli. Hier. 502 p.345 (a. 1176). CARTUI.. Boneval. 63 p. 60(a. 1184). ACTA pont. Rom. mcd. I 357 p-314 (a. 1184).AèTA pont. Rom. Gall. IV 353 p. 508 (a. 1194). ycono-mus: CARTUL S. Vit. Virdun.!17 p. 408 (a. 967). EKKEH.

25 IV cas. Gall. 71. CARTUL Salvan. 4 p. 7 (a. 1162). CAR-

'ria. Raitenh. 32 (a. 1184). CoNs'r. I 320,6 p. 458,35 (a.1188). ACTA pont Rom. Gall. IV 316 p. 472 (a. 1188).GRATIAN. I dist. 84 c. 2.

I) administrateur, intendant, économe: A) en général:

30 Huoo S. Via. didasc. 11 19 p. 38: -us interpretatur dis-

pensator. par référence â la métaph. évangélique (Matth.

25,45 et Lue. 12,42): VII-A W'mn. II, VII p. 270n: fidelisin domo Domini -us, plus amari quain timeni, plus stude-bat ministrare quant ministrari.

B) ecclésiastique: 1) administrateur des biens ecclésia-stiques en général (LIBELL de verb. leg. 51: hychonomusest ccii ces ecclesiastica gubernanda traditur): AGOBARD.epist. p. 174,27: ex laids denique non solum possessoressacrarum reruni., sed nec dispensatores fieri permittunt,

40 quin potius -os de proprio clero elegi precipiunt. Hwc14.REM. epist. col. 273C: -o id est ecclesie facultatum dispen-satore. URBAI'L II epist. 273 col. 530C: in rumine veto pro-curatonis intelligit prefata synodus quemlibet ecclesiasti-carum rerum administratorem, ut verbi gratia preposi-tum, -uni, vicedominum. Su.u.s& Trec. p. 7,15: repetitio ea-rum rerum datun primo ychonomo qui preest administra-tioni ecclesiasticarum rerum.

2) â Byzance: dignitaire chargé de la gestion des finan-ces ecclésiastiques: E pirt. var. II 20,4 p. 330,4: quando

50 echonomus ecclesie Constantinopolitane et ceteri missiMichaelis legatione publica ad vestram gloriam Compen-dio functi sont.

3) officier de l'évêque chargé de l'administration tem-porelle des biens de son église: GE5TA Aldrici p. 195: pre-

Page 18: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

343 oeconomus 344

cante Aidrico episcopo . . . el concessit ut haberet suumoechonomum qui pro illo secundum iussionem suam gere-ret exteriores curas et regalia servitia et itinera faceret.HINCM REM. epist 184d p. 185,36: eiusque facultates, quesecundum Calcedonense concilium penes -uni de-buerant reservari episcopo. VITA Rigob. p. 60,25: loquen-te eu cum ecclesie Remensis -o (cf. FL000ARD. hist. II 13col. 118 A). RLJOTOE COL 46 p. 49,36: Folcmarus ... dia-conus ac prudens fidelisque huius sancte ecclesie protus eticonomus, quo nomine eum ipse pater ... honorare con-suevit. Anso Ft.os. epist. 14 col. 441D; quis enim ignoraitclericos et ecclesiasticas tes consistere sub manu episcopiqui per -os dispensandi easdem tes potestatem accepit.Dipt. Heur. IV 487 p. 664,22 (XII S. in.; spur.): in festivi-tate sancte Marie ekonomus episcopi medietatem theloneihabebit. COuSE I 320,6 p. 458,35 (a. 1188): in bonis ec-clesiarum advocati niehil iuris haberent, nisi tantum in tri-bus casibus. in furto videlicet, in pugna et in raptu; et om-nes alie questiones essent ad yconomum seu villicum ec-clesie referende. Snpu. T0RNAC. summa dist. 89 p. 110:episcopus tria debuit ad tes temporales administrandas tri-bus personis collata habere officia: advocatum, ... vice-dominum et -um;. . . -um, qui tes ecclesie, sdil. clericorumdispensat. Nam -us est, cui res ecclesiastica gubernandamandatur.

4) officier chargé de l'entretien matériel d'une commu-nauté capitulaire: GUILL MALn gesta pont. Hp. 201: ha-bentque clerici -um, ab episcopo dumtaxat constitutum,qui eis diatim necessaria victui, annuatim amictui com-moda suggerat.

5) intendant d'un monastère: BENED. ANIAN. conc.LXXVI 20 col. 1376: si quid preceperit abbas vel -usmajor, et alius humilior iteraverit -us, ipse obedire debet.

6) économe chargé du ravitaillement du monastère: Mi -

BAC. Viviani 21 p. 267,32: -us ille ad illud vas venit. NAL-con. Odon. p. 195: -us viii Dei qui victuale marsupiumsusceperat in sua fide.

7) administrateur d'un hôpital: MIPAc. Bertin. II p.511,22: annuentes oechonomo pauperum ut inquireretcausam. CARTA a. 1179 (Arch. hosp. Paris. 15 p. 8): echo-nomi autem vel ministri eiusdem xenodochii antiquumcensum nostrum ... persolvent. de l'ordre de l'Hôpital:CARTUL Hosp. S. Joh. Hier. 502 p. 345 (a. 1176): Matfre-do de V. hospitalario et Hospitalis in partibus illis ycho-nomo.

C) laïque: 1) officier chargé du ravitaillement d'unemaison royale, princière ou seigneuriale: VITA Son 14 p.202c: vocato ad se suarum rerum -o iubet citius regiumpreparari convivium. AMARC. serin. 111 277: iconomum ne-gis... alloquitur Daniel: «Cum pane legumina nobis/des, non plus petimus». THEOD. AMORB. Martin. 4: ut fami-lie domini -us moderatissimus mensuram tritici... noveraterogare. EKKEU. IV bened. I 13,18: pnincipis ekonomus hi-laret sua gaudia largus. id . cas. Gall. 71 med.: mense regie

et victualium yconomis.2) équivalent de chambrier (PAPIAS: -us ... dispositor

regie doutas): RADBERT. epitaph. Arsen. p. 29: constituiturab Augusto echonomus totius dormis. CARTUL Stir. 1419

5 p. 403 (c. 1160): marchio autem Styrensis . . ., sine licen-tia sua factam traditionem protestans. -o suo sibi subicereillas precepit.

3) traduction savante du titre de l'officier appelé séné-chal: CARTUL Morbihan 183 p. 147 (e. 1107): Dunguallo-

10 num -um, qui vulgo senechal appellabatur. RICHARD.Loua Ep. dial. scacc. 1119 p. 116: si de rege tenens baro-niam, audita summonitione, fidem in propnia persona velper manum generalis -i quem vulgo «senescallum» dicunt,in manum vicecomitis dederit.

15 4) titre porté par un officier royal portugais: équivaut âmajordome (port. «mordomo»): Doc. Port, reg. 1 141 P.164,26 (a. 1134): Petrus Menendiz, -us regis (cf. ib. 168 p.206,15; 182 p. 225,32 etc.). ib. 206 p. 255,16 (a. 1144):Petrus Menendiz -us Colimbrie (le même personnage est

20 dit ailleurs maiordomus [ib. 171 p. 209,151; maiordomo[ib. 192 p. 238,41; vicarius Colimbrie [ib. 179 p. 221,61;procurator Colimbnie [ib. 201 p. 249,241); ib. 251 p.308,27 (a. 1154): Petrus Venegas -us Colimbnie: ib. 290 p.376,2 (a. 1166): Michael Garsia -us Colimbrie [var. maio-

25 rinus; le même personnage est dit plus loin «maiordomusColumbrie» [ib. 292 p. 380,28]).

5) intendant d'une villa: VITA Dod. p. 637: ville illius-us. PET». COME5TOR hist. schol. col. 1590: est villicuspropnie ville custos, sed hic accipitur pro -o. CARTUL

30 mardi. Misn. 11 263 p. 181,1 (n. 1156): inhibentes ut nul-lus n parte nostrum vel henedum nostrorum -us aut precoseu alius aliquis vira eis inferat.

II) avoué, défenseur d'une église: CARTUL Salvan. 4 p. 7(n. 1162): consuevit enim sacrosancta Romana Ecclesia

35 ubi cause episcoporum, abbatum vel huiusmodi persona-rum aguntur, pro eis yconomos constituere, a quibus de-beant talla sacramenta prestari. CARTUL Boneval. 63 p. 60(a. 1184): indulgemus ut generaliter crimes vobis speciali-ter ad aliquas causas de conscientia et approbatione sa-

40 nions consilii ychonomum habeatis qui calumpnie iura-mentum pro vobis prestet et agendi et respondendi supercausis monasteniorum vestrorum habeat facultatem (cf.CARTUL Leoncel. 33 p. 39 [a. 1184-851). ACTA pont.Rom. ined. 1357 p. 314 (a. 1185): ut... ad crimes vel spe-

45 cialiter ad aliquas causas ... -um habeatis. GIRALD. itiri.Kambr. II 4 p. 120: viri in parochia potentes, primo tan-quam -i seu potius ecclesiarum patroni et defensores a de-ro constituti.

III) chef d'une communauté religieuse: A) évêque: VITA50 Deic. p. 111: duo episcopi eumdem locum coeperunt in-

vadere: quorum alter Mettensis erat ecclesie provisor, al-ter vero Argentinensis exstitit -os ovilis.

B) abbé: Cjurut. Vindoc. 1180 p. 310 (a. 1066): coinkanissimo filin nostro Haldiprando archidiacono atque

Page 19: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

345 oeculeus - oestrum 346

coenobli Sancti Pauli -o (cf ib. p. 316: Heldiprandus Sanc-

li Pauli monasterii rector).oeculcus, -i m. V. eculeus.oeeumcnlcus, -a, -uni oecomenicon: HINCM.

REM. epist. 201 p. 226,4 (a. 867). ANASt epist. 6 p. 417,22

(a. 873). oecuménique (titre porté par le patriarche deConstantinople): Hnjct.i. REM. epist. 201 p. 226,4 (a. 867):

epistolas canonicas ab his Bi, quem suum oecomenicon pa-

triarcham appelant, dandas improbe requirebant. id .

opusc. adv. Hincm. Laud. 17 col. 346C: ut ... gesta huctransmitteret in quibus se pene per omnem versum -um pa-triarcham nominaret. ANAST. epist. 6 p. 417,22 (a. 873):cum apud Constantinopolim positus frequenter Grecos su-per hoc vocabulo reprehendereni,... asserebant quod nonideo oecomenicon, quem multi universalem interpretatisuai, dicerent patriarcham, quod universi orbis teneat pre-sulatum, sed quod cuidam parti presit orbi, que a christia-nis inhabitatur.

oenlus, -i m. [gr. otjsoç] ici forme emus. chant: SERLO

WILT. 2,34 p. 81: Taydis est, quod emo corpus prece, 11e-tibus -o [i.e. oi1ioç, i.e. cantu, unde componitur proemium.

[g?. OaI.oena [gr. àv?] PAnAs: -a greci vocant, que latine ele-

menta dicuntur co quod sibi conveniant et concinnant; mi-scentur enim quadam nature communione.

oenanthes, -is f [gr. oivévŒI formes: inanthes: PAUL

AEGIN. car. P. 189,5, p. 112,15, p. 118,22 et p. 161,18. oc-

nantes: GLO5& medic. p. 49,9. PANAs, vigne sauvage:

GLOSS. medic. p. 49,9: oenantes, genus erbe, que ad istan-guiriam visice optima iudicatur. PAUL. AEOIN. cul. P.112,15: tertia pars... inanthis et ru suci. ib. p. 118,22: ca-

taplasmare quidem ex fenicibus coin et ypocisti-

dos. PArIAS: oenantes, genus erbe.oenanthinus, -i m.formes: inarithinus: PAUL AEGIN. cur.

p. 183,7. inantinus: ib. p. 161,8. suc de la vigne sauvage:PAUL AEGIN. cur. 242 p. 183,7: cerotum ... ex rodino autmirtino -thino aut milino. ib. 220 p. 161,18: ex vino miii-no aut inantino.

ocnoforus sive ocnoforum, -i n. y . oenophorum.oenomeli, -is n. [gr. oivéMckt] formes: inomelli: PÂta.

AEOLN. cur. 214 p. 156,2 et 119 p. 73,8. ynomelli: GLoss.

medic. p. 95,15. vin miellé: GLOSa medic. p. 95,15: yno-meffi, vinum et melle; grecum est. PAUL AEGIN. cou. 119 p.73,8: aceto, inomelle oui oxiinelle. ib. 214 p. 156,2: in ino-

meffis ciato.oenophorum sive enophorum, -i n. sive oenophonis, -i

m.formes: aenophorus: THlorn. Willibr. vita metr. 2,406.enoforus: VrrA Bertin. I p. 766,26. Jocunn. Sen'. 111 43 p.114,26. Tniora. Willibr. vita pros. capit. p. 461A et 17 p.470C oenoforum: PApIAS et Uourio. onoforum: ADAPARVIPONn mens. p. 131. onophorum: ADAM PARVIPONT.utens. p. 51 (éd. Hauréau).

oenophore, récipient pour le vin (AELFR. angl. sax. vo-

cabul. p. 25: nomma vasorum ... enophorum, win-faet.

PAnAs: -forum, vas vinarium. Uoui-io: dicitur -forum, -I,i.e. vas vinarium ad vinum ferendum aptum): VITA Bertin. I

p. 766,26: ex enoforo quod in sacrario positum fuerat, vi-num propinaret. Anno SANGERM. bel!. Paris. 11143 p. 118:

s enoforo [glosé vasi vinario] liba iotium laxare suesce.

WALTU. S pin. Christoph. 112,230 p. 33:-o limphe mutan-

te colorera. Taiorn. Wiffibr. vita pros. 17 p. 470 C: pene

omnia vasa vinaria repperit vacua. Accessit ... ad unumenoforum, in cuius imo fundo parum quid repertum est

10 Huoo S. MAR. Sacerd. 28 coi. 996D: vas vinarium quod-us vocitatur propriis humeris deportabant. ADAM PAnE-powr. mens. p. 51: parte autem tenta, onophora, flaccas,lagenas.

oenus, -i m. [gr. oïvoçl vin: CARM pot. 111 24 p. 351: le-

15 titie nostre clarum subdamus -uni.oepha, -e f [hebr. ephah; cf oephi] mesure pour les

grains et les légumes: PAPMs: -a, idem quod oephi, men-sura ad varias fruges pertinens, id est tritici, ordei, legumi-num.

20 oephi indécl. [gr. oiipî; hebr. ephahi mesure pour les

grains et les légumes: SdiloL Isid. Valliceil. p. 159:-i men-sura est capiens modios tres. PAnAs: -, mensura quattuormodiorum, id est batus sive vadus; sed oephi in antis, ba-tus in liquidis sumitur. y . oepha.

25 oesophagus, -i m. [. oiao$yoçi ici forme ysopha-

gus. oesophage: DAM MORL nat. p- 38: cancer tenet pec-tus cum pulmone, ysophagum et spienem coin

oester, -is V. oestrum.oesfruni, -i n. formes: aestrum: VITA Annon. III 1,3,4.

30 oester: Nio. WIl'.Ex. stuit. 373 p. 23 et 421 p. 25. oe-strus: ODOCLUN. occ. VII 361 p. 159.

1) taon (insecte) (AELFR. angl. sas. vocabul. p. 23: denominibus insectorum: ... -um, beaw-hyrnette. PAnAs:-uni, animal armentis aculeo permolestum ... latine asi-

35 lus, vuigo tabanus vocatur. -um, genus muscarum. Ucu-

TI0: -um, -i, genus muscarum, scilicet asilus et tabanus):

Ooo CLUN. occ. vu 361 p. 159: humanis oculis infestosextnicat-os. Eosawr. LEOO. rat! 1297p. 181: et fervent scyni-fes et malte molis -a,/ tafia muita volant, et plurima mortis

40 imago,/ musca nocet puiixque adimendo psaltria soin-nain. FuLco. MELD. epist. X p. 236: -uni perte depellere in-star. REOLNALD. CANT. Malch. IV 621: capreolus.. . -ame-tuens.

2) (au figuré) aiguillon qui pousse âfaire le bien (Uou-45 no: -uni etiam ponitur quandoque pro sapientia vel spiri-

tu pungendo quia sicut -um animalia pungit ita spinituspoetarum poetam): FLODOARD. tniumph. Ital. I I coi. 5978:stygio ins(t)imuiatus ab -o. Guiu. MALM. gesta reg. iv337 t. II p. 385: sunt hodie monachi Cistelenses omnium

sa monachorum exercitium, studiosorum speculum, desidio-sorum -uni. vI-rA Annon. ifi 1,3,4: nec Martio flagrat fu-rorej ai potius pietatis aestro.

3) (au figuré) aiguillon qui blesse moralement: HILDEB.numm. (?) 205 p. 171: hec infâme stygis monstrum, Plu-

Page 20: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

347 oestrus - offatim 348

louis -uni,/ afflans extinguit indolis omne decus. Pn-rcCANTOR verb. abbrev. 89 col. 261": sic et isti -o tempora-hum agitati, non quiescunt. GESTA Magd. 23 p. 407,31:prefato autem rege, immo viroso regulo et tartarei regis -o,Heinrico in ecclesiastici iuris defensores nimium seviente.

oestrus, -i in. P. oestrum.ofectum, -i n. P. offectum.ofdlla, -c f forme offeila: AELFR. angl. sax. vocabul p.

27. Ooo CLUN. 0cc. 1283 p. 11. PETIt CELL epist. 1157col. 6Ol.

1) bouchée, morceau de nourriture coupé avec les dents(PAnAs: offa proprie frustum dentium; cuius diminutivum-a... offa geminata if facit; terrien diminutivum -a non ge-minata if, quia in diminutione plerunque multa mutantur):EGBERT. Luoo. rat. 11395 p. 186: postquam libavit -amiperdidit innitens mi gestamen honoris (cf. CARNE 5. éd.E. Voigt dans Zeitschr. f. deutsches Altertum 23 p. 313 n°10 y. 4).

2) morceau, parcelle (AELFR. angl. sax. vocabul. p. 27:oifella vel particula, spices snaed. PAPIAS: -a, particula):FLODOARD. triumph. Palest. 1113 col. 532C: partis contera-nit -am. AMARC. serm. 1,263: cordibus humanis ceu flan-ma insistit -is/ sevus amor, qui nos confundere jura fidem-que/ conpellit. PETR. CELL. epist. 1157 col. 601 C: de reli-quiarum micis offellas quas possum exspecto.

ofer - v. offer—.offa, -ef forme opha: CONSUET. Fructuar. p. 129.1) nourriture: a) bouchée, boulette de pâte ou de viande

(PAnAS: -a proprie frustum dentium ... .a est latrantium,quia in os canis iacitur et saciatus illico compescitur et si-lescit): FOBERT. LEOA rat. 1329 p. 72: propter melle litasnon latrat Cerberus -as. Pun. VENER. epist. col. 42111: gal-]main ad esum percussam ... preparant ...; ille gulainstigante ... gallinam invadit, -am extrahit, ori iniicit.

b) nourriture consistant en pain trempé, petite colla-tion: IIILDEOARD. in reg. Bened. col. 105911: prandium, idest panera et potum, panem videlicet potui intinctum quod-e sont, quoniam ibi panis paroi commiscetur. C ONSuET. S.Vit. Virdun. p. 116,2: bis ergo tribus dominicis diebus cenafratrum .enit simplex -a. RIGORD. 13 p. 25: in calicibus, inquibus corpus et sanguis domini nostni Jesu Christi confi-ciebatur, infantes eorum -as in vina factas comedebant etcoin bibebant. expression facere -as:faire collation:BAmo 147: domne meus comede. Quid agis? Facile, pre-cor, -as. Ultimus arc cibus -a sit ista tibi! CONSUEt Farf. II41 p. 175: cum flebothomatus fuerit, statim pergens in re-fectorium -as facere.

C) (méd.) préparation pharmaceutique: COLL Salern. IIp. 264: potum laxativum sic lac: confice pigmentum moresolito ... addatur scamonee ... velud si duobus dan de-beau . . . vel facias ibi -as et da comedere.

d) -a judicialis: pain bénit servant de preuve judiciaire("corsnaed"): C0N5IL Cnuti (i Cour. 5,2a) p. 287: si au-tem minister altanis accusatus adiutorio amicorum careat,

-am iudicialem sumat et in eu divinum iudicium subedt, ni-si eucanistialem probacionem preeligat et sibi liceat.

e) par métaph., en parlant d'une personne qui a étémangée ou engloutie: PETR. RIGA Aurora t. II recapit. sine

5 X 437 p. 623: pisce voratur homo, supplicat mile Deoj pis-ci precipitur ut quam tenet evomat -an. ib. necapit. sine K195 p. 613: sicut tellus tales absorbuit -as) sic et scisma-ticos puniet ira Dei.

f) (au figuré) nourriture spirituelle: Ono CLUN. 0cc. I 710 p. 2: ergo licier luteam mens mage ringat ad -amj sepe

coacta bonum vi genii subit actum.2) morceau, parcelle: a) au propre: AELFR. angl. sax.

vocabul. p. 27: -a vel frustrum, sticce. ANGU SAX. voca-bul. II p. 82: -a, snaed. ib. III p. 93: -a, mode. CONSUET.

15 Fructuar. p. 129: pascuntur ... ophis carnis. PETIt DA-MIAN. catir. XXXVII 14 p. 58: -a picis dirum perimatconiecta chelydrum. RUODL VII 9: in plures -as quanticoneid minutas/ pro sacramentis pueros partitur in omnes.

b) au figuré: E pisr. Hann. 80 p. 129,22: non quin ipse20 mihi de conscientie tue candore absolue ... plenaque fide

persuasenim, sed quia velut -an nactus sum, qua illis cruoppilarem. VITA Lande!. 1117: immittunt vocibus -as/ quemortem tribuant, vitam coin toilant.

3) masse: a) ampleur: ABBO SANGERM. bel!. Paris.III 1325 p. 116: absistat veto g!aucoma crimmnis -a [glosé massa].

b) petite masse figurative utilisée en ex-voto: HARIULF.chron. Centul. p. 167: in tantum veto ibi superna virtusoperata est, ut due trabes vix ferre sufficerent sanitatumindicia, hoc est sustentacuha contractorum vel -as e cera

30 factas pro oculorum vel aliorum membrorum infirmitati-bus ipso sancto oblatas.

c)forme, silhouette: CARTUL S. Petri Carnot. I, V 5 p.98 (a. 1024): ut, fluminis aquam transmeans, dum videntumbram carnis in fundo fluminis, hianti ore currens ad

35 umbram nonquam sumendam, -am perdidit ... fugien-tem.

offacile Lob et facile] iciforme obfacile. tout â fait aisé-ment: CARTUI. S. Jutian. Turon. 11 26 p. 38 (a. 1059): oh-facile impetravit et in dominium Sancti Juliani accepit ita

40 quiete.offando 3. y. offendo.offarius, -i m. cuisinier: PAnAs S.V. oifa: inde -î, coqui,

qui(a) oifatim id est particulatim excoquunt. ADAM PARvI-nota. utens. p. 125: vix enumerabilia ciborum genera,-onum methodis multipliciter elaborata.

offascino 1. Fob et fascina] iciforme obfascino. jeter unsort: DECRET. Burch. 19,5 col. 913C: credidisti quod que-dam credere soient, ut quamcumque domum intravenint

animalium foetus, verbo, vel visu, vel audita, obfasci-

50 nare et perdere posse affirment?oifatus, -a, -uni I en morceâux ou lambeaux: CHR0N.

Nova]. 5, 47 p. 280,21: vestimentum... scissum, mar-ginibus -is.

offatim en morceaux: PAnAs S.V. offa: oifarii, coqui,

Page 21: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

349 offeetus - offendicuhim

350

qui(a) -m, Id est particulatim, excoquunt.

oft'ectus, -us m. [pour effectus, -US] forme abl. sing.

ofectum: Con. Cavens. II 297 P. 109,5 (a. 977). profit:

Con. Cavens. 1150 p. 193,11 (a. 930): terra deserta est etabsque ullo -un ea possidemus. lb. 11 297 p. 109,5 (a.

977): qui apsque ullum ofectum pars nostri episcopii pos-sidet. lb. 317 p. 137,23 (a. 979): unde in nostro episcopiopaucum -um evenit.

offefla, -cf t'. ofella.offendax, -acis m. [pour offendix] fermoir d'un livre:

Uourio S.V. fendo: hic -ax, -cis, Id est nodus proprie qui re-stringitur et remittitur in quo liber ligatus est.

offendiculum, -i n. I) obstacle matériel (UcuTto S.V. fen-do: hoc -um.. . illud ad quod pedem offendimus ut obex):A) qui empêche le passage: 1) de quelqu'un: a) au propre:RATHER. phren. col. 372': dum coram ceco prohibet -umquemiibet ponere. ERNuLF. text. Roif. P. 21: non maledi-ces surdo, nec coram ceco ponas -um (cf. Levil. 19,14).HELM. 82 p. 156,17: remous -is, exercitus perrexititinere son. expression -o esse: STATUT. Cisterc. P. 172 (a1194): lapides ... coequentur terre ne sint -o transeun-tium. b)par métaph.: HRABAN. epist. 42 p. 487,20: videne bac licentia tua in predicando -um fiat infirmis. Ivoepist. I p. 62 (a. 1092): malo cum mola asinaria In profun-dUm mergi quam per me mentibUs infirmorum tanquamceco -um poni. 2) d'un élément comme l'air: MIRAc. Modo.5 p. 312a, 61: aura igitur serena totius spiraminis -a ne-gante, cereus 111e ... subito . . . extinctus est. s'appli-quant â la respiration: Cou. Salern. H p. 206: tussis est-um Spiritus in trachea arteria.

B) qui gêne la vue: HELM. 34 p. 68,23: quia sous splen-dor iam occumbentis obiectos Slavorum oculos in con-gressu adeo obtuderit, ut pre lUmine nichil videre potuis-sent, ... Den hostibUs suis in minimo maximum prehente-um.

II) empêchement: A) opposition (PAnAs: -um ... oppo-shio): 1) dans la langue diplomatique: DIPL Arnuffi 155(a. 897): liceat ... sine aliculus maioris niinorisve ordinispersone -o frul perpetimque potin. Dipi. Bereng. I 38 p.114,4 (a. 903): absque uuium personarum -o (cf. DIPLfleur. H 297 p. 442 [a. 1014]). 2) dans la langue morale etreligieuse: a) opposition au mal: GUTRERT. Nov. vita HI 5p. 146: quia partit Deus -um coran his qui voluntarie,pec-cant. PEru. BERNARD. epist. col. 1I74B: posuisti -um fratni-bus redemptionis tue, b) opposition au bien: n) en général:FkLco chron. p. 80: nec ullis adversantium potuit -is inhi-btni quod divinitatis operabatur inniensitas. SIGEBERT.GEMBL gesta p. 537,15: dam ... relegerent patrum vesti-gia ... ad vlan venitatis sectandam nulla paterentur -a.BERNARD. serm. sup. catit. II 58 P. 129: otarie deniquequod -um date et impedire fructum salutis possit, putari etresecari monebat. expression -o fieni: Putcu. Witig. pref.p. 263,23: hanc reprehensionem latitantis vitii, ne -o fiatvera cognoscere volentibus, latenter emendare dignaniini.

en poussant au mal: scandale: ERCHANB. FULD. epist. P.359,12 n°34: ne in aliquo a regula catholice fidel... exor-bitans, allis vis huius dictatus librum legere cupienfibus-um sim. Rot MELDODUN. sent. VI 3 t. II p' 291,20: si 10-

5 cutio qua dicerentur -um non genenaret.B) dj[jicu lié 1) â réaliser quelque chose: FLOua. LUGD.

psaini. col. 328": necesse est ut si vere divinas laudes cu-pimus celebrare, totos nos divinis sermonibus, in quibusnullus est error, nulla ambiguitas, coaptemus absque -o vel

10 hesitatione. Ensr. Becc. II p. 152,29: nos autem . . . secustalia vite presentis -a, confovere studeamus alterutrum. 2)â comprendre: MATTH. Vnwoc. ars vers. II 5 p. 152-153:ad cuius [sc. philosophie] habitum et proprietates expli-candas humanum languescit ingenium, mendicat facun-

15 dia, humana discretio -um se pati profiteur. ib. IV 25 p'186: ignota enim verborum significatio ad nocendum estefficacior ceteris doctrine -is, que saut decem.

III) piège, embûche: ANAr. pass. Acac. 1112 p. 185 A:nihil ahuri agitis nisi ut quemiibet capiatis fraudum -a. GE5-

20 TA Franc. expugn. Hier. I p. 492: his autem cunctis illuceuntibus, sive gradiendo, sive dimicando, vel mortis -o pe-ricitando, peccaminum remissio semper adent prescris.par métaph.: SMAR. diad. col. 611 H: via sine -o, vita mana-chi, sine cupiditatis et amoris impedimenta. HRABAN. univ.

25 10, 4 col. 287D: quisquis doctrinam sequitur Salvatoris,peccatorim -a non timebit. HILDEB. epist. Iii col. 169C:plana est via que ducit ad vitam -is et eam latrones obsi-dent.

IV) préjudice, dommage (Pi'lAs: -um ... lesio): VIrA30 Winn. I p' 772,17: 111e veto vir audax, qui tale Dei famulo

-um intulit.V)faute (PAnAs: -um ... culpa. Uourio s.v. fendo: hoc

-um, -I, ilud idem, scilicet culpa): A) faute matérielle, er-reur: BERTHOLD. CON5T. annal. a. 1078 p- 309,19: quiaveto subiectorum -a ailquotiens prudenter dissimulanda,aliquotiens autem aperte cognita nature toleranda suritoportuniori tempore corrigantur. HARTv. legend. Steph. p.402: si forsitan aliquod indignum occurrent -um malo co-dicem ut ignis coniminuat incendium.

o B) faute spirituelle, péché: REG. ceci. Mutin. 129 p. 50(a. 871-887): hec sont enim -a quibus nostra cominuniscaritas leditur et quibus catholica sotletas dissipatur.ADAJ.4 Biw.i. 3,64 p. 212,19: in quorum presentia de om-nibus gestorum stiorum -is amaram in novissimo gesseritpenitentiam. HILDEn. Hugon. Clun. VI 38 col. 883C: lamlubnice iuventutis -a vir sanctus inoftensis gressibus evase-rat. Paru. LOMB. sent III 19,6 p. 638: Christus . . . diciturmediator... Reconclliat autem, dam -a hominum toffit aboculis Dei, id est dum peccata delet, quibus Deus offende-

50 batur. spéc.: pécher contre l'Evangile: -um date avec ledat.: Srupu. TORNAC. epist. J P. 5 (a. 1178-80): ne quod-um dater evangelio Xristi. -um facere avec le duit.: RotMELODUN. epist. Pauli Cor. I, IX 18 p. 205,17: non licetpredicatori a subiectis allquid accipere, si mdc credat -un

Page 22: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

351 offendix - cifendo 352

evangeio suo posse Lien, noter le titre d'un traité sur lepéché: Honon. Auo. offend. Ut. 39,5: incipit -um. CATALbiblioth. Gotflieb 3 p. 11,38 (XII s.): elucidarium bene cor-rectum. -um de incontinentia sacerdotum.

offendix, -icis m. y. offendax.offendo, -di, -sum, 3.formes: obfendo: Doc. Lue. V 3,

1812 p. 680 col. 2 (a. 1121). subj. parf. offendidenint: Con.Wang. Trident. 55 p. 124 (L 1194).

I) trouver (PAnAs: -o, invenio): A) avec idée de décou-verte fortuite: rencontrer: 1) au propre: a) une personne:GUILL, PICTAY. gesta 17 p. 38: explore si qui -dantur autcommeatum advectantes ... aut pabulatoribus suis insi-diantes. GIRAL». itin. Kambr. I 2 p. 29: militem noctu amaire redeuntem filius -dens. par métaph.: GUILL. MALn

gesta reg. III 275 p. 333: in eadem silva . . . mottent -de-runt. b) un animal: EGUERT. LEOD. rat. 1 245 p. 56: ursumdeclinans -di forte leonem. c) une chose: Wmux. 3,34 p.116,5: tex . . . urbem -deus ... obsedit eam. OnoDiooii, 6

p. 62: deviavit enim in quidam concava -densque mon-titan scopulos. BERNARD. Malach. 59 p. 363,7: magna flu-mine ... transvadato, fluviolo, quem non procul ab illo-dere, retenti surit. GIRALD. topogr. II 9 p. 92: tanta scatu-rigine fontem exuberantem -dit, ut et ipsam statini... sub-mergeret. spéc.: découvrir un objet: UDALR. consuet. Clun.11 15 col. 707 D: si quid ei placuenit de parois suis lavare, incoquina regulani ad hoc solum enenum -dit, in quo aquacalefiat. ANÛR. FLOR. Gauzi. 20a p. 60: conique rediret,duo argentea -dit candelabra.

2) au figuré (sens math): HERM. AUGIENS. rhythmi-mach, p. 12,9: quicumque numerus ex altera parte aliumnumerum eiusdem quantitatis per hos tractus -dat, auferat(cf ib. p. 12,14). FRU1-OLF. (?)rhythmimach. 1,14 p. 180,6:quicumque ergo numerus contrarie partis numerum situ le-gitimo tractu -dent, auferat eum.

B) dans un certain état: 1) s'appliquant aux personnes:Lupus epist. 110 p, 80: me varus et inevitabilibus involu-tum -disses negotiis. UDALR. commet. Clun. 11 37 col. 730s:pergunt in eleemosynariam domum, ubi -dunt tres pau-peres sedentes pedibus nudatis. GLJIBERT. Nov. vita III 20

p. 230: cui sanctus, cum a suis absentatum vigiliis bac decausa nocte -disset, apparuit. id. moral. H cap. 1114 col.66 C: ne quid superveniat quod nos inconsultos -dat. spéc.avec inf.: voir que, s'apercevoir que: UDALR. consuet. Clun.II 8 col. 706B: si quem -dent obdormisse.

2) s'appliquant aux choses: AIMoirq. FLoit. mirac. Be-oeil. I 13 p. 116: tertiam etiam lucernam, que oratoniacrypte illustrare solita erat, dum invisisset, et ipsam emor-tuam -dit. VrrATheod. Andag. p. 53,39: cutit... ad quart-dam ecclesiam ... orationis gratia divertisset, eamque seraet clavi clausam et signatam -disset.

C) philos.: rencontrer, atteindre par la connaissance:GiLB. Pous. Boet. contra Eut. 7,8 p. 260: ita quoque ani-mus illius in quod proprio motu intenditur, naturam pri-mo mixtim atque confuse cogitat, deinde ab allis, in que si-

mal cum en -derat, quadam propnia rationis abstractioneillam separat.

II) heurter, s'opposer: A) heurter: 1) sens actif: butercontre un obstacle: a) absol.: RICHARD. L0ND. E p. dial.

5 scacc. p. 5: sicut qui in tenebris ambulant et manibus pal-pant frequenter -durit. b) avec le dot.: Ron. Tonic, chron. a.1131, t. I p. 186: obvium suem habuit; coi cum pedes equicurrentis -derent, cecidit.

2) sens réfléchi: se heurter (suivi de in et l'accus. ou10 l'abL): a) au propre: Rima. Anse. 10 p. 31: dum in medio

fere essent itinere, in pyrales -derunt. GUJLL TYR. hist. rer.transm. XI 4 p. 458: iter coeptum confidentes, in eorum-derunt insidias, noter la forme déponente: ALAN. INs. ier.

p. 227: cum enim radius visibilis ad comprehendendumis corporale dirigitur et ad obstaculum -ditur. par métaph.:

TmEn,I. 8, 3 p. 494,35: oculus in hoc -dens. b) au figuré:GaRa Auc. vita Udalr. 9 p. 396,50: beatum veto dicebat,qui in istis vitiorum pedicis non -debat. E pis'r. Mog. 28 p.372,2 (a. 1021-27): fecundet Domitius ... tantam gra-

20 tiam in vobis, ut, si quod adhuc etiam, in quo ecclesia -dat,obstaculum restare senseritis, eadem cautela propellere ve-litis. RAGIMS. epist. 2 p. 518,8: me in quibus sepe -dam cer-tificare voluisti.

B) attaquer: TRIEnt 7,41 p. 448,10: ex improviso hos-25 tibus occurrens cos -dit. HELM. 48 p. 95,22: ecce Rugiani

urbem vacuam navibus -dentes opidum cum castro demo-liti sont.

C) s'opposer, être hostile â: 1) en général: a) avec ledat.: Wmux. 2,31 p. 92,9: dum nosset exercitum regi -sum.

30 b) avec in et l'accus.: Du'a. Henr. 11336 p. 427,7 (a. 1015):quoniam in nos nimis -dentes contra nostrurn imperiun,male tractaverunt.

2) être en contradiction: ANA5T. ciron, p. 101,14: Theo-doretus sane putans Cyrillum in duodecim capitula -disse

js Nestorii venenum evomuit.3) désobéir, enfreindre un ordre: HROTsv. Pel. 263 p.

59: nec temples nostrum post hec -clerc iussum,/magnosed studio serves mea dicta sequenda.

4) (diplom,) infirmer: Mor. hist. Neap. II 1 p. 17,15 (a.40 912): si... contra hanc chantulam venditionis quovistem-

pore temtaverint, et in aliquid -ere per quovis modum. ib.II 2 p. 10,5 (a. 949): si.. . minime ea adimpleverimus om-nibus suprascriptis aut in aliquid -si fuerimus pro quovismodum.

s D) offenser: 1) avec l'accus.: EGBERT. LEOD. rat. 11132p. 213: -dens Dominum trahit inmedicabjle vuinus. PETR.

DAMIAN. catin. B 38,2: lac tuum nobis filium/ pia precepropitium;/ quem graviter .dimus,/ tu mitem redde. Ivoepist. I p. 38 (a. 1092): si ipsos spoliatores ab inordinata

50 invasione desistere coegissem, n,aiestatem tamen negiamnullatenus -dissem. ORD. Va. hist. XII 39 t. IV p. 462: simagnanimus censon per quamilbet pervicaciam -deretur.ANDu. CAPELL arion I 6 G p. 159: amorem autem exhi-bere est graviter -dere Deum.

Page 23: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

353 offensa 354

2) sens renforcé: commettre une faute contre: a) avec

adversus et l'accus.: ACTA pont. Rom. ined. 162 p. 59 (a.1095): iustitiam in presbyteros, qui adversus sui ordinisdignitatem -derint. b) avec in et l'abl. ou l'accus.: GERARD.

Moaxs. delib. p. 269: immemor non esset sacre discipline,in qua siquidem -derent. Ivoepist. I p. 54 (& 1091-92): di-

cens me in maiestatem regiam -disse. c) noter la forme

passive: TRAN5L. Juvenal. S p. 39 JE: -si sumus Den, vobis

enim nihil culpavimus.E) causer un dommage: 1) matériellement: abîmer, dé-

tériorer: Wrrt Gall. 11 p. 263,2: entrait in vepre, pedemsuum -tiens. ANDR. Fwrt mirac. Bened. 115 p. 201: serio-

lam -dunt.2) atteindre quelqu'un dans ses intérêts, léser: DIPL.

Cors. II 244 p. 337,15 (a. 1037): si seniorem -sum habuit,et sibi vult satisfacere et miles eius effici. CARTLIL. Ins. S P.

1 (a. 1079): non modicum -distis nos super iniuria et ex-poiatione rerum Lamberto ûlio nostro a vobis illata. CARTAa. 1116 (Morbio, Storia Novara p. 333,3): si in fodien-do vel vineas incidendo gratiam nostram -derunt, ex inte-gro remittimus.

F) gêner: 1) sens physique: WALAHFR. carm. 5,53,1 p.400: vepribus -sus. Mia*n. Rom. 26 p. 58,9: circus prisciTarquinii ... qui ita erat gradatus quod nemo Romanus-debat alterum in visu tudi. VITA Euch. Val. Mat. 23: coe-pit somno gravari et ab instantia precum -dente sepius lin-gus retardari.

2) au moral: choquer: GESTA abb. Fontan. XIII 1 p. 92:

presenti opere ea tantum inserere, que lectoris aniniumnon -dant. BERNARD. Malach. 2 p. 311,15: et solo visu -suspuer serius, quod levitatem redoleret, resilivit ab eu. M.

consid. III 19 p. 446,23: precipimus ... ut tainquam clerici neque in superfluitate ... neque in tonsura,intuentium . .. -dent aspectum. PETS. VENER. epist. IV col.306 A: si qua catholicas sures -dentia sur scripsisset aut di-

xisset. spéc. lapis -deus: pierre d'achoppement (cf. Isai.

8,14; Matth. 4,6; Luc. 4,11 et 1 Petr. 2,8 [lapis offen-sionis]): Pars. RIoAAurora I Reg. 1396 p- 262: Christus/

est lapis -ens factus, Hebree, tibi.3) sens intellectuel: choquer: HARTV. legend. Steph. p.

402: hoc suscipiatis opusculum, ne male sonantiuni posi-tio dictionum vel confusi ordinis enormitas vestrum, cumlegeritis. -dat oculum. ALAN. IN5. Anticlaud. III 463 p.103: cantus.. . rebelles,/ qui magis impugnant auresquamvoce salutentf invenit et nostras -dit cantibus aures.

III) s'affaisser, faire une chute: A) au propre: tomber:ANON. gesta 1-lung. 15: tune per inundationem aquarumKetel equo -dente in aquam submersus est. ODo DI0GIL 2

p' 28: cum esset quadrigarum maxima multitudo, si -de-bat una, mora omnibus erat equalis. Vit&i. BLES. Aulula-ria 532 p. 94: -dens volvitur ille pede. se dérober, dansl'expression pede -dente (pedibus -sis): ERMENR. Sval. 9 p.160,17: coepit asinus ... -sis pedibus caput in altum ex-tendere. VrrA Adalb. Prag. I p. 173: cum ... apportaturus

foret merum, -so pede corruit ipse super vas.B) au figuré: 1) se tromper, faire une erreur: SCHOL in

Egbert. Leod. 1200 p. 48: quid mirum, si tu -dis in verbis,cum animal cadat, quod in quatuor pedibus stat?

5 2) commettre une erreur, pécher: BERNARD. land. milit.p. 225,11: qui autem non dit in verbo, ile perfectus estvit, solido plane vesci cibo idoneus, et, licet in sudore vul-tus sui, panent verbi comedit absque offensione. BERNARD.

MORL cast. prol. p. 49,22: rogo autem. .. ut, si qua corri-

10 genda hic videritis, caritative corrigatis. Qui enim in verbonon -dit, hic perfectus est vit. Roa MELODUN. div. pag. 122

p. 61: magis -dit qui non diligit amicos quam qui non dili-git inimicos. RICHARD, S. Via. pot. lig. col. 1174 B: sed cur,

queso, expiatur difficilius, nisi quia -dit gravius?15 IV) offrir, procurer (erreur pour offero, cf offensio sens

V): CHRON. Namn. add. p. 144: quercus cortices sucs ape-riens ... iIi ...quoddam latibulum -dit.

offensa, -ef. I) colère, ressentiment (PAPIA5: -a - . . ira):

A) en général: Lupus epist. 1 4 p. 30: quare Dei amplecti

20 debetis immensam pietatem qui vos sua dignos iudicaveritcorrectione quam -am metuere. ACTA Henr. Leon. 31 p.45,29 (a. 1155): cum... id facial nec ab aliquo nostre par-fis -am super hoc sentiat. HELt 14 p. 29,20: proventuramsibi ... non solum am divinitatis, sed et maiestatis impe-

25 ratorie.B) dans des expressions signifiant encourir le ressenti-

ment: 1) -am incurrere: Lu pus epist. 1 1 p. 2: ut dum ves-tram cuperem amicitiam comparare -am incurrerem.

Acnus vita Hath. 23 p. 174,12: nos propter se -am incur-

30 risse. Noix. BALS. geste I 5 p. 8,24: si aliquem incon-gruum arripuissem, -am vestre dominationis incurrerem.ADALBOLD. Hein. II p. 690,27: ne regis -am incurrere sinecausa niterentur. souvent dans les formules diplomati-ques: CMruL S. Petri Virsion. 49 p. 169 (a. 1042): si quis

35 veto contra hanc donationis nostre cartulam venire temp-taverit, in primis -am incurrat omnipotentis Dei. DIPI.

Loth. III 41 (a. 1132): -am Dei et nostram ... incurreremerebitur. CARTUL Tarvan. 52 p. 43 (a. 1174): addensquia nullus eorum -am eius sui odium sive ingratitudinem

40 pro recognitione ista incurrerent. 2) -am invenire: CARTIJL.Futd. B 264 p. 378,17 (a. 800): si quis veto .. contrabanc traditionem nostram venire temptaverit, .. -amsancti martiris Bonifatii inveniat. 3) -am sentire: Dia.Odon. 55 p. 217,10 (a. 887): -am sancti Martini sentiat. 4)

45 in -am labi: Di pi_ Karoli III 139 p. 225,8 (n. 886): non so-lum in -am nostram lapsurum, verum etiam sexcentorumsolidorum ... se novent poena multandum (cf. DIPL.

Odon. 41 p. 177,13 [a. 896]).C) en redondance:VINc. KADI. chron. p. 164: David..

50 divine tamen -am indignacionis incurrit. PETS. RIGA Auto-ta II Job p. 695,467: ire celestis -am non reverentur.

II) préjudice, violence: CARTEL eccl. Fil. 58 (a. 1145):ab omni exactione et impugnatione sive -a quiete perma-neant. CARTUL Tirol. 456 p. 456 (a. 1190-1220): si autem

Page 24: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

355 offensaculum - offensio 356

contigerit ... aliquem se presumere, qui violenter predictopredio elaustrum velit privait ... debent ab omni -a predium deliberare et tueri. GUILL T yn. hist. ter. transm. X 6p. 410: timens ne vit magnifieus, -e mentor, vellet ei vicemre p en ô ere

III) faute: A) erreur matérielle: VTTA Erasmi H 116:puichra Ioquela viri fit -a sine quadam.

B)faute morale, péché (Uow-io 5v. fende: hec -a i.e.culpa): HItAnAN. carm. 16,58 p. 180: pro mundi -is victi-ma hic placita est. RAMER. conf. col. 404C: spinitum ... i(venire in quibusdam per gratiam, recedere per -n. LANFR.const. p. 86: absolvat eum . , . de his -is, quais ibi enume-ravit. RAYM. POD. 11 p. 258: unusquisque pro suis -is seDec convertat. CARTUL Richar. 50 p. 51 (a. 1149): utDeus ... peccata et -as mess ... remktat. ANDL CAPELL. 15amor. 16 G p. 183: amor iste tante dignoscitur esse virtu-tis, quod ... modicam in ipso Deus recognoscit -am.

C) faute, délit (UGuTTo s.v. fendo: hee -a i. e. ... fore-factum): ORn. VIT. hist. III 10 t. II p. 112: expulso proquadam levi -a Goisfredo naturali herede. CARTUI. Kat- 20rof. p. 152 (a. 1165): quando aliquis religiosus Nantho-liensis committit aliquam -am seu irregularitatem in for-mis, potest corripi.

IV) produit des amendes?: CARTA fond. S. Mesmin. a.1021-30 (G. Ménage, Hist. de Sablé, I, Paris, 1683, P. 25252): concedo ... quandam de iure mec, terram ... inomni reditu et in omni -a, aut aliqua quaeumque redhibi-tione. CARTUL. Nuchar. 51 p. 59 (c. 1067): dedit omnesconsuetudines et vicariant et -as. CARTA a. 1090 (Hist.Langued. V pr. 377 col. 720): condonavit episcopus 0m- 30nes -as (cf. CARTUL Magalon. 15 p. 25 [a. 1091]).

offensaculum, -i n. 1) empêchement, obstacle (Uou-nios.v. fende: hoc -ont, i. e. ... impedimentum): Quo CLUN.0cc. VI 875 p. 144: talibus inmissis, plura -a ponit/ captioverborum laqueet. SiaunoTo Paulin. 51 p. 9363: Christo 35propitiante -a conclu suscepto hononi obviantia vinceremeruit.

2) barrière pour clore un terrain: C0D. Sax. II p. 360 (n.960): rura que ci ab cuiusdam -i causa [sic] interdicta foc-tant. VITA Burch. Worm. prol. p. 832, 16w: quo secun- 40dum vocem dominicain extincto pastore, quasi oves sine-o positi.

3) colère: Ucuirios.v. fende: bec -um, i.e....ira.4) scandale: Uou-i-io s.v. fende; hoc -um, i.e. scanda-

lum. 45oft'ensibilis, -e répréhensible: GODESC. Au. opusc. 4,13

p. 148,22: nisi hoc irrationabiliter te offendat, quod nihil.-ein eo repens.

offcnsibiliter [offensibilis] violemment: CARTUL Rhen.med. I 378 p. 435 (a. 1083): castes S. Marie sicut sepe soconquestus est -r gravatus.

offensio, -nisf formes: ocfencsio: Doc Amiat. 52 p.102,26 (a. 1014-15). ocfensio: ib. 58 p. 344,35 (a. 1011).ofl'essio: Cou. S. Columb. Bob. 192 p. 130,18 (a. 1173).

I) rencontre: THEOR. VERN. Theoph. 111 9,16 p. 489: astirritatum labor est accedere Natum/ me pariter potius -ocommovet eius.

II) opposition: A) heurt: 1) choc physique: ADELARD.BATH. quest. nat. p. 55,3: est igitur ventus aer devisas us-que ad -nem quidem motus. expression pedum -o:faux-pas: CHRON. S. Michael. Mes. p. 35: stratus locum in quoprius quieverat, sine pedum -ne repetivit. 2) attaque (op-posé â defensio): CONST. 1285 (a. 1183): iuvabo cos tene-re negnum Italie. . . et nominatim civitatem Terdone ....et

date eis civitatem ad -nem et defensionem. 3) scandale,faitd'être choqué: ADALBOLD. comm. Boet. consol. p. 22: nonad -nem aliter intelligentium, sed ad ostensionem mee sivescientie sive inscientie dicam. Rot MELODUN. sent. VI 3 t.II p. 291,19: -o audientis multa tacere cogit que etiam veredici possent, si locutio qua dicerentur offendiculum nongeneraret. 4) expression lapis -ois: pierre d'achoppement(Isai. 8,14): JOR COLLEMED. Joh. Tarvan. IV 18 p. 798:in hune quasi -ois lapidem me impegisse intelligam.

B) hostilité: 1) empêchement, opposition (dans l'expres-sion sine -ne): TEHETM. 1,22 p. 28,21: ut tibi liceat sineomni -ne mihi succedere. Tiu'r,. Ratisb. 868 (a. 1149-62):ut. .. ipsi predictum censum... sine -ne persolvant. CAR-TEL. Encr. 2 p. 15 (a. 1178-88): si post placitum spontesua aliquid date voluerit maioni, sine -ne communie acci-pere potuenit. sens affaibli: CARTIJL. Atreb. 2 p. 3 (a.1170): ne vetustate remparts aut oblivione obsoleseant autsinistre -ois scrupule succrescente rescindantur. 2) accu-sation, revendication: DIPL Henr. IV 336 p. 442,29 (a.1081): si -nem miserimus aliquam super aliquem homi-nem sive de terra sive de aliquo crimine. 3) préjudice, vio-lence: Con. S. Colomb. Bob. 192 p. 130,18 (a. 1173): de-ne et pro -ne quam ipsi Placentini consoles credunt Bo-bienses fecisse comuni Placentie. CARTA a. 1180 (Le Glay,Gloss. topogr. de l'ancien Cambrésis 50 p. 71): hoc pactequod non sit in -nem seu damnum alienis prediis. Cou. Ja-nuens. 11146 p, 123,19 (a. 1198): satisfecerunt civitatiJa-nuensi et de -nibus omnibus et exeessibus perpetratis. 4)colère, ressentiment (souvent dans les formules diplomati-ques): Ru,m. Anse. 18 p. 38: coepit miser deorum iras ex-pavescere et, quod hec omnia alicuius Dei -ne pateretur,mente tractare. CAwnJL S. Cyr. Nivern. 12 p. 27 (IX s.):-ne Dei etsancti Cyniei dampnatus. Dip t. Otton. 111 155 p.567,10 (a. 994): loto -rus nostre subpeniculo summequeiussionis obtestatione omni virtute hoc prohibendo firmi-ter interdicimus. expression -nem ineurrere: encourir leressentiment de: DIPL Ludov. Germ. 149 p. 210,6 (a.873): si quis ... contra hanc ... auctonitatem aliquid age-re temptavenit. . .. seiat se XXX libras auri optimi... pre-fate ecclSe se esse persolviturum, nostram insupen -nemincursurum (cf. DIPL Karoli 111 27 [a. 880]). CARI-UL Apt.91 p. 242 (a. 1064): contradicentes huic donc nostro in-currant Domini omnipotentis iram ... et excommunica-tionem et -nem. CARTUL Andegav. 111 96 p. 73 (ante

Page 25: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

n

357

offensiuncuia - offerenda

358

1080): si quis fuerit qui hanc concessionem infringere co-natus fuerit, iram Dei altissimi et s. Marie virginis et 0m-nium sanctorum -tient incurrat.

III) faute (PAPIAS: -o, vitium): A) faute matérielle, er-reur: GERARD. MORES. delib. p. 226: si -o alicubi declara-batur, tue correctioni subdatur.

B)faute morale: 1) péché., DIPL Otton. 1300 (a. 965):ut famuli Christi in eisdem Iocis . . . pro peccatis vel -ni-bus populi Domino supplicaturi ... otio vacare valeant.CARTUL Engol. p. 62 (a. 973): pro peccatis atque -nibusmeis. Wipo gesta 3 p. 23: qui ... -ne aliqua gratiam tuamperdiderunt. LANFL const. p. 78: circumitores ... studio-se tantum negligentias et -nes inspiciant et, tacite prete-reuntes, de eis in capitulo clamores faciant. BERNARD. Iaud.voilà. 12 p. 225,13: qui autem non offendit in verbo, Hieperfectus est vit ... et ... parlent verbi comedit absque-ne. PRTOR. Hexh. I, VI p. 7 (XII s.): Deus non per -nem adiram est provocandus, sed potius per bonam operationemad misericordiam inclinandus. 2) crime, délit: C ARTIJL S.

Crue. Autel. 67 p. 134 (a. 1092): si forte evenerit ut ail-qua infractura ibi fuit homicidii ... sanguinis effusionis velalicuius -nis ubi reconciliatio conveniat, . . . a monachis...eadem reconciliatio celebretur.

IV) maladie, faiblesse: PAPIA5: -o ... egritudo, morbus,if m]becillitas.

V) erreur pour offersio: offrande (cf offendo sens IV):LE0 III epist. I p. 87,22 (a. 808): post veto muneribus[munerum] -nem insinuaverunt nobis fidelissimi missi ves-tri.

ofïenshmcula, -ef petit ressentiment: ARS Bern. p. 70.Uciynos.v. fendo: -a, diminutivum, parvaoffensio.

offensivus, -a, -um [offendo 3.] qui rencontre (un ob-stacle), qui heurte: ADELARD. BATH. quest. nat. p. 55,8: utilios actes densos qui levissime moventur, separem, -anmotionem in bac diffinitione posco.

offenso 1. commettre un délit, se rendre coupable:GUILL PICTAY. gesta p. 20: Nigeilum alio tempore, quo-niant improbe -abat, exilio punitum fuisse comperio.

offensor, -is m. celui qui a porté préjudice, malfaiteur:CARTUL. Carcas. V p. 317 col. 1, XXIV (c. 1192): etsi aliomodo aliquis -r intraverit villam Carcassone, iniuriarn veldamnum passi, plenam habent ... potestatem et ilcentiamarrestandi eum. CARTA a. 1199 (Mon. Slav. Mer. Ip. 19/40):offensus petat iustitiam a iudice civitatis, cul pertinet -r.

offensum, -i n. faute, offense, péché: DUDO Norm. IV106 p. 269: ad gratiam meritorum promptus, ad ignos-cenda -a paratus. HERM. ARCH. Edm. I p. 29: propter -apresentialis populi, nondum veniente tempore eius mise-rendi. HILDED. carat. XIX p. 325: hostia sufficiens que coe-los cive replevit,/ qua furor -i cecidit, qua gratin crevit.

offcnsus, -i m. celui qui offense Dieu, pécheur: loT-

SALD. vita Odil. (Mou. Script. 1V p. 633,9): vultus ipse pie-nus auctoritatis et gratie; mansuetis bilans et blandus, su-perbis veto et -is . . . ternibilis.

offeratrice u. offertrix.offercarium, -i n. [offero] encensoir: CARTA a. 812 (A.

Steiger dans Festschr. J. Jud p. 630): capsella argenteapro incenso, -um pro incenso argenteum.

5 ofl'crenda, -e f. formes: oferenda: CARI-Ut. GeIlon. 110

p. 97 (a. 1031-48). CARTUI. S. Vict. Massil. II p. 117 (e.1040). offeranda: CARTA a. 1089 (Morice, Mem. BretagneI col. 466). CARTUL Long. Pont, p. 97 (e. 1090). REΠS.

Mar. Vellat. 83 p. 57 (a. 1124). CARTUL S. Julian. Turon.w Il 73 p. 94 (a. 1127). offerenz: CARTUL Ceisiniac. 674 p.

490. offrenda: REG. regum Anglo-Norm. I append. 74 p.137 (a. 1094-9).

I) sens institutionnels: A) offrandes faites par les fidè-les ci l'église, et, de là, revenus que l'église en tire, casuel

15 (souvent auplur.) cf. oblatio: 1) en général: CARTUL Ciun.

11 1326 p. 402 (a. 972): dono tibi presbiteratum, .. . -as de

ipsa parrochia. CARTUL Biterr. 66 p. 80 (a. 1053): ipsa ec-clesia ... cum pertinentiis et -is. CARTUL Bituric. 62 p. 134(a. 1095): omnibus ad prefatam ecclesiam pertinentibus,

20 videlicet -as. CARTUL S. Alb. Andegav. II 631 bis p. 117(e. 1107): partent suant de -is illius ecclesie que ad ma-nom presbiteri veniunt. Lia Calch. I 2 p. 5 (a. 1147-52):omnes -as meus et omnium qui mecum erunt... perpetuodedi in elemosinam. précisé par altaris ou ad altare ou ai-

25 tari (au sing.): CARTUL. Clun. IV 2959 p. 157 (a. 1042):dono ... totarn -am que ad ipsum altare venerit. CARTUL.

S. Petri Cuit. 17 p. 29 (a. 1082): dederunt . . . -am altaris.

REG. S. Mas. Vellat. 124 p. 90 (a. 1149): dicebat ipsequod anualiter habere debebat... de -a illa que altari pre-

30 dicte ecclesie de Vellate imponebatur.2) ci l'occasion de solennités particulières: a)fêtes litur-

giques: CARTIJL. S. Cypr. Pictav. 468 p. 288 (a.1087-1107): in ipsa ecclesia medietatem de -is in quatuorprincipalibus festis. CARTuL. Roton. p. 238,4 (a. 1089):

s monachi ... super -a de Natali Domini die ... placitave-

runt. CARTUL Bituric. 28 p. 77 (a. 1108): partent -arumquam habebam in omnibus annualibus festivitatibus. CAR-

TUL Aziac. 19 p. 74 (a. 1125-33): postquam inibi missaparrochialis percelebrata fuenit, quicumque missam ad

40 Sanctam Mariam cartel, habebunt medietatem -e motta-chi et presbiter aliam medietatem. lb. XX p. 74 (n.1130-5): -an Rogationum. CARTUL Domin. 233 p. 213 (e.1200): in bis festivitatibus reddit medietatem -arum om-nium. b) collation de sacrements: CARTUL. Novigent. p. 75(a. 1080): dono ... quatuor uncias auri, hoc est ... me-dietatem -e baptisterii. c) funérailles: C ARTUL Talmund.105 p. 97 (a. 1094): dedit . . . omnia que ad ecclesias per-tinebant -am, scilicet sepuituram.

3) distingués dans des énumérations des termes dési-so gnant des offrandes faites en des occasions particulières:

CARTUL S. Andr. Vienn. p. 133 (XI s.): est autem ecclesiequarta pars cum apendiciis fuit omnibus, coin cymitherio,-a. CARTUI. Borbon. 9 p. 22 (a. 1093): corn allis rebus quead ecclesiam pertinent, id est . . . -am, sepulturam, baptis-

Page 26: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

359 off'erentia 360

terium, confessiones, fevum presbyteralem. CARTUL S.Flot. p. 21 (e. 1131): omnia videlicet que ad altare perti-nere videntur, bac est baptisterium, sepulturam et -am, etproferentiam.

4) distingué dans des énumérations d'oblatio, deci-ma, primitia: CARTLT[. S. Viet. Massil. t. I p. 4 (a. 923):cum . . . -is, primiciis et decimis. CARTUL GeIlon. 110 p. 97(a. 1031-48): ea que ad ipsas ecclesias pertinet tain vi-guis quam in oferendis, oblacionibus et primiciis. CARTULExcub. p. 84 (a. 1104): donant etiam omnia que ecclesieDei jure conveniunt: omnem siquidem decimationem to-tius predicti territorii carnium atque frugum, primitiasquoque atque -as. ACTA lient. II, 1423 p. 551 (a. 1172-3):ecclesiam de Acquingneio, cum -is et decimis de aurions etde vino ex integro.

5) donné par des catégories sociales particulières:CARTUL. Talmund. 51 p. 129 (a. 1074-78): domno abbatiremansit integra ecclesia, excepta -a nautarum qui intra-rent portum Olone. ib. to p. 90 (a. 1080-1115): dedit...-as omnium hominum qui consuetudinarii non saint.

6) revenus détenus par un laïc: CARTA a. 1000 (Hist.Langued. H pr. 597 col. 751): Arimannus miles vendiditdecimas ... et parlera quas habebat in dicta ecclesia.CARTIJL. Pared. Mon. 132 p. 66 (XI s.): quidam milesdedit Deo et huic loco quartam partern ecclesie sancti Leo-degarii martyris, scilicet presbyteratum, -am ... simulqueomnia quod in predicta ecclesia videbatur habere. CARTAXI S. (Morice, Menti. Bretagne I col. 496): Gaufridus de-dit monachis S. Sergii quod habebat in altare Sancti Su!-pitii de Gena in -is et primitiis. CARTUL S. Florent. Namn.7 p. 79 (1070-80): dedit insuper mediam partem -e eccle-sie de Teillé. cf offerentia et offerentium.

B) donation: 1) en général: Lit fid. Brac. 1231 p. 269(n. 1100): offero istam -am Sancte Marie Braccare promeis peccatis. 2)faite par un supérieur (évêque) â une égli-se: C&wruL Athanac. 137 p. 655 (a. 993-1013): ego Bur-chardus archipresul ... honoramus eandem novam cape!-lam novis -is.

3) donation royale faite moyennant une offrande auxpauvres: Doc. Port. reg. 172 p. 90 (a. 1125): placuit mihi(sc. regine): ... ut facerem tibi Gauuii ... cartam dona-tionis de villa ... et pro -a que tu Gauuili ... semper fa-cias ... in tribuas ... ad pauperes unum bracale.

II) sens liturgiques: A) offertoire: 1) désignant une par-tie de la messe: AMAIR off. 3c, 36, 7 p. 370,33: nobis vi-detur missa vocari ab eo loco, ubi incipit sacerdos sacrifi-cium offerte Deo osque ad ultimam benedictionem, id estab -a usque ad «lie, missa est,>. HILDEB. lib. expos. miss.

col. 1158nt. officium quod nos dicimus -am ah eo loco in-choatur ubi post evangelium sacerdos dicit: «Dominas vo-biscum» et finitur in eo loco ubi excelsa voce dicit «perornais secula seculorum» (cf. HoNot Auc. sacram. 85 col.790.

2) antienne de l'offertoire (Ummo s.v. fero: bec -a pro

eadem antiphona que cantatur cum oblatio debet celebra-ri): BERNO miss. 5 (PL 142, col. 1071A): -a narrat de beatoJob qualiter Satan a Domino petilt ut tentaret eum. EKKEH.IV cas. Gal!. 46: qui tex etiam, Viii Galilei -am cum die-

5 tasset:/ Tuotiloni versus addere iniunxit. LANFR. const. P.46: sicut et in eo quod -a et Agnus Dei et Communio adhanc missam non dicuntur. ib. p. 69: dum canitur -a velversus -e, conversus afferat thuribulum. BERNOLD. CON5T.

micro!. 10 col. 983C: dum et -a canitur, que nomen de ob-10 latione mutuavit. Rut'. rurr. off. 2,2 col. 338: post symbo-

lum cantatur -a. -a cantus est Ecclesie, nornen hoc habensab offerendo tractum, co quod tunc canitur quando omni-potenti Creatori nostro incorruptum laudis offerimus velpreparamus sacrificium. UDALE. consuet. Clun. 1 23 col.

15 671C: ipsa quoque trissa non dissimiliter per onmia, pre-ter quod habet cantum -e. Jou. BEL div. off. 41 col. SOB:dicto symbolo cantatur offertorium sive -a, ut aliqui di-catit. Oiwo Ber, p. 52,10: magister scholarum canit -amcum pueris suis. Rot PATJL II 22 col. 424c: sequitur -n,

20 nomen habens ab offerendo, eo quod canitur quandoCreatori nostro laudis offerimus sacrificium. spéc: an-tiennes chantées â partir de l'offertoire (dans la secondepartie de la messe): AURa. mus. p. 42: in antiphonis, re-sponsoriis, -is, communionibus. Ps. ODo CLUN. mus. P.

25 276: in -is veto et earum versibus maximeque in commu-nionibus.

B) offrande le jour des Rameaux: Lin. ordin. Rhenaug.

p. 112: ad passionem et -am, qua frondes seu rami palma-rum diacono incoante offeruntur.

30 offercntia, -e f. sive offerencia, -cf Ioffero 3.1 formes:oferencia: CARTUL Gellon. 108 p. 94 (n. 1027-31). ale-rendit: CARI-UL Anian. p. 419 (a. 1114).

1) offrandes faites par les fidèles de l'église, d'où: reve-nus que l'église en tire, casuel: a) en général: CARTUL

35 Anian. p. 419 (n. 1114): de uferenciis faciemus hoc quodparrochiani ... nobis dixerint. CARTU. Userc. 103 p. 137(n. 1168): edificaverunt capellam - . . tau ... pacto: habe-bunt enim monachi Usercenses medietatem de -eus, quo-quomodo illic exierint.

40

b) distingués dans des énumérations de decima, primi-tia, etc.: CARTIJL Gallon. 108 p. 94 (a. 1027-31): ecclesias

cum deciinis et primicii s et oferenciis, vigiliis et cimite-rus. CARTUL Credon. I p. 38 (a. 1067): cum medietate si-mal omnium redituum ad eamdem ecclesiam debite perti-

45 nentium in decimis, sepulturis, -is, omnibusque ecclesiasti-cis consuetudinibus alus persolvendis. CARTUL Camaler.153 p. 79 (a. 1184-90): dedit ... quicquid in territorio deColofento ecclesia de Baume habebat in -is, sive in deci-mis paris et vini. ACTA pont. Rom. Gall. F 59 p. 97 (n.

50 1188): terras, vineas, prata, nemora, decimas, -as, obven-tiones ad predictas ecclesias pertinentes, ci noter l'emploiau sing.: revenu: CARTUL Antr. 29 p. 172 (a. 1057): me-dietatem de omnibus rebus ad illam (sc. ecclesiam) perti-nentibus, id est de -a, de decima, de sepultura et de terra.

Page 27: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

361 offerentium - offero

362

CARTUL Gellon. 353 p. 370 (a. 1077-99): dono ... me-dietatem de ecclesia Sancti Stephani de Larzac ... et ci-miterium totum de tribus denariis in sursum, et totem -am.CARTUL. Conch. p. 345 (a. 1105): donc, ecclesiam de Boinscum sepultura et decima et -am sancto Salvatori et sancteFidei.

c) dans le cadre du fief presbytéral: CARTUL Conch. p.333 (a. 1032-59): medietate de totum fevum que Rainai-dus presbiter tenet et serviet ad nos, hoc est sepuituram etbabtisterium et penitenciam et -dam.

2) sens liturgique: offertoire (partie de la messe): GuILLHIR5. const. 1,88 col. 1021 C: nullus lumen eorum (sc. can-torum) vel aliorum illic obsequentium ante finitam -am seexuit. p. offerenda et offerentium.

offercntiuni, -i n. sive offcrencium, -i n. [offero 3.1 of-frande faite par les fidèles â l'église et constituant le reve-

nu de celle-ci: 1) en général: a) au plur.: C ARTUL Conch.69 p. 67 (a. 1031-65): donamus ... sepulturam et -a etquantum ad ecclesiam pertinet. b) au sing.: C ARTIJL. Gel-ion, p. 333 (a. 1077-99): guirpimus ... -i medietatem,quod habebamus in eadem parrochia et omne -um quod

habebamus in Selvensag. â noter: -um in opus ah-cuius ecclesie: CARTUL Brivat. 196 p. 207 (a. 962): Ber-nardus clericus cedo ... tes meas proprias ... adhuc vi-neam unam que remaneat in -o in opus Sancti luhiani. c) âdistinguer d'offerenda: CARTUL. Celsiniac. 290 p. 234: do-navit ... omnia ad ipsam ecclesiam pertinencia ... scili-cet offerendam, sepulturam, -um, baptisterium.

2) dans le cadre dufiefpresbytéral: C ARTUL. Conch. 12

p. 15 (a. 1031-59): coin . . illa medietate de totum fevumque Rainaldus presbiter tenet et serviet ad nos, hoc est se-puituram et babtisterium et penitentiam et -um.y. offerenda et offerentia.

offcrcnz w. offerenda.ofl'cro, obtuli, oblatum 3. formes: boléro: COD. Patav.

42 p. 62,6 (t 954). REG. S. Mas. Vellat. 205 p. 144 (a.1179). hoffero: MoN. hist. Neap. 11 119 p. 88,7 (a. 961).obferro: C.aTu1.. Regens. 166 p. 401 (a. 1044). ofero:GLOS5. Pist. p. 34,45. CAwrul.. Mica Aurea III p. 500,4 (a.954). CARTA a. 1026 (Manaresi, Atti pi'ivati Mil. 11143 p.11,12). Cou S. Columb. Bob. 125 p. 405,11 (a. 1073).Doc. Port, part. 111 54 p. 49 (a. 1102) etc. offerro: REG. S.Mcx. 1 p. 366,12 (a. 987). CARTUL Burgel. 3 p. 5 (a.1085). inf futur offeribo: CARTA s.d. (Gattuta, Hist. abb.Cas. p. 328,36). parfait hofferui: 5m. princ. Lang. 13 p.26,11 (a. 1008). hoptuli: Cou Cavens. 1 98 p. 125,23 (a.883). obtoli: Coo. Patav. 245 p. 272 (a. 1077). obtotli:Con S. Colurnb. Bob. 87 p. 293,77 (a. 917). octuhi: Doc.Luc. V 3,1347 p. 244 col. 1 (a. 952). octuui: CARTUL Re-gens. 123 p. 312 (a. 1025). ofersi: COD. Lang. 928 col.1632a (a. 997). offersi: DIPL Kariom. 11 22 p. 317,35 (a.

879). Con S. Columb. Bob. 99 p. 343,90 (a. 975). CAR-TUL Pana. I 74 p. 228 (t 987). offeriuvi: Cou. Neap. Iapp. 26 p. 268 (a. 1138). ofl'erui: C0D. Tosc. 72p. 366,23(a.

807). MoN. hist. Neap. 1171 p-60,2 (t 951). REG, Luc. 85

p. 30 (a. 1011). optoli: REG. archiep. larme 122 p. 39,4 (a.994). otuli: ib. 43 p. 69,2 (a. 1005). plus-que-parfait optu-leram: DIpL Odon. 41 p. 174,14 (a. 896). subj. imparfaitofferrerem: Cou. Ver. 89 p. 105 (a. 804). plus-que-parfaitobtullissem: FONT. FIor. 8 p. 26,22 (a. 995). offerrassem:Trt.w. Fris. 336 (a. 815). offerissem: Cou. Ver. 253 p.383,16 (a. 877). infinitif oferere: Doc. Luc. V 2 p. 374col. 1,37 (a. 845). offere: COD. Ver. 114 p. 146,10 (a. 814).

10 Cou. Austr. Iii p. 13 (t 827). offerere: Fora. Flot. 5 p.12,18 (a. 972). CARTUL Parm. 190 p. 270 (a. 1000). MEM.Moden. 11167 p. 17,6 (t 1020) etc. offerire: Cou. Amaif.2 p. 3,8 (a. 922). C0D. Bar. IV 22 p. 47,25 (a. 1033). part.passé hoblatus: MON. hist. Neap. 11 245 p. 153,30 (a. 985).

15 offeratus: TRÀa Fris. 361 (a. 816). offersus: C0D. Lang.89 col. 167d (n. 813). Dut Hem. IV 363 p. 483,29 (n.

1084). offertus: CARTA a. 943 (Gattula, Hist. abb. Cas. p.52,30 col. 2). CARTUL Mica Aurea 93 p. 433,25 (a. 968).VITA Theod. Andag. p. 52,45. VrrA Adalb. Prag. I p. 60

20 (K). accus. fém. plur. offertam: CARTUL Cupersan. 6 p.915,18,1 (a. 915).

1)présenter (Uoirrio s.v. fero: -o .. obviam recipientiferre): A) le Christ, pour le faire connaître: BERNARD. con-sid. III 3 p. 433,21: qua fiducia, qua conscientia Christum

25 non vel -imus cis qui non habent?B) une personne: 1) en général: GUILL Tvit hist. rer.

transm. XVIII 12 p. 839: durnque incircumspecte se con-gressionibus -ont, hostium in se irritant multitudinem.

2) un inférieur à un supérieur: RICHER. 111 44 t. II p. 52:

30 iuvenis igitur apud papam relictus ab eo regi oblatus est.HEI.r.i. 80 P. 151,21: fecit dux episcopurn nostrum comita-ri secum in Itahiam, ut -cet eum domno pape.

3) un abbé en vue de l'investiture: DIPL Ludov. IV 33 p.78,27 (a. 949): unanimiter elegerunt in abbatem quem-

35 dam ex propriis ... quem et ascitum... eisdem principi-bus obtulerunt. EKKEH. IV cas. Gall. 11: Kcrhaldo itaqueabbate ... deposito, per Hattonem archiepiscopum nobisoblatus est et nostrum locum suscepit regendum.

4) déférer en justice ou devant une autorité ecclésiasti-que: C owr.t decr. I c. 58: mulieres partum saura necantesarchidiacono oblate penitenciam agitait. Ron. ToiuG. chron.t. la. 964 p. 21: ad Fontinelle monasterium .. secum ve-nire compulit, abbatique et fratribus -ens quod actum tue-rat expedivit. HEL?.& 84 p. 164,30: -ebant Slavi criminibus

45 pulsatos sacerdoti ferro vel vorneribus examinandos. PETItRIGA pass. Agit, p. 44: lex erat, bac judex pahliat arte sce-lus. / Hanc igitur iussit furor -i sibi. spéc., avec un pro-nom réfléchi: CAwrul.. Carcas. I p. 326 col. 1 (a. 1043):metropoitano, cum suffraganeis suis ... quorum con-

50 spectibus -cas se Willehmus Hugonis ... rogans. CARTULBaioc. 122 p. 31 (a. 1092): accusavit coin in camerasua. Qui se -eus, etiam cum iuramento, inde purgare.GUILL Tyn. hist. rer. transm. XIV 16 p. 629: cornes vetoinficiatus crimen, seipsurn obtulit, quod iudicium curie -

Page 28: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

363 offero 364

paratus est subite.5) présenter un malade ou un infirme devant un autel,

ou à un saint, pour obtenir sa guérison: TL&Nsi.. Marci inAug. 17: obtulit ilium infirmant ante altare sacre VirginisMarie. VirA Theod. Andag. p. 51,17: eam in sella gestato-ria tulerunt, beatoque viro ... obtulerunt. BERNARD. Ma-!ach. 46 p. 351,16: transeunti Malachie .. oblatus illi in-fans habens demonium, sanus relatus est. ib. 46 p. 352,1:puellam mutam parentes eius in media platea -unt Iran-

481: obtulerunt eum sancto Georgio martyri ... deferen-tes puerum pro obtinenda sanitate coram abbate et mona-chis.

6) en parlant des martyrs livrés aux bêtes: EMBRICH0Mou. Mahum. X co!. 1359C: tigribus oblati quidam, velprecipitati.

7) avec un attribut: faire connaître quelqu'un comme,dénoncer: ErnsT. Warta. 22 p. 45,3 (XI s,): ventus . . . p!e-nus horrore ... pervertit ad aures meas qui ... me maie-statis tue retint -chat.

C) une chose: 1) en général: LANER. const. p. 68: qui de-ferens in chorum -ut thuribulum primum canton.

2) présenter, offrir à la vue ou à l'esprit: Orro Fais. ge-sta 2,40 p. 148,20: ad predictam perveniunt rupem dumquasi ferro abscisa nullum ascendendi aditum mi!iti -rret.Pvrp. RIGA Aurora I Iudith 115 p. 379: principis -rtur ocu-lis decor. notera) l'emploi d'uneforme active pour un senspassif: Dipu Ludow. Germ. 72 (a. 855): quibus vineis sibisubactis, ut locus obtu!it. b) spéc., avec un pronom réflé-chi: HI5T. mont. Paiinon. VII p. 479 (a. 1024— fais. 1350):regia maiestas, quotiens meus aut tempus se obtulerit.Hisr. Hier. 1130 p. 573: de situ maris Rubri, quia se obtu-lit occasio, hoc breviter memorandum. BERNARD. grad. lui-mi]. 42 p. 49,11: quoniam vultum ipse suum videre nonpotest qualem scilicet se intuentibus -rI. Srn'u. TORNAC.epist. p. 411 (e. 1155): si forte vacui temporis opportuni-tas se -rret.

3) présenter: a) une oeuvre littéraire en dédicace: H RA-

BAN. epist. 28 p. 444,25: tibi ergo equo iudici prescris opus-o. Horsv. Mas. 4 p. 4: accipe... que tibi purganda -ocarminula. 0mo Fais. gesta I prol. p. 12,2: banc ergo tuenobilitati -o hystoriam. b) un document diplom,: CARTUL.Argent. 23 p. 18,27 (a. 831): Bernardus Strazburgensisepiscopus ... obtu!it obtutibus nostris quandam precep-tionis auctoritatem domni et genitoris nostri Karoli. Dia.Ludow. Germ. 15 (a. 834): abba ... obtulit nobis quan-dam auctoritatem immunitatis domni et genitoris nostriHludouuici ... imperatoris. CARTUL. Ruscinon. I p. 2 (n.865): ille presentialiter obtulit ipsam cartam donationis.Dia. Karoli III 6 (a. 878): abba monasterii ... deducensnos ibidem in capitu!um convenientium fratrum obtu!it ob-tutibus nostris quedam antecessorum nostrorum precep-ta. DIPL Cour. 124 (a. 914): euius episcopipetieioni quam

per Udonem consanguineum nostrum ... nobis obtu!erat.CARTUL 1mo!. I p. 4 (a. 964): ... optuli supseribendum.spéc.: offerre roborandum: TRAD. Fris. 400a p. 343 (a.818): paginam ordinationis ... obtuli roborandam. CARTA

s a. 1017 (Morbio, Storia Novara p. 306,23): scribere roga-vi in qua subter confirmans testibus que obtulit roboran-dam. CARrA a. 1044 (Manaresi, P!aciti 111 362 p. 119,26):paginam... testibus obtuli roborandum. en justice: GLoss.epit. Nov. p. 325,8: per libellum accusationis, quem actor

ssions: a) offerre salutationem, salutem: sa-luer: WALTH. S pni. Christoph. Iii p. 72,5: accedentes adeum ob!ata sa!utatione dicebant. id . Christoph. II 166 p.35: tunique sibi primant !egali more salutem -rrent. VITA A-

15 cab. Prag. I p. 172: obtulit salutationem. b) offertepacem: souhaiter la paix (au cours d'un office religieux):COD. Pray. XI y.: pacem populo -rre debebit, sieur et Chri-stus post resurreccionem discipulis suis pacem obtulit di-cens: pas vobis. e) offerte iuramentum, jusjurandum:

20 prêter serment: RATHER. coniect. co!. 528': iusiurandumnemini -rt. Ivo epist. 125 p. 104 (n. 1093): ideo sacramen-tum quod mihi obtu!it, intuitu charitatis nolui suscipere. d)offerre vaticinationem: rendre un oracle, vaticiner: Gu-RARD. MORES. delib. p. 121: inanem enim vaticinationem

25 hominibus -uni, dictis facta non conferentes.H) proposer: A) avec un compl. à l'accus.: !) en géné-

ral: 11uuu Fiv. chron. II p. 477,52: casatos requisivi...ad faciendum quod optuleram.

2) proposer un combat: a) offerre iudicium ou iusti-30 ciam: Lia Dornesd. 11 p. 146b: ca!umpniatur I homo te-

gis XVI acras terre, -endo iudicium vel bellum contra hun-dret. CARTUI.. S. Joh. in Val!. 22 p. 14 (a. 1119-29): iusti-ciam ipsi pro nobis de terra ilma obtu!it. b) offerre singula-re certamen: GAUFRI0. MALAt 139 p. 24: summo diluculo

35 ante portam singulare certamen -ens, de equo basta inni-xus expectat.

3) proposer un choix: offerre optionem (suivi d'une in-terrogative indirecte): SIGEBERT. GEMnI. gesta P. 536,33:magistro optionem optu!it utrum malet secum ... tenta-

40 nere an ad suos repatriare.

4) avec un compl. et un attribut à l'accus.: se proposercomme: ADAM BREM. p. 21,20: cum nemo posset inveniniqui ad Danos pergere vellet ;.. Ansagarius se optulit u!-troneum.

45 B) avec un verbe: 1) avec un inf.: Suunn. Ludoy. VI 19p. 142: cornes pactum hoc -char per . . . terre sue procura-torem ratiocinare. WALTH. MAI' nug. cur. p. 234,22: obtu-lit ci Herefordensem episcopatum ampliare fundis.

2) avec ad et le gérondif: RICHER. III 8 t. II P. 16: ad-50 sunt exploratores et ad comportandum lapides -unt sese.

Ono FRIS. gesta 12 p. 28,14: ut ... se ... ad serviendumilli nitro -net.

3) avec un adj. verbal comme attribut du complément:TRAD. Ratisb. 876 p. 423,27 (a. 1156): venientes ad abba-

seunti ... ut ci subvenire cligneras. par extension: recom- 10 reo obtu!it.mander ô l'intercession d'un saint: LEGEND. Gerh. maior p. 4) exprt

Page 29: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

365 offero 366

terri ... eandem capeliam emendam obtulerunt.4) avec un part, futur comme attribut du complément

(pronom réfléchi): RICHER. III 76 t. II p. 94: Germanusquidam ... sese ad pontent... congressurum solum cumsolo obtulit.

5) avec obviant: HRoTsv. Gall. 8,1 p. 116: en, dus egre-ditur; ascendamus equos, -amus nos obviam.

III) offrir en présent (PApIA5: offert, prebet ... .ne estultro prebere. Uow-io s.v. féru: -o, fers, tuE, latum, Id estultro prebere): A) en général: EGBERt LEOD. rat. 11 446 p.231: quodque habuit, totum obtulit. LEGEND Gerh. maiorp. 494: cumque surrexissent a mensa, obtulerunt episcopovaria dona. Access. ad auct. p. 472,40: porro Cesar inse-quens venit in Egyptum, cui obiatum est caput.

B) par dévotion: 1) envers Dieu, envers le Christ: RA-THEL cont col. 435B: ab -endis Deo panibus. id . prel. col.149 B: decimas et primitias laborum tuorum Deo -r. VITAMathuld. I 8: nam ipsa Deo dilecta que remanserant oc-culte ad manum Christi -ne satagebat. Pci-L DAMIAN.carm. A 95 P. 72: obtulit ex aequo munus utrumque Deo.RADULF. Nicca P. 1: quum autem -rrent Deo munera deprimitiis suis. spéc., en parlant des dons offerts au Christdurant sa vie terrestre: ORD. Vit hist. 12 t J p. 8: aurum,thus et myrrham Christo sponte obtulerunt. CARTIJL cath.Amb. 1104 p. 139 (ante a. 1200: velut unguentum pre-ciosum oblatum pedibus Salvatoris.

2) sur l'autel (ad ou super aram ou altare: a) en géné-ral: FE0a prior. Dun. p. 132, note: qui ergo banc elemo-sinam meam auferre voluerit ... quia pure illam obtulipropria manu super altare beati Cuthberti. CARTUL. Ursi-campi 199 p. 156 (a. 1197): bas omnes donationes ... su-per principale altare solenniter obtuli. C ARTUL. capit.Atreb. 85 p. 61 (L 1197): qui banc elemosinam supermalus altare in predicta ecclesia obtulerunt. b) un don ennature: WALAREL Gail. 2,6: dum ... pallulam, quam insancto loco oblatura erat, contextam paravisset. RUD.FULD. mirac. 2 p. 331,11: linteum ... quod circa caputsuum habuit ad aRase volens -rre. BERNARD, CLut4. ordoClun. 16 p. 149: debet autem idem cellerarius habere ca-seos et ova que -untur in ecclesia. LkDlsL decr. I e. 11:unus tamen ex eis in vice omnium cum baculo ad eccle-siam veniat, et tres panes et candelas ad altare -at. c) undon en argent: CARTUL. S. Michaei. Mos. 135 p. 399 (a.1194): in privatis etiam missis que pro defunctis celebra-buntur, si nous singulariter nummus oblatus fuerit, eius-dem Hugonis erit. spéc.. 4 l'occasion d'une circonstanceparticulière (relevailles): CARTUL. S. Nigas. Mettent. 34 p.41 (a. 1184): denarium ilium quem -et routier que pro pue-ro suo yacht ad missam. d) en l'honneur d'un saint: GERH.Auc. mirac. Udalr. 21: qui nuntii venientes ad sepul-chrum obtulerunt V libras argenti et aureos quam pluri-mos et de cera quantum unus... soumarius portare po-mit. e) absoL, offerte ad missam: kID. Dei 11,1 p. 401: co-ram omnibus iliis cantet presbiter missam et faciat eos ad

ipsam missam -ne. ADAM B p.ni, p. 264,20: ut vis christia-nus habeatur qui non cotidie obtulerit ad missam. spéc.,au moment de l'offertoire: Lin. ordin. Rhenaug. p. 84,23:ad offertorium, antequam presbiter manus lavet, primum-untur candele.

C) payer une redevance régulière: 1) en général: TRAD.Ratisb. 319 (e. 1010-20): suam famulam... en tenore...quinque denarios singulis annis ad aram S. Emmerammiut obtulisset, tradiderunt.

10 2) un cens: TRAD. Fris. 469 (L 822): wadiavit . . . ut 111evivens sine mora -net annis singulis censum solvere, lb.509 (t 824): censum persolvere,... hoc sunt tres solidosde argento ipsos ad missam sancti Martini sine mora -ce.TRAD. Tegerns. 295 (a. 1157-63): ut censum Beato Qui-

15 ryno debitum annuatim per se -ant.3) des dîmes: TRAD. Fris. 248 (a. 807): moverunt

questiones de decima fidelium populorum, que -untur adecciesias. DIPL Ludow. Germ. 51 (interp. a. 1053-68):servi autem ipsorum et liberi cuiuscumque conditionis co-

20 ioni decimas . . . episcopo pleniter -ant.D) faire une donation: 1) d'un bien: a) au pape: DIPL

Otton. I 235 p. 325,31 (a. 962): -imus tibi, beate Petreapostole, vicarioque ton domno Johanni pape . . - de pro-prio nostro regno civitates et oppida ... id est Reatem,

25 Amiternum. b) à l'Eglise, et spéc. à un monastère: DipuOtton. I 139 (a. 951): nos ... concedimus, donamus at-que -imus ecclesie... omnem fiscum de ipso Curiense co-mitatu. DIPL. Heur. II 448 (a. 1021): anciilisque Deiservientibus in loco qui dicitur Quidllingiburch in pro-

30 prium donamus et in dotem -imus tale predium. DIPL.Henr. IV 363 p, 483,29 (a. 1084): conoboramus . . . cas-tellum ... quod ad ipsum monasterium ... devenir,sive quicquid oblatum vel adquisitum fuerit juste aut of-fersum (noter les deux formes: oblatum et offersum). CAR-

35 i-ui. S. Lupi Escer. 22 p. 27 (a. 1117): obtulit . . , Deoet monachis de Escerens possessionem proprii iuris quantapud Domnum Martinum castrum habebat. MON. Strig. I

p. 118 (c. 1151): molendinum quod predicto sancto obtuliuxor mea, quousque nupserit, habeat. ACTA pont.

40 Rom. Gall. 176 p. 269 (a. 1157-8): alodium... Beato Pe-tro oblatum, GALJFRID. ViNooc. epist. 2,1 coi. 37A: culusantecessores monasterium fundaverunt, et Beato Petro inpatrimonitim et alodium proprium, cum rebus ad ipsumpertinentibus obtulerunt. spéc., en précisant que le don est

45 fait pour le salut d'une âme ou en expiation des péchés:Di p i.. Otton. Il 276 p. 321,29 (a. 982): mansum . . . qui inprenominata canonica offertum est pro anima Raynerii.Lis. fid. Brac. 1231 p. 269 (a 1100): -o islam offerendamSancte Marie Braccare pro meis peccatis et iniquitatibus.

50 2) d'une personne: TRAD. Ratisb. 10 (a. 808): -bons set-vum nostrum cum omnibus utensiiibus suis. CORON. Go-zec. 1,21 p. 148,46: duo mancipia pro eo -ens Domino,Gebehardum extraxit de monasterio. ACTA Ment. Leon. 33p. 48,9 (a. 1156): quendam ministerialem meum ... Den

Page 30: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

367 off'ero 368

et sanctis eius in ius Burifeldensis ecclesie obtuli cum quosimul omne ipsius beneficium in usum fidelium Deo inibiservientium.

E) offrir â une autorité (empereur, roi, duc): 1) un pré-sent en nature: ANON. gesta Hong. e. 12: serviebant Almoduci, omnia que sunt necessaria ad victum sieut decet, do-mino sua -entes. 2) une somme d'argent: BlET. Mont. Pan-non. p. 600 (e. 1151): uno predio ecclesie vendito, pre-tium videlicet viginti marcas regi obtulit.

F) offrir, remettre une charge honorifique: JIARTV. le-gend. Steph. p. 412: cognoscens . . - dux predicti Assericireligionem ... ci Colocensis episcopatus dignitatem obtu-lit.

G) expressions: 1) offerte consolationem: apporter uneconsolation: GERH. Auo. (?) mirac. Udalr. 21: filiusconversus ad vitam consolationem patri non minimam ob-tulit.

2) offerre obedientiam: offrir â Dieu son obéissance:AELR, lesu duod. I 7,11 p. 62: ut disceret quod ipse lesucum patte in forma Dei eternaliter noverat, sed ut patri...obedientiam -net.

3) offerte unctionem cum diademate: donner l'onction(au moment du sacre): WIDUK, 1,26 p. 39,7: cumque ci-rretur unctio cum diadernate a summo pontifice.

H) constructions grammaticales: 1) avec le nom du bé-néficiaire au dut.: Tpar,. Fris. 388 (a. 817): statui ... ail-quid Deo -ne de hereditate.

2) avec ad et l'accus. (ou l'abl.): TRAD. Fris. 560 (a.828): omnia ... et se ipsum cum omni possessione sua-chat ad domo supradicto. Doc. Port. part. 111 54 p. 49 (a.1102): oferimus ad aulam Sancte Marie ... villam nos-tram.

IV) dans le langage religieux, et plus particulièrementliturgique: offrir, présenter â Dieu: A) offrir un sacrjflce,en parlant des paiens ou de l'Antiquité: Rima. Ansc. 19 p.42: coeperunt quoque dus suis, immo demonibus, vota etsacrificia plurima promittere et -ne. WALAHFR. exord. 10:ante templum mare ac decem luteres positos legimus, inquibus et oblaturi sacerdotes et victimarum cames lava-rentur. LADI5L, decr. I c. 22: quicumque ritu gentilium iux-ta puteos sacrificaverint, vel ad arbores et fontes et lapi-des oblaciones obtulerint, reatum suum bove tuant.

B) offrir des prières: 1) en général: HROTSV. Pafn. 7,14

p. 175: cui soli detique et cui... uni devotio orationumdebet -ni?

2) preces offerre: ANAST. chron. p. 237,32: prece oblatachagano. BERTUOLO. CoNsr. annal. a. 1075 p. 280,24: in-super preces -ens. VrrA Probi p. 555,67 col. 1: multas Do-mino preces obtulimus. RADULF. TORT. mirac. Bened. 19 p.303: devota precum libamina ... Deo -ebat.

3) laudes offerre: ANNAL, Camald. I append. V col.17,6 (a. 858): incessanter laudes -ant domino Deo.

4) offerre coin actionibus: Din. Fleur. 11 263(a. 1013): quanto plus ceteris in hoc mundo accepisse

cernimur, tango magis Deo ecclesiisque... cum gratiarumaccionibus cotidie -ne.

C) offrir un sacrifice cultuel: 1) en général: WALAUFILexord. 15: Noe post diluvium de mundis animantibus oh-

5 tulit Domino in odorem suavitatis. RADBERT. corp. Dom.IX 149 p. 58: qui de ludeis credidissent ... assueti ... Do-mino hostias immolari, quo possent sue religionis vota ce-lebriter -ne. MI5SALE Lat. p. 29,12 (XI s.): oblatum tibi,Domine, sacrificium. BERNARD. serra. de temp. 1 p.

10 338,12: -unt Ioseph et Maria sacrificium matutinum. Gi-RALD. gemma 7 p. 23: a sacerdotibus tantum trissa cele-

brari vel sacnificia debent -ni. spéc., par métaph.: LEGEND.Lad. p. 519: in ara cordis semetipsum Den hostiam vivam-ebat. NICoL CLAR. epist. XIX col. 1618: placeattibi, do-

15 mine Pater, hoc holocaustum quod obtuli de corpore etcorde meo, Domino maiestatis.

2) en parlant du Christ: GERARD. MORES. delib. p. 110:obtulit se Christus Deo Parti hostiam vivam. ib. p. 120:quod seipsum obtulit (sc. Christus) hostiam pro nobis, vitu-

20 lus dictus est. Pnia. C0ME5-roa serra. IX col. 1744D et1745': quoties oblatus est Dominus quia ipse voluit? Pri-mo oblatus est in templo, postmodum in ligno. Primo tain-quant puer oblatus est a parentibus, postmodum tanquamperfecte etatis seipsum obtulit pro parentibus (â noter le

25 sens différent de offero: oblatus in templo, oblatus a pa-rentibus: consacrer, présenter cf. sens VA 1). PETit. RIGAAuront Evang. II 2033 p. 504: oblatus vitulus Christusfuit in cruce passus.

D) offrir le sacrifice de la messe, célébrer la messe: 1)

30 avec un complément exprimé par: a) un mot mettant en re-lief la notion de sacrifice (Pvrn. LOMB. sent. IV 12,5 p.812: bretter dici potest illud quod -rtur et consecratur asacerdote, vocari sacnificium et oblationem, quia memoriaest et representatio sacrificii veri et sancte immolationis,

s facte in ara crucis): WEn. Gail. 26 p. 271,4: revelatum estmihi migrasse preceptorem menin Columbarium, pro euiusrequie -ain sacrificium. GRLMALD. epist. 2,3 (c. 817): fra-tres, sacram -entes oblationem. VrrA Theod. Andag. p.52,45: offertis humane redemptionis mysteriis. ACTA pont.

40 Rom. Gall. VI 22 p. 191 (a. 1173): creatoni vestro ... sa-erificium laudis et orationis -ne. CARTUL. arehiep. Magd.427 (a. 1190): de sacrificio quod -noir in die beati Nyco-lai. ADAM PER5EN. epist. X 107 p. 174 (a. 1194-1206):dum sacrarnenta -net, b) offerre hostiam ou hostias au

s plur., sens plus général: célébrer le culte: C ARTUL Rhen.med. (Prum.) 39 (a. 801): turma monachorum ... qui proornai populo christiano omnipotenti Deo die noctuque pre-ces vel hosties -tri non cessant. Con Austr. I il p. 13 (a.827): pro quibus debiton surit hostias offere. GUILL Tya.hist. rer. transm. XVIII 32 p. 877: altare ... ubi ... ac-ceptabiles quotidie creatori -untur hostie, au sing.: offrir

l'hostie: ADREVALD. mime. Bened. 31 p. 69: dumque a sa-cerdote oblata sanctificaretur hostia. VITA Theod. Andag.

p. 56,52: obtulerunt communiter salutarem hostiam Den.

Page 31: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

369 offero 370

UDALLtonsuet. Clun. 19 col. 653 D: solus prior -rt unamtantum hostiam. et de là: consacrer: CONSUET. Sigib. abb.

p. 76,34: hostie -antur quotquot sunt necessarie et tan-tummodo ministri altaris communicent. GWBEWr. Nov.pign. sanct. I 2 col. 617B: patenam autem cum hostia queerat -enda gerebat. e) offerre panem ou panem vivum:ABBAUD. Corp. Christi col. 1343À: cur non saltem panentquem -imus, potius quant panem quem frangimus, dixit.BERNARD. Malach. 11 p. 320,10: panem de celo vivum nonobtulisset. d) offerre naissant ou officium: VI-rA Emm. 113:miles Christi ... tertia diei hora officium Domino hilarimente -ebat. HIWEn. myst. miss. col. 1177 A : presbyterbanc (sc. missam) -rt. UDALR. consuet. Clun. III 25 col.768H: conceditur ut ... ad matutinas missam -ant.

2) absoL: célébrer la messe: RADBERT. corp. Dom. XII87 p. 80: licet leprosus sit sacerdos qui -rt, munda sunt quehauriuntur. THIFrM. 1,12 p. 18,5: vidit mortuos in ecclesiaet atrio -entes. CONSUET. Sigib. abb. p. 93,18: soins prior-at. BERNARD. Malach. 38 p. 344,12: stolam cum manipuladedit illi, quibus uti inter -endum solebat. CMtTuI. Clun. V4327 p. 682 (a. 1188): numquam vidi... uilas boras dice-se ... neque -rre. ALAN. Ins. epist. p. 294: sunt etiam sa-cerdotes qui ante diem missam inchoant, ut illos qui pertotam noctem vigilias custodierunt ad -endum afficiant.GRATIAN. II causa VII, quest. II c. 1: non ausi fuimus sibiconcedere ut -rret, vel missain celebraret. spéc: célébrerune messe privée; à noter l'opposition avec la célébrationde messes publiques (celebrare missam y . ex. précédent):ODILO CLUN. statut. defunct. p. 15: cuncti fratres-ant privatim et publico missas celebrent pro requie om-nium animarum Lidelium. à noter le sens: offrir l'eucha-ristie â un communiant: RICHER. IV 30 t. II p. 192: sacer-dos inter celebrandum eukaristiam optulit [Arnulfo] et 111econsequenter sumpsit.

3) en parlant de moments particuliers de la messe: a)célébrer l'offertoire: u) absot: CoD. Pray. IX: finito evan-gelio statim est -enduro, et offerenda canitur. (u. offeren-da). spéc.: présenter l'offrande: Lvii. const. p. 49: 0m-nes -art; ad pacem soins prior ... vadat. UDALR. consuet.Clun. 21 col. 669D: ad quam missam tamen omnes -unt,sed una hostia consecratur; et pax ab uno accipitur (il s'a-git dans les deux ex. de la messe des Rogations). ) avecun complément: CONSIJET. Trev. 33: diebus festis solus ab-bas -rI obiacionem vini et panis, b) offerre incensum: offrirâ Dieu l'encens, par une prière: HRoTsv. Mar. 459 p. 18:obtulit incensum presul. UDALR. consuet. CIWI. III 2 col.734A: sacerdos oblaturus incensum, prius ad eum (sc. ab-batem) portat.

V) consacrer une personne: A) à Dieu: 1) en parlantd'un enfant consacré par ses parents: a) en général: BER-NARD. Malach. 49 p. 354,8: Malachias ... diutius oravitetfile sanatus est. Et conversus ad pattern: «-r», inquit, «il-lum Deo». b) en parlant du Christ (Présentation au Tem-ple): Pwrn. C0ME5-roR serm. IX col. 1744D et 1745A: pri-

mo oblatus est in templo, postmodum in ligno. Primo tam-quam puer oblatus est a parentibus (cf. IV C 2).

2) en parlant d'un ou de plusieurs enfants offerts com-me oblats à un monastère: a) en général: Dia. Otton. II

5 201 (a. 979): filiam nostram . . . Deo sancteque genitrici il-Eus Marie ... devoto animo obtulimus; ... prefate abba-tisse nutriendam commendavimus. THIEnI. 4,10 p.142,31: Deo obtulit filias suas. CARTUL S. Petri Virsion.40 p. 159 (a. 966-103 1): quicumque omnipotenti Deo, de

10 sua proie optulerit secundum legis preceptum . . . celesteconsequitur premium. CARTUL. S. Ben. Divion. 11 290 p. 75(a. 1026-5 7): ad monachicam conversionem ... -entes fi-lies sues. CARTUL Andegav. HI 1 p. 4,26 (a. 1028): cum Li-lia sua Lisoia quando obtulit tant Dec et S. Marie. ACTA

15 duc. Nom. 119 p. 283 (a. 1040-50): coenobio de Monte,in quo unicum, Lilium meum ... optuli Deo serviendum.ANDR. Fwit Gauzi. 16 p. 48: eius Lilius Richardus, quon-dam ab eu sancto confessori voto obiatus, sed postmo-dum... muids muneribus redemptus. REG. regum Anglo-

20 Norm. 14 p. 1 (a. 1066): cornes . . . et uxor eius ... obtu-lerunt miam suam Ceciliam . . . quatinus . . . ipsi (sc. Deo)in habitu religionis perenniter servaret. CARTUL Pared.Mon. 107 p. 57 (post. a. 1065): obtulit Dec in hoc Iocosuum Lilium Umbertum puerulum, simul cum supradicta

25 terra. CAIU-ul. Muchar. 52 p. 61 (c. 1067): nepotem suumserviturum. . . -cris. VrrATheod. Andag. p. 41,36: puer...cum fere decem esset annorum, sancto Petro est obiatus.spéc., en précisant qu'ils sont destinés à entrer dans les or-dres: Coa Lauresh. p. 532,5 (X s. med.): si illis Deus Fi-

30 hum dederit, -atur Domino et Sancto Petro ad Worma-ciam, ut clericus fat. CARTIJL S. Vit. Virdun 127 p. 428 (a,1020): Richardi quoque filii mei quem ad ciericatus bene-rem ipsi Deo, ... obtuli devota mente. b) en parlant desformalités de cette consécration: CAPIT. reg. Franc. 136 p.

35 346,14 (a. 817): ut puerum pater aut mater tempore obia-tionis -ant ad allure et petitionem pro eu et coram laicistestibus faciant, quam tempore intelligibili regulam obser-vare promiserit, ipse puer confirmer. LANFR. const. P. 110:-endus puer, facta sibi prius corona, manibus portans ho-

40 stiam et calicem cum vino ... port evangelium sacerdoti,qui missam celebrat, a parentibus -atur. CARTUL. Mai.Mon. Andegav. IX p. 26 (e. 1130): ego et supradicta uxormea naturalem filium nostrum adliuc in cunabulis consi-stentem, . . . obtulimus Deo et B. Marbra, ponentes ipsum

45 ... super aitare sancte Marie... ac deinde manibus vene-rabilis Odonis abbatis eum tradentes; per miseriam obse-crantes ut, ex quo idem infantuius doctrine capax fuerit etad docendum habilis ... tamdiu eruditur quousque aetateadultus... monachus Lieret. CARTUL Stir. 1250 p. 258,14

50 (a. 1146): sicut libere venierat, sic tibere de eodem loco re-cessit L,liamque suam quam in manus archiepiscopi ce-ram aitari non super altare obtuierat, secum abduxit.

3) en parlant de personnes qui entrent en religion (se of-ferre): Tto. Fris. 361 (a. 816): fatebat se ipsum offera-

Page 32: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

371 offero 372

tum et traditum jan dudum ad domum Beate Marie unacum muni integritate hereditatis. CARTA a. 821 (Manaresi,Placiti 132 p. 99,17): quidam homo... cum conjuge sua

se optulit in monasterio nostro... coin suis. Gin -star. Nov. virgin. 13 col. 601B: ab alUs ineunti etate Den-untur, aut se ipsi -mit. ACTA Pont. 48 p. 74,9 (a. 1152-3):si quis sanus vel eger ex omnibus parrochianis CaflOnicO-rom ad conversionem ecclesie se -rre voluerit . . . se possit-rre. CÀRTLJL S. Savin. Levitan. p. 412 (a. 1157): -o me etfiliam meain... omnipotenti Deo et Sancto Savino. ConBar.! 56 p. 110 (a. 1180): clericos quoque vel laycos ipsimonasterio se oblaturos vel monasticum habitum receptu-ros. en précisant pro donato: CARTUL Popul. 94 p. 52 (a.1187): -o me ipsum pro donato Domino Deo et SancteMarie Populeti in vita et in morte, spéc., en parlant d'unhomme qui se fait moine au terme de sa vie: monachus adsuccurrendum: HIST. Mont. Pannon. I p. 599 (a. 1146):viam carnis universe spiritualiter considerans ... oblatusmonasterio Beati Martini Pannoniensis taliter disposui. ànoter la forme active à sens passif (ou l'omission de se):PONTIF. Rom. 36 p. 164 (XII s.): quo (sc. evangello) lectodebet virgo -ne ad manus episcopi, velato capite. noterl'expression offerendus: digne d'être voué à Dieu: LANFR.epist. 13 col. 520A: Domino merito sanctitatis insigniter-endo banni Northmannorum archiepiscopo.

B) d un saint: TRAD. Corb. 425 (a. 855-66): filiumsuum obtulit ad reliquias sanctorum martirum Stephani ai-que Viti. Di pc. Heur. II 111 p. 137,2 (a. 1006): nosmet(sc. Henr. II) Deo sanctoque martyri Mauricio, cuius suf-fragio et mentis ab infantia sustentamur, in servum obtu-limus. et nos eius stipendiarium fecimus.

Cl se offerte suivi du dur.: se consacrer à une occupa-tion: EGBERT. DIAc. Amor. p. 343 E: litterarum quoque ul-tro se obtulit studiis. GERÀRO ITHER. Steph. Mur, p.306,23: semetipsum orationibus atque vigiliis per totamnoctem illam alacriter -eux.

VI) sens juridiques: A) remettre, rapporter (une sommed'argent): LEX Saxon. 43: qui viduam ducere velit, -at tu-tori precium emptionis eius. GLoss. Pist. p. 34.45: si sump-tus oferatur. PETR. VIEreK(?) except. 1131 p. 324: si quissortem pecunie certain aliquo sub usuris acceperit, etcursum usurarum refrenare voluenit, -at sortem creditori.STEPH. TORNAC. epist 165 p. 192 (a. 1177-91): quando vo-bis placuerit vel -tri depositum vel transferri, litterasnobis mittite.

B) en parlant d'un acte diplomatique: concéder CAR-TUb Argent. 22 p. 18,8 (a. 816): ut oblatam sibi auctonita-tem Karoli regis confirmaret.

C) offerre legem: promulguer une loiØ9: ROTUL scacc.Norm. I p. 28b (a. 1180): Theobaldus de Boisseio nedditcompotum de 50 sol. quia obtùuit legem quam eadem dierespectaverat.

part. passé employé substantivement I) oblatus, -i m,

A) celui qui est offert en sacrifice (ici en parlant d'unotage): CHRON. Salern. 21 p. 26: Ceu Abraham genitorYsaac. sic iste peregit,/ -us tacuit, iussa parentis agens.

B) oblat: 1) jeune enfant offert à un monastère et desti-5 né â la vie monastique: CAPET. reg. Franc. I 170,45 p.

346,34: ut scola in monasterio non habeatur nisi eorumqui -i sont. TRAD. Salisb. I 83 p. 293,10 (a. 1090-1104):propnietates . . . donaverat ut... eius nepos . . . Deo Sanc-toque Petro -us susciperetur.

10 2) adulte qui donne sa personne et ses biens à un mo-nastère: POLYPC Rem. p. 15: mansum ingenuilem dimi-dium tenet Ermhardus -us. CARrA a. 943 (Hist. Langued.V 78 col. 193): et si in hoc loco -i venerint, Vabrensis mo-nastenii offerantur (cf. ib. V 137 col. 299 (a. 984]). Cou.

15 Cavens. VIII 1275 p. 80 (a. 1058): noUa nobis ... in ho-minibus ... sive demanii sive feudales fuerint aut donatiaut -j fuerint. Doc. Amiat. 63 p 118,2 (a. 1163): ego...presbiter canonicus -us Sancti Salvatonis de Montamiato

quia tain poli quam iure lori omnia que abeo vel20 acquirere potero ecclesie iam supradicte competunt et eius

dorninio applicantur. ib. p. 119,13: facere non potui quia-us eram.

II) oblata, -e f formes: hoblata: MON. arch. Neap. V416 p. 54 (a. 1072). obblata: Con Bar. b 7 p. 13,19 (a.

25 983). Con Cavens. II 382 p. 234 (a. 986). obulata: CAR-TUL episc. HaIb. 234 p. 201,3 (a. 1150). ublada: CARTULBrivat. 106 p. 123 (a. 1031).

A) oblate, femme qui s'est donnée avec tous ses biens àun monastère: PoLyn. Rem. 9,5 p. 14 col. 2: in Corche-

30 raco, mansum ingenuilem tenet Absildis -LB) hostie: GESTA Aldrici p. 67: ut predicti sacerdotes ne-

vestiti mane ... in iam dictis ecclesiis -as et vinum a cus-todibus ipsarum ecclesiarum accipiant. ORDO Rom. V 49t. I! p. 219: tunc subdiaconi, levantes -as de manu subdia-

35 coni sequentis, porrigunt archidiacono et ille componit ai-tare. WOLFHARD. Waldb. 3,2 (e: prius actas et nitide coc-tas atque in buxula obtrusas altanio -as impone. CONSUET.

Trev. 43 p. 47,17: -as que in die offeruntur, ecclesie cus-tos in refectonio presentet fratribus primum ab ebdoma-

40 dorio presbitero offerendas. LANFR. const. p. 30: expletamissa communicet sacerdos ipsos pauperes de -is non con-secratis. UDALR. consuet. Clun. 1 12 col. 658C: ipsis au-tem pauperibus continuo a sacerdote, qui missam matuti-nalem cantaturus esset, cantatur ad allure sancte Crucis et

45 singulis singule dantur -e. THEOPH, sched. 3,58: pixides ad-as imponendas et capsulas thymiamatis. P0NTIF. Rom. IX25 p. 137: accipiens patenam cum -is et calicem coinvino. lois. ABRING P. 14: sacerdos 'Per ipsum' dicendo -aquatuor partes calicis tangat. CHRON. - CARTUL S. Theofr.

50 CaIm. 47 p. 43 (XI s.): vasa quoque lignea tornatili operefacta quibus -e servantur, coin argenteo quo in pa-tena ponuntur.

C) offrande en nature donnée au prêtre au moment de

Page 33: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

373 offero-offersio 374

l'offertoire: THANOM. Bernw. 17 p. 766: cum ad oblatio- ita easdem -as prefatis canonicis modis omnibus possi-

nem ventum est, -as indignatione et incredibili furore proi- dendas concessimus et habendas. CARTUL. hosp. Castro-

durit.D) oublie, sorte de pâtisserie (souvent offerte â titre de

redevance ou à l'occasion de fêtes,* on en mettait aussi au-près des morts): Doc. Luc. V 2 p. 227 col. 1,15 (a. 811):reddere ... uno pario -e maiori et tres candile. Iso Otm.1,3 p. 49: sub capite autem ... quedam panis rotule, quevulgo -e dicuntur, ita inlese inveniebantur. GREG. CAT.chron. Farf. II p. 201,15 (L 990-6): annis singulisduas -as in modum corone arte pistoria compositas. CAR-Tut.. S. Julian. Turon. II 7 p. 13 (c. 1010): plena corbe ca-nisteilorum et -arum et nebularum redditis. CAwrui Bri-vat. 106 p. 123 (a. 1031): habet concessum ubladas et ne-bulas et pigmentum. Con. AmaIf. 81 p. 131,12 (a. 1087):per omni uno anno paria octo de -e. UDALR. consuet. Clun.149 coi. €9€C: ea que in ferramento characterato de con-spersione farine tenuissime fuir: et ab hominibus romanelingue nebule, a nostratibus appellantur -e. CAsus S. Galli20 p. 155,44: in ebdomada paschali etiam in mendie vi-num et -as fratribus dari constituit. CARRII_ Belliloc. Car-not. p. 10 (n. 1146): concesserunt ... quod . . - in die obi-tus sui singuli frustum canais et dimidium sextanium viniet duas gallinas et in cena neilas et -as . . . haberent. CAR-nu. Sangail. I app. B 86 p. 823,16 (XII s. ex.): in festosancti Andree hospitarius XII fercula et stoupum vini,maiorem panem et minorem et in vespera stoupum, lunu-las et -as. HIST. Gaufr. p. 197: trous eorum qui in deliciisconvivii panent ex similia conspersa ovis et contuso pipe-te aspersa soient ad gule iffltamenta componere, aderat, ethis panibus, quos -as appeilant, conficiendis pariter et co-quendis exibebat ministerium. COL'. Salem. V p. 208 (XIIs.): paris pro vomitu sic fit: farina cum jacte titimalli com-

misceatur vel cum succo ellebori albi, admixto nielle velzuceharo, et fiant inde -e vel rebute.

E) redevance due au propriétaire d'un bien ecclésia-stique: 1) attachée â une église: Pon-vr. S. Vit. Virdun. ap-pend. p. 121: capella ... solvens XXX denarios in -is.CART1JL. Clun. IV 2820 p. 25 (a. 1029): donamusunam nostram medietatem cuiusdam ecclesie cum -is veldecimis. ACTA pont. Rom. Gall. IV 163 p. 305 (a. 1174):in ecclesia de Rumacurt constituere sacerdotem et hospi-talagia que -e dicuntur.

2) attachée à une terre: CARTIJL Rhen. med. 1 351 (a.1058): pIena servitus quod . .. -am nominant. CARnII.. S.Alb. Andegav. 1180 p. 211 (a. 1075): hospites unde sibi-as aliasque redditiones habere debuerant. CARTUI.. Mo-iism. 74 p. 81 (a. 1076-95): terra Elbodi debet unam fer-teilam de Braio, -as integras, VIII denarios de censu. CAR-TU'. S. Mar. Canot. I p. 102 (e. 1099): terrain -is deOsainvilla tam episcopaiem quam canonicalem (cf. CARni'. S. Joli. in Val]. 3 p. 3 [L 1099]). CARTUL S. Crue. Au-Tel. 44 p. 91 (a. 1115): quemadmodum in precepto patrisnostri damai Philippi regis ex -is eorum scriptum habetur,

dun. p. 15 (a. 1173): -as igitur pro singulis masunis habetin Natale Domini duos panes, duas galtinas, duos demi-

5 dos (cf. CARTUL S. Crue. Autel. 83 p' 159 [L 11731).F) oublie, redevance annuelle due au seigneur (â l'ori-

gine consistant en pains ou oublies): ACTA Phil. Aug. 121

p. 31,20 (a. 1180-80: census, -as et simiies consuetudi-nes persolvent. ib. 1195 p. 234,7 (a. 1186): dediinus im-

10 perpetuum panes -arum nostrarum de Plaffiaco. CARTIJL.Gimund. p. 435 (a. 1186): predictus vendidit... hommeset feminas, terras cuitas et incultas, boscos, bartas, aquaset vineas . . . questas et albergos, -as et donationes totas.CARTUL Mont. Pessul. p. 273 (XII s.): tres nummos de -is

15 eiusdem Bernardi Siivestris. CARTUL S. Saturn. Tolos. p.244 (XII s.): tres casalia... duo sine -is, tercium cum -is.(y. aussi obleta, oblia et obliata).

III) obiatum, -i n. A) offrande: 1) en général: PAUL.DIAC. homit. sanct. col. 1487B: interfuit dona ferentibus

20 potions munenis unus, licet aliorum -is videretur vilius. Wi-DLIX. 1,22 p. 32,14: sepius petit, qui -a spernit. par exten-sion: ce qui est offert, ce qui est fourni: COLL. Salem. p. 83(XII s.): tali nimirum dieta surit cibandi, ut naturaiis calorpropter sui per pores exaiationem debilitatus, ad -orum

25 possit sufficere digestionem. 2) donation: AAL Camald.I append. V col. 19 (c. 858): manu propnia subscnipsi etcoran tuo venerabili altario -o contradidi. 3)pour obIatio:revenu attaché â la possession d'un bien ecclésiastique ettiré des offrandes des fidèles: CARTUL. S. Cucuph. 1191 P.

30 161 (a. 986): et non donamus in isto anno ipso oblado.CARTA a. 991 (Villanueva, Viage literario X ap. 22 p. 279):in nostra sit potestate coin parrochias ... et coin

oblatos (sic) qui exinde exierunt.B) paiement, remboursement: RICHARD. LOND. E p. dia].

35 scacc. 11 11 p. 78: -orum enim summa vel ab ipsis debito-ribus si in hac condempnati sont, vel ab ipsis iudicibus re-quiretur. Ront. pip. 1 Job. p. 160: nova -a facta coramrege in partibus transmarinis.

C) pour obiata: hostie: RATHER. conf. coi. 407A: ut si40 episcopus, presbyter vel diaconus corporaliter se deliquis-

se confessus fuerit, -a non consecret.

offerro 3. y. offero.offersio sive otîcrtio, -nisf. [offero 3.] formes: aufersio:

Moa hist. patriae Chartae 1159 col. 271C (a. 985). Con.45 S. Colomb. Bob. 131 p. 420,47 (n. 1082). obfersio: Con.

Patav. 1245 p. 272 (a. 1077). ocffersio: CARTUL Regens.165 p. 399 (a. 1044). ofercio: Con. Ar. 157 p. 228 (a.1037). ofersio: CARrA a. 1015 (Morbio, Stonia Novara p.304,15). Doc Amiat 59 p. 115,38 (t. XVII) (a. 1084-86).

50 ofertio: Doc. Luc. V 3,1784 p. 656 col. 2,19 (L 1027).oferzio: Con. Ar. 67 p. 93,13 et 17 (a. 955). offercio: DIPL.

Otton. 11278 (a. 982). offerssio: CARTeL Tirol. 230 p. 101(a. 1147) et 347 p. 175 (a. 1176). offrecio: Doc Port, reg.125 p. 32 (a. 1111). offresio: CARnH, Claven. 10 p. 21 (a.

Page 34: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

375 olîersio - offerta 376

1042). offretic: Lin. kid. Brac. I 201 p. 232 (a. 1072). of-fretion: Lin. kid. Brac. 126 p. 59 (a. 982). ofresio: CARTUL.capit. Astens. 271 p. 334 (a. 1048). CARTA a. 1026 (Ma-naresi, Atti privati Mil. 11 143 p. 11,21). o&etio: Lin. kid.Brac. 1 56 p. 80 (a. 1050). gén. ring. ofersioni, offersioni:Doc. Ver. II p. 78,5 (a. 1055). REG. archiep. Janue 181 p.115,25 (n. 1019). REG. arch. Lue. p. 34,13 (a. 1017). ofre-sioni: CARTUL. Claven. 10 p. 21 (n. 1042).

I) donation: A) acte juridique: 1) en général: Dut Ca-roli II, I p. 395,12 (a. 875): confirmamus . . . commutatio-nes, donationes, -nes ... que per instrumenta cartarum adidem pervenerunt monasterium. DIPL Bereng. J 12 p.43,17 (a. 894): confirmamus ... cannes res . . . quas... dedonis regum, ... traditionibus, -obus, pro suarum renne-dus animarum ... obtinuit. MON. hist. Neap. II 6 p. 22,4(a. 920): si quis vero contra hanc -tionem venire presump-sent. Con. Ar. 149 p. 213 (a. 1031): mea -ne arque testa-mento. spéc., en opposition avec emptio ou venditio: DIPLKaroli 11112 p. 19,13 (n. 879): confirmamus... precepta

nec non et -nes venditionesque fidelium adquisitas.Dipc. Loth. III 102 (a. 1136): si . . . ecclesia . . . aliquidacquisivit . . . sive per iudicatum vel per -nem seu per ernp-tionem. 2) suivi de de et l'abl. précisant l'objet de la dona-tion: TRAD. Fris. 400a p. 341 (a. 818): -nem facere visassum de rebus. REG. Lue. 91 p. 32 (n. 1014): in eadem car-ta -o ab eodem de medietate nains pelle de terra. Doc Ver.11 p. 39 (a. 1166): Pelegrinus ... donavit et nomme -oisad proprium investivit dominum tJbertum ... de eo cam-po. Guiu. CAS 111841 p. 283 (a. 1192): Offiza de Cravilidcmationem inter vivos et -nem facit domino archipresby-tero ... de petia I terre. 3) expression -nem facere: CARi-Aa. 1040 (Muratori, Est. I p. 96,30): facio tibi investitura(sic) et -ne (sic) ad supradictam ecclesiam Sancte Marie.CARTUL Clun. V 3996 p. 349 (a. 1127): donamus et cedi-mus arque -nem facimus. spéc., -nem inter vivos fncere:CARTUL Berard. 576 p. 780 (a. 1158): -nem inter vivos fa-cimus et concessionem. 4) à noter carta, cartula ou pagi-na -ais: COD. Lang. 227 col. 3818 (a. 863): per . . . cartu-mm -ois ... dedisti. CARTUL Clun. 111295 p. 373 (a. 969):per presentem cartam -ois. DIPL. Otton. II 278 p. 324,3 (a.982): in chartulis antiquarum offercionum. MEM. Amaif. J

p. 184,23 (a. 988): si . . . qualiscumque persona ... contrahanc chartam nostre -nis vendre tentaverit. DIPL fleur. II246 (a. 1012): quasdam cortes ... quas ... Bonefaciusmarchio per cartulas -ais . . . tradidit. ACTA duc. Nom. 25p. 111 (a. 1023): offero, donc, tribun, per investituram ethanc -tionis cartulam, theloneum et pedagium supradicticastri. Doc Ver. II p. 78,5 (a. 1055): muni veto qui con-tra hanc meam paginam ofersioni ire .. temtaverit. Doc.Menton. Il p. 3 (a. 1082): per presentem cartani -nisconfirmamus. CONST. I 444 p. 655,12 (a. 1102): dono etoffero et per presenteni cartulam -tionis ibidem habendumconfirmo. Dut Henr. V a. 1116 (Muratori, Antiq. I col.602S: huius canule -tionis fuerunt testes. CARTUL. Clun. V

3996 p. 350 (a. 1125): hanc enim cartulam -rictus ... con-scribere rogavimus. COD. S. Columb. Bob. 11153 p. 25,34(n. 1139): qui hanc cartulam ofersionis fieri rogaverunt.

B) charte de donation: Doc. S. Teon. Tarvis. XV p.5 66,18 (a. 811): in hanc -ne testes subscripsi. Dia. Otton. I

357 p. 490,37 (a. 968): tam per precaria et -tiones et char-tulas donationis . . . concessimus tibi. CHWN. NovaI. 3,24

p. 191: devotus pater ... eum offerre curavit; nam in illaquoque -ne sic invertirons continere.

10 C) bien qui o fait l'objet de la donation: D1PL Otton. I238 p. 331,17 (a. 962): canonicos predictasque cortes etplebem atque omnes illorum -nes quascumque hommes re-ligiosi ... dederunt... sub nostram defensionem ... rece-pimus. REG archiep. tanne 16 p. 14 (a. 965): si ... vene-

15 rit .. aliqua potestas quod nostra -o at (ab) eodem mo-nastenio tollere ... voluerit. ib. 78 p. 113,1 (a. 1019): indublum eadem -o (sic) in eodem monesterio restituamus.Gitua CAT. chron. Farf. II p. 272,21: ut culvertas suasmitterent que -nes de manu presbyteri per vim distrahe-

20 rent.II) offrande faite d l'Eglise, spécialement à l'occasion

de fêtes (cf. oblatio): CARTUL Clun. 12 p. 4 (813-16): inambobus festivitatibus his mares et femme omnes portentvel minant -tionem. MEM. Milano II p. 477,29 (a. 903):

25 pascat et nobiles presbiteros duodecim, et det eorum (sic)cereos -nis. ACTA pont. Rom. ined. 11101 p. 66 (a. 1025):decimas ac primitias ceterasque -nes.

III) (liturg.) offrande à la messe (cf. offerenda): ORDOBer, p. 52,17 (XII s.): nous duorum minorum custodum

30 ... suscipit illud de manu diaconi et ponit vinum in calice-nis.

IV) sacrtf?ce (à un dieu de l'Antiquité): Lno NEAP. vitaAlex. I 42 p. 71: venir ... in templum ... in quo et -tio-nem fecit.

35 V) offrande faite à l'occasion d'une entrée en fonction:Doc. Port, reg. I 25 p. 32 (L 1111): iudex et alcaide sintvobis ex naturalibus Colimbrie et sint positi sine offrecio-ne.

VI) redevance: REG. Sip. 5 p. 6 (a. 1129): pro -tione et

40 servitio a vobis habere debeam in unoquoque anno duo-decim copella frumenti. d'où: revenus de la paroisse pro-venant des offrandes desfidèles: Con. Bar. 17 p. 13,10 (a.983): cum ipsa ecclesia... cum populo sac, et civaria suaet -tione sua et cum omni dominio et veneficio suc.

offerssk,, -rus f. y. offersio.offerta, -ef [ofFero 3.1 1) offrande faite à l'autel: n)

pendant la messe à l'offertoire: CAR1-UL. Userc. 841 p. 343(a. 1080): non dicat missam loris in ipsa ecclesia, usque inmonasterio sit -a facta in prima missa. b) à l'occasion de

so fêtes: Doc Luc. V p. 400 col. 2,4 (a. 848): -am et candel-las, quas in ipsa festivitate ibi donnions dederit.

2) revenu paroissial provenant des offrandes des fidè-les, casuel: REG. Sublac. 199 p. 240,5 (a. 1010): ecclesiamunani ... cum omni -a vivorum et mortuorum. Coa S.

Page 35: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

377 offertor — offcrtorius 378

Columb. Bob. II 246 p. 187,235 (a. 1181-85): abebantmedietatem de -is et de primiciis.

3)plat d'offrande: Con. Sard. 16 p. 189 col. 1 (a. 1113):III candelaria ... et I -a de argentu.

offertor, -is in. formes: ofertor: CARrA L 1015 (Mor-bio, Storia Novara p. 303,14). CAwrin. Irach. 36 p. 49 (a.1066). offerator: M,t Moden. 189 p. 109 (n. 942).

1) donateur, celui qui fait des dons à un établissementecclésiastique (renforçant le mot dominai): REG. archiep.latine 16 p. 14 (a. 965): surnus . . . -es et donatores ipsius

monasterii (cf. CURON. — CARTUL. S. Theofr. CaIrn. 367 p.124 [a. 10181. CARTUL. S. Justi Secus. 3 p. 82,5 [n. 10341.CARTUL. Clun. IV 3536 p. 657 [a. 10781. CARTUL tapit.Derton. 40 p. 55 ta. 1135]). CARTA a. 1029 (Muratori, Est.15 p. 91): ego Ugo marchio . . . -r et donator ipsius eccle-sie (cf. CARTUL Bund. 213 p. 169,11 [a. 1095]). CARTULLerin. 166 p. 161 (a. 1082): nos Conradus cornes et Odilaiugalis, donator et donatrix, -r et offertrix (cf. ib. 169 p.

167 [n. 10921).2) -r regis: officier royal en Espagne (appelé aussi of-

fertorarius): CARTUL. Irach. 36 p. 49 (a. 1066): Senior Pe-tro Garceç, armiger regis, testis. Senior Lope Ececonis,ofertor regis, testis. lb. 37 p. 50 (a. 1066): -r regis SeniorLope Enneconis testis. CArcruL S. Ernil. Cocul. 145 p. 156

(a. 1073): senior Sancio Garceiz, - r regis.offertorarius, -i m. [offertor] officier royal en Espagne:

Doc Sane. Major. app. 111 208 p. 451 (a. 1048): s. For-tun Sancii armiger regis; s. Forti Hortiz -us; s. FortunUelazkiz maiordomus. y . aussi offertor, offertorius et fer-

torarius.offertorialis, -e [offertorius] volontairement offert, vo-

lontairement consenti (en parlant de l'état de soumissiond'un individu qui a offert sa personne au service d'un mo-nastère ou d'une église): MIRAC. Hubert. 1 5 p. 820D: quiper plurimos demum annos vita sospite -i se indidit famu-latui. lb. II p. 823: coins gratie ne videretur ingratus ... te-versus ad ecclesiam, eius se deinceps -i servitio mancipa-vit.

offertoriolum, -i n. [offertorius] forme: offertoiolum:CATAL biblioth. Ruf 31 p. 117,36. objet du culte: voile ducalice: CoNsuEr. Eins. 17 p. 81,28: custos... preparet ca-lices, ampullas, -a, vinum coin et quicquid illic expe-dit. CATAL biblioth. Ruf 31 p. 117,36: cathedralia duo, of-fertoliolurn I. Fusa Mur. 16 p. 50,25: sunt et hic duo -aetlintheum analogium super ewangelium ponendum in festi-vis diebus. VITA Meinw. p. 124,13: mappule coccinee IX,

-a coccinea duo.offertorius, -a, -um I) adj.: de l'offertoire: THEOD. Euca.

transi. Ceisi 22: cum iam -us cantus cum magna iubiiatio-nis serio consummatus fuisset.

II) subst.: A) offertorius, -i m. 1) le Lévitique: Ron.

MELODUN. I, 1, VIII P. 183,23: tercius veto liber predictelegis bagetra hebraice vocatur, grece Leviticus, latine -us.

2) officier royal en Espagne: HI5T. Compost. 1,66 col.

95 lB: Munie, Pelagides, regalis -us. y. offertor, offertora-nus.

B) offertoria, -cf formes: ofertoria: CAR1uL Sahagun.767 p. 1 76 (a. 996) offerturia: CARTA a. 942 (Bol. coin.

5 Orense VI 1918, 22 p. 259).1) antienne de l'offertoire: AuaL mus. p. 43: versus

-arum per tonos in ipsis intromittantur.2) plateau d'offrande servant à recevoir les pains of-

ferts par les fidèles ( p. offertorium): CARTA a. 942 (Bol.

10 tom. Orense VI 1918, 22 p. 259): lucerna Id est turibulo-rum ex aura cum sua -uria. CARTA n. 1105 (Lopez Ferrei-ro, Santiago III app. 18 p. 58): calices II argenteos, cap-sam, coronam et -am argenteas.

3) plateau, corbeille: CARTUL Sahagun. 767 p. 176 (a.

15 996): caldera I, culiares III!, ofertoria I, frixorio I.C) offertorium, -i n. 1) offertoire (PAPIAs: -uni eo

dictum quod offeratur, id est oblatio que altari offertur, idest sacrificatur a pontificibus. Uoiyno su. fero: hoc -uni, -j,Id est obbiatio quia primo loco fit oblatio, postea sacrifi-

20 cium.): a) moment de la messe où sont présentées les of-

frandes: AMALAR. expos. miss. cod. I, IX p. 262,1: -umnamque dicitur, quia ipso tempore oblationes offeruntur.ib. p. 262,5: et bot -um ante consecrationem corporis etsanguinis Domini fit. VI-IA Rom. Rotornag. I 23 p. 102:

25 ubi autem ad locuni -i ventum est, singuli panem et vinumex ordine offcrebant. LIB. ordin. Rhenaug. p. 84,22: ad-um, antequam presbiter marais lavet, prirnum offerunturcandeie ad gradum. VII-A Meinw. p. 104,26: ad -ton...misse de lute. b) prière personnelle prononcée par le prê-

30 tre d l'offertoire: ORDO Illyr. coi. 13258: veniens diaconusante episcopum offerat dicens hoc -um: suscipe Dominesancte Pater banc oblationem. c) antienne de l'offertoire(AELFR. angi. sax. vocabul. p. 28: -um, lane sang): AURELmus. p. 60: -a veto vocantur en carmina, que super ho-

35 stias oblatas Domino, canit Ecclesia. WALAHFIL exord. 25p. 500,10: -um quod inter offerendum cantatur. HRABAN.inst. cler. 1,33 col, 323 D: oblationes offeruntur a populo, et-um cantatur a clero. GUILL HIR5. const. 1,78 col. IOOSD:per totam hebdomadam officium maioris misse imponit

40 hebdomadanius preter versum -i, de quibus imponendismario signum facit. ODORAN. opusc. 12 p. 260: postquamexortatio orationis post -uni a presbitero facta foie-rit. CATAL biblioth. Lehm. 1,42 (XII s.): duo libri coin

-arum, ex bis unus musice notatus est. Joa WIGORN.s chron. p. 36: lecto evangelio -uni es, Deus' in-

cipit. Jou. BEL div. off. 41 coI. 50 e : dicto symbolo, canta-tur -uni offerenda. ut aiiqui dicunt. GIRALD. gemma 17p. 23:cum... psalmi semper in principio legerentur, prop-ter tedium Ioco psalmorum introitus et tractus et -a de ip-

50 sis psalmis institut.2) objet du culte (Uoisrio s.v. fero: -um dicitur locus ubi

reponuntur, vel ubi sunt oblationes): a) plateau où sont dé-posées les offrandes (ou oblats): CAPIT. reg. Franc. I p.251,9 (t. 810): -um argenteum I. Aiuo Bened. 18 P.

Page 36: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

379 offertrix - offertus 380

207,2: congregavit .. . -a argentea et quicquid operi Deinecessarium esse conspexit summo cum studio adquisivit.GESTA abb. Fontan. XIII 4 P. 101: -um angenteum eius-dem calicis habens efligieni mii-ifici opens. Vin Anseg. p.633: -um aureum cum patena sua aurea opene mirabili.Ronuu'. TRUD. gesta Trud. I 3 p. 230,33: de thesauro ec-clesie sancti Trudonis .. . -a argentea XVI. CHRON. Mois-siac. p. 310: calices aureos sive argenteos vel -a cum pate-nulis. CARTA a. 978 (Hist. Langued. V 130 col. 287): decalice et -o et patenas II, iuheat facere dormais Ermen-gaudus calicem unum. CARTuL S. Petri Virsion. 15 p. 121(X s. ex.): calicem argenteum cum patena, -um argenteumcum patena. CATAL thes. Germ. 17433 (a. 1003): -uni

gemmatum cum patena I. b) linge sacré, dans la li-turgie primitive voile couvrant le grand calice lorsquel'archidiacre l'élevait: ORDO Rom. V 64 t. II p. 222 (IX s.):levat cum -o calicem per ansas. BERNARD. CLUN. ordo Our.I c. 56 p. 251: uni quidem coopertoria et linteamina alla-Hum, tersoria quoque et -aconsignet custodienda, qui quotiesoportuerit dirigat levanda. ib. I c. 72 P. 264: et -ami et cali-cern pornigit ad offerendum. GREOE ÇAT. chron. Farf. IIappend p. 292,22: vexilla II, -a VIII, camisiales C, stolasVI. Vin Will. Geil. P. 82: calicibus scilicet aureis et ar-genteis cum suis -is. CARTLJL S. Vedast. P. 111 (XII s.):cappe, ... pallia et duo -a. CATAL. thes. Germ. 173,24 (a.1165): nunc de vestibus vel potins investitura altaris. Hecest in pallis, linteis, corporalibus, -is. avec une précision surle tissu: en soie: BERNARD. CLUN. ordo CIun. 50 p. 243:aqua etiam cum argenteo oblatorio ... cum -o senico in-fertur.

3) voile (relique d'une sainte) (?): CARTUL Goslar. 1104

p. 169 (a. 1054-79): reliquie ... de capillis Marie Magda-lene . . ., de -o Sabine.

4) offrandes d l'Eglise: a) en général: CARTUL Userc.108 p. 146 (a. 1161): si parrochiani predicte ecclesie ob-tulerint -a in eadem capella, matrici ecclesie erit illa obla-tio. b) revenus constitués par ces offrandes: C ARTUL Mai.Mon. Cenom. I p. 29 (c. 1050): dedit ... ecclesiam de Er-kania cum omni -o, exceptis duabus partibus lane et uni etcannabis et agnorum. CARTUL S. Vict. Mass. I p. 594 (a.1099): cum earurn decirnis et pnimiciis. cum . . - -is. Po-LYP'r. S. Wald. Mont, p. 284: minute decime et -a et elemo-sine nostre sunt in quibus sacerdos habet terciam partem.GISLED. Mwjr. chron. Han. p. 499,24: omnia eciam eo-rumdern monasteriorum et capellarum -a ad eurndern cu-stodem proprie in Parasceve pertinent.

offertrix, -cis f [offero 3.1 formes: aufertris: CARTULRegens. 119 p. 301 (a. 1022). obfertnix: Con. Patav. 1258

p. 283 (a. 1079). ofertris: REG. archiep. Janue 17 p. 15 (a.969). offeratnice: CARTA XII s. (Gattula Hist. abb. Cas, p.328,10) offertnis: CARTUL Regens. 127 p. 318 (n. 1027).offertrice: CARTA a. 1012 (Muratori, Est. I p. 121). offer-trys: CARTeL capit. Verceil. 17 p. 2 (a. 995).

donatrice, bienfaitrice (d'un monastère ou d'une égli-

se): 1) formant une expression avec donatnix: REG. ar-chiep. Janue 17 p. 15 (a. 969): ego ... Serra abatissa do-natrice et ofertnis ipsius basilice. CARTA a. 1012 (Murato-ri, Est. I p. 121,18): ego Adela ... comitissa offertrice et

5 donatnix ipsius episcopii. Coa Patav. I 258 p. 283 (a.1079): ego Bennatha ... obfertrice et donatrice ipsius ca-nonica sancta Maria presentibus dixi. Doc Ver. H p. 97,5(a. 1100): offertrice et donatrice ipsius rnonasterio pre-sens presentibus dixi.

10 2) accompagné de offertor: CARTUL Regens. 119 p. 301(a. 1022): offertor et aufertris, donator et donatris ipsiusepiscopio, presentes presentibus, diximus. Doc. Menton. II

p. 2 (a. 1082) (cf. CARTeL Lerin. 166 p. 161 la. 10821):nos Chonradus cornes ... et Odila iugalis ... offerton et

15 -x, donator et donatrix ipsius monastenii perpetuo dixi-mus.

offertum, -i n. [offero 3.1 ici forme ofertum. revenud'une église: REG. Volat. 29 p. 9 (a. 949): ordino Joh(an-nem) ... et Petrus . . . in ceci. S. Johannis batister et S. Mi-

20 haeli silo Mizano cum oferto et mortuorum et tres petie etreditu. p . offerta.

offertura, -ef. [offero 3.1 1) offrande faite au desser-vant d'une église: CARTUL S. Vine. Cenom. 452 col. 262(a. 1096): ut ... medietatem omnium que ad altare veni-

25 rent monachi acciperent, quatinus in 11Es festis, in quibuspresbiten non habebat nisi terciam parlera medietatem -ehaberet. ib. 576 col. 329 (a. 1098): do eidem ecclesiequicquid propnium habeo de pane, de candela, de -is et desepultura.

30 2) revenu versé au bénéficiaire d'une paroisse: CARTeLAndegav. t. III 42 p. 35 (a. 1125-30): constituit ut decommuni -a monialium et canoniconurn, unaquaque ebdo-mada VII denarios recipenent. CARTeL Absiens. p. 7 (XIIs.): quando parochiani ecclesie Absie pergebant ad Cape!-

35 tain Seguini et ad Vernol missam audire et pueros bapti-zare. Audoinus Abhorret cliens Jacquelini qui fuerat do-minus ecclesie Absie ... referebat de capella Seguini et deVenno! -am ad dominum suum Jacquelinum pnopter paro-chiatum ecclesie Absie.

40 3) casuel d'une église: CARTeL S. Petri Cuit. 22 p. 33(a. 1085-96): deditque idem Patricius monachis eccle-siam Sancti Martini Novi Vici incensam et desolatam, etprimitias et sepulturam et omnem -am. CARTUL S. Alb.Andegav. t. II p. 118 (a. 1100): ecclesiam ... cum deci-

45 mis, cum -is. CARTUL S. Vine. Cenom. 778 col. 441 (a.1080-1102): dedit . . . et -am partem altaris. et -e et pnimi-tiarum et Iane.

offerturia, -cf y . offertorius.offertus, -i m. [offero 3.1 dépendant ecclésiastique

50 ayant, à l'origine, offert sa personne et ses biens à uneéglise ou un monastère: GREC;. CAL chron. Farf. I p.177,21 (l)IPL Ludov. Pii a. 815): monasteniis... cura pis-catoribus suis, servis. ancillis, libellariis, cartulatis, -isomnibus eidem monasterio iure subiectis. Dut Loth. 151

Page 37: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

381 offessio - officialis 382

p. 146 (a. 840): tes quas -i de ipso monasterio . . . conqui-sierunt vel eis in portionem aut in hereditatem a parenti-bus obvenit. Di pi. Karoli III 83 (a. 883): ut nullus ... ec-clesie in rebus et familiis cartulatis vel -is cunctisque colo-nis liberis et servis . . . violentiam inferre audeat. DIPL Be-reng. 1124 p. 324,11 (a. 920): hommes eiusdem monaste-rii tain quam servos, libellarios ... vel cartulatosaut -os super terrain monasterii commanentes. DiuBereng. II 8 p. 314,6 (a. 953): concedimus ... omnes teset mancipia, aldiones vel aldianas, cartulatos vel -os, ser-vos et ancillas (cf. Di pi. Otton. I 261 p. 372,32 [a. 9641.Dipi. Heur. 11287 p. 343,16 [a. 1014]). MON. arch. Neap.V 396 p. 111 (a. 1054): sub tali veto titulum ut dum vibafuero, resideat in domo mea, sicut et alu -i; post menin dis-cessum totum . . . eveniat in potestate de ipso sacre, mo-nasterio. CARTIJI.. Berard. 567 p. 771 (a. 1188): presbiterAlbertus et Spinellus, us Sancti Vigilii. è noter que ce dé-pendant est légalement attaché au monastère: Dipu Ca-roli 11,11401 p. 396,1 (a. 875): -os veto eiusdem monas-terii nolumus in seculo vagari, sed ubicumque inventi fue-rint, licentiani habeat abbas qui pro tempore fuerit aut mo-nachi cos ad monasteria revocare (cf. DJFL Bereng. 1 124

p. 325,18 la. 920]). CHR0N. S. Bened. Cas. 14 p. 476,10:Rodoald -us dum Beato Benedicto fuisset vix a venerabiliviro Berthari abbate et a monachis liberatus est. GREOECAL chron. Farf. I p. 188,22: si monachi vel secundumre-gulam sancti Benedicti -i Sancte Marie, quos abbas ordi-naliter providere debet, fuga lapsi per episcopia ... perre-xerint ubicumque cos invenerit. u. oblatus.

offessio, -nis f u. offensio.offlasis u. ophiasis.offibulo sive ohfibulo 1. forme obfulare: GLoss. cod.

Cas. 401 p. 469,29. lier, attacher: GLoss. cati. Cas. 401 p.469,29: obfulare, concrudere, circumdare. PA plAs: -are,concludere, circumdare.

officialis, -e formes officiai: cf. Bischoff, Lorsch p. 71,B. 9. offitialis: GRATIAN. dist. XXXIX e. 2. SIJMMA Trec. p.23,1. CARTIJL arebiep. Magd. 362 (a. 1179) etc. oficialis:REG. S. Mar. Vellat. 24 p. 19 (a. 1026). DIPL. Petr. I Arag.37 p. 263 (a. 1097). CARi-UL. BmW. 413 p. 304,20 (a.1181).

I) adj.: A) qui concerne une fonction, un service, unecharge, un emploi: 1) (en parlant de personnes) chargéd'une fonction, d'un emploi, occupé â un travail: VITALandrad. p. 626 »: puer -is in pascendo pecore dum occu-patur. DIPL Henr. IV 476 p. 649,17 (a. 1102?): super -esministros et beneficia servientium . . . abbatis nullam pror-sus constituendi destituendive potestatem habeat. CARTUL.select. Waitz 16 p. 39,24-25 (post 1109; spot.): viffici ec-clesie et omnes -es ministri de villis eorum et -es ministri,scilicet pistores, cocu, cellerarii, bretzedarius, campanarii.BERNARD. serin. de sanct. col 4248: fraises -es, quos... va-rus administrationibus deputavit. id . serm. de div. IX col.5661:: -es fratres, qui exterioribus et quasi popularibus ne-

gotiis occupantur. DIPL. Loth. III 86 (a. 1136): super -cmfamilïam, que infra munitatem cottidie servire debet adusus fratrum. Suocit carte 10 p. 352 (c. 1140): fratreshuius ministerii -es.

5 2) (en parlant d'une chose) qui a une fonction dans unensemble. GAUFRIa Gnossus Bernard. Tiron. IV 31 p.230': rudentes . . - aliique -es funiculi.

3) (en parlant d'un travail) qui correspond â une char-ge, â une obligation: SUMMA Trec. p. 166,26: opere (liber-

10 torum) sunt diurnum officium; alie lumen sont -es, alie fa-briles; -es sunt que in officio solo et obsequio consistunt;fabriles sunt que in artificio et pecunie prestatione con-stant. STEPH. TORNAC. summa dist. 54 p. 78: «patrocinio»i.e. âtre patronatus, quod scil. habent patroni in libertos, ut

15 nec -es nec fabriles operas cogantur eis prestare. par ana-

logie: PE-rrt BLES. amicitia II 46 p. 500: -cm censemus af-fectum, qui obsequio concilient, aut donis.

4) (en parlant d'un profit) qui correspond â un office, âune fonction: a) en parlant d'un bien matériel: TRAD.

20 Ensd. 60 p. 206 (e. 1144): -e quoddam beneficium quodvulgo Butillehen dicitur. b) en parlant d'un bien spirituel:Huoo ROTOMAG. dial. col. 12280: sacramenta alla surit ne-cessaria, alia -ia. Baptismus quippe necessarius est omni-bus; sacerdotalis veto ... dignitas ad officium traditur ah-

25 quibus.5) (en parlant d'une condition sociale) qui correspond à

une charge judiciaire: Lux Rom. can. 37,1,2: si -is vel cu-rialis conditionis sit, prohibetur episcopus fieri.

6) qui sert d'atelier: CARTUL S. Ben. Divion. 296 P:8°30 (a. 1030): de luco ... quod necesse operi monasterii fue-

rit, et quod -ibus domibus, necnon et ignibus.B) au figuré: opérant, efficace, utile: AMALAR. antiph. 16

t. III p. 20,35: quasi quedam compositio -is, disponens itermentis suavi cantilena de uno affectu ad alterum. Rup.

35 Turr. Spir. 7,16 col. 17791:: musica ... familiaris valdeapud tara, et consecretalis vernacula, atque pre allis -ismagisque est necessaria. HILDEGARD. div. op. 1,1,2 cul.744A: -is sum, quoniam omnia vitalia de me ardent id. vit.mer. 5,96 p. 217: ut Deus ab angelis laudatur ... quia hoc

40 -is lex eorum est, ita etiam et ab hominibus laudandus est.ib. 6,54 p. 239: per hoc quod hominem in creaturis -cmfeci. id . Disib. prol. 3: Deus namque creaturas iussione sua-es fecit, precurrentes hominem. ut homini servirent.MAnu. Vindoc. ars vers. 142 p. 119: ecce proprietas -is.

45 en parlant d'une partie du corps: LAMa. Tort. mirac. He-rib. 30: digitorum articulis triennio ... retortis, ut in eoplus iusto natura contractior censeretur, quod -is sibi parscum usu tolleretur.

C) qui concerne le service divin: 1) qui dessert une égli-so se: Lajon. epist. 30 p. 542,33: denique postquam ... su-

pradictam ecclesiam suscepi, ... egi ut clericos -es haberepotuisset. Joa NEAP, Ath. 4 p. 443,5: tain clericis -ibusac divinorum libris dogmatum quam lix cunctis ex intimisopibus ... aucta est. CARTUL. Userc. 952 p. 373 (a. 1146):

Page 38: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

383 officialis 384

constituebantur in ecelesia illa priores et ceteri -es mona-chi. CARTUL Tirol. 230 p. 101 (a. 1147): in manibus idoneorum canonicorum -ium.

2) qui officie: ORDO Rom. VI 3 t. II p. 241 (IX s.): 0m-nis clerus debet apostolicum ad ecclesiam precedere, ex-ceptis -ibus ministris, qui in obsequio illius comitantur propontificali dignitate, ut sunt diacones stationarii, subdia-coni et crimes acoliti illius regionis que ipso die pontificidebet ministrare. Wmn. Gerh. 1,15: usu solito -is clericusante eum (sc. presulem) studio lectionis insistebat.

3) qui sert de chapelain: THIOFR. Willibr. vita pros. 20p. 472A: non... regie virginis Hirmine -is clericus, serttotius Fresie predicator doctioquus, cathecista et aposto-lus.

4) qui sert â l'office divin: a) en parlant des livres litur-giques: AMAÏL off. IV 29,3 t. II p. 496,21: habemus innostris libris -ibus scriptum. GUILL HIR5. const. 2,14 col.1053C: coin simul altaria incenset et -cm librum teneatad eius obsequium. Jon. ABR1NC. P. 17: si denotatum in fi-bris -ibus officium habuerit. AGOBARD. corr. antiph. 18,19

p. 238,23: hune tertium -cm libellum, id est antiphona-rum. Ivo pan. 11123 (rit) col. 1135 B: -cm libellum ah epi-scopo accipiant presbyteri cum ordinantur (cf. GRATIAN. Idist. XXXIX e. 2). b) en parlant des vêtements sacrés:Orcno Rom. 35,8 t. 4 p. 34,21 (X s.): induunt elericum

il-

lum vestimenta -ia et orarium et planeta.D) ecclésiastique (dans l'expression ius -e): TRAD. Fris.

1772 p. 548,9 (c. 1160): ad ius -e III ornas braze. CARTULNeoccll. (Fris.) 8 p. 15 (a. 1160): ad ius -is (sic) apud En-zinesdorf unumquodque beneficium ses denarios. C ARTTJLarchiep. Magd. 342 (a. 1173): officium schultheti Magde-burg quod sub predecessoribus nostris in ius feodale laicamarins usurpaverat, in jus -e iusticia favente requisivimus.

Il) subst.: A) masc. formes: officiale: Con. Lang. 183col. 310b (a. 853). CijcruL Clun. 111228 p. 310 (a. 967).CARTA a. 1036 (Morbio, Storia Novara p. 323,16). oficia-le: CARrA a. 1039 (Manaresi, Atti privati Mil. II 273 p.275). nom. pl. oflicialias: COD. Lang. 312 col. 526e.

1) celui qui est chargé d'une fonction, celui â qui estconfié un office: a) en général: administrateur MIRAc.Joh. Ebor. p. 281: in utroque non segnis provisor, ses] -isegregius. ACTA pont. Rom. Gal!. VI 22 p. 77 (a. 1108): adindices. comites, vicecomites vel vicarios seu ad quoslibetmultiplicum professionuni -es dicuntur respicere. VINeKAOL chron. p. 180: illustris persona seu quivis -ium.spéc.: officier public: Gwss. epit. Nov. 336,17 p. 223:publicis personis, id est -ibus. Dipi. Karoli 111 21 p. 36 (a.880): quis autem ex presulibus, ducibus, comitibus ... autalicuius partis publice -ibus seu discur<rentibus> missisnostris. b) grand officier de la cour n) royale: RADRERT.epitaph. Arsen. 2,8 p. 70: una cent summis consulibus etsanctis quibusdam episcopis, necnon et cum summis -ibuspalatii. CARTIJL Irach. 25 p. 35 (a. 1063): ex -ibus regis:...,nrmigcr regis ..., stabularius regis . . ., pincerna regis. HE-

Ria Bos. Thom. III 2 col. 1088 D: en quod -es Augusti etpresertim quotquot aulici . . . in ecclesie bona liberius gras-sarentur. ACTA Pont. 106 p. 154,10 (a. 1183-84): Hugo-ne, cancellario domini regis, et ceteris -ibus eius. ) ponti-

5 ficale: Ono. coron. imp. XVII 3 p. 62 (XII s.): cum mag-natibus et nobilibus, -ibus et ministerialibus aule papalis. e)agent du roi: C0D. Udalr. 39 p. 83,25 (a. 1072): multa aliaab -ibus regis invaduntur. Ricoitx. 10 p, 21: quidam milesde -ibus regis tenens virgam in manu sua. d) agent d'un

10 seigneur: CARTUL Keinperl. 54 p. 153 (a. 1070): expulsisomnibus meis (sc. comitis Britannie) -ibus, cum pre-

positis et venatoribus. CARTUL S. Ben. Divion. 419 p. 197(n. 1107): iniustitias quas -es mei (sc. Hugonis ducis) fa-ciebant. CARTUI. Clareval. 26 p. 51 (a. 1154): nec a minis-

15 tris aut -ibus meis (sc. comitis Campanie) molestiam pa-ciantur. ACTA pont. Rom. Gall. III 179 p. 238 (a. 1191):scabini Attrebatenses et ahi -es ipsius comitis. e) en Ailemagne, assimilé parfois au «ministerialis»: CARTEL Rhen.mari. 1301 p. 353 (a. 1026): quicquam super -es vel man-

20 sionarios aut ministres ... constituere. CARTUL Stir. 11 17p. 40 (a. 1196): ad nos vel ad aliquem ministerialium aut-ium nostrorum. GERH. STED. annal. p. 200,32: omnes...quos jure hereditatis possederat litones, féodales, -es . . -Domino subiugavit. f) agent de la curie épiscopale: C A R

25 TEL Westph. I p. 3 (a. 804-27): Hildigrimus ... episco-pus ... mandamus preposito et omnibus -ibus nostris.CARTUL Mog. A 526 p. 433 (a. 1124): elegit 111101 viros

probatos, videlicet 111es -es mens (sc. archiepiscopi).CARTUL capit. Atreb. 51 p. 41 (a. 1159-81): tu et -es tui

30 seculares. CARTUL hosp. S. Job. Andegav. 3 p. 3 (a. 1181):constituimus etiam ut episcopus vel -es ipsius a prescriptadomo DU requirat, preter en que de iure sibi episcopali de-bentur. CARTUL Tirol. 435 p. 232 (a. 1188): erat feudum-ium curie episcopi videlicet wardiani et castaldionis For-

35 meiani et merescaldorum, seneçalcorum et dispensntorumet cocorum. GIRALO. gemma H 32 p. 321: prelati, qui sti-pendus suis non contenti, per... -es sucs luxant retia suain capturant pecuniarum. g) moine chargé d'un officeclaustral: CARTUL Sangall. I 679 p. 281 (a. 890): signa

40 -ium monasterii. F. decanus, C. cellararius, I. cnmerarius.O. hospitarius, E. portarius, N. bibliothecarius, A. sacra-tarius. Uout consuet Clan. III 10 col. 749": iste... -isrite unum habet suffraganeum, qui et pueris cantet, et bre-vem facint de lectionibus et responsoriis et alus obsequiis

45 (cf. GUILL HIRS. const. 2,23 col 1072. Para. CANTORverb. abbrev. XXXI col 113 9: nisi suspectum haberet de-carmin, vel alium -cm. ARNO RECHERSB. sent. col. 15I2C:exceptis duntaxat -ibus, videlicet cellerario et camernrio.ABSAL serra. 29 col. 174A: claustralium autem alii sunt-es, ahi simplices claustrales. -es, qui bona ecclesie reci-piunt et custodiunt, et non habent en tanquani propria, sedtanquam deposita. (cf. sens II B). h) agent domanial: R-OULF. TORT. Bened. 1 p. 277: contradicentibus sibi eius-dem ruris -ibus. CARTEL S. Martin. Camp. H 223 (a.

Page 39: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

385 officialis 386

1151): si veto hommes potestatis de censu vel alus redditi- tione dioecesani episcopi vel -is dus per ipsum. GLANV. leg.

bus forisfecerint. -is monachorum in eorum curia submo- IV 10 p. 81: clericum ipsum coram episcopo suo vel eius -i

nitionem faciet, presente -i vicecomitis. AcrA Heu. Leon. placitabit. ACTA pont. Rom. Gall. D 69 p. 150 (a. 1185):

100 p. 152,6 (a. 1174): Albertus, -us de Burcstat. CMCuL assignato vicariis, unde honeste vivant et in spiritualibus et

S. Lupi Trec. 83 p. 118 (a. 1186): centum solidos ... ab- 5 sinodalibus possint episcopis et eorum -ibus respondere.

bati Sancti Lupi vel -ibus ipsius date tenebitur. CARTUL CARTUL Ursicampi 105 p. 72 (a. 1190): Petrus, abbas

Stir. II 9 p. 25 (a. 1195): Witmarus -is de Rivinze. spéc., Sancti Justi, domini Belvacensis -is. CARTUL. templ. Som-

en Allemagne, assimilé parfois au «ministerialis»: TRAD. mer. 35 p. 49 (s. 1190): magister Drogo de Moy, -is Phi-

Ratisb. 209b (a. 975-80): tradidit ... hobam unam ... lippi, Belvacensis episcopi. CARTeL. Ursicampi 64 p. 42 (a.

bac complacitatione: ipso vivente sine censu ut alu offitia- 10 1196): inquisivimus veritatem sub intiminatione videlicet

les fratribus serviendum, post eius veto obitum . . . illos... anathematis ex parte domini episcopi Noviomensis a me

persolvendos. TRAD. Tegerns. 281b (a. 1155): post finem Symone -i eius facta. CARTUL Prulliac. 113 p. 87 (a.

ipsorum, quiscumque -is fuerit, libere possideat. i) subor- 1197): G ... -is Senonensis. LAMB. ARa hist. Ghisn. 149

donné des vicaires, des avoués, des prévôts etc.: NOTFL p. 638,3: per Stephanum Romanum, Audomarensis ec-

BALE gesta 1,30: fuit consuetudo ... ut ubicumque ah- 15 clesie canonicum et Remensis archiepiscopi Willelmi -cm.

quod opus ex imperiali precepto faciendum esset, siqui- 3) celui qui est chargé du service divin: a) desservant

dem pontes vel naves ... sive purgatio seu stramentum d'une église: COD. Lang. 183 col. 310b (a. 853): heroga-

ea comites per vicarios et -es sucs exequerentur. ACTA tionem oficialis ecclesie Sancti Johannis silo Modicia, qui

com. Plantin 119 p. 272,26 (a. 1125): tain se quam per ibi pro tempore oficialis fuerint. ib. 252 col. 428b (a. 871):

-es suos cotidie insidiantur advocati. CARTIJL. Rhen. med. 20 presbiter ille, qui in eadem ecclesia -e fuerit. ib. 312 col.

II 4 p. 38 (a. 1170): -es fratrum et prepositi, scilicet seul- 526e (a. 882): in eorum presbiteris qui pro tempore in ipsa

tetos, precones, nemorum custodes. CARTUL Remens. p. basilica Sancti Ambrosii -is fuerint. DIPL Bereng. I 13 p.

404 (e. 1183): nec ipsi vel res eorum a prepositis vel -ibus 47,9 (a. 894): pro quibusdam presbiteris atque -ibus Sanc-

eius ... capi debeant. k) à Cologne, personnage chargé li Ambrosii. CARTUL Clun. 111228 p. 310 (a. 967): Adel-

d'écrire et de conserver les «Schreinsurkunden» (écrits 25 gisus presbiter, -e baxihice Sancti Georgii. EBERW. Mag-

d'arche) et d'en porter le record (témoignage): CARnU-. ner. 13: clericos divino officio mancipatos... habemus

scrin. Col. A I p. 26 n° 42 (a. 1142-56): dedit testimo- -es et scholasticos. Rua S. Mar. Vellat. 24 p. 19 (a. 1026):

nium parrochianis et -ibus. ib. p. 93 n° 10 (a. 1168-72): si in manibus de oficiahis ecl. et plebe Sancti Stephani. CAR-

veto Hupertus venerit, -es super hoc non ferent testimo- TA a. 1039 (Manaresi, Atti privati Mil. 11 273 p. 275): J0-

nium. 30 hannes presbiter de ordine decomanorum sancte Mediola-

2) celui qui est chargé d'une fonction judiciaire: a) ap- nensis ecclesie, oficiale basilice Sancti Nazarii. CARTUL.

pariteur et agent d'exécution en justice (RuFIN. summa Clun. V 3863 p. 214 (a. 1107): monachi et -es ipsius ec-

dist. 51 p. 133: -es apparitores erant et executores, qui clesie Sancti Nicholai. CARTUI_ Bund. 434 p. 31731 (a.

reos faciebant apparere in iudicio et qui exequebantur sen- 1186): inter Petrum presbyterum, ministrum et oflitialem

tentias iudicum. EPITOME exactis regibus 127 p. 9: dômes- 35 ecclesie ospitalis Sancti Petri. b) officiant: CoNsuvr. Frue-

tici sunt iudicis ex quibus pro magna parte eius pendet tuar. 15 p. 185,31: -is misse que pro defuncto qui ibi est,

consilium ... et ideo dicuntur -es iudicis et consiliarii): canitur, ante corpus stat. JoH. ABRINe. p. 22: maior missa

AGOBARD. epist. 5,23 p. 176,38: non exacuerunt -ium ma- in cappis, cuius -es, quia suint sacerdotes, utantur casuhis.

nus. ODo CLUN. Ger. 26 p. 3070: ab -ibus comprehensus LUI. ordin. Patav. 1,13 p. 943,10: -es quatuor in chorum

est et in carcere clausus. EKKEB. HERSE Haimer. 7 p. 4o venientes cum magna veneratione incipiunt: «Christus na-

600,56: ad sepem ahhigatum verberibus crudeliter per sucs tus est». e) expression -is sacri ministerii: prêtre: BER-

-es macerari fecit. VrrATheog. 1,16 p. 456,3: per sucs -es NARD. ANDEGAv. mirac. Fid. p. 39: ut sacri ministerii -es

virgis unumquemque compescuit. BERNARD. PAPIENs. de- non modo non revereantur, sed etiam modo contumeliis et

cret. V 32,6 p. 268: soIent iudices et potestates habere -es verberibus appelant. d) celui qui confère un sacrement:per quos sententie executioni mandantur. SuP4A Trec. P. 45 HENR. Auci. planct. 1946 p. 216: sit quahis qualis baptis-

23,7: quid ceteris magistratibus et eorum offitialibus pres- matis -is,/ hic qui baptizat Deus est, qui crimina donat.

tandum sit. STEPH. TORNAC, summa causa II q. 6 p. 185: 4) serviteur, domestique: NoTE. BALS. gesta 1,11: ego

nulli -ium, i.e. eorum qui ahiquod officiiim in curia gerunt, autem tibi precipio, ut nihil degustes antequam extremi -es

ut executores et tabelliones et ceteri. ib. dist. 50 p. 69: ap- qui sunt in curte mea, reficiantur. VITA Leutfr. p. 14,7: as-

paritor, i.e. exsecutor vel -is. b) official chargé d'exercer la 50 sumptis -ibus suis, ad cellam viii Dei ire perrexit. CON -

juridiction épiscopale â la place de l'évêque (cf. P. Four- SUEL Farf. 157 p. 58: cellararius cum suis -ibus deportet

nier, Les officialités au Moyen Age, Paris, 1880): CONCEL pietantiam ad mensam. LAMa Turn vita Herib. 1,8 p.

Westm. a. 1173 col. 14lE: nullus presumat intrare eccle- 746,25: accersitis -ibus, locus idem mundari precipitur.

siam absque presentatione advocati ecclesie et impersona- 5) gens de métier: GUTRERT. Nov. vita 111 7 p. 163: tan-

Page 40: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

387 officjaljtcr - officiarius 388

tus furor, tantus stupor burgensium corda corripuit, utomnes -es officia sua desererent, et cerdonum ac sutorumtabernule clauderentur. SUCER consecr. Dion. 2 p. 220: di-versi -es, relictis officiorum suorum instrumentis.

6) livre liturgique: TRAD. Fris. 572 (a. 828): volumina111I011 id est missalem, lectionarium, antiphonarium, -em.ib. 597 p. 511 (a. 830): missalem. comitem, -cru, antipho-narium. AMALAR. epist. p. 268,16: quendam codicem... ase compositum atque digestuni . . . tradidit, asserens eum-erra nuncupari, tanquam de sacris officiis ... disputan-tem. CATAL biblioth. Lehm. 146 p. 218,5 (a. 1086-1116):libri lectionum II, -is I. CASUS Petrish. 3,49: libri iectionumduo, -is unus.

B) fém.: moniale chargée d'un office claustral: GIJILLMALE gesta reg. V 439 p. 510: abbatissam vel priorem,ceterasve -es instituturum. ABELARD. reg. monial. 6 p. 252:sex veto alie sub es (sc. abbatissa), quas dicimus -es (sc.portaria, celleraria, vestiaria, infirmaria, cantrix, sacri-sta). LAMa. ARa hist. Ghisn. 122 p. 621,41: sine nomme etdignitate abbatissa. officii tamen sedulitate in omni sancti-tate et religione sanctimonialium non tain quam pedis-sequa, in propria domo residens (cf. sens 11 A I g).

C) neutre: I) livre liturgique: TRAD. Ratisb. 48 p. 52 (a.863-85): passion(alia) II, -e I, collectarium I. Con. Austr.HI 2 p. 8,6 (c. 990): turibulum argenteum I, -e I. CATALbiblioth. Becker 44,120,21 (a. 994): lectionarii II, -ia II.Doc Port, pan. 111 320 p. 283 (a. 1109): libres . . . missa-le 10, -e I, antifonal la. homelia. CARTEL Turg. II 23 (a.1138-46): libros veto missale, evangeliarium. lectiona-rium. -e. benedictionale. CATAL biblioth. Stir. (1961) p.81,38: duo ymnarii, graduaiia tria, sequentionaria duo, -iatria.

2) ce qui est utile, ce qui sert: a) organe: A LFAN. premn.phys. p. 60,21: omne veto non homiomerum ex homio-mens constat, ut caput ex nervis et carnibus et ossibus etsimilibus, vocantur autem et hec organica, id est -ia. EK-KEB. HER5F. Haimer; 29: claudus quidam ... scamellisest deportatus, adeo enim totus dimidius nature officio si-bimet erat inutilis, sed mentis viri Dei adiutus, mutato -i,reliais ibidem scameliis, propriis pedibus est reversus. GUt-BERr. Nov. gesta Franc. III 6 col. 730A: incidi - . . gene-randi veto -ia canais. b) au figuré: loi naturelle: GERARD.MORES. delib. p. 160: àliunde enim habet sol (lumen), dequo officium prestat circa -e inditum a luce vers.

officialiter [officialis] I) consciencieusement, en suivantles régies: WIDn, Gerh. 1,8 p. 4972: «Letare Hierusa-lem.» -r peregerunt. BERTHOLD. CoNst annal. pref. p.267,24: psalmodie orationi et divinis laudibus -r satis de-vouas. en rhétor.: CONR. HIRS. dial. p. 122: Virgilius...,quo... nullus (auctor), ubi veritati cedere coactus est, -iuset curialius mentitus est.

2) en accomplissant les devoirs de sa fonction: CARTuLMog. A 510 p. 413 (a. 1123): de dando theloneo in omniforo, quod ad nos pertinet, tain quam reli-

quos, qui monachorum utilitatibus -r serviunt, absolvi-mus.

officialitas, -6sf 1) charge, fonction: CARTUL S. Mar.Paris. I p. 226 (a. 1006): nec teneantur (canonici SancteMarie Parisiensis) ... cuique successorum nostri per u]-Eus redibitionem -fis aut servicii.

2) fonction d'official: ROTUL carI. p. 99b (a. 1200):sciatis nos commisisse ... Hugoni de Well -tem episcopa-tus Linc(olniensis), sicut custodes prions nostri regis Hen-

'o rici -terni illam habuerunt quando episcopatus Lincolnien-sis in manu sua fuit.

officiarius, -a, -um [oflicium] I) adj.: dû aux agentspublics: Hist S. Pion. Satin. II p. 255 (cf. Bulla JohannisXVIII t 1004; spur. a. 1026-44; cf. J. F. Lemarignier,

15 Etude sur les privilèges d'exemption et de juridiction ec-clésiastique, [1937]. p. 105-106): similiter a Ludovicocognomento Pio ... munis exactionis vel cuiuscunque le-galis seu -e pensionis, simui etiam sinodalis debiti omniumecclesiarum que ipsi monasterio subiacent immunitate do-

20 natum (ditatum, cf. BULLAR. Rom. I p. 305 col. 1,26).H) subst. m.: A) personne pourvue d'une charge, offi-

cier: 1) agent public: CARTUL Rhen. med. 1375 p' 433 (a.1075): confirmavit ita videlicet ut nullus advocatus, nullusomnino secularis -us ... aliquid ibi audeat invadere aut

25 disponere. CARTUL. Stir. 1677 p. 652 (a. 1186): petenti cu-riam imperatonis aut in expeditionem eunti dicti -i . . - ser-viant sieur et hii qui de Austria serviunt. 2) agent doma-nial: CARTUL. Rhen. med. 1252 p' 308,30 (a. 979): ex par-te venatorum nostrorum et ex parte fratrum domus S. Pe-

30 tri a Melgero nostro Ameinico autem eorum -o orta con-tentione de quodam tributo ex subscriptis eorum silvis. ib.396 p. 452 (c. 1098): quicquid est faciendum... totum per-um fratrum tint ... et in usum prebende eorum confera-tur. REG. abb. Werd. 7,1 p. 187,15: dabit - . -in festo sanc-

35 te Andree apostoli VI art. et fertonem; iste VI mr. dabun-tur -is abbatis. 3) moine chargé d'un office claustral:ADAM Scot serm. 8,8 P. 196: in una nocte... quidquid adistorum ... -orum rninisterium pertinet ... effectui manci-pent (sc. cellarius, sacrista, hospitalis, prior, abbas). ib.

40 12 1 3 p. 223: ad obedientiarios qui et -i soient appellari, proen quod ... varus saut officiis deputati. 4) appariteurju-diciaire: ALAN. INS. dist. col. 779 C : dicuntur satellites veletiam -i, qui etiam questionarii, quia in omnibus extor-quent venitatem et tormentis hommes cruciant. 5) official

45 (7): CARTUL Karrof. p. 153 (a. 1165): quod honestiusreligiose puniuntur, tractantur et reguntun ad salutem ani-me et sanitatem corponis religiosi de offensis et facinori-bus per proprios abbates et sucs commissos religiososquam a dominis episcopis, -is peculiaribus, constituta, de-

50 cretata et approbata fuit hec presens carta.B) domestique: CON5UET. Farf. II 48 p. 182: reddat ci

supradicto -o ad abiuendum. Wipo gesta 4 p. 24,15: in dis-positione curiaii quem tex maiorem domus statueret, quoscubiculaniorum magistros, quos infertores et pincernas et

Page 41: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

389

officiator - officina

390

reliques -os ordinaret.C) livre liturgique: DIPL com. Pal. Rip. app. 63 p. 318

(a. 868): trado vobis libros ses: cornputum, nationale. an-tiphonarium, -um. CARIA a. 1064 (Villanueva, Viage lite-rario XII app. 28 p. 306): omnes mens libres majores etminores, id sunt ... duos -os. CARTA a. 1105 (Lopez Fer-reiro. Santiago 111 app. 18 p. 58): libres antifonal. -um,missale, obliotega, comitis (cf. Steiger dans Festschrifl J.,Jud. p. 644). CARTUL Biterr. 182 p. 247 (a. 1154): donc,

mettra -um et scamnum in quo sedeant ministri altaris.officiator, -is m. [officio 1.1 officiant: CONSUET. Fruc-

tuar. 12 p. 173,4: si Purificatio sancte Marie contigeritante Septuagesimam non nisi induitur cappis nisi -r, et quicantaturi surit graduale et tractum. 0RD0 Ber, p. 77,34: ci-miliarcha debet esse -r misse.

officiatus, -i m. Iofficio L] forme offitiatus: C0N5T. 1299(a. 1184). 1) personne chargée d'une fonction ou d'un offi-ce: a) officier d'une cour ecclésiastique ou laïque: CARTUL.ecci. Erf. 110 p. 61,8 (a. 1193): testes sont . . - capellanicurie (Moguntinensis) ... ministeriales .. ., Helewigusmasscalcus, . . . Striger dapifer cum reliquis -is curie.GERH. STED. annal. p. 211,40: -is ... suis, hoc est dapife-ro, pincerne ceterisque omnibus ... injunxit. b) moinechargé d'un office claustral: GISLES. TRUD. gesta Trud.VIII 14 p. 278,11: satagebat .. apud -os, maxime apudF. fratrem nostrum, qui secundus lune post abbatem inomnibus nostris temporalibus rebus habebatur, ut edifica-rentur alique doutais que claustrum formatent. e) agentchargé de l'administration des biens épiscopaux: CONSL I299 (a. 1184): episcopus -tiatum suum et custodem rerumsuarum pro sua voluntate removere potest et mutare qùan-documque veut. ib. 366 p. 515,26 (a. 1195): quidam mini-steriales ecclesie vestre, qui surit -i sive villici episcopi. d)agent domanial: CARTUL Nuremb. 107 p. 76 in. (a. 1200):testes ... surît Albertus Rindismus . . ., Reimarus -us deMeglindorf. e) agent municipal: CARTUL Argent. app.616,7 p. 467,14 (a. 1129): quatuor autem -os, in quibusurbis gubernatio consistit, episcopus manu sua investit,scilicet scultetum, burcgravium, thelonearium et mohetemagistrum.

2) subordonné d'un agent administratif. CnniLWorm. 73 p. 60,34 (XII-XIII s.): VII libras . - . persolvat,tres sciticet episcopo, duas iudicibus et reliquas duits ad-vocato et sculteto et -is eorum qui vulgo ambitman vocan-tur.

ofilcina, -cf forme officinia: CARIA a. 995 (Villanue-va, Viage Iiterario XIII app. 21 p. 256).

I) atelier,f'abrique, local dans lequel se pratique un tra-vail quelconque (SMt reg. Bened. col. 794 B: a faciendoenim officium et ab officio -a derivatur. PAPIA5: -e dicun-tur loca quibus fiunt officia): A) chez les laïques, en par-lant d'une forge, d'un atelier de tissage, d'une boulange-rie, d'une cuisine: Ncrnc. BALe. gesta p. 31.16: si non im-pedieris me in -a tua (sc.fabriferrarii) iocari. AELFR. col-

loq. p. 11: tu (sc.ferra rie), quid das nobis in -atua nisi fer-reas scintillas. id. angl. sax. vocabul. p. 34: -a, smiôôe.T1-IANGM, Bernw. 5 p. 760,17: -as ubi diversi usus metallafiebant. GWLL, T yn. hist. rer. transm. XXII 30 p. 1129:

5 coquorum vel pistorum habentes officium ... in domibuscivium muni commoditate refertis -as locaverant suas.CARTUL Friburg. 24 (a. 1186-1218): pistrinumScancto> Petro donavit ... eandem -am sorori sueconcessimus. HUGO FALP_ epist. p. 178,9: -as ubi in fila va-

10 rus distincta coloribus serum vellera tenuantur et sibi mvi-cem multiptici texendi genera coaptantur.

B) dans un monastère: bâtiment de service: 1) en géné-ral: CAPIT. reg. Franc. 1170,4 p. 344,11 (a. 817): ut in co-quina, in pistrino et in ceteris artium -is propriis operentur

I5 manibus. VrrA Sadalb. p. 62,2: soror ... lavando vesti-mentorum sordes ... ad cellam -e qua hec agi solitum eratveniens. RATPERT. Gall. 6 p. 65: cellario cunctisque simili-bus monasterii -is, laicales prefecit personas. CARTUL S.Petri Carnot. 29 p. 287 (a. 1101-29): lignarii copiam

20 cunctis focis -arum suarum, id est culine, pistrini, domusinfirmeront. CARTUL S. Salv. Vicecorn. 50 p. 67 (e. 1155):facere vivaria . . . ut valeant ipsam aquam per -as suas ad-ducere. distinct des bâtiments d'habitation: DIPL Caroli11,11 p. 253,32 (a. 866-70): domos atque -as sibi pertinen-

25 tes reficiendas (cf. ACTAPhiI. 125 p. 73,13 (a. 10661. CAR-TUL. Clun. V 3988 p. 343 [a. 11251. etc.). CHRON. S. Ben.Divion. p. 160: -as ac reliqua habitacula monachis titilla.2) avec adj. pour spécifier la fonction utilitaire: ADRE-VALD. mirac. Bened. 26 p. 60: cum neque subulas maie-

30 res, neque maliens, margulos, nec aliquid -e fabrilis . . . ha-berent (cf. LABORANS iustit. p. 38,32. STEPH. TORNAC. epist.78 p. 92).

C) dépendant d'un chapitre: bâtiment de service: RA-HEW. 4,15 p. 2553: domus etiam et -e canonicorum

35 cremate sunt. CARTUL prov. Lugd. 39 p. 53 (a. 1158-79):ipsum tocum ubi ecclesiam, damas et -as canonicorumedificaverat. PiuMoIw. Som. p. 22: domicilEs quoque ca-nonicorum .. .. refectorio scilicet et dormitorio, necnon etcellario et alus -is necessariis . . . dirutis. spéc., expression

40 ministratoria -a: HErnepist. 2 p. 278,17: de regula augen-de religionis et de ministratoriis canonicorum -is.

D) local consacré â un travail intellectuel, bureau, offi-cine: FORMA mon. Sangail. p. 14b: doutais et -a camerarii.UnALR. consuet. Clan. III 14 col. 758': ad -am secretarii.

45 E pist Hann. 69: puerum nostrum ex media studiorum -asubtrahi.

II) centre d'exploitation comportant un outillage (dansle cas des salines): CARIA a. 857 (Mufloz y Romero, Co-lecc. lucres p. 22): non portaticum in -is salinarum nec in

50 piscationibus fluminum. DIPLOM. Astur. II 175 p. 298,70(a. 905): cum omnibus bonis et adiacentiis suis cum -is sa-linarum. CARIA a. 990 (Hist Langued. V pr. 151 col.990): medietas de saunas . . . cum omnibus -is et areis.Doc. Monst. 2 p. 5 (a. 1042): cum tribus salinariis -is.

Page 42: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

391 officina 392

DIPL Caroli M. 290 (spin. XII s.): in quo loco -as saliscum singutis patellis et mancipiis ... habemus.

III) local à usages divers: A) bâtiment monastique: 1)en général: AIM0IN. SANGERM. mirac. Germ. p. 119: in di-versis monasterii -is subplendis, dormitorii scilicet, cella-ru, domus infirmorum. FOLC. gesta Berlin. p. 160: clavesbasilice ipsius omniumque aliarum -arum. Guur.. HIR5.const. 1,5: tales -e sunt in claustro . . id est ecclesia, dor-mitorium, refectorium, coquina regutaris. CARTUL Aure[.

P. 25 (a. 1100): lien ecclesiam et -as ad illam pertinentes.CARTUL Mai. Mon. Dun. 173 P. 164 (a. 1119): -as verosuas habitationi monachorum aptas, domos scilicet, claus-trum, puteum et quicquid opus fuerit eis poterunt faceremonachi. STATUT. Cisterc. p. 17 (a. 1134): sculpture velpicture in ecclesiis nostris seu in -is aliquibus monasterii nefiant interdicimus. 2) -a claustri: local dépendant du dot-tre: Dipu Heur. IV 403 p. 533,42 (a. 1089): dum ... ec-clesiam ... susciperent, mox -as claustni ... edificant mo-nachicamque vitam inibi celebrant. 3) construit avec unadj. signifiant «monastique»: ACTA Pont. 11 p. 22,18 (a.1100): in adiacentibus eidem cenobio, atrio et curte etclaustralibus -is (cf. BERTHOLD. ZwIR ciron. pref. p.138,23. VrrA Meinw. p. 121,30. etc.). CARTUL Userc. 291P. 193 (a. 1066): solum in quo est ecclesia, et spatium ad-as coenobiales. ORD. VIT. hist. V 14 t. II P. 421: mnna-chues -as .. condere coeperunt. CARTUL Cormar. 53 p.106 (a. 1102): ut ibi conversentur monachi et -as regula-res faciant secundum suum posse (cf. PFrR. VENnt. epist. I28 col. 13W. SUGER. adm. 20 p- 181. etc.). CHRON.-CAR-TUL S. Theofr. Calta. 52 P. 47 (XII s.): quia necessitas ne-gularium -arum non parvam fratribus angustiam sepius in-ferebat, dum a Loris convenientes in solemnitatibus, ut mo-ris est, nec in dormitorio, nec in capitulo congruenter con-sistere, nec per claustrum ordinatim procedere valerént. 4)en particulier: infirmerie, hôtellerie, chauffoir: DIPU Ca-roli 11,11 p. 62,11 (a. 862): dormitorio scilicet fratrum acomnibus -is infirmorum. UDALR. consuet. Clun. II 21 col.709 D: ad illam minuendi sanguinis -am (cf. QUILL HIRs.const. 1,61). CARTA, a. 952 (Hist. gén. de Metz III pr. p.69): hospitalitatis -a ubi, juxta mandatum divinum, his quiadvenerint commoda posset exhiberi humanitas. UDALR.consuet. Clun. 141 col. 687C: si tanta est hiemis asperitas,est -a in qua grandis focus ah ipsis fratribus qui tueront co-qui prions septimane preparatur, et illuc omnes tain

quam minores licenter accedunt.B) bâtiment dépendant d'un chapitre: CARTUL Argent.

51 p. 41,23 (a. 1003): quatinus de facultatibus illius repa-rarem episcopalem sedem, que cum edificiis et -is claus-tralibus destructa fuit. CARTUL S. Steph. Divion. II 86 P.98 (a. 1185): domus proprie canoniconum capelle in qui-bus morantur et -e capelle ipsius non erunt censuales, neccellaria, nec quoquine, nec grangie.

Cl bâtiment, maison d'accueil: ODO DIOGIL. 1 p25: le-prosorum adiit -as.

D) pièce, local: ENGELH. WIRZ, Burch. 2.8 p- 32,29:eiusdem exercicii sibi providere curavit -am - , . separatamah episcopii tumultibus.

IV) travail: VITA Amant. Engol. 17 p- 350,9: si quando5 voluenint que usu extant necessaria presentnre, videlicet

vel domicilii, vel putei, vel cuiusvis -am, precedunt oratio-nibus. au plur.: métier: Guru. TYg. hist. rer. transm. XVIIl p. 723: in modum fabrorum -as exercentium.

V) centre, lieu où s'exerce une activité: FRECULPU.10 chron. I, VI, III col. 1054C; velut -a omnium artificum at-

que artificiosa et emporium commune Asie atque EuropeLuit.

VI) lieu d'origine, lieu qui a donné naissance à: FRE-CULPiL chron.I, II, XVI col. 9€ID: Scanza predicta quasi

15 -a gentium, aut certe velut vagina nationum. de là l'ex-pression -e nostre redemptionis pour désigner les LieuxSaints: OnoFais. gesta 1,43 p. 61,31: ut in ipsam Dei vi-ventis irruant civitatem, ut -as nostre redemptionis ever-tant. NIcou Cuut epist. 18 col. 1617A: quotidie perambu-

20 las -as nostre redemptionis, et adoras in loco ubi steteruntpedes eius, vides ubi nains sit, obi fatigatus sit, ubi mira-cula fecenit (cf. ib. 31 col. 1622.

VII) sens figurés: A) lieu, demeure: Nlcoi.. CLAR. epist.16 col. 1611C: nobilis enim animus et de coelestibus -is

25 elapsus. VU-A Fine. 3 p. 604F: railla spinitualis -e supellex eideesse potuit, in quo castitas rata fmaliter perseveravit.

B) centre d'activité, officine: VITA Annon. III 7,2,4: il-lisque binis coenobiis vites/ Anno dedit virtute claros,!quos Sigeberg velut -al sedesque virtutum inclyta prebuit.

30 ADAM PER5EN. epist. XI 117 P' 188 (1194-1206): devoticordis -a. spéc., en parlant d'écoles littéraires: NicoL.CLAR. epist. 5 col. 1599': Tullium ... vel aliquem ex illisveteribus -is perorare confiteor. ib. 38 col. 1633': unus exsatyricorum -a proclamat. pef.: PETR. DAMIAN. carm. B

s 50,1 P. 134: heu sedes apostolica, orbis ohm gloria,/ nuncpro dolor efficenis -a Simonis. GEItAJuIX ITHER. expi. sent.1033 p. 452: sis ... -a diaboti.

C) activité, action d'accomplir quelque chose: CAPIT.reg. Franc. I p. 80,27 (a. 786-800): oblitteratam pene

40 maiorum nostrorum desidia reparare vigilanti studio litre-ratura satagimus -am. ALAN. INs. expos. angel. P. 199:hec ergo agmina per angelicas -as, id est ex eo quod mit-tuntur ad explenda divina officia, facis flammea, ut expo-situm est. id est ignea (cf. ANAL hymn. 53, 190,7). ME

45 TELL Quir. 4,10: quieverant bine mortis -e,/ criminibusdemptis ergastula neminem tenebant.

D) pratique: 1) (d'une vertu): Episr. Becc. 8 p. 162,3:dum per virtutum tuarum -as sollicita cuniositate discurro.Huco FLAV. chron. Hp. 436,21: hic prius arserit in -aca-

so nitatis. 2) d'un mode de vie: VU-A Joh. Rav. p. 49: locumheremite vite congruum -is.

E) ce qui provoque, ce qui a suscité: GEsTA Ern. duc. I p.16,10: quod ex hoc fabula mundi et -a stuporis ubique ter-rarum esse penhibeor. STEPH. TORNAC. epist. 251 (P.L. 211)

Page 43: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

393 offle'malis - officia 394

col. 5 17A: lapsa surit apud nos in confusionis -am sacra-rum studia litterarum. y. aussi officinum.

offlc'malis, -e [officinal destiné ci l'exercice d'un métier,servant d'atelier: CHRON. Tornac. p. 551: duo siquidemci-ves Tornacenses . . . dederunt nobis domus -es quas habe-bant in Tornaco.

officinarius, -i m. [officinal desservant d'une église:Cou Croat. 11 42 p. 42 (a. 1134): tex ... Zagrabiensemconstituit episcopatum .. qui et 11h ecclesie -os de Semi-giensi et Zalensi comitatu ordinavit. Preterea alter cape[-latins ... dedit eidem ecclesie populum de Dumbroa cumterra . - . appendente (cf. MON. Strig. 1 59 p. 85 [a. 1134]).(cf ojJîcionarius, sens 3).

officino 1. [officinal pourvoir en bâtiments: VI-FA Hiltr.

15 p. 493E: oratorio tandem expleto, ... et culmine appo-sito et . . . claustro bene -ato.

officinum, -i n. [pour officinal 1) bâtiment â usaged'habitation ou d'atelier dans un monastère: WEn. Gai]. 2

p. 258,30: oratorium in honore sancti Petri . . . ac -a habi-tationi apta sibi construxerat. GESTA Aidrici p. 58: cetera-a fratrum, tain cellaria quam et alia -a mirabiliter et de-center construxit. ib. p. 69: refectorium, dormitorium, cet-larium et cetera -a. CARTUL Vindoc. 11324 p. 34 (a. 1085):terrain -a monachorum edificanda. Are4i. S. Serg. An-degav. a. 1132 p. 96: ecclesiam Sancte Trinitatis cuncta-que-a monachorum et cellaria. CARTUL Bonif. 2 p. 51 (a.1136-37): demain virgultis et quibusdam sarmentis 0m-nia -a, ut mes est abbatie, constructa. Paion. Hexh. 111 p.192 (XII s.): -a religioni convenientia, lignea tamen, pro-priis construxit manibus. lb. p. 193: -a regularia decenterconstructa lapidibus et tegulis ligneis tecta, gratum incolisprebebant receptaculum.

2) atelier: GmLL CASS. 111545 p. 173 (a- 1192): legatpartem suam domus de Clavica et domorum de SanctoAmbroxio -orum videlicet in quibus laborant ferrarii.

officio sive affilia 1. [officium] forme officior: CouLang. 227 col. 381a (a. 863).

I) trans.: A) se rendre utile, accomplir un service: SIGE-BERF. GEMAL Theod. 111 20 col. 758C: illis iam non obsis-tentibus sed ad omnia -antibus.

B)pourvoir d'un office: CARTUE.. Argent. app. 616,10 p.468,1: preter ministeriales ecclesie et eus qui sont de fami-lia episcopi et qui ab ipso sunt -ati.

C) assurer le service du culte: 1) -are ecclesiam (eccle-sias): assurer le service du culte dans une certaine église(dans certaines églises): d'où lepassjfecciesia -mur: Foin.Flot. 30 p. 77,20 (a. 1031): ipsa prephata ecclesia per te etper tais sacerdotis et clericis sit gubernata et -ara in psal-mis, misse et oratiiones. MON. arch. Neap. V 445 p. 122(a. 1088): quomodo meruerit -are ecclesie de loris istius ci-vitatis, hoc est besperos et matutinos seu missarum 50-

lemnia. Runr't summa 21,2,5 p. 385: conductitius presbi-ter 111e dicitur qui ex pacto ecclesiam regendam et-andam accipit, puta XL solides accipit, ut per annum in

bac ecclesia officia celebret. CARTUL Bund. 437 p. 333,7(a. 1186): ego tenui suprascriptas ecclesias et -tiatas ha-ben per ministerium. ib. p. 333,19: dure penitentiam-tiare ecclesias infra suprascriptos termines. C ARTUL UI-

5 traiect. 530 p. 470,5 (a. 1196): regem Romanorum ... incanonicum ecctesie vestre ... elegistis, faciendo preben-dam ipsius debite -ari per duos sacerdotes. 2) -are diem:assurer le service du culte: MON. hist. Neap. II 568 p. 345(a. 1095): dat Petro presbytero ... at tenendum seu -an-

'Û dum et conciandum et frugiandum cunctis diebus vite sueecclesiam ... beatissimi Euthimii. d'où lepassjfdies -atur:HONOR. Aua gemma 3,71: bec vero dies ideo non -atur, utEcclesia caput suum in hoc ministerio imitetur.

II) intrans.: A) célébrer les offices du culte, officier:

15 COD. Lang. 227 col. 38! a (a. 863): si in ecclesia nostra...-tiaveris vel deservieris puriter et fideliter, sicut decet bo-num sacerdos. ib. 252 col. 428a (a. 871): ad ordinandumpresbiterum unum, qui in iamdicta ecclesia .. . -are et cu-stodire debeat die noctuque. CARTA a. 874 (Manaresi, Pla-

20 citi I 78 p. 285,22): monachi ipsius monasterii, qui ibi-tiabant. COD. Cavens. 11382 p. 234 (t 986): in ipsa ec-clesia die noctuque -are sicut decet sacerdos. ib. VIII 1252

p. 27,5 (a. 1057): per ipsa ecclesia semper -errais et -are la-damas, sicut meruerit ecclesia billana. Suit. princ. Lang.

25 76 p. 143: in ipsa ecclesia cotidie, die noctuque, -envias nos,et cleros quem ibi miserimus.

B) célébrer l'office des morts: UGUTIO 5v. fos: funero,funeras, sepelire, obsequium et exequias funeris agere ut:iste funerat corpus, id est -Et et funerosa officia agit.

30 officia sive offitio 3. formes: obficio: VITA Burch.Worm. 22 med. Guiu. S. THEOΠcatit. p. 68. office:Gwss. cod. Cas. 401 p. 471,53. officor: ANTIDOT. Cati-tabr. p. 167. offitio: SCHOL ad Egbert. Leod. 15 p. 3.

1) nuire, porter préjudice (PAP1ÀS S.V. obesse: obesse no-35 cere est, -ere vero veUt nocere. PAPIAS S.V. officere: -ere est

ahicui nocere): a) en général: Lupus epist. 14 p. 36: iiinihil immoderatum proderit et vobis muhtum ... -iet.ADREVALa mirac. Bened. 4 p. 20: quod saluti animarumsibi commissarum immanissime -ere posset. RAMER. con-

40 iect. 16 col. 546 8: nil magis -il ilhis hominibus ... quamfraus et perfidia consiliariorum. DUDO Norm. IV 34 p.281: sic omnibus mania factus,/ -ecit taillis, certavit pro-fore cunctis. RADULF. TORT. mirac. Bened. 7 p. 284: esti-mans nil sibi -ere quod dicturus erat. GWAw. topogr. 11 54

45 p. 135: vere officium il!ud et ab -iendo non per antiphra-sin sed proprie dictum. Tahibus enim ascripti officiis, offi-ciosissime semper -ere parati sont quam proficere. b) sensmilit.: FuLca hist. Hier. 11 1 p. 355: congregatis omnibussuis quotcumque potuerunt, obi magis nobis -ere arbitrati

50 sunt, obviam armati venerunt. GUILL TyR. hist. ter.transm. XIX 28 p. 933: artes quibus obsessis possent -etcsatagentes invenire. e) sens physique: faire du mal (à unepartie du corps): GUIBERT. Nov. gesta Franc. VIII 4 col.806n: crapula -il stomacho. GUILL T yn. hist. Fer. transm.

Page 44: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

395 ofliciographus - officiose 396

VI 20 p. 269: fumo plurimum -lente luminibus.2) (sens faible) gêner: BALD. BUROE catin. 185,70 p.

185: nec foris egra palus gressibus -iat. STEPH. TORNAC.epist. I p. 6: quod tegumenta eorum et non sufficiant inhyeme et -iant in estate.

3) empêcher de: a) suivi d'un adj verbal: GUILU S.THEOD. cant. p. 68: que, quantum interno lumini contem-plando obficiunt, manifestum est. b) suivi de ne et le subj:

C\iu.. But. B 57,3,3: sed Aquilonis/ ira predonis/ elemen-lis -itj ne pariant.

4) (trans.) accabler: GESTA Ern. duc. I p. 12,41: liii vetoacriter instare, fundere consternatos et, in quoscunque of-

fendissent, bas plagis vel morte -ere. par la maladie:ANTIDOT. Cantabr. p. 167: gula gargariza... et de foriscalidum liga. Noli tardare quia si non occureris -antur.

officiographus, -i m. [officium et graphium] liturgiste:AMALAR. embol. fit. p. 367: in invectione canonica Marti-ni pape in Amalarium -um.

officionarius, -i m. [officiuml 1) officier domestique:ODILO Suass. transi. Sebast. 13 p. 393: ministri et -i eiusquibus exempli gratin ista reddidimus, agite ut nitidis oh-sequiis ci iugiter famulemini. CONSL I 447,11 p. 663,8(1160; spur.): singuh veto principes sucs habeant -os spe-ciales, marscalcum, dapiferum, pincernam et kamera-rium.

2) officiant: CONSUET. Farf. 119 P. 15: ex bine, fratres,-us debet imponere antiphonam.

3) desservant d'une église: Doc. Croat. 130 p. 158 (a.1093-95): ad instruendam ergo bolus plebis ignorantiamqu&idam ... virum . . . idoneum repperit, quem eidem ec-clesie pastorem . . . delegavit. qui et iHi ecclesie -os de Se-migiensi et Zalensi comitatu ordinavit (cf officinarius).

ofliciositas, -lis f 1) obligeance, empressement, servia-bilité: FOR,t Sangail. 11 47 p. 430,5: ingratos vos et aver-sos sequens ad gratiam et -tem meam revocare studebo.GUILL PICTAV. gesta II 41 p. 102: Rotomagum ... ubimultiplex hospitalitatis -s vie iaborem perpessos ... r&crearet. VITA Edw. 909 p. 415: -rem tamen ipsius reginegratam in talibus ducebat. HI5T. mart. Trev. 13: quemsufficienti ac piacita 11h -te sustentabat. GAIJFRID. Atms&serra. p. 181,13: erga subditos -lem, erga Deum flde!ita-tem. WIBALD. epist. 278 p. 405,8: -te nostra omnem com-motionem ... delinire studebimus.

859A: -a tes est, et prudenti grata scriptori, correctio, enquidem mihi placet, sed corn persona corrigit, non turba.CONR. Hins. dial. p. 54,14: honesta est senectus que... -aest in co!endo agro, in apum custodia. BERNARD. Sirv.

5 mundi univ. II 3 p. 36,27: natura . . . amicis providentieiussionibus -a concurrit. Ruuu. summa 9,7 p. 24: -um au-tem mendacium est quo alicui subvenitur et unde nullus le-ditur. STEPH. TORNAC. summa 9,7 p. 18: -a mendacia quealicui prestant officia uti!itatis.

io B) dévoué, empressé, act(f VITA Theod. Andag. p.42,45: triduo eius -a cantate usus est. COD. Polon. Mai. I

p. 15 (a. 1138-44): post modem ... mariti mei ... dumsedula et -a satagerem circa frequens commemoracioniseius ministerium. ACTA Henr. Leon. 11 p. 19,2 (a. 1147):

is prompte et -e servitutis devotionem. CARTUL. S. Bened.Floriac. 169 p. 386 (a. 1157): quia nos. .. -a sedulitate co-!uit. ORD. Vu. hist. IV 4 t. II p. 178: omnes -o affectu de-mulcebat. RICHARD. Loua E p. dial. scacc. p. 27: visus est

in computationibus atque in rotulorum et brevium20 scripturis satis alacer et -us.

C) élégant, travaillé: VINC. KADL chron. p. 45: aureamsupellectiiem, -issimos eciam officia!ium ornatus ... duce-tel admiranda.

II) subst.m.: titulaire d'une charge monastique: CAR-25 TIR. S. Bened. Floriac. II 180p. 9(a. 1162): tant vos quam

successores vestros et omnes priores -osque quidquid red-dituri siiigulis anS suc canton, ut dicitur: dominus ah-bas .... prior noster ... prior de Parcyaco ... . prior deDyaco ....prior de Regu!a ....prepositus de Saltu

30 thesaurarius . . ., camerarius . . ., prepositus istius vi![!]ece!erarius . . .. infirmanius . . ., elemosinanius . . ., capi-

çerius ..., magister opens ... (cf. ACTA pont. Rom. Gall.VI 91 p. 162).

offlcioseforme offitiose: VITA Willeh. 5. 1) selon les rég-35 les, convenablement: Duno Norm. 16 p. 134: choro stat et

clerus, -issime cantare suetus. BERTHOLD. CON5T. annal. a.1075 p. 278,45: acies castrorum amuis -e instructas. CAR-TU episc. Witz. III 1 p. 6 (a. 1097): abba ... ordinaret

presbyterum ... qui -e vespere et marie et mendie

40 agiliter exeat.2) obligeamment, courtoisement: a) en général: SALOM.

II epist. 40 p. 422,34: i!le -e ea suscipere et pacata omniade sua parte eis soiet remandare. E pIsT. Hann. 67: ut, si

2) célébration: HEruc. mirac. Genm. II 2 p. 168: cum- qua nova apud nos suborirentur, es vobis -e communica-que circa gafficinium nocturne functionis -s a fratribus 45 rem sti!o. Ron MON. Re,i. hist. Hier. 111 26 p. 769: ab his

ageretur. Anso Frod. p. 79,4: eum cum clerc, suo et festi- qui erant in es chnistianis -issime suscepti sunt. GUILL

vitatis -s cumu!atius occuparet. ib. p. 83,7: sacre transla- Tyn. hist. rer. transm. 1118 p. 98: precepit ut advenientemtionis eius festivitatem pub!ica -te.perce!ebrans. ex parte citas -issime salutatum honeste tractarent. b) avec

officiosus, -a, -um I) adj.: A) utile, qui sert: THEODULE. empressement (de l'inférieur au supérieur): VITA WiI!eh. 5:carm. I 232 p. 450: sed medicina Dei morbos excludit mi- i!!e ministenium devote susceptum -tiosissime peregit. VrrA

quos/ et facit ut rdéat -a sa!us. FIERM. AUGIEN5. mus. P. Theod. Andag. p. 38,17: cum quibusdam reverendi habi-

10,21: ex quatuor predictis litenis tribus autenticus domi- tus vins -e sibi obsequentibus. c) avec sollicitude (du supé-

natun, id est F c f, et est F f diapason ....c veto media per rieur à l'inférieur): DIpL Otton. 11306 p. 363,10 (a. 983):

secuiorum amen est -a. 1-JILDER. Hugon. C!un. pro]. col. animum nostrum induximus. omnibus postpositis. earum

Page 45: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

397 officiperdus - oflicium 398

commodis -lus Inservire. HILDEB, Hugon. Clun. J S col.863G: quibus egerent aut quid vellent -issime inquirens.

3) solennellement, cérémonieusement: TR.AN5L Eugen.Diogil. 3 p. 32: ubi agius martyr... ad ... monasterium-issime est delatus. BERTHOLD. CONSI. annal. a. 1075 p.277,18: tex natalem Dornini ... non parvis optimatumsacrum gloriosus coplis -e celebravit. VITA Veren. I 14 p.167B: -issime a sacris virginibus humata est. CARTUL S.Florent. Santon. 11 p. 44 (c. 1120): cuncta . . . in plenariocapitulo -issime professus est. GALBERT. BRUG. Karol. 15 p.25: cornes more suo -e et aperte legendo orabat. Rup. Tun.medit. 18 col. 365A: mortuos suos.. . -e sepelierunt.

officiperdus, -a, -uni [officium et perdol qui perd sontemps, qui travaille pour rien: AW4AEW. p. 622: -us est in-gratus. CARM. lib. III 15,20: sed quia prornisi, studul de-ponere tibl,/ ne fiam fallax, alio est quod nomine men-dax,/ et nec situ servus, ceu dicitur -us. JocuNo. Serv. 66 p.143,8: idem [Servatius] quandoquidem potenti prece fui-minurn iacula calumpniosos torquet in nautas, quid vulca-nia in tellure poliunt Ciclopes Ethnei, nisi ut vocentur -i?

officium, -i n. formes: efliciurn: GLoss. cod. Cas. 401 p.465,42. hofficiurn: MON. hist, Neap. II 245 p. 153,27 (a.985). Con. Caiet. I 126 p. 237 (a. 1012). obficium: AN-

NAL Rosenv. a. 1105. officius: TICkD. Fris. 392 (a. 818).officus: Dut Cent. 1191 P. 124,21 (L 1027). otlitia: Con.Lang. 402 col. 679a (a. 903). oflitium: passim. oficium:ROTIJL. opist. p. 28,8. CARTUL S. Emil. Cocul. 198 p. 206(a. 1070). ofizium: Con. Ar. 75 p. 105,11 (a. 973). uffi-cium: CARTUL ImoL 1453 p. 583 (a. 1198). uficium: CAR-'rut capit. Pis. 83 p. 231, 24 (1042-43).

I) Devoir:A) Définitions juridiques

1) devoir d'un homme envers un autre2) comportement conforme aux lois ou à la règle3) activité conforme â des normes fixées

B) devoirs d'une fonction1) ecclésiastique2) largue: a) en parlant d'un souverain

b) en parlant d'une profession3) expression ex -o

C) devoir moral ou religieuxD) devoir dans le domaine judiciaireE) au figuré: rôle, but, fin

II) Action de servir:A) service, aide, secours

1) en général2) (par métaph., issu du sens méd.) soin

B) manifestation d'accueil ou d'affectionC) soumission, dévotionD) -um servitutis, -un) subjectionis: marque de soumission, de

dépendanceE) sens spéciaux de service: 1) militaire -um: service militai-

re ou féodal

2) services et prestations d'un dépendant3) service du culte

F) expressions signifiant «grâce â», «par»- I) per -un)

2) -O

G) au dot. suivi du gén.: à

III) Travail:A) acte, action

1) en général10 2) tâche déterminée, mission: a) matérielle; spéc. dans l'ex-

pression signifiant «ceci ne me regarde pas»b) spirituelle

B) activité continue, occupations1) en général

15 2) dépendant d'un état ou d'une profession3) activité intellectuelle ou spirituelle4) réalité de l'activité par opposition â sa valeur juridique

ou è son titre5) (théol.) -uni â: n) natura

b) persona20 C) activité physique

1) faculté, fonction biologique: a) en généralb) avec spécification de la nature de la fonctione) activité d'un organe; spéc.: rapports sexuels: par ex-tension: commerce coupable

25 d) usage (d'un membre ou d'une faculté physique)2) exercices, activités physiques (au plur.)

D) exercice (d'une activité déterminée)1) exercice d'un métier2) en parlant d'une chose: usage3) expression ex -o: a) dans l'exercice de sa fonction

30 b) sous l'action dee) par décision de

4) -uni exercice d'une autorité: de Id, absol.:autorité

E) résultai du travail:1) ouvrage, objet fait à la main2) oeuvre littéraire3) science, art4) expression -uni aiicuius rei: réaliser quelque chose

40 1V) fonction:A) en général; spéc. -o opposé â «opere»B) ecclésiastique

I) diverses dignités de la hiérarchie:a) en généralb) -uni papauté: d'où fonction de légat apostoli-quee) épiscopat ou archiépiscopatd) décanate) prêtrisef) cléricature

50 g) diaconat2) fonction monastique ou capitulaire:

a) abbasiatb) autres charges

3) office ecclésiastique lié au bénéfice ecclésiastique

Page 46: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

399 offlcium 400

C) laïque1) en général2) fonction supérieure, dignité3) fonction curiale, service de cour4) magistrature, office; noter l'expression -uni

responsabilité publique5) fonction domaniale6) fonction domestique:

a) dans un monastèreb) dans l'armée

7) métier8) spécialité (dans un travail)

D) par extension, en parlant d'une institution ou d'une notionabstraite1) place, prestige (d'une église)2) fonction (en gramm. et en métrique)

E) état, situation1) physique2) au figuré: distinction, catégorie

V) en droit fédal: office, charge révocable, viguerie, par opposi-tion au fief ou au bénéfice

A) droit de l'exercer et d'en tirer les profits; par extension en par-lant d'un métier manuel

B) droit d'en disposerC) bien qui y est attaché

VI) sens liturgiques:A) office divin

1) en général:a) divirnim -11mb) -um ecclesiasticumc) -11m sacrumd) expressions signifiant l'exercice du culte

2) office monastique ou canonial, heuresa) en généralb) avec spécification de l'office

3) office célébré suivant le rituel propre à un saint ou à unefête

4) office des morts:a) en généralb) -um generale, plenum, plenarium: office complet entiè-rement consacré à la célébration d'un défuntc) -11m septenarium, septem -n: office des morts dit septfoisd) mélange de l'office et de l'enterrement

5) messe:a) absol.b) divirnim -unic) -um missale, misse, missarum

B) prières1) pour les défunts (commémoraison)2) -um precum: récitation de prières chantées

C) partie de la messe1) en général2) introfl chanté

D) cérémonie particulière1) en parlant d'un sacrement2) représentation d'épisodes de la vie du Christ au cours

d'offices solennels3) en parlant d'un sacre royal

E) rite1) -uni Ecclesie: rite romain2) livre liturgique

a) dans l'expression liber -orumb) pris absol.

3) evangelica -a pour désigner les évangéliairesF) ensemble des objets destinés à la célébration du culte; tf'oz2

-11m missale: ornements de messe10 G) offrandes destinées à la célébration d'offices

VII) par métonymie:A) personnage exerçant un «officium»

1) officier, magistrat2) ecclésiastique exerçant une fonction dans la hiérarchie3) (par méiaph.) membre de la hiérarchie céleste

B) sens collectif1) entourage, suite d'un dignitaire:

a) larqueb) ecclésiastique

20 2) ensemble d'agents d'administration, administration3) ensemble des serviteurs, domesticité4) ensemble des gens exerçant un métier, corps de métier

VIII) territoire sur lequel s'exerce une autorité

25IX) pour officina:A) bâtiment monastiqueB) pièce, localC) bureauD) atelier

30

définitions: SMAR. reg. Bened. col, 794B: a faciendoenim -um et ah -o officina derivatur. PAPIAS: -um autem abefficiendo dictum quasi efficium propter decorem sermo-

s nis una mutata littera. p . P. Michaud. Quantin, Universi-las (Paris, 1970) P. 61, 171-174.

1) devoir: A) définitions juridiques: 1) devoir d'un hom-me envers un autre: SUMMA Paris. 22,4,2 p. 256: diciturenim -um quod homo homini debet,..., inter patrem et fi-

40 hum ... pietas . . -, inter patronum et libertum obsequiuminter clericum et hominem . . . religio (cf. RUFrN. suivi-

ma 12,2,18 p. 329). ANON. verb. legal. 1131 p. 130b: -umquod .homo debet homini ex ingenita benivolentia.

2) comportement conforme aux lois ou à la règle: JoH.

45 BEL. div. off. 18 col. 30D: -uni est, ut ab Isidoro definitur,proprius vel conveniens uniuscuiusque actus, secundum le-ges et mores civitatis vel instituta professionis. Alia enim-a habent monachi, alla canonici, alia solitarii et eremite.HuGo S. Vict diif. p. 20: -um est congruus actus unius

50 persone cuiusque secundum mores civitatis. Jois. SARTSB.policr. V 4 p. 290,16: -um est debitum exsequendi que uni-cuique ex institutis et moribus agenda sont. Ex co namquepersonis singulis congruunt actus. ALAN. INS. virt. p. 27:coin -um sit congruus actus uniuscuiusque persone est se-

Page 47: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

401 officium 402

cundum mores et instituta ecclesie (cf id. reg. theol. col.6593

3) activité conforme â des normes fixées: Doe.t. GUN-DISS, div. philos. 4,2 P. 51,7: -um autem cuiuslibet artis estid quod artifex debet facere secunduni atterri.

B) devoirs d'une fonction: 1) ecclésiastique: ELMERCANT. epist. IV p. 74,313: tui ergo erit -i errantes ad yen-tatis soliditatem revocare. GTJWERT. Nov. trop. II. 8 col.365 B: predicatores quorum -uni ad diversos dissimili-ter insonare mores. CARTUL S. Sulpic. Bress. 2 p. 2 (c.1148): episcopi quorum -ana est alimonias pauperum ec-clesiastici vigoris censura servare.

2) Inique: a) en parlant d'un souverain: Dieu Otton. I280 (a. 965): imperatorie dignitatis -un esse constat utmonasteria ... ab incursantibus et irruentibus undiquemolestiis ... premuniantur. RAHEW. 4,4 p. 236,15: cum-que imperialis maiestatis hoc esse non ignoremus -um ut

inquieti coherceantur. LEGEND. Ladisi. p. 518: regiedignitatis -ma non ut presit sed ut prosit adimplevit. Cou.Croat. p. 106 (& 1166): regii esse -i ad honorem et exalta-tionem ecclesie totis intendere viribus. Riooiw. 70 p. 100:-uni est subiectorum cornmodis modis omnibusprovidere et sue utilitati private publicain anteferre. b) enparlant d'une profession ou d'une charge quelconque:CARTUT Argent. app. 616,17 p. 468,18 (post 1129): -umcustodis cippi sive carceris est ointes custodie sue con-missos diligenter servare.

3) expression ex -o: du fait des devoirs de sa fonction:ACTA duc. Non. 35 p. 133 (a. 1025): qui ecclesiasticisobsequiis, etsi ex -o non intersunt rerum tamen suarum ad-ministratione divini officii sustentant ministres. PETIt CAN-Trw verb. abbrev. 57 col. 177A: quanto magis prelatus Ec-clesiasticus debet ex -o congregare debiles et infirmes deEcclesia. CARTIJL. Calmos. P. 140 (a. 1182): ex -o nostrominium defensionis nostre debeamus.

C) devoir moral ou religieux: GuILU CONCH. bon. etmil. quest. 119 col. 1021 B: huius (sc. religionis) -um estprimum: perpetrati sceleris poenitere. GTIILL TYR hist. ter.transm. XIII 24 p. 594: filii devote implens -uni.

D) devoir dans k domaine judiciaire: Pnrn. Viniet(?)except. IV 7 p. 353: actons enim -moi est intendere et pro-bare testibus idoneis vel chartis publice factis vet verisimi-libus indiciis. Suvu,t& Trec. P. 91,23: testimonium-um ... appelatur, ut cura eis [se. testibusi desideraturut dicant ea que noverunt et ideo ex necessitate cogunturquia quodam modo uni est.

E) au figuré: rôle, but,fin: HRABAL epist. 18 p. 423,28:conimentarios . . . quorum -mn est preterire manifesta, oh-scura disserere. Wipo gesta prol. p. 5,20: referebant pie-marque somnia probabilia, quibus animos auditorum in-ducerent in id quod affirmare institueront, interdum adidem -uni narrationes ... adinvenerunt. Dosi.GuNoISs. div. philos, p. 34: -uni antis est verissimeprobare omne quod proponitur. ANDR. CAPELL. 1,6 G p.

172: eleemosyna ... ab hypocnita ... ad pauperes eroga-ta suum naturale perdit -um.

II) action de servir: A) service, aide, secours: 1) en gé-néral: WALAHFR. Gall. 1,19: ut cura plebis -o... edi-

5 ficia ... construeret PETR. DAJ.IIAN. catin. A XL P. 59:quod quidam benefactis offenditur, offensione placatur.-um stimulat quosdam, percussio placat. GUTILL. PICTAV.gesta p. 8: -um suum benigne promisit. Ivo epist. p. 72 (a.1092): non audeo -un lingue mee negare populo Dei.

10 Gurit. S. Diot. Odon. Diogil. 3,65 P. 87: colere siquidem-is potestatem oportet, non iurgiis exasperare.

2) sens méd. (métaph): soin: Guico I medit. 177 P. 97:in ornai cura quam pro salute tua gens, non est ullum -unirvel medicamentum utilius tibi. quant te ipsum vituperare

15 arque contemnere.B) manifestation d'accueil ou d'affection: WALAHFR

carat. 5,3 1,1 p. 385: dulcibus -is et arnica mente colendo.EIGu., Sturm. 6 p. 368,12: precepit advenienti nuntio cari-tatis -uni TI-IANGM. Bernw. 54 p. 781,22: si cor

20 port compassionis -a impendamus. Purrt. BLE5. epist. 89col. 279B; tu verbe exhibebas exterius diligentis -uni.GuILL TYR hist. ter. tramai. XIX 18 p. 910: crebre salu-tationis -un ... soldano exhibentes.

C) soumission, dévotion: HRABAN. epist. 20 P. 425,26:

25 sacra dilectione incitati ad obsequium venerationis tueconcurrunt et quodcumque -i possunt devota mente offer-te cupiunt.

D) -uni servitutis, subjectionis: marque de sou-mission, de dépendance: HELGAUD. Rob. 27 P. 128: dum ci

o servitutis -a date soluit. CARTTJL. S. Emil. Cocul. 179 p.189 (a. 1063): placuit michi ut concederem tibi ... duosmonastenios ... absque ullius -o servili ac pactis veredis-que palacii. Con Croat. P. 310 (c. 1197): archiepiscopo

debite subiectionis -uni impendas.E) sens spéciaux de service: 1) militaire -un: service mi-

litaire ou féodal: VITA Gang. p. 159,2: cul hic sanctus virmilitari -o coniunctus inserviebat. CARTUIL, S. Florent.Angl. 22 p. 184 (a. 1148-63): quique prefatum maneriumde paire men et de me tenuit et militari -o desenvivit. 2) ser-

40 vice et prestations d'un dépendant: SIJEIMA Trec. p.166,26: opere (sc. libertorum) sunt diurnum -um, aile ta-men surit ofliciales, alie fabniles; officiales surit que in -osolo et obsequio consistant; fabniles sont que in artificio etpecunie prestatione constant. 3) service du culte: Oano

45 Rom. V 2 t. II P. 209 (IX s.): acoliti et defensores ex re-gione dia mus dies ad -uni in obsequio prestolan-tur cura pont (ficem) loco statuto. HIsT. de via Hier. 88

p. 207: quartaut (partem decimarum) presbytenis qui vo-bis -un impendunt. CARTUL Leoncel. 32 p. 38 (a.

o 1184-85): ut... canonicos et ciericos... ab -o suspenda-tis.

F) expressions signifiant «grâce â», «par»: 1) per -um:AsrnoNo?.t Ludov. p. 647: per -tium Drogonis missarumsollempnia celebrari. ACTA duc. Norm. 64 p. 194 (a.

Page 48: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

403 officium 404

1032): per caritatis -um. au plia.: VljASeverin. Col. 117:illa ... fama per singulorum -a cunctorum pene pervaga-batur ara. 2) abl. -o: BENED. ANIAN. munim. fid. VIII p.36,12: sic mens -o anime sue, que ipsa est, in suo corporeubique tata viget. ERMENR. ad Grim. 32 p. 572,7: nos ta-men -o cordis gaudemus et ans. C*nnu. S. Michael, Mas.48 p. 176 (e. 1090): litterarum-o posteris ... commenda-re curavimus. CARTUL. civ. Erf. 22 p. 10,11 (a. 1140): lec-clesial que et nostro (se. archiepiscopi) consecrata est -o.Car's. But. B 110,1,11: corque prius tutum! .. .1 sentio/Veneris -o! turban.

G) au dat. suivi du gén.: â: CARTUL Andegav. 111 288 p.182 (e. 1130): quod volumus eam scire penne -tio com-mendamus. CARTUL S. Petri Trec. 18 p. 27 (a. 1164): dig-num est et -a equitatis conveniens, transactiones et pacta

fidei committere litterarum.III) travail: À) acte, action: 1) en général: LIIJTG. Greg.

4 p. 71,5: coeperent in regno suo . . . religionis -a intentiusquerere et meliorare. HRABAN. epist. 52 p. 506,35: in quo etbonorum et pravorum -a reppeniuntur. ADAM BREM. P.181,14: turpissimum adulationis -tium. PETR. DAMIAN. Ro-muald. p. 60,7: tantus eum cum omnibus ... stupor op-pressit ut nec loqui, nec sentire, nec aiiquod humanitatis-tium agere... potuissent. RAHEW. gesta 4,26 p. 270,24: utpro injuria Mediolanensium -a vindicte bonus iudex bouc,animo studeas adimplere.

2) tâche déterminée, mission: a) matérielle: CHR0N. Ve-dast. p. 709,6: beatissimum presulem . . ., ut ad collacan-dum sanctissimum corpus veniret ... . permit ..., talis -tudiligentissimus executor sanctum ... honorifice colloca-vit. ThiANw4?) transi. Epiph. pref.: qui huic felicissimo in-tererant -o (se. reliquiarum deducendarum). HARTV. le-gend. Steph. p. 414: presul . . . ad papam pervertit, qui -uminiunctum sibi prudenter exequens ... insignia postulavit.GUILU TYR. hist. ter. transm. VIII 15 p. 347: revertebaturpana quisque ad -um cui hesterna die fuerat deputatus.noter l'emploi du gén. partitif., GAUFEJa MALAt I 10 P.13.21: machinamentis, quibus doctissimi artifices erant, adid -i agendum necessariis aptatis. GUILL. T yr.. hist. ter.transm. XIII 26 p. 596: inferioris manus hommes quibusin castris id soiet esse -j ut pro victualibus necessaniisquetain usum hominum quam iumentorum alimentis ... seporrigerent. spéc., dans l'expression signifiant «ceci ne meregarde pas)): ÀLAN. INS. planct. nat. p. 456: cum de pre-dictis pertractare non sit mei -i. b) spirituelle: ALAN. INs.expos. pros. angel. p. 207: illi . . . angeli . . . huic speciali-ter deputati sunt -o ut hommes ad incalescendum divinoamore invitent.

B) activité continue, occupations: 1) en général: Ec-BERT. LEOD. rat. 1802: debilitas magna est quoque somno-lentia mentis) -o dignas que multas transi!it horas.

2) dépendant d'un état ou d'une profession: Mon Pa-lan. hist. II p. 768 (a. 1000): illam ... septimanam regali-bus impendens -is ... transegit. CARTUL S. Emi!. Cocu!.

120 p. 131 (a. 1043): quedam taulier rustica... nolebat irecum illis in -o opens agrorum et vinearum S. Emi!iani.ANDR. FLOR, mirac. Bened. 1112 p. 218: iam militari com-mercio rusticane ignobilitatis mutat -a. GALAND. REON.

5 prov. 21 p. 50: meius fuisset nendi vel terrain-um habuisse.

3) activité intellectuelle ou spirituelle: C0NcIL Attiniac.

4 p. 472, 3-4: -um predicationis ... imp]ere valent. EL-MER. Cm-. epist. I p. 63,15: cum legendi studium, medi-

10 tandi exercitium, dictandi sive scribendi -um in magna de-iectatione habeam. ADALB. SAMAR. dict. III 3 p. 36,3: Ma-rie -a post Marthe exercitia. ACTA pont. Rom. ined. 1270p. 250 (a. 1171-72): caritatis -um exigit ut tanto majoraexhibeamus subsidia membris Christi. Huoo S. Vicr. di-

15 dasc. VI, III p. 114,24: quod rhetoris. quod oratoris, quodsophiste -um esset, diligenter distinxi.

4) réalité de l'activité par opposition â sa valeur juridi-que ou â son titre: RICHARD. S. VICL pot. Iig. col. 1168B:quia in remittendis vel retinendis culpis id iuris et -i habent

20 evange!ici sacerdotes quod aiim sub !ege habebant legalesin curandis leprosis. Srn'R TORNAC summa dist. XXIV p.36: intelligendum ergo est hic abiici ex ciero i.e. non ordi-nari, ibi nomen retinere sed -um perdere.

5) (théol.) -um opposé: a) â natura: GERARD MORES, de-25 lib. p. 31: cognoscimus quod angeli ... nuncii dicantur

propter quod Domini voluntatem populis nunciant. Jdeoautem eorum vocabulum -i nomen est, non natura. SoitSARI5O. poiler. I 2 p. 14,20: aliud itaque ex -o, aliud exnatura, licet nature jus ex -o debeatur. ALAN. INs. jet. p.

30 234: angelus est nomen -j, non nature, b) â persona:GERARD. MORES. delib. p. 21: No&iani dieunt Christumeundem esse Patrem et Spinitum sanctum, ipsamque Tri-nitatem in -orum nominibus, non personis accipiunt.Ron. MELODUP.t epist. Pauli Rom. J 1 p. 9,8: Christus:

35 nomen -i non personale; convenit tamen persane sed ex -o.C) activité ph ysique: 1) faculté, fonction biologique: a)

en général: GIJTBERT. Nov. moral. 124 co!. 52": etsi mem-bra nostra diversum in corpore -um habent. ADELARaBATa eod. et div. p. 32,22: ipsius etiam capitis partes di-

40 versas diversis -is dedicavit (anima). b) avec spécificationde la nature de la fonction (GAUFRai S. V]CT. micrOcosm.169 p. 189,30: alia -a omnia, quecumque per carnem ad-ministrat natura, ut est -um manducandi, bibendi, ambu-landi. ... . iacendi, loquendi, cantandi. psallendi .. .. ordi-

45 natus aman carnis componit) Acius vita Bath. 13 p.171,17: donec ambulandi -o destituenetur. ANDR. FLOu.mirac. Bened. II 12 p. 210: baves cum domino incedendi-o destituuntur. GUIBERT. Nov. gesta Franc. II 1 co!. 697":-o sermonis amisso. STOEBERT. GEMUL gesta p. 532,7: non

50 mirent Ioquendi -o et usu tutu privant. LEcEsHenr. 193,24p. 610: si quis in genita!ibus p!agietur ut procreandi per-dat -um. e) activité d'un organe: GLoss. medie. 1 p. 76,5:ira ut ex omnibus urina denegetun vel ventrus -uni. spéc.:rapports sexuels: GRATTAN. I dist. XXXI e. 6: qui ab uxo-

Page 49: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

405 officium 406

ris -tus abstinent. HILDEGARD. scivias 2,6 col. 546c: femi-na que bas diabolicas artes rapit, quod se vium ai-tera femina coniugari simulat. par extension: commercecoupable: STEPH. TORNAC. epist. X p. 27 (a.' 1192-1203):concubina eius . . . effundens ... ecclesiasticos redditus quiad obsequia divina Deo militantibus deputati sunt, in tur-pitudinis -o proicit. d) usage (d'un membre ou d'une facul-té physique): AN5CAR. mirac. Wilieh. 4 (3): luminis quodamiserat recepit -um. ADREVALa mirac. Bened. 25 p. 57:evacuato totius lingue -o. TRANSI,. Athan. 21 p. 289,34:-um vocis perdiderat. Furco. MELD. nupt. VII 629: -is au-ris quidam privatur et oris. AIMOIN. FLOR. mirac. Bened. I12 p. 114: pedum privatus -is. VITA Theod. Andag. p.51,2: omnium membrorum -o destitut& GLIILL T yp. hist.rer. transm. XXII 25 p. 1116: pedes manusque ei suumdenegabant -um. AELR. Edw. reg. col. 7548: pedis utrius-que privatus -o. Guiu. DAND. Hugon. Lacerta 1183 p. 194:unius privatus oculi .0.

2) exercices, activités physiques (au plur.): Lupus epist.II 72 p. 12 (a. 849): hostem ferire ac vitare non didici, necveto cetera pedestris ac equestris militie -a exequi. Aunit.FLOR. mirac. Bened. 111 40 p. 240: nulli priorum secundusin -is militaribus. Ono FRIs. gesta I pro!. p. 11,32: quani-vis a prima adolescentia bel!icis desudasse cognoscaris -is.PASCHAL Rott thes. occ. p. 160: ipsa anima, nuffis -is cor-poreis impedita.

D) exercice (d'une activité déterminée): 1) exercice d'unmétier: CARTUL. Remens. p. 291 (a. 1137): piscatores ec-clesie . . . exturbavit, exturbatosque a piscationis -o cessa-te coegit.

2) en parlant d'une chose: usage: Ano Vue.. epist. 13

col. 318: nec patenam ad aliud -ont admittere audeat.

3) expression ex -o: a) dans l'exercice de sa fonction:VINC KADL. chron. p. 108: non est peccatum ex -o homi-neni occidere (cf. sens IV). b) sous l'action de quelqu'un:S'rnpn. TORNAC. summa causa XXX q. 3 p. 241: spiritua-!em cognationem dicimus que ex -o regenerationis i.e. bap-tismi seu confirmationis procedit. e) par décision de:Guiu.. CAss. I 702 p. 278 (a. 1191): habite consilio pru-dentum et ex -o curie per contumatiam laudarunt ut su-pra.

4) -um potestatis: exercice d'une autorité: Dn'L. Heur.

U 29 p. 32,33 (a. 1002): (advocatus) in ipso monasterio etin !ocis eius aliud sibi non imponat potestatis -um aut exi-gat servicium, nisi quod abbatissa . . . illi prescripserit.DIPL Heur. IV 345 p. 457,12 (a. 1082): dedimus Aqui-leiensi in proprium ecc!esie nostre potestatis super eademecc!esia -tium. ut cui prodesset defendendo presit etiamnostra vice imperando. de là, pris absol.: autorité: CARIAc. 1150 (Lawrie, Ear!y Scottisli charters p. 180): quod de-dci de Der sunt quieti et immunes ab omni laicorum -o etexactione indebita.

E) résultat du travail: 1) ouvrage, objet fait â la main:INvENT. Troph. 6 p. 234D: manus i!!ius arefacte sunt, ami-

serunt quod tenebant, -um muliebre.2) oeuvre littéraire: CARM libr. III 74,4: primus habet

glossas, psalmos pertractat et alter,/ tertius -um dissentomne patrum.

5 3) science, art: ADALBERO LAux carm. 184 p. 147: quilegit, sapit -um muse, sine musis.

4) expression -um reddere alicuius rei: réaliser quelquechose: Duoo Norm. pref. p. 118: dulcisonis consonantiistotius harmonice modulationis -um melliflue cantilene red-

10 dentibus.I V) fonction: A) en général: Ros. Mon. Ru.i. hist. Hier.

III 10 p. 761: nu!Ius nostrorum vacabat ab -o, nullus eratabsque ministerio. -o opposé â opere: PETP.. CELL. epist. II,IV p. 277: -o vicanius Christi, opere servus corponis, -o

15 medicus animarum, opere corruptor morum.B) ecclésiastique: 1) diverses dignités de la hiérarchie:

a) en général: BERTHOLD. C0N5T. annal. a. 1075 p. 277,40:ad aliquem sacrorum ordinum gradum ve! -um promotisunt. Pera. Lo!.u3. sent. IV 24,1,2 p. 892: septem sont spi-

20 ritualium -orum gradus sive ondines. RAHEW. gesta 3,19 p.190,18: uni ex -o et ordine c!ericali. b) -um sive -um mun-di: papauté: CARTuL. Baioc. I 154 p. 185 (a. 1144): excommisso nobis a Deo aposto!atus -o. SERLOWILT. 26,2 p.105: Roma, caput superum, tibi dixi... «Fondera rerum,/

25 -uni mundi ducis accipe iure secundi». d'oû:fonction delégat apostolique: CARTUL Rhen. med. 1593 (a. 1155): utibi !egationis -o aposto!ice sedis auctoritate fungatur. c)épiscopat ou archiépiscopat: TRAD. Patav. 57b (a. 803):ubi ... IJua!dricus episcopa!em -um adimp!ere curatur.

30 PA5S Kil. I p. 724,16: in presulatus -um constituit. AN-

NAL Rem. I a. 995 p. 82,20: episcopos qui in consecratio-ne eius assensuni dederant ab -o episcopali suspendi pre-cepit. ACTA pont. Rom. Gall. V 9 p. 71 (a. 1078): aposto-lica auctoritate episcopale et sacerdotale -um sibi reddidi-

35 mus. Ivo epist. I p, 58 (a. 1092): malo enim perpetuo -o etnomme episcopi carere. H.jtTv. legend. Steph. p. 401:Cartuicus episcopus -ont spirituale per misenicordiam Deiconsecutus. CARTUL Remens. p. 363 (a. I 171): cum ex ad-ministratione pastora!is -i teneamur (nos archiepiscopus)

40 subditorum nostrorum quieti providere et paci, presertimquia utrumque g!adium nos exercere oportet. GuILL T'vR.hist. rer. transm. XIII 23 p. 592: archiepiscopum vestrum

pallii dignitate, plenitudine vide!icet pontificalis -i de-coravimus. d) décanat: RADULF. Dic chron. p. 396: Gui-

45 donem, eiusdem loci decanum... ab -o decanatus et pres-biteratus suspendit. e) prêtrise: EIGIL Sturm. 4 p. 367,6:cum ... presbyteratus sui predicando ac baptizando -unigereret in p!ebe. TRANSL Ben. et Agn. 3,16 p. 361.: sacer-dotii fungens -o. f) cléricature: VrrA Menel. p. 149,11: ad

50 c!ericatus eligerent -ana. Der- Port. reg. I 89 p. 112 (a.1128): dono tibi . . . in curia mea totum i!Iud quod ad de-ricale -um pertinet, scilicet cape!!aniam et scnibaniam. g)diaconat: A Non. FL0n. mirac. Bened. IV 12 p. 269:-o fun-gens diaconatus. Lin. fid. Brac. 8 p. 11 (a. 1100-08): eus

Page 50: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

407 officiuni 408

qui .. . ad diaconatus seu presbiteratus -hum provectisunt. CARTIJL. S. Julian. Turon. 11 10 p. 17 (a. 1024): Pe-tro, habitu monacho, levita -o.

2)fonction monastique ou capitulaire: a) abbatiat: CAR-TUL. Ruscinon. 3 p. 10 (c. 900): cuidam fideli nostrocommittimus monasterium Jocundense regendum et ab-batis quamdiu advixerit ad -uni Anso F LOB.epist. 9 col. 432°: monachico habitu et abbatis -o indignisont. Epjst Becc. 1 p. 150,20: duas e Proxima pretenderecoepit abbatias, ad quarum regimen aliqui de fratribusnostris dudum accersiti, pastoris -uni exer-cuerunt. b) autres charges: UDALP. consuet. Clun. III 1col. 731C: de -is vel, ut regulariter loquar, obedientiis, non-coin quidquam dijci. ACTA pont. Rom. Gal!. G 5 p. 38 (a.1096): eius quod capud seule dicitur -i dignitatem vobisperpehio possidendam ... firmamus. CARTUL. archiep.Magd. 407 (t 1185): cum -tua scolarum ecclesie Beati Ni-cotai certum in mansis assignarum non haberet stipen-dium... -o scolarum III mansi ... deputati surit. CHRON.-CARnIL S. Theofr. CaIm. 11 p. 9: -uni prius inmonasterio peragens. ACTA Heur. II 24 t. I p. 118 (a-1156): concessit capitulo ... quicquid ad eum et ad digni-tatem et -um thesaurarie sue pertinebat. TRArÀ Tegerns.373a p. 286,32 (a. 1189-1206): hortatu dormi Ôlrici pre-positi et cellerarii qui lune utriusque -i amministrationemfaciebat.

3) office ecclésiastique distingué du bénéfice ecclésiasti-que: Ivo pan. III 138 (fit.) col. 1162 A: -o et beneficio pri-vetur episcopus, presbyter aut diaconus uxorern susci-piens. GRATIAR I dist. XXVII e. 2: subdiaconus et supraconstituti incontinentes uxorem aut concubinam ducen-tes, ecclesiastico beneficio et -lie careant. CARTUL. Bor-bon. 20 p. 40 (a. 1153-54): nec parrochialia -tia seu bene-raja. CARTUL Bond. 466 p. 358,25 (t 1194): ut ... sepe-dictum episcopum ... -o et beneficio ecelesiastico spolia-rent. ib. p. 358,25: sub pena -i et beneficii. CARTUL Ursi-campi 476 p. 297 (e. 1200): quittions ... clericos aut ca-nonicos sive monachos ... ab -o et beneficio suspendatis.

C) laïque: 1) en général: CONST. I 21 p. 47,16 (a.996-1002): nostri principes publici -tif et ecclesiastici or-dinis.

2) fonction supérieure, dignité: AnAoiN. FWR. gestaFranc. III 47 p. 89B: -o quondam ducis functus. DIPLHeur. II 230 p. 267,11 (t 1010: cornes -o. GUTLL Tvn.hist. rer. transm. XVIII 9 p. 832: soldanatus agens -um.

3)fonction curiale, service de cour; EINa Carol. 2 in.:quo -o (sc. maioris domus) tum... Pippinus . . . iam veluthereditario fungebatur. CARTUL Mog. A 530 p. 438 ex. (a.1125): (abbatem) constitutum nullus ad aliquod curiale-uni MON. Strig. I p. 88 (a. 1138-1329): curieregatis -adisponente. C0N5T. 1 128.1 p. 183,4 (a. 1150):dapiferi et pincerne et reliqui qui ministerii locum in domoCorbeiensis abbatis tenent, quam dignitatem vulgari no-mine -a appellant. HIST. WeIf. 1 med.: ita ut queque -a eu-

rie (id est ministeria dapiferi, pincerne, inarscalci, kamera-ru, signiferi) per comites . . . regerentur. Guiu.. T ya hist.rer. transm. II 5 p. 79: rnegadornestici dignitate, quem nosmaiorem senescalcum appellare consuevimus, fungeretur

5 et -o. ib. XIV 1 p. 606: dum - . . in curia comitis Picta-viensium domini sui pincerne fungeretur -o.

4) magistrature, office; CONST. 1 120 (a. 1136): nota-rium ... post ammissionem -i. CARTIJL. Sord. 248 p- 365(a. 1174): in hoc tabellionatus -o fidelis et verax cris.

10 GIJILL CA5S 11 1323 p. 83 (t 1191): auctoritatem instru-menta publica iuxta morem eius -tii condendi. CARTUL Ar-gent. app. 617,54 p. 481,11 (e. 1200): quicumque contramagistrum rebellis fuerit ... si consul est aut scabinus, ahhonore sui -i privetur. STEPH. TORI'JAC. summa c. I q. 7 p.

15 157: «salariis», i.e. que de publico pro -is suis percipie-bant. ib. c. II q. 6 p. 185: «nuffi officialium», i.e. eorurn quialiquod -um in curia gerunt, ut executores et tabelliones etceteri. noter l'expression -un pubticum: responsabilitépublique: CARTUL Argent. app. 616,6 p. 467,12 (post

20 1129): nulli autem episcopus -uni publicurn committeredebet, nisi qui sit de familia ecclesie sue. CAR-I-UL capit.Atreb. 69 p. 51 (a. 1185): omnes etiam fautores heretico-rum ... ab advocatione et testimonio et allis publicis -usdecernimus repellendos. GRATIAN. I di st. Liv e. 14: -a pu-

25 blica Judeis non sunt committenda.5) fonction domaniale; CARTUL Rhen. med. II 63 (e.

1179): vinum veto statirn post vindemias ... assignabiturci qui -ont siliginis administrat.

6)fonction domestique: a) dans un monastère: VrrA Sa-30 dalb. p. 63,5: in coquine -o, ut mes erat, ebdomadam

suam sororibus deserviret. ANNAL. Mett. I p. 39 note: adquoquine -uni deputaretur. CARTuL. S. Emil.Cocu]. 198 p. 206 (a. 1070): illo... cum fluo suc, . . . con-firmo ad S. Emiliani in oficio piscamina. CARTUL S. Lupi

35 Escer. 39 p. 43 (XII s.): piscatoris insignitur -o. CARTuLTirol. 455 p. 231 (a. 1188): erat portenarius, canevarius etscutellarius in Formeiano, pro his tribus -is habebat trespecias parmi. Lia trad. S. Petri Bland. p. 206 (a 1196):-uni et resarciendi subta]ares monachorum tenebat.

40 b) dans l'armée: GUIBERT. Nov. gesta Franc. VIH 14 col.834 A: ibi calonum lixarumque numerosa -t

7) métier: GUILL MALM. gesta reg. IV 369 t. II p. 427:funditores lapidibus, sagittarii iaculis, arcubaliste telis,quisque suum exercentes -um. Prrn. VIENN.? except. 11 32

45 p. 325: rusticum inteffigas omnem, qui non aliud -urn exer-cet, unde vivat, sed tantum agriculturam. CARrA C. 1175(Brit. borough charters 1042-1206 p. 208): sciatis meconcessisse ... corvesariis de Oxonia omnes libertines etconsuetudines ... ita quod nullus faciat -urn eorum in vil-

50 la de Oxonia nisi sit de gilda illa. GI5LER. TRUD. gesta Trud.

XII 11 p. 309,52: est genus hominum mercennariorumquorum -urn est ex lino et lima texere telas. GUIL1_ CAss. II1531 p. 166 (a. 1192): promittit . . . docere eum de suc, -obona fide.

Page 51: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

409 officium 410

D) par extension, en parlant d'une institution ou d'unenotion abstraite: 1) place (d'une église): DIPL Otton. II250a p. 284,10 (a 981?): tante lacius imperium nostrumamplificari ... quanto veto excelsoque regi earum (sc.

ecclesiarum) -mn gloriosius apparet.2) fonction (en gramm. et métrique): GoDEsc SAx.

opuse. gramm. I p. 394,2: quotiens eadem adjectiva fixisnominibus adiciuntur vel preponendo vel interdum suppo-nendo, servant sui nominis arque comptent -uni. MAnu.VINDOc ars vers. II 32 p. 161: quamvis secundum quos-dam trifaria sit comparativorum abusio: in significatione,in constructione et in-o, ib. IV 34 p. 180: quippe hexame-ter et pentameter sociale et indivisum habent -oui.

E) état, situation: 1) physique: INVEWr. Troph. 8 p. 235B:ad . . . pristine salmis -uni regressum. 2) au figuré: con-

iugalia -a: mariage: GmBERT. Nov. vita 112 p.38: in ipsisconjugalibus -is constitutam, septennio integro sub tantacontinentia conservasti.

F) au figuré: distinction, catégorie: SYLL. Bern. 5,93:sex -a sunt ergo naturalia: / figura, magnitudo, motus etcolon statusque et intervallum, et bis nihil sine.

V) en droit féodal: office, charge révocable, viguerie,par opposition au fief ou au bénéfice: A) droit de l'exerceret d'en tirer les profits: CARTUL Osn. 1236 p. 199 in. (n.1120): -uni ipsum sibi hereditarium aflirmabat. lb.:a me quoque -uni quesivit, cum beneficium suum sus-cepit. Crut. archiep. Magd. 298 p. 372 (a. 1159): regi-men sue procurationi non in beneficium sed in -uni qua-si quandam villicationem usque ad fmem vite sue commi-si. GALBERT. BRUG. Karol. 104 p. 150: voto ergo homi-nium et fidem vobis facere ... -um et feoda que a prede-cessoribus vestris hactenus tenui, n vobis recipere volo.Lia. trad. S. Petri Bland. p. 183 (a. 1166): beneficium et-um suum Iegitime abbati vendiderat. par extension, enpariant d'un métier manuel: CARTUL S. German. Prat. I

213 p. 297 (a. 1162-82): concessimus Gilleberto carpen-tario ministerium paternum et -ont ex integro, videticet utdomos nostras con necesse fuerit quooperiat, obsequiumcellarii in dolis et vasis ligandis et faciendis et in allis om-nibus in quibus necessarium fuerit, artificium suum exe-quatur.

B) droit d'en disposer: CkRin. archiep. Magd. 342 (a.1173): -uni Magdeburg, quod sub predecessori-bus nostris in jus féodale laica marins usurpaverat, in lusofficiaie, iusticia favente, requisivimus.

C) bien qui y est attaché: TRAD. Fris. 1656 (a.1090-98): idem Vflieim postea Lanzoni camerario datumest in beneficium non ad -uni. lb. 1595a (post 1187): dis-pensator panum ... episcopi dimidiam hûbani ... que adpredictam dispensationem suam tenore -i pertinuit, com-mutavit. CARTA a. 1188 (Hugo, Annal. Premonst. II pr.col. 287): mansum ... quem Ulricus ... in Ostenhoven in-uni habuit, qui, eodem Ulrico mortuo, invacabat, dominoWaltero preposito in Osterboven ... tradimus.

VI) sens liturgiques: A) office divin: I) en général: n)expression divinum -uni: DIPL Arnulfi 123 p. 182,11 (a.894): in usus fratrum divinum -uni persolventium.CAR-ruLBellomont. Rog. 48 p. 44 (c. 1178): in ecclesia

s in qua divinum -uni magistrorum tunc pene dde-cerat. spéc., dans les formules d'interdit: GERBERt epist.176 p. 204,3 (a. 990): eamque ecclesiam a divino -o sus-pendimus. CARTUL Beau. 509 p-210 (a. 1075-80): que ec-etesia . . - a divino -o cessavit. CALIxE II concil. Later. 13

io col. 1364": in omnibus terris eorum divina -fia interdici-mus. CAwruL Saviniac. 902 p- 478 (a. 1119-24): tam ipsequam terra eius a divinis suspendatur -is. GAurlua VIN-Doc. epist. II 16 col. 83B: eius castello et castelli banleugedivinum -uni ou d'excommunication: CARTUL.

is Glannafol. 8 p. 356 (e. 1030): episcopus a divino -ø om-nes illos prohibuit qui huic rei contradicerent. distingué de

la messe: DIPL Karoli 111 88 p. 143,2 (a. 883): in divinis-is et missarum celebrationibus. CARTAa. 1084 (Hist. Lan-gued. V pr. 360 col. 690): decantet rnissas et psalmos et

20 omne divinum -um. b) -uni AMALAR. off.prooem. 1: tibellum - . . de ecclesiastico -o. dans une for-mule d'excommunication: HINCM. REM. epist. col. 397 e: abomni ecclesiastico -o excommunicasti et ut nemo sacramissarum officia in tua parochia celebraret, interdixisti. c)

25 sacrum -uni: FLOR. Luon, psaim. col. 325: omnem sa-crorum -orum seriem, que solito cantorum ministerio pertotum anni circulum in ecclesiasticis conventibus exhibe-lut. d) par extension, dans des expressions signifiant

l'exercice du culte (cf. sens III D): altaris -uni: WALAHFR,

30 Gall. p. 298,28: altaris -non non usurpabo. ODo CLUN.oce. VII 213 p. 155: -a altaris non esse gerenda prophanis.BURCH. BELv. barb. II 6 p. 21: ad -non altaris ... barbenon conveniunt. Jori. Foaa Wulfr. 74: cum ad altaris -umrecessurus esset vin Dei et sacerdotalibus se ex more

js induisset. divini cultus -uni: DIPL Caroli 11,1 p. 63,22

(n. 840-43): divini cultus -um miserabiliter fuerit de-stitutum. Jon. ABRTNC. p. 4: eu que ad divini cultus -a per-tinent.

2) office monastique ou canonial, heures: n) en géné-ral:'W&jwp,. Gall. 2,43: ad lectionem evangelii que innocturnis secundum consuetudinem regularis -i recitaturexcubiis. HRADAN. epist. 3 p. 385,35: de -o canonicarumhorarum. CARTUL S. Michael. Mes. 21 p. 101 (a. 904): utgemiliatum die noctuque celebretur -uni kanonici scilicetordinis et monastici. PETIt DAMIAN. Romuald. p. 57,16:cotidie observabat et monasticum paniter et canonicum inobservandis horarum -tus ordinem. STATUT. Cisterc. p. 27(n. 1134): in observantia ieiuniorum, in -o horarum regu-larium. b) avec spécification de l'office: ANSELM. LEoa ges-

50 ta 52 p. 220,41: de vigiliarum, matutinorum et completo-i-ii -is ... celebrandis cottidie in choro cum cetenis frutti-bus. GRATIA1'L I dist. XII c. 14: ordo servetur in matutiniset vespertinis -tus nous et idem. VITA Severi Neap. 11 p.276,24: audito matutinati -o. LEGEND. Enter. p. 453: ex-

Page 52: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

411 officiuni 412

pieto matutinarum -o. Min&c. Nicol. Brunw. 3(2): erat do-minica nos, ciii prenotatur -um diurnale. GESTA Franc.expugn. Hier. 47 p. 524: omni diurni -i ministerio peracto.LEGEND. Ladisi. p. 526: canonicis orantibus et prime bore-ut celebrantibus. VrrA Emm. I 13: tertie djei bore -umDomino ... offerebat. ERMEWr. mirac. Phulib. 110 p. 29:cum . .. -ut sexte bore persolveremus. STATUT. Cisterc. p.57 (a. 1154): in vigils Pasche et Pentecostes in primo locopronuntietur -um de nona. An1olN. FLOR. mirac. Bened. II19 p. 167: post debitam refectionem vpertina1eque -umbora quietis advenit. ODo CLUN. coU. coi. 6058: rempotenocturni -j. CARTUL S. Petri Cuit. 7 p. 9 (a. 1009): S noc-turnale -um.

3) office célébré suivant le rituel propre à un saint ou âune fête: CFIRON. Moissiac. p. 306: in monasteriissancti Benedicti servantibus regulam, ut -unifacerent, sieur regula docet. BrLlMach. p. 357,16: marc -imortui -ut sancti Machutis cantaverunt. COLOM. decr. I72: -um de sancta Trinitate post octavas Penthecostes ce-lebretur. AELR. inclus. 19 p. 66: post orationem in honorebeate Virginis debitum solvat -ut.

4) office des morts: a) en général: COD, Lang. 402 col.679a (a. 903): ut mihi cotidie offitias faciant (sc.moniales). C'j&ruL.Brivat. 337 p. 347 (a. 926): iubemus utscilicet privais diebus per singulas regulares boras binospro vivis psairnos et -um pro defunctis exsoivant. LANFR.const. p. 2: pieraque monasteria mense februario, transac-ta beate Marie festivitate, -um mortuorum post vesperasdicere incipiunt. CARTAa. 1096 (Hist. Langued. V pr. 395col. 747): post mortem meam defunctorum -ut in eademet in ceteris illi subditis ecciesiis annuatim mihi decante-tur. ACTA pont. Rom. ined. 111 153 p. 165 (a. 1155): nullusetiam clericorum -um vivorum aut mortuorum. ad marri-cent ecciesiam pertinens, facere vel celebrare presumat. b)expression -ut generale, plenum, plenarium: office com-plet, entièrement consacré â la célébration d'un défunt:HUG0I CLUNconsuet P. 17: decretum est... generale -utfieri singulis annis . . . post octavas Pentecostes, pro conte-ris in cimiterio bains loci quiescentibus. CARTUL. Lerin.207 p. 208 (a. 1109): ipsi fratres pro animabus eorumintegrum et generale -ut in eodem die semper faciant.CARruLcapit. Agath. 19 p. 32 (a. 1176-7): ut... in vigi-lia Ascensionis celebretur generale -um pro omnibus de-functis. TRAD. Ratisb. 577 p. 300,28 (c. 1060-68): ut fra-tres . . . diem XVI ka]. feb. pleno - o quel annis celebrent.CARTUL. Burd. 280 p. 208,40 (a. 1110-25): in ornai pleno-o datur ferculum unum. CARTUL. Stir. II 10 p. 31 (a.1195): quatinus dies beati Thome episcopi et rnartyris coin- o pleno apud nos perpetim agatur. DIPL. Dan. 12,24 p.56,13 (a. 1095-1100): triginta -lia pienaria in conventu(cantabuntur). CARTUL. S. Bened. in Wevria 32 p. 83 (a.1197): plenarium -um scilicet quantum uni ex ipsis per-solvere tenebuntur. c) expression -um septenariurn ou sep-tem -a: office des morts célébré septfois: UDALR.consuet.

Clun. I 5 col. 649 C: prima [collecta] est pro fratribusnuper defunctis, pro quibus septem -a in conventu genera-liter sunt agenda. CARTUL. S. Alb. Andegav. II 406 p. 13(post 1082): facimus septem -a plena cum totidem missis.

5 CARTUL S. Petri Cuit. 62 p. 62 (a. 1145): in morte veroabbatis canonici septenarium ceiebrarent -ut. cf. CARTuI..S. German. Prat. II p. 238 (a. 1145-46): commenda-birnus Deo animam cum -o pleno in conventu et cum sep-tenario. d) office et enterrement: VrrA Magni Fauc. 29:

10 orationem pro illo facientes, premissis congruentibus -issepelierunt eum. VaAVincentiani p. 123,38: vir Dei -um,sicut rnos est clericorum, cum suis ciericis . . . pro eius ex-

itu -o decantare fecit. ib. p. 124,29: -o igitur compieto,paraverunt feretrum. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1077 p.

15 304,28: exequialibus -is. RADULF. TORT. mirac. Bened. 35

p. 336: expietis funereis ... -is. PONTIF. Rom. 51 A p.277: in -o sepuiture. CARTUL S. Petri Cuit. 87 p. 79 (a.1165): exequiarum -is.

5) messe: a) absol.: NARR. Ebbon. Rem. col. 20A: in20 ornai pontificali -o ipsa die ei communicaverunt. b)

divinum -um: CoNclu Aquisgran. a. 816, B 10 p. 446, 6:horas canonicas cura ornai devotione custodiant et bis di-vinurn -um honeste expleant. ACTA pont. Rom. Gai!. G112 p. 159 (a. 1169-81): in curtibus vestris fratres vestros

25 divinum -um celebrare concedimus. c) -um missale, missesive missarum: cérémonie de la messe, célébration de lamesse: MIRAc.Winn. p. 781,6: fratres ... missali -o adsis-tebant. GERII. Au&. vita Udalr. 16 p. 405,31: cumsolemni -omisse interfuisset. ANNÀL.Gemet. p. 29: consti-

30 tuit hymnum angelicum decantare, «Sanctus, sanctussanctus,,, in -o misse. CARTuLCorbel. 27 p. 41 (a. 1191):capellanus ... misse primus celebrabit -am. DONAT.METT.Ermeni. p. 704,4: missarum est completum -ut. EPIST.

Tegerns. 153 (a. 1001): interfuirnus soflemni missarum -o35 pontificis.

B) prière: 1) pour les défunts (commémoration): Lia.ordin. Patav. 1,12 p. 942, 17: ad Orationem prosternimuret -ut mortuorum non dimittimus.

2) -ut precum: récitation de prières chantées: STEPFI,40 TORNAc.summa dist. XXV p. 37: -ut precum quod leta-

niam vocamus, sc. «Christe audi nos,,.C) partie de la messe: I) en général: ALAN.INS. epist. P.

291: cum dies XL proprium -um habeant, celebret sacer-dos missam ad soliempnitatem pertinentem; post misse

45 vero consummationem inchoet sacerdos -um ad feriampertinens et continue missam usque ad evangelium. ib. p.293: item si duo celebrnntur -a in una missa, unum perti-nens ad diem dominicain, aliud ad sollempnitatem aliam,quero cuius erit missa ista. HONOR.AUG. gemma 1,3: mis-

50 sa autem in septem -a distinguitur.2) introft chanté: Ps. ODo CLUN, prooem. ton. p. 248:

qualiter omnis cantor ecclesie tenere debeat tonum anti-phonarum, -orum seu communionum. 000RAN.opusc. 5 P.161: in toto gradali -o, sic currit versus.

Page 53: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

413 officium 414

D) cérémonie particulière: I) en parlant d'un sacre-ment: CALIxr. II serin. .Jacob. col. 1385 e ; potestatem eu-randi infirmitates animarum per absolutionis -um.SIGEBERT. GEMBL. gesta p. 541,31: peracto inunctionis -o...episcopus tactus Spiritu divino. HELM. 73 p. 141,28:exhibuerunt Bi sacre unctionis -um.

2) représentation d'épisodes de la vie du Christ au coursd'offices solennels (embryon de théâtre liturgique): JOH.ABRINc. col. 43 e: deinde stelle -um incipiat. ib. col. 54A:post tertium responsorium -um sepulcri celebretur.

3) en parlant d'un sacre royal: THIETM. 3,26 p. 130,10:in regem coiisecratur Aquisgrani et, completo hoc -o...legatus... advenir.

E) rite: 1) -um Romane Ecclesie: rite romain: CORP.consuet. monast. 119 p. 442 (a. 816): quod capitulum ihisobservandum convenir, qui actenus Romane Eclesie -o submonachico habitu degentes usi saut.

2) livre liturgique: a) dans l'expression liber -arum:Doc. Lue. V 3, 1758 p. 629 col. 1,16 (IX s.): actas aposta-lorum ... volumen I; Prophetiarum I; librum -arum I (cf.INVENTAIt Luc. p. 13,11). Powrir. Rom. Germ. p. 150b,23:canettes ... legantur aut liber -arum. b) absol.: CATAL.biblioth. Lehm. I 49 p. 248, 19: antiphonarii X,-a VII.

3) evangetica -a pour désigner les évangéliaires: G ESTAabb. Fontan. XIII 4 p. 103: pulvinaria serica, evangelicis-is apta.

F) ensemble des objets destinés â la célébration duculte: CAPrr. reg. Franc. I p.. 119,15 (a. 803-04): episco-pus de ecclesiis bonam habeat providentiam, tain -o etluminaria quam. .. de reliqua restauratione. MEM. MilanoI p. 461,14 (a 870): ut... abeat curam et solicitudinemdeluminaria et -ut eiusdem basiice. CHRON. S. Ben. Divion.

p. 192: omne ornamentum quo utebatur ad sacrum minis-terium transmisit sancto protectori sua Benigno coin nonparva auri quantitate et vasis argenteis que erant in eius -o.HI5T. de via Hier. 124 p. 223: reperiuritur et ibi quingentecaldarie de argenta... que ad -um Machumeth deputatefuerant. dans l'expression -um missale: ornements de mes-se: CATAL. thes. Germ. 150,10 (Xs. ex.): casuguham euttoto missali -fia.

G) offrandes destinées â la célébration d'offices: ion.DIAC. ROM. Greg. IV 68 col. 221 B: quas (basilicas) rediti-bus. luminaribus, -is atque dormis cumulans. Mn.t Mita-no II p. 476,33 (a.903): qui pro tempore missa(m) et -umet luminaria fecerit in eandem meam capellam infrasenedochium constructa. Coi. As. 75 p. 105,11 (a.973): uttu qui supra Joanni clericus oflzio e luminaria et incensofacere... debeatis. CARTu. S. Vict. Mass. II 712 p. 58 (a.1030): do ... ecclesiam Beati Genesii.. . coin etterris, cum decimis et primitiis Bique offertoriis, cum om-nibus -is vivorum sive mortuorum. CARTUL. Nuchar. 516

p. 548 (e. 1139): mittentes duos e fratribus, iusserunt ut af-ferrent corpus quod ... in cimiteria monachorum hono-

rifice sepelierunt. Pro huiuscemodi -o sepulture, quoniamsubstantia mobilis deerat, dederunt nobis duo juga terre.

VII) par métonymie: A) personne exerçant un «of -cium»: 1) officier, magistrat: CARTUL. Rhen. med. 142 p.

5 49,3 (a. 804): rogo te taudabilis vit defensor, vasque -apublica. Dipt Otton. 1 407 p. 554,26 (a. 972): quatinusnullus ... molestare presumat (sc. locum) aut placitumtenere sive atiquos -um construere (sic pour constituere)nisi eius (sc. possessoris) licentia (cf. Du'L.Otton. 11154 p.

10 174,28 La. 9771). Dipi.. Cour. 11 91 p. 124,21 (a. 1027):sanccimus ut nulla pubhica persona nullusque officus demercatis vel casteltis... toloneum aut ahiquam functionempublicam exigat. 2) ecclésiastique exerçant une fonctiondans la hiérarchie: HRABAN. epist. 25 p. 433,13: ut dia-

15 coni . . . baptizare non presumant nisi predictis fortassis-is longiur constitutis [sc. episcopus et presbyter], neces-sitas extrema conpellat. ANNAI.. Camald. I app. V col.19,18 (a. 858): episcopos, presbyteros, diaconès divçr-saque -a subscribere fecimus (cf. BULLAR. Cas. II p. 38 cpI.

20 2 La. 898]). 3) par métaph.: membre de la hiérarchiecéleste: HR.ABAN. homil. 1 33 col. 64C: angelicis sepe visi-tatus est -is atque. .. Dei genitricis est consolatus alla-quiis.

B) sens collectif: 1) ent ourage, suite d'un dignitaire:25 a) laïque: Vrrk Apoil. p. 201,6: Liberius prefectus, -ho sti-

pante circumdatus. VITA Sadalb. p. 57, 1: adunatis... tainex nobilibus liberis quam ex proprio -o pueffis. b) ecclésia-stique: ACTA Vigilii p. 22,80: apostolicus presul sic sud ite-mm affatur -o: «quid hic stamus otiasi». 2) ensemble

30 d'agents de l'administration, administration: VrrA. Apoil.P. 198,9: quidam ex -o regis Sigismundi ... qui super omneindominationem fisci principatum gerebat. 3) ensemble desserviteurs, domesticité: DIPL Karlom. 24 p. 321,11(a. 879?): cortem regiam... cum omni -o sua, servis et an-

35 cillis. 4) ensemble de gens exerçant un métier, corps demétier: CARTUL. Antr. 17 p. 147 (a. 1012): vendas ....quede maceUariorum -o exeunt. HI5T. Mont. Pannon. I p. 592(e. 1093): inansus cocorum, pistorum, fabrum, pastorurti,totorum, pellipariuni et ad oninia genera alia -orum.

40 CARTUL. Argent. app. 616,44 p. 470,10 (post 1129): adofficium burcgravii pertinet ponere magistros omnium-arum fore in urbe, scilicet sellariorum, pellificum.

VIII) territoire sur lequel s'exerce une autorité: C0NcOE.Mogunt. II p. 262 (a. 813): quod si forte (aliquidfraudu-

45 lenter distractum) extra -um nostrum (sc. episcoporum)alicubi inventum fuerit. CARTUL. Rhen. inf. I (Werd.) 188(a. 1052): de -o quoque in Brathbeke novem mansus addi-dit, alla territoria V. FUND. Mur. 28 p. 83,8 (XII s. med.):in Tropfense quantum ad duo -a pertinet. ib. p. 83,17:

50 cumque XII hominum peccora adunantur in unum voca-tur -um, propterea quia uni magistro committitur. MAON.BREV. 1187 p. 175: super -um Lamberti iireconis 33 1.17 72 d. CARTUL Norm. 1057 p. 277 (a. 1195-96): dimit-tit . . . nobis tex Francie Behveeir et -um de Behveeir et ta-

Page 54: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

415 offlco(r) - offocatio 416

tain terrain TRAD. Udair. Aug. app. p. 131:ex -o prepositure in partibus Noricorum. p. 142: ex -o cel-Ierarii. p. 148: ex -o kamerarii. p. 154: de prepositi -o inBozon. Con. Egm. min. p. 62,12: permutacio ... -i deAlecmaria, quod ambacht dicitur.

IX) pour oflicina: A) bâtiment monastique: CHRON.Floriac. (MGI-1 Script. 11 p. 255): coenobium ... res-tauratum cura omnibus -is. MON. Polon. hist. I p. 340 (XIs.): Asindense monasterium cum universis eius -is abfundamentis novo erigens. PETR. CELI_ epist. II P. 169: 'omodo oratorium, modo claustrum, modo capitulum, mo-do refectorium, modo dormitorium, modo cetera -a cir-cuibo.

B) ,pièce, local: CONSUET. Trev. 16 p. 18,6: qui episco-pali sentencia segregaretur a fidelium tartina, librum in ca- 15

pitulo a manu abbatis accipit et seorsum in aliquod -umsedere vadit. JoH. SAlusu. Anselm. X col. 1027C: ci in ca-pella quadam commodum -um procurabat ut ex remo-tione exercitus non haberet tumultum.

C) bureau: ACTA com. Flandr. 13 p. 45,18 (a. 1093): 20

100 sol. .. . eidem ecctesie in elemosinam contradidi, singu-lis annis. apud Sanctum Audomarum, in -o Simonis,dispensatoris mei, accipiendos quolibet arme.

D) atelier: Dia. Otton. III 283 p. 708,16 (a. 998): demolendinis et piscariis ceterisque -is infra prescriptum ter- 25

minum pertinentibus. GuIBERT. Nov. vita III 7 p. 163: tantus futur, tantus stupor burgensium corda corripuit utcames officiales -a sua desererent et cerdonum ac suto-rum tabernule clauderentur.

offlco(r) 1. V. offlcio. 30

officula, -e f [offai petite boulette: GLoss. cod. Cas.401 p. 471,31: -a in rotunditate collecta.

officus, -i M. V. officium.offlrmatio, -nis f lob et firmatio] forme obfirmatio:

infra. 35

1) fermeté: GuIBEwr. Nov. gesta Franc. VIII 13 col.832 e: animi obfirmatione tante nefas abusionis abiiciens.

2) confirmation: Tnrx Ransh. 62 p. 224 (c. 1150): utautem perpetua maneat huiusniodi conventio. taliter pla-

cuit fieri obfirmatio. 40

offirmo sive sepius obfirmo 1. I) affermir,forqfler: A)munir de fortifications: Ojux VIT. hist. IV 13 t. II p. 258:castella ... -ant. Rou. Toiuo. chron. add. t. 11 a. 1159 p.178: supradictum castellum -asse. GUILL M&un gesta reg.II 134 t. I p. 147: castrum quod ohm Dani in Eboraco 45

-avec ant.B) au figuré: 1) affermir dans une résolution: Episr.

Hann. 51 p. 97,19: cure rerum mearum incommodi-tatibus neglectis, ad hoc me -assem. Dia. Hem. IV 476 p.648,43 (a. 1102?): in pertinacia -mus. Orro Fais. gesta 50

2,43 p. 151 734: ne ullam vacitiandi potestatem haberent,vadibus -antur. VnA Karoli M. 2,7 p. 51,4: assensu suo-mm placidissime et potenter excitato et -ato. expres-sions: -are faciem (cf. Ezech. 4,3): regarder fixement:

MEGINFR. Emm. 8 col. 978B: beatus Pater . . . licet par-turiet spiritum doloris, -avit tamen delictis faciem ar-guentis. PETR. COMESTOR hist. scho!. col. 14420: sic -avitDominus faciem suam ad Jerusalem ne videat eam et obsi-debit eam. -are pectus: fortifier son coeur: TRANSUGerulfi 4 p. 907,18: -ato pectore se opposuit insidiantilupo. -atus anime: décidé, agissant avec fermeté: RADIJLF.Toat Bened. 1 p. 277-78: anime -mus nihil reddere vo-luit. Hnui. 26 p. 56,34: sociis unirais -arcs ad egre-diendum.

2) fortifier contre le mal: ERMENR. Sval. 9 P. 160, 19:se... crucis signe -avit. lue. Dei V 2,2 p. 411: ut fias...-atum adversus inimicum hominis diabolum et adversushominem.

II) confirmer un acte juridique: A) par des marques surle terrain: CARTUL. Rhen. inf. I (Werd.) 64 (a. 848): con-prehensioriem nostram in silva ... quasi, ... hommes luiuna nobiscum circuierint et novis signis -averunt.

B) par des signes d'authentification sur l'acte: DIPL

Otton. 111146 (a. 994): hoc preceptum ... sigillo nostro-atum annotari precipimus, quod regali ... manu nostrasubtus firmavimus. Ru'. TOIT. apoc. 1 col. 829 C : signavit,id est quibusdam imaginum sigihis clausit atque -avit.

III) fixer, attacher solidement: RATER. Merv. (rec. A)col. 458C: catenam pedi imposuit, plumbo carvi in magne

- lapide -avit. Tncopn. sched. 3,61: -abis cas (sc.

catenas)... in inferiore parte thuribuli clavis firmis. CASUSPetrish. 5.3: tabulam ... in quo erant duo circuli ferreiplumbo -ati.

IV) fermer: A) matériellement: I) boucher une ouver-ture: DuDo Nom. IV 70 p. 225: ostia obnixe -antes.BERTHA Via. Adelh. 7 p. 761,30: ore cupe non -are. Oan.Vu. hist. IV 4 t. H p. 180 : porte -ate erant. 2) fermer,clore (un lieu): CARTaYa. S. Alb. Andegav. 1105 p. 117 (a.1082-1106): constitutum fuit ut donnera suam ... ita re-tro lapideo pariete -met, quatinus nullum dampnum eisinde accidere posset. UDALR, consuet. Clun. III 22 col.765C: claustrum ... quando fratres in mendie pausant.-mur.

B) (moral) rendre inaccessible: Honoii. Aun. scala I 5col. 1233A: bec visio spiritualis ... secundum celum voca-tur; quod doctis per discretionem reseratur et indoctis perpresumptionem -mur. CARKt But. B. 101,11,2: -ant Grecipectora dansa preci.

V) enfermer, mettre dans un endroit clos: A) au propre:

I) une personne: CARTUL Bund. 350 P. 261,21 (a. 1163):quatenus eam ... in una domuncula ... sohitaria obfirma-net. 2) une chose: HILDEOARD. phys. 8,2: cor ejus (sc.

serpentis) ... in aliquo tenui servando metallo -etB) par métaph.: ERMENR. Sval. 9 p. 160,33: spectatores

sucs chusuris sui precepti -avit firmissimis.offitac, -arum y . ophitae.offnama y . ofnama.offocatio, -ais f [offoco] étouffement, suffocation:

Page 55: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

417 offoco - offusco 418

Rucupt B 40 P. 50: ad -nem pectoris.offoco 1. étouffer,faire mourir par privation d'air: 1)

au propre: GUIBERT. Nov. Iaud. Mar. 11 col. 572A-B:postquam ... eazn Petrus -avit in cellula, tantus fetor ip-sum ... et astantes obsedit ut nemini ambiguum foret ca-davb turpissime cuiuspiam exstitisse. CITRON. Maurin. p.57: bestiam illam per quam puer -atus est. 2) au figuré.,000CLuN. occ. VI 217 p. 125: semet ut Deus -et, mundospiramina pandat. in. IV 475 p. 82: vespere conflictus dieicum nocte videtur,/ donec eunte die mundus tenebrescatubique;/ actio pravorum sic -ando piorum/ extulerat tumi-dum mundi per compita sceptrum. GUIBERT. Nov. trop. 1 5vers. 1,2 col. 3€2D: nequitia in qua impudenter -mi viden-tur. -

offor 1. [oh et fard ici forme obfor dire: SEQ ined. 624b p65: que est ista, sic -antur, pro qua omnes iucundan-tur.

officcio, -nisf u. offersio.offrenda, -e f y . offerenda.offreslo, -nis f u. offersio.

offresus, -a, -uni esp. orifres: a.fr. onfreisi orné d'or-frois: CARTUL. Sahagun. 1453 p. 334 (a. 1103): una strec-tura grecisea -a et 1° elmo. CARTA a. 1112 (Steiger dansFestschrift J. Jud p. 645): II manipulos -os et II greziscoset allios minutes. cf orfresium.

offrctio, -nis J'. y. offresio.offrigesco 3. (eh et fnigesco) ici forme obfrigesco. se

refroidir: GIRALD. gemma H 10 p. 214: artus tenerosaquarum frigoribus -entes tremere et pallere coegit.

offucia, -e f. fard, tromperie: PAPIAS: -e, fallacie, auttes ad decipiendum comperte, dictant ah offuscando quodest furtum collocare.

offuglo 3 [oh et fugiol ici forme obfugio. s'enfuir:PASS. Domn. p. 421, 48: cognito quod beatus Domninusqui domesticus eius esse videbatur, -isset. ACTA PhD. Aug.361 t. I p. 438,22 (a. 1190): si quis aliqua ductus necessi-tate illuc -erit.

offula, -ef. 1) petit morceau (GLoss. end. Cas. 401 p.471,32: -a, particula): VI-rA Osw. I p. 45: -am paris.GUIBERT. Nov. vent. Dom. I 2 col. 530 B: non tainindigna susceptione ipsius -e (sc. Eucharistie) quam prosua erga cornipientem Dominum impudentia.

2) boulette (PAPIAS: -a . . ., particula in rotunditate col-lecta): a) (de dimension restreinte) pilule: MAPPEclav. 24p.:197: cum permixtio pura fuerit, facis -am. COLt Sa-lern. H p. 297: in succo apii tres -as fac, b) par extension,s'appliquant à une masse de métal en forme de sphère:GUIBERn. Nov. gesta Franc. VIII 12 col. 830C: cum liquoreplùmbeo ferri candentis -as, ut conflagretur oppidumdispergunt.

3) action defrapper: PAPIA5: -a. . ., percussio.4) châtiment: PAPIAS: -a, poena.

offundo sive obfundo, -fudi, -fusum 3. I) répandredevant: A) dans les expressions: 1) -ere tenebras: répandredes ténèbres (au figuré: empêcher de voir): GERBER r. epist.33 p. 61,4: qua in te vobis lucem, hostibus tenebras -lu-

5 disse gaudemus. RATHER. conf. col. 417C: tenebris meis-fusas. CARTUL, Mai. Mon. Dun. 14 p. 15 (a. 1060-64):caluniniosarum obiectionum tenebras -entes. 2) -etc ver-ba: proférer des paroles: HILDEGARD. div. op. 1,4,98 col.884 C: malitiosa verba que in corde suo cum Odin dictave-

10 rat, ci -cris.B) présenter, laisser voir: RADBOEX TRAIECT. Martin. 3:

mihi hoc loco quiddani virilis robons -itur, quo malivolo-rum susunrationes parvipendendas esse percenseam.WOLFHER. RILD. Godeh. 1 9 p. 174,28: ut si quid, inscicia

15 prepediente, minus idoneum -fudero.II) (sens pef.) obscurcir: A) rendre obscur (une notion

claire): REIMBALD. LEOD. vita canon. 139 p. 10: si quidempreclaram hanc materiam aut sententiarum nigore subner-vavenim, aut exangui (sic), ut aiunt, stilo -fudenim.

20 B) attrister: STEPH. CoL Maunin. 7 p. 280A: cum . . . se.desperatione recuperandi, sociasque, moeronis habitu, -lu-dit.

ofl'usus, -a, -um, part. passé employé adject.: 1) som-bre, sale: WERR. Albert. 9 p. 144,40: lineo capello nigro et

25 -0 2) sombre, triste: WERR. Albert. 14 p. 148,42: tnistis et-us convertit fratrem suum et ostendit rem adversam.

offuscatio sive obfuscatio, -nis f au figuré: 1) noir-ceur, obscurcissement: RtwBERL corp. Dom. 22,115 p.127: quamvis hedus dicatur mihi pro qualitate menti et -ne

30 delicti. Epist Col. 7 p. 249,37: ne magnitudinem fldeinostre aliqua -ne sinistre opinionis ... inficiendo cornum-pat. d'où: trouble moral: ADAM SCOT. trip. tabern. pro-Dent. I 13 col. 618A: quia a mente tain quam ista sere-nitatem tallit et quamdnm ci -nem inducit.

35 2) (au plur.) flétrissure: HRoi-sv. Pafn. 3,8 p. 171: o, sispermes me sordidulam, milies millenis sordium -nibusoblitam, ullatenus posse expiani.

offusco sive obfiisco 1. 1) obscurcir: A) impropre: 1)atténuer l'éclat d'une source de lumière: THIETM. 7,67 p.

40 480,31: caligine quadam -ante lumen. Peut RJGA AuroraGen. 1063 p. 69: sicut solaris -at sidera fulgor. parmétaph.: REG. Fernand. 114 p. 246 (a. 1159): ut que yen-tatis luce respiendent, oblivionis nebula in posterum non-entur. CARTUL. S. Michael. Mos. 113 p. 358 (a. 1178):oblivionis -atum caligine. CAtrUL S. Alb. Andegav. 11717p. 204 (a. 1191-1220): quod vetustatis nubes openit et -ai.J0R SARISB. metal. 15 P. 17,21: -are nititur splendidissimalumina Galliarum, Lauduni gloriam.

2) gêner la vision: ECBAS. capt. y . 845: solvitur in lue-5o tum recolens Dominum crucifucum,/. . . -at visum, memo-

rans soient tenebratum.B) au figuré: 1) obscurcir, diminuer l'éclat: a) de la

Page 56: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

419

420

célébrité: Luira Greg. 3 p. 70,24: famam sancti viri etdiscipulorum eius -are et impedire conati sunt apud regeni.

HRABAN. epist. 28 p. 443,27: nec ... magnorum virorumstudia temerario ausu velim -are. AELR. Edw. reg. pref. col.7390: materiam cui succumberet eloquentia Tulliana meocommittere sensui non tain illustrandam quam -andam. b)de la vertu ou du bonheur: UFF1NG. Ida 1.4: studebatforinsecum amorem temperare, ut nullius levitatis nevus ri-gorem anirni eius potuisset -are. I'ETR. LOMB. sent. IV 43.5p. 997: non enim eorum niemonia sanctos contristabit veleorum beatitudinem -abit. ANOL SUN. hex. 7648 p. 269:

non -abit eorum letitiam. e) du souvenir: faire oublier:CARTUL S. Gundulfi 28 p. 50 (a. 1108): solet ... rerumantiquitus gestarum memoriam -are multum custodiendeiusticie infesta oblivio. CARTUL. Argent. 109 p. 90,1 (a.1159): ne antiquitas -et que pagina declarare potest. HERRBos. Thom. col. 1073A: ne tain preclara tanti viri gestaaut -aret vetustas aut deleret oblivio. d) de la com-préhension: rendre inintelligible: GUNZO epist. Augiens. 11p. 40,15: hec . . . ambiguitate -mur.

2) troubler: a) rendre incapable de discernement:CHRON. COSM. FRAG. append. 1 2 p. 247,28: aures princi-pis favorabiliter compositis mendaciis -antes. b) gêner:

ADAM S. Vier trip. tabern, prooem. 1 15 col. ÔISD: claus-trales, nec eodem modo quo novitii in gemitu suo labora-bant, nec sicut obedientiarios, occupationes cos externe-ant.

II) abîmer, détériorer: A) sens propre: HROTSV. Sap.5,36 p. 195: nec flamme comam vel vestem poterunt -are.THEOD. AMORB.. Martin. 4: ecclesias ... que partim ve-tustate temporis, partim negligentia predecessorurn -ate acrimose videbantun. ... curavit ... restaurari. EB0 BAMa.Otton. 1,6: codex ... manuali frequentia rugosus et ad-modum -mus erat.

B) (moralement) souiller: HROTSV. Abr. 1 1 3 p. 147: neimmensa eius serenitas pulchritudinis alicuius -etur sordecoinquinationis. Dlr'L Cour. II 82 (a. 1027): animasnostras peccatorum maculis -mas. ANNAL S. Disib. a.1075 p. 6,42: Domini sponsam ... per concubinarios, idest hereticos, polluere et -are veritus non est. Orro FRIS.chron. 1.26 p. 60,27: apparet demones ... mentent homi-nis -are. PErS. RIGA causa reg. Franc, p. 8: -at . . . suumsceleris nigredine nomen.

C) violer un engagement: GuN-rH. COL ad Hadr. p.248,5: ne sanctorum predecessorum vestrorum (sc.paparu,n) divina dispositio -etur incircumspecte. CARTUL.Clun. II 1508 p. 558 (n. 979-94): ut nulla succedentiumastucia hoc valeat abolere, nulla malignitate -are sed semeldecretum atque statutum firmum possit manere per evum.

D) confondre, rendre inopérante: 1) une personne:ANAST. pass. Dion. 26,5: -ans infidelium stoliditatem.Ai-ro VERC. epist. Pauli (1 Thess.) col. 647C: labori insis-tebat humano, -ans pseudoapostolos. 2) une action ou unechose: CARTtJL. S. Symph. Augustod. 19 p. 47 (a. 1060):

ut omnis controversia querelarum in posterum-etur. TRIUMPB. Remacli 1,1 p. 438,21: que tes ridiculosa

cum aliquando pervenisset in medium, repressa est et-ata privilegiis et auctoritate maiorum.

offys , -tis m. y. ophis.ofigus, -a -um [pour obryzus?] (employé pour

qualifier une monnaie)?: CARTUL S. Mar. Via Lata 2 p.3.24 (a. 947): in argetus mimera, mancosi tres denarios vi-gimtis vonos -os.

10 ofiomate y. ophiomate.ofite, -arum Y. ophite.otites, -is m. t'. ophis et ophites.oflucus V. ophiucus.ofizium, -j, n y . officium.

15 oflulcus u. ophiucus.oflanda, -cf [u. ou] prestation en nature: Lin. trad. S.

Petri Bland. p. 139 (XII s.): [solvet] de -a XVIII den.

ofli indécl. [oblia; moyen bas aIl". ofe-lege] cadeau ennature (souvent en pain) offert au maûre d'un domaine:

20 MAUN. BREV. 1187 p. 175: ex -i VIII 1. XVI s. (cf. J. H.Gaflée, Vorstudien zu einem a!tniederdeutschen Wârter-buch, Leiden, 1903, p. 234-235 et 483 s. u. ofelege).

ofnama, -e f [ong. inc] formes: avenama: CAL. roto].

cari II p. 163 (n. 1189). offnama; Bua*Hadr. IV n. 1157

25 (Archaeologia Aeliana n. s. XVI. 1894 p. 270.) enclos,

domaine rural: BULLA Hadr. IV a. 1157 (ArchaeologiaAeliana n.s. XVI, 1894, p. 270): unam carrucatam terrede dominico eiusdem Emme, in Neshann, cum medietateofînamarum suarum in culturis, pratis et turbariis, coin-

30 tannent pasturam totius terre sue. CARTUL Eborac. I p.302 (a. 1160): quinque acras terre in Gindala de -isnostris. ib. X p. 34 (n. 1154-76): omnes -as meas et unamsartam in Hehgneinge.

ofrcnnula, -e f [offero; offerenda] plat d'offrande,

35 patène (7): CARTUL Tirol. 13 p. 9-10 (a. 855-64): XIIcophinos, quatuor -as argenteas, VI calices.

ofresio, -nis f u. offersio.ofretio, -ois f u. offersio.ofstadum, -in. [ong. inc.] forme ofstadium: CARTUL. S.

40 Petri Bland. I p. 159 (a. 1163). domaine rural (enFlandre): Lin. trad. S. Petri Bland. p. 148 (XII s.): (solvet)de sou -o II den., II pubs et I sist. avene. ib.: (solvet) de -oin quo habitat II den. CARTUL S. Petri Bland. I p. 159 (a.

1163): dederunt Sancto Petro ... quicquid ibi in bosco et-in possederunt.

ofthalmia, -e f u. ophthalmia.ofthalmicus u. ophthalmicus.ofvenio 4. y . obvenio.aga, -e f auca.ogdoada, -e f u. ogdoas.ogdoas, -dis formes: octoas: Honon. Auc. imag. mon-

di 2,78. ogdoada: FLOR. Luon. carm. p. 533 y . 143. Pria.DAMIAN. epist. V 8 col. 351C. ogduas: PACIFIc. VER.comput. 261 p. 142. nom. sing. de la farine adjective fém.

Page 57: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

421 ogeriligneus - ogrizus 422

ogdoa: METELL Quir. 57,17.1) subst.f.: a) durée de huit jours: PEn. DAMTAN. epist.

V 8 col. 351C: per -das et pentadecas in vepribus stando.PETR. COME5T0R hist. schol. col. 12458: scenopegiaJegitur esse festum octo dierum. Sed patres illi non servie-runt -di (cf lb. col. 15088 add. 3). b) (dans le comput)

huitième année du cycle de dix -neuf ans: H ELP. comput. 17col. 328: hic arions embolismalis ... quod semper IIequales precedant, excepte, in -de et endecade quorumutrumque unus tantum communis annus precedit. in. 36col. 46C: exceptis tribus annis cydi XlXalis, octavo sdii-

cet anno, qui -s appellatur grece, et undecimo necnon deci-mo nono. c) (dans le comput) c ycle de huit ans (d l'in-térieur du cycle de dix-neuf ans): Honort. Aua imag. mun-di 2,78: dividitur [decennovalis cyclus] adhuc in duo: inoctoadem et endecadem. Octoas surit octo ami, endecasundecim. d) (symbot) chiffre huit qui désigne la loi duNouveau Testament (par opposition au chiffre sept quidésigne l'Ancien Testament): ANGELOM. Luxov. reg. col.534A: quod signum et presentis temporis et futuri typuserat ...; nobisque in hebdomade et -de viventibus per re-surrectionem Christi, vite spatia protelentur. FLOL LUGD.

carm. p. 533 y. 143: ebdomadem priscam -de dedit essenovelle/participem.

2) adj.: huitième: MEGINFR. carm. col. 647 D: unde fit utsemper sic crescat circulus ille/ preter in -de, quod non sitet hendecade anno. METELL. Quit. 57,17: ogdoa pars ge-minata salis hinc/ verdira clam reperitur allis.

ogeriligncus, -a -um. [obgero et ligneum] porteur de

faisceaux?: PETR. CANTOR verb. abbrev. 61 col. 1880: hecetiam intorqueri possunt in ambitionem magistrorum colli-gentem turbam, serves, milites -os ad theatrum et specta-culum suum.

oggannio sive obgannio 4. A) susurrer, murmurer: 1) engénéral: GLoss. end. Cas. 401 p. 469,54: obgannit, subtili-ter murmurat.

2) avec idée d'opposition, de haine: répondre à desgrognements en grognant: Uouiio s. y. gannio: obgannio,i. e. contra gannientem gannire.

B) médire: EPI5T. Ratisb. 8 p. 308,3: ut . . . lingua vene-nosa his -iat verbis. EBEREL BAMB. epist. 11 col. 5260:cachinnus insipientium qui, dum ratione se deficere pre-sentiunt, more vulpium quod vobis non servit, obgan-niunt. Aoas PARVIPON-r. utens. p. 124: parasitastro oh-gannienti arridentem (glosé ganglaunt).

oggaria sive obgarrio 4. [ob et garrio] 1) élever desmurmures de contestation: loi-i. SARI5B. epist. 258 col.3008 (a. 1168): ut nec veut acclamare clamosis, nec gar-rientibus -ire. GALBERT. BRUG. Karol. pref. p. 2: si quisquicquam -ire et detrahere contendat, non multum curo.2) bavarder, jaser: Joii. SARISB. metal. II 20 p. 104,31:

admittitur itaque non modo ad cavillationem eorum qui-bus de quavis materia salis est -irre.

ogglatuin sive oggiatus y. oglatum.

ogladum sive oglatus y . oglatum.oglatum, -1 n. sive oglatus, -i m. [olca?] formes: gogla-

tum: CARTUL Nemaus. 66 P. 110 (a. 965). hoclatum:CARTUL Biterr. 41 p. 41 (a. 978). hoglatum: CARTIJL.

5 Anian. 254 p. 379 (a. 801). huclatum: CARTUL Anian. 242

p. 369 (a. 1060). occlatum: CARTA a. 975 (Gallia christ.noviss. Arles 277 col. 121). CARTUL Lerin. 1149 p. 137 (a.1032) et 154 p. 147 (a. 1033). ocglatum: CART1JLNemaus. 57 p. 97 (a. 959). CARTUL Avenion. p. 137 (a.

10 1018). CARTUL S. Vict. Mass. I p. 289 (a. 1059). oclatum:CARTUL Nemaus. 25 p. 45 (a. 925) et 62 P. 179 (a. 1015).odatus (faute pour oclatum): CARTAa. 813 (Hist. Langued.H pr. 22 col. 77). ogglatum: Dia. Caroli Prov. p. 27,18(Spin. X s.). CARi-ut, S. Mar. Avenion. 12 p. 14 (c. 1104).

15 ogladum: CARTAa. 813 (Hist. Langued. II pr. 22 col. 78).oylatum: CARTA a. 975 (Gallia christ. noviss. Arles 278col. 122). uglacum: CARTUL Magalon. 17 p. 27 (a. 1096).uglatum: CARTUL. S. Vict. Mass. I p. 152 (a. 1035).C*wrut. Anian. 241 p. 368 (a. 1038). CARTIJL S. Vict.

20 Mass. II p. 145 (a. 1041). ib. I p. 49 (a. 1044). ib. II p. 4 (a.1044). CARrA a. 1147 (ALMA XXII p. 135). usclatum:CARTUL S. Vict. Mass. 11702 p. 46 (a. 1156).

terrain d'aspect indéterminé (dans le Midi de laFrance): CARTUL Anian. 254 p. 379 (a. 801): hoc est in

25 casis, casalicis, curtis, ortis, hoglatis, arboribus. CARTA a.823 (Hist. Langued. II pr. 63 col. 145): cedimus . . . vit-tain omnibus pertinentiis suis ....id est vineis, cam-pis.....hortis, -is, pratis. CARTUL. Nemaus. 37 p. 64 (a.933): quantum infra villa ... habemus ..., id est in edifi-

30 as, domis, casis, casariciis, curtis, crus, -is. CARTAa. 973(Gallia christ. noviss. Fréjus instr. V col. 198): canipi cultiet inculti, vinee; -i, exagi et regressi. CARTIIL Avenion. p.119 (a. 1008): in pratis et pascuis, exigis et -is, in garicis, incanipis et vineis atque plantatis. CARTAa. 1015 (Hist. Lan-

js gud. V pr. 172 col. 367): hoc est decirnum, obktionem,primitias.....pascua sive -a. CARTIJL S. Vict. Mass. II p.106 (a 1026): cum -is, cum silvis, garriciis. CARTIJLBiterr. 62 p. 71 (a. 1030): de usaticis, de -is, de condrictis.lb. 95 p. 128 (a. 1094): donamus ... ipsuin -um qui est re-

40 trOEmansum tuum. CARTUL S. Mar. Avenion. 11 p. 13 (a,1104): vendimus ... omne jus et dominium quod habeba-mus in omne illo tenemento quod . . . a nobis habebant inmansionibus, -is, vineis.

oglossum, -j, n. ['terreur pour buglossum?] plante in-déterminée?: AMARC serm. III 214: ocia mortificantanimam, studium educat illam,/ atque bono studio dam-nosa vacatio tantum/ quantum ab -o lethea papavera dis-tant.

ogomum, -i n. [erreur pour euzomum:] (plante) ro-50 queue?: A?umot Glasg. p. 101: recipit bec: rinces

amaras XV, -i semen dr. HI.ogra, -c f. y. ochra.ogiizus, -i m. (cf ogrum) ocre: MAPPE dav. 192 p.

224: vitriolum, unde fiet terre -os sunt cum crete. y . ochra.

Page 58: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

423 ogrum - 2. olca 424

ogrum, -i n. t'. ochra.ogtem V. ostomus.oh t'. o.ohe forme obe: ARJ4ULF. MON. ciel. cleri 709. interj.

exprimant la joie: PANAS: ohe, vox exultationis.ohihei t'. oiei.

lutin bamum adtaleatum.otacitas, -atis f odeur désagréable, puanteur: 1) au

propre:VINc. KADL chron. p. 79: feras, que hyrcina 4e ca-piantur. 2) par métaph.: ib.: et sic nos capris conformat

5 parricidii -s.olarius, -i m. V. ollarius.

01 interj. 1) exprimant la douleur: HILDEGARD. epist. 1 olax, -cis adj. 1) odor(fer) au propre: PAPIAS: -X,

13 col. 167A: nunc squatidum tempus muliebris forme est, odorifera. b) aufiguré (dans les expressions bene -x, suave

01, Oi, Adam novum testamentum ornnis iustitie et radix -x): Joft Scot versio Dion. An. II 4 col. 1090e: agaimataomnis seminis hominum fuit. O divina divinissimae surir beneoientiae, ex seipsa verum

2) exprimant la joie: }3ILOEOARD. Rup. 1 ex.: omnis coe- bene -x habens. EKKEB. SCHON. opusc. 4 p. 283,33: Jesu

lestis militia miratur de te, dicens: OIT Oi: De 11mo terre vive panis ... suave -x miron mitis agne.omnia ornata miracula Dei surrexerunt. 2) malodorant (Uouîios. y. oleo: -x, -cis, ici est fetidus.

oia, -cf [ong. Inc.] amanite, espèce de champignon: qui valde oiet et assidue): a) au propre: EGIIERT. LEon. rat,MAPPE clav. 277 p. 239: -a (alii lancia. ... alii spumam 15 I 826 p. 144: vermiculi cutis inculte nos acrius urunt,/

marinant ... fungus est rotundus, pagani vocant ama- quos alienus alit tuvionis sudor -cis. Scnou ad. Egbert.nita). Leod. 1158 p. 38: cum pro aiiquo pisce piscem vendideris

oMis [cf gr.é&ijI hymne, chant: BURO. Pis, transi. et Blind pretium non dederis, suspicari poteris alterutrum

Joli. .Damase. fid. orth. 54,3 p. 202: a seraphim cantatam eorum -cern esse aut aliquo vitio preditum. b)par métaph.,trisagion -in (id est ter sanctum canticum). 20 s'appliquant â une mauvaise action: VINC. KADI. chron. p.

oiei ici forme ohihei, interj. exprimant la douleur: 92: -cissimam hulus morum corruptelam, cuius feinte 0m-PApIA5: ohihei, interjectio plangentis. nis aer inficitur.

oikiosis [cf gr. oiKciods] qualité inhérente, propriété: 1. olca, -e f pierre précieuse de diverses couleurs:

BURΠPis, transi. Joli. Damase. fid. orth. 69 p. 269: opor- UGUTI0: -a, -e, gemma est ex fulvo, fusco, viridi, nigro,tet scire quod due -es sunt, (id est proprialitates): una na- 25 candido (q Isid. etym. 16, 12,1).

tarais et substantialis et aitera personails et habitudinalis. 2. olca, -ef. [FEW VII p. 33 ; REW 6050 cf. LEW3 II.

oikiumenos [cf gr. obcctôw] transcription latine du

205; J. Jud dans Vox Rornanica 9,240-2421 formes:

part. grec; noter la transcription de l'aoriste grec oikio- CARTUL. S. Florent. Pictav. p. Iii (e. 1070) et p.

sato. rendu propre ou particulier â: BURO. Pis. Job. 117 (a. 1090). aucha: CARTUL. S. Forent. Pictav. 79 p.Damase. fid. orth. 66 p. 263: hominum theognosian (ici est 30 115 (c. 1070). hochia: CARTUL S. Maicent. 296 p. 323 (t

Dei cognitionem) et salutem, propriam proficientiam fa- 1133). holca: Ckjcrul. Talmund. 6 p. 18 (a. 1058). obcha:

ciens et -os (Id est proprium faciens) ubique quod nos- CARTUL. Aziac. p. 8 (a. 1105). occa: CARTUL S. Maxent.

trum. lb. 69 p. 269: secundum quam et maledictionem et

338 p. 355 (a. 1140-58). CARTUL S. Petri Carnot. 108 p.

derelictionem nostram, et que talla non entia naturalia. 600 (XII s.). occha: CARTUL Clun. IV 3373 p. 468 (a.oikiosato (id est propria fecit). 35 1060-1108). occhia: CAR-nUL. Mai. Mon. Dun. 54 p. 49 (a.

oiradum ong, et sens inc.: CARTUL prepos. Ulc. 27 p. 1069-72). CARTUL. Mai. Mon. Pictav. p. 157 (a. 1100).

37,1 (a. 1075): a Thaner fluvio per totum -mai [var. CALCUL S. Lupi Trec. 17 p. 37 (t 1147) et 73 p. 107 (torradurni ad pedem usque moncium. 1184). ocgia: CARTUL. S. Joli. Ang. 487 p. 152 (c. 1104).

olselarius, -i ni. [refait sur l'une. fr. aise]] oiseleur: ocha: CARTUT. S. Alb. Andegav. II 751 p. 242 (c. 1100).CARTUL. Lind. 37 fol. 43 (c. 1200): testibus ... David -o. 40 CARTUL S. Maxent. 206 p. 237 (a. 1104). CARTUL Trap-

oiseleria, -cf [refait sur l'âne. fr. oisel] élevage d'oi- pe M 3 p. 318 (a. 1142). CArewL Augustod. 28 p. 116 (t

seaux, oisellerie: Ronn.. cort. p. 32b (a. 1200): mesnillum 1196). CARTUL Absiens. p. 35 (XII s.). etc. ochia: CARTUL

de -a ... reddendo ... I presentum de avibus de riveria. S. Joli. Ang. p. 132 (c. 1094). CARTUL. S. Alb. Àndegav. I

olsereus, -i m. [refait sur l'anc.fr. oseroye] osier, brin 342 p. 392 (n. 1097). CARTUL Icaun. II 143 p. 158 (a.d'osier: Roï-ui.. scacc. Norm. II p. 9a (a. 1198): in minutis 45 1163). CALCUL Paracl. 75 p. 93 (t 1186). etc. Oka:operariis, scilicet hotariis -orum, paleorum. P. CARTUL. Mai. Mon. Cenom. II p. 163 (a. 1110). olcha:oseriez. POLYPT. Rem. 14,6 p. 32 col. 2. CARTUL Roman. 39 p. 44

oltavus, -a, -um t'. octavus. (c. 964). CARTUL Bitunic. 58 P. 128 (c. 1061). CARTULoiteiruni, -i n. t'. oterum. Gratianop. p. 127 (a. 1080-1132). CARTUL S. Ville.oka, -e f y. 2. olca. 50 Cenom. 109 col. 74 (XI s. ex.). CARTeL Novigent. p. 53ola, -e f. t'. alla. (n. 1150). CAwruL S. Martin. Camp. II p. 295 (a. 1166).

olabatum, -i n. [pour alabastrumi pierre d'albâtre:

CARTUL. Bichat. 102 P. 103 (t 1169). etc. olchia: CARTA

C0D. Caiet. 1153 p. 300,22 (t 1028): scninium meum de n. 1035 Andegav. (Bibi. Ec. Chartes 36,1875 p. 404).Spania qui est de ossum et -uni ramen et ipsum facio- CARTUL Carit. 37 p. 102 (a. 1089). CARTUL Castr. Ledi

Page 59: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

425 3. olca - I. olca 426

51 p. 27 (a. 1080-94). C ARTUL S. Joh. Ang. p. 118 (e.1090). CARTAa. 1095 (Morice, Mcm. Bretagne I col. 487).CARTUL S. Steph. Divion. 191 p. 110 (XI s.). CARTUL Ne-ron. Vil. 16 p. 314 (e. 1100-10). CARTUL Paris. p. 225 (a.1125). CARTA a. 1179 (Mem. doc. soc. hist. arch. Genève 5

2,241). etc. olia: CAR-I-VU Alose. 32 p. 92 (a. 1024-49).olka: CARTIJL. Rhen. med. 1456 p. 513 (a. 1127) et 568 p.627 (a. 1152). ollica: CARTA a. 978 (Schweiz. Z. Gesch.12, 1962 p. 362). olqua. Mni. Auxerre p. 13 (XI s.) ooea:CAWruL Libaudi 12 p. 61 (XII s.). oucha: CÂRTUL la

Camaler. p. 60 (a. 923-36) et p. 52 (a. 1082). CARTULNuchar. 119 p. 143 (c. 1084). CARTUL. Richar. 102 p. 103(a. 1169). CARTEL Dien. 15 p. 38 (a. 1193). etc. ucha:CARTUL S. Cypr. Pictav. p. 200 (a. 1091). velga: CARTULSilos 21 p. 28 (a. 1085). ulca: CAwrui.. Rhen. med. 244 p. 15299 (spot. XII s.) et II app. Il p. 352 (XII s. med.).

1) ouche, pièce de terre fertile, de petite dimension, si-tuée à proximité d'une maison ou d'un village, et close dehaies: CARTUL. Gorz. 42 p. 77 (a. 804): in terris, rnansis,casis cum edificiis, -is, vineis. PoLyr.Derven. p. 23: dedit 20-am I, continentem jornale I. POLYPT, Rem. 14,6 p. 32, col.2: est mansus I: in sesso est mappa I, in -ehis mappe VI,de forastica terra mappe XX. DIPLCarOIi 11,11 p. 264,22(a. 870): rnansos cum reliquis edificiis supra constructis,cum -is, campis, pratis, silvis et eum molendino. HTNCM. 25REM. Remig. p. 320,29: campus tellure fecundus - talesenim ineole -as vacant (cf. GaEŒ TORON. glor. conf. 78 p.795,4). CARTUL S. Cyr. Nivern. 25 p. 53 (a. 966): in frontesue damas paginulam terre que vulgo -a vocatur. CARTEL.Vindoc. II p. 127 (XI s.): dons alias portiones terre quas 30rustici -chas appellant. CARTIJL. S. Vine. Cenom. 110 col.74 (a. 1070-83): quandam -am terre obi seminantur Vmine frumenti. ib. 144 col. 93 (a. 1090): unam -am terre

in qua seminari possunt quatuor sextercia hiberne an-none. Doc Vindoc. 53 p. 73 (c. 1080): quedam -a super 35viridarium monachorum ... et in ipso viridario inclavata.CARTUL S. Florent. Pictav. p. 117, 25 (a. 1090): deditaucam miam id est modicum terre. CARTUL Icaun. I p.234 (a. 1118): domunculam et -chiam que intra tres viasclauduntur. CARTUL S. Lupi Trec. 73 p. 107 (a. 1184): 40infra sepes occhiarum vel mansorum. CARTA XII S.

(Perrin, Recherches sur la seigneurie rurale en Lorraine p.577): sepit niansus XVI perles circa -am nostram. CARTULSedun. 30 p. 386 (XII s. ex.): tres olches de quibus deben-tur 1111 riscilini fabe quotannis. cette ouche peut se 45trouver dans la réserve: CARTUL Roman. camp]. 251 p.104 (a. 952-92): eum cortile et ortile... et -chu indomini-cata. être possédée en alleu: CARTeL. S. Vict. Mass. II p.107 (a. 1064): unam -am ad propriuni alodium donavi.être accensée: CARTUL S. Vine. Cenom. 364 col. 217 (n. 501080-94): cum -a reddente VIII denarios de censu.

2) ouche lotie et constituant des tenures ou hostises sé-

parées (cf G. Fournier, Le peuplement rural en Basse-Au-vergne, Paris, 1962, p. 278-280): CARTUL Alose. 32 p. 92

(a. 1024-49): Poila Bernardi de Vaiac reddit omni annoXII d(enarios) et T sext(arium) de c(ivada) et I gall(inam).CARIA a. 1095 (Morice, Mém. Bretagne I col. 487): dedit

ad capellani Perquerii sex hospites in clausis -chiarum

ex quibus unum retinuit. CARTUL Aciac. 5 p. 8 (c. 1105):dedit nobis, ante portant castelli, unam obcham in quacensarios constituimus. CARTUL S. Maxent. 296 p. 323 (a.1133): hocha communiter arbergabitur. ib.: neque cliens,neque miles in hochia . . . hospitabitur, nisi soli rustici.CARTUL. S. Lupi Trec. 17 p. 37 (a. 1147): si quis veto oc-chiam vacuum ad debitam consuetudinem requisierit. ib.

p. 38: quisquis de terragio appenditiorum occhie, sive rus-

tiens, sive dominus sit, forifaciet. MEM. Auxerre p. 57 (a.1175): salvamentum habet dominus Bucardus in ochiis il-lis in quibus focus est, que si hospite et foco vacuatefuerint, medietatem salvamenti eu anno tantummodohabebit, quo seminibus iactis culte fuerint, omnes ochiashospite et foco vacuas, carruca S. Germani libere excoletet tune de ils salvamentum non habebit.

3) corvée sur une ouche: CARTUL S. Cypr. Pictav. 321

p. 200 (a. 1091): consuetudines meas que erant in obe-dientia nomine Exoletia, videlicet preposituram et ban-tuant et ucham et expallam,

4) (en Espagne) terrain fertile et irrigué (cf astur. ol-go; casul. vuelga et huelga): DIPLOM. Astur. 165 p. 281 (a.857): sedilia molinaria et piscationem integram in illa olgade mari. CAR-I-UL S. Vine. Ovet. 82 p. 92 (a. 1080): per illadlga et per illa carrale dinera. ib. 105 p. 113 (a. 1088): perilla olga de Domna Maria. CARTUL Silos 21 p. 28 (a.1085): vinea que est in velga de yuso et alia de somo de lauelga. Doc cath. Ovet. 149 p. 381 (a. 1132): de illo arra-vale per illa olga.

5) (en Allemagne) clos de vigne: C ARTUL Rhen. mcd. I568 p. 627 (a. 1152): vineam quandam ibidem iuxta do-manu nostram, quam olka vulgaritet appellant, ad dimi-diani partem commisimus. ib. 244 p. 299 ex. (spur. XII s.):una (vinea) que Theutonicorum eloquio ulca dicitur.

3. olca, -e f [gr. &aciu] drachme (mesure de poids):PAUL AUGIN. cur. 252 p. 197, 1: olei ciatum I, aque ciatiII, nitri -e VIII, tereuintine -e 1111. PAPIA5: -a pondus est,rainer tres scripulos.

olcba, -c f u. 2. olca.olchia, -e f u. 2. olca.

olcula, -e f [olca] petite ouche, petite pièce de terre:CARTeL. S. Vine. Cenom. 490 col. 284 (c. 1068): annuitDeo monachisque Sancti Vincentii -am terre de fonteSancti Petri.

1. olea, -ef 1) olivier (AELFRaIIgI. sax. vocabul. p. 33:nomina arborum: ... -a. PAPIA5: -a, arbor): HRABAN.homil. 13 col. 13C: quidquid ergo ad usant hominum sege-tes, vinee, -eque pepererint. AMARC. serm. I 350: palma-rum ratons -eque virentis stravit humi. RAYM. Pan. 18 P.283: ignis de -is siccis. ALFR.ANGL plant. 119 p. 39,10: -esepe privantur fructu. PETB. BLEs. tract. 1112 col. 102J A:

Page 60: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

427 2. aléa - oleastcr 428

ohm -am in fouis opinabantur, quam oleastrum a fructudenique perceperunt. noter l'expression mens -e: jardindes Oliviers, employée symboliquement: TI-TEODULF. carm.XIX 19 p. 476: mens -e namque est Domini miseratiocelsa.

2) olive (PAPI: -a, cliva vel foetus olive. Uoinios. y.cliva: -a, fructus): MOYSESPEROAM. 130 p. 215: virides nu-tris -as Bacchique liquores. employé symboliquement:fait. DTAC. Roi'j. cena Cypr. 2,44: Bulvos sterilis fert Liai

.1 Nec letas -as.3) olivette: Doc. Sane. Ranimir. I p. 66 (a. 1083): cum

terris et vineis et -is et ortis.4) huile d'olive: AELFR. angl. sax. vocabul. p. 27: de

generibus potionum: ... -a.2. olca, -cf [on g. inc.] élément décoratif indéterminé:

Lia, pont. II p. 122,1: in Suxorio fecit ciburium -e qui pen-dent in circuitu altaris, habentes tabulas 1111 exauratas;necnon et gammadias Hil. ib. p. 130,27: obtulit ci tres -asmasoricas admirabilis pulchritudinis, serico textas, colo-reque depictas, quae videlicet festis diebus in circuitu alla-ris maioris dependent.

olcagina, -ef racine de l'olivier: PAnAs: -a. radix olive.oleagincus, -a, -um I'. oleaginus.oleaginus, -a, -uni forme oleagineus: MoNet Au&

spec. col. 922A1) d'olivier: Ucu-nos. p. cliva: -us, -a, -um,... ad oleam

pertinens.2) concernant l'huile: a) d'huile: ANort FLan, mirac.

Bened. IV 12 p. 268: quorum luminarium unum -e undesufficitur liquore. GUILL. MALM. gesta pont. 11 75 p. 168:vas -i liquoris. id . gesta reg. IV 369 t. II p. 427: faces -osudco vividas in turrim mure, proximam . . . iecerunt. b) dela couleur de l'huile: MARS. carm. (éd Hauréau dans No-tiese et extraits 33, p. 195): smaragdus, virens ruminai,/dat lumen -uni. c) cuit ci l'huile: RADULF. CAMERAc. Lietb.p. 60,12: ibi adolebantur calidi papes -i.

3) sens symbol., pour signifier la suavité divine: HoNon.Auc, spec. col. 922A: que aqua mellitum et -eum saporemprebuit, quia Evangelii dulcedinem eterne vite per Christimisericordiam nobis promittit. -

oleamella, -e f arbre de Palmyre dont le tronc laissesuinter une huile, sans doute olivier de Syrie (cf. J. André,Lex. bot, s. y. oleomela): PAnAS: -a arbor nascitur in Palmaria civitate Syrie, ex en dicta quod extrinsecus oleumdefluat in crassitudine meus sapore suavi. UouTio S. V.

cliva: -a, quedam arbor sic dicta quia ex eius truncodefluat oleum, in crassitudine mellis sapore favi.

olcander tcf oleaj laurier-rose (cf. J. André, Lex.bot.s, y. oleandrum): COLL Salern. V p. 327: -r est arbor dequa si quis faciat veru et asset carnes ibi et eas comedatmorietur.

oleare, -is n. Y. oliare.olearis, -e [oleum] produisant de l'huile: ALFR, ANOL.

plant. 1 19 p. 25,16: considerabimus herbas -es et herbas

semina facientes et plantas vinales.olearium, -i n. 1) récipient dans lequel on conserve

l'huile (Uourios. y. cliva: bac -uni, vas in quo oleum repo-nitur): ADAM PARvrPONT, mens. P. 131: promptuaria intra-

5 vivrais; . . . videbamus parte una mensoria, parapsides.....parte tertia ... cuppas et cubbas, -a. 2) sens symbol.,s'appliquant ci l'Ecriture sainte: HRABAN. univ. 22,6 col.602B: -um ... significat amerri Scnipturam sacram.

olearius, -a, -um 1) adj.., à huile: Rup. Tuit reg. I 2310 col. 10910: lenticula vasculum erat -um quadrangulum, in

latere apertum, a liniendo dictum.2) subst. m. formes: holeanius: CARTLJL. S. Mar. Camp.

Mart. 11 (a. 1028). olearolus: Coa Bar. VIII 89, 16.fabri-catit d'huile: CARTUL S. Mar. Camp. Mari. Il (a. 1028):

15 cepario et holeanio. ib. 12 (a. 1028): -o Con. Bar.VIII 89,16 p. 129 (a. 1160): cum donio... quanti emimusa Leone olearolo.

olcaster, -tri m. formes: aliaster: CARTIJL S. Cucuph I130 p. 104 (a. 978). hdiastra: CARTA a. 948 (Villanueva,

20 Viage literario XV app. 9 p. 231). oliaster: ARS Bern. P.105 n. 23. Con. Cavens. 1143 p. 183,21 (a. 925). etc.

J) olivier sauvage (PAnAs: -r dictus, quod sit similis clivefouis sed latioribus. Arbon inculta . .. -r de omnibus nomi-nibus arborum solum invenitur masculinum (cf. Isin. etym.

25 17, 7,61). ARNIJLF. AuaL Ovid. metamorph. XIV p. 228(72): -trum, arborem amarissimam. ALAN. INS. dist. col.881 c: -r proprie silvestris cliva [cf. Uotrrios. y. cliva]): A)au propre: 1) en général: EICKEH. IV pict. Mog. 96: aliterased rostre ramiim gent ex -ore. 2) par opposition â l'oli-

30 vier cultivé: SrEpu. TORNAC. epist. 272 p. 341 (a. 1198):numquid poterit -r insertus olee contra naturam facerefructus bonos? PE-ru. BLES. tract, 11 12 col. l021': ohmoleam in foliis opinabantur quam -trum a fructu deniquepercepenunt. J0ACH. Fwn. art. fid. p. 10,3: secundum quod

35 cliva inserta --tro cura ipso -tro una est arbor. dans l'ex-pression silvestris -r: HILDEB. epist. III, Xv col. 292 e: sil-vestris -r et olea naturalis ita in unum stipitem coheserunt.3) emploi métaph.: CHRON. Salern. 107 p. 114: cum enimfracti surit rami, nos inserti sumus in illis, cum -tri quidem

40 ammodo fuissemus, et socii radicorum et pinguedinumolive sumus effecti. spéc., par humilité chrétienne: PETR.DAMIAt serra. 48 col. 7661): hec nimirum olive nos -trosinseruit, et de vasis ire vasa misericordie fabnicavit.Tuiorn. Willibr. vita pros. pref. p. 459 e: plantatis . , . ce-

45 dris Libani, ... cenobitis Efternacensis cenobii, Thiofri-dus, -r insertus olive. . . . sahutem.

B) au figuré: âme sans mérite: PArIAS: -r, cliva agres-Us et infructuosa, significat hominem sine fructu. de Ici:paien: HRASAN. univ. 19,6 col. 522 e: -r ... significat

50 gentiles. PAnAs: -r ... significat ... gentilem. ALAN. INS.dist. col. 881 .. ... dicitur etiam gentilis. Nam cuva es-set Dec alienus, dicebatur -r.

II) olivier cultivé: AMARC. serai. 4,69: tellus illa pins,bec aption est -tris,/ illic fertilis spicas ager edit opimas.

Page 61: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

429 oleastrinus - oletum 430

AMADEUSLAU5. homil. 1,163: omnis enim arbor ex fructusuo dignoscitur et ex propria ubertate pensatur. Ut . . . vi-tis ex uve liquore, -r ex olive pinguedine.

III) olivette: MON. arch. Neap. VI 606 p. 119 (a. 1129):terras et -tros pro divis inserendis eis donare. REG. Si- 5

pont. 4 p. 5 (a. 1129): terra et -tros quas habeo in perti-nentiis Riniani.

IV) employé adj:fait â l'huile: PETIt DAMIAN. epist. VI32 col. 423c: ut -tre frisure rarissime concedantur.

oleastrinus, -a, -um [oleaster] ici forme oliustrinus. led'oliviers sauvages: CARTA a. 843 (Abadal dans Anal.

Monts. VIII app. 2): stagneolo qui est ad ipsam matamoliustrinam.

oleatus, -a. -um mêlé d'huile d'olive: HILDEGARD. phys.3,54: cum puro ... vino terciam partent baumolei addat, 15

predictum -um vinum modice calefaciat. PETIt.COME5TOR hist. schol. col. 1197 c: offerebat . . . similamfarinam ... fundens super eam oleum, et dicebatur simila-a, vel oleo fermentata.

olefacio 3. V. olfacio. 20

olcflo 3. [oleo et fto] dégager une odeur désagréableou commencer à la dégager UGuTIos. y. oleo: -o id estfetere vel incipere fetere.

oleirus, -i m. [pour oliarius; refait sur le port. oleiro]potier: MON. hist. Port. 13 p. 364 (a. 1124): -ode tres co- 25

zeduras del H ollas, I grande et allia parva. Doc. Port. reg.1152 p. 178 (a. 1136): illos -os qui in regalengo sedent,quod faciant sucs foros de clins. y . ollarius.

olemo 1. [pour oblimo; cf. CGL. IV 128,261 nettoyer:

GLOSS. cod. Cas. 401 p. 470,36: -at, limpide. y. oblimo 30

(4).

olemus, -a, -um [oblimo] limpide, propre: GLOSS. Cod.Cas. 401 p. 471,35: -am, limpidam.

olemoticanus, -a, -um pour olitanus?] ancien?:CArcrAa. 1020 (Hist. Langued. V pr. 178 col. 372): donent soli- 35

dos X denarios optimos otonincos -os.1. olco 2. forme holeo: THEODULF. catin. 28,528 p.

507.I) dégager une odeur: A) au propre: 1) dégager une

odeur bonne ou mauvaise, sentir (PAnAs: -o, -es, -et ... 40

-ent tes valde male vel bone; redolent tantum bone):WALAFIFR. hop. X 200 p. 342: dulce enim -et, non dulcesapit. ERMENR. ad Grim. 5 p. 540,10: lolium suffocat fru-mentum male -ens et saporem amarum prestans. ScHoLEgbert. Leod. I 238 p. 55: bene -entibus cibis. BERNARD. 45

apol. 28 p. 105: ornnia puichre lucentia, cancre mulcen-tia, suave -entia. 2) dégager une odeur agréable, embau-mer: GODESC. SAx. opusc. gramm. I p. 414,9: flagrat:ardet; fraglat: -et. BERNARD. serm. sup. cant. II 47,1 p. 62:(flos) -et et lucet in eo (thakmo). BERNARD. SILV. mundi 50

univ. III 186 p. 20: terebinthus -ens. 3) dégager une odeurdésagréable, puer (Uouno S. y.: -o, -es, -ni vel -evi, -etumvel -itum, id est fetere): EGRERT. LEOD. rat. I 113 p. 27:stercus -et foedum. ABELARD, hist. calam. p. 190: intrare

ecclesiam tanquam -entes et inmundi prohibeantur.GAIJFRID. S. Vici. fons philos. II p. 54,554: -crut in altari-bus viscera caprina. HIJGOPRIMASCaIm. 8,44 p. 133: sta-bulo ... -enti.

B) au figuré: BRIJNOQUERF. fratr. p. 416: ut appareantsuave -entes virtutes eius. CARTUL S. Florent. Santon. 32

p. 71 (a. 1157): suave -entis opinionis, immo consummatereligionis vin. Pmit CELL epist. 117 col. 419C: negligen-tia siquidem male -et, diligentia semper bene redolet.GUILL S. Ti-icoa cant. n°27 p. 54: cetera michi omnia pra-vum quid -ent, sponsi veto osculum divinum quid redolet.

II) sens actif: sentir, flairer: REcEPT. A 17 p. 12: adnares male -entes. ALEx. NEcL vita monach. p. 185,28:melius nobis audit -etque canis.part. présent olens, -fis employé comme un subst. n.:parfum: PAUL AEGIN. cur. 64 p. 40,11: mellicratum instil-lare et -lia adducere. opopanacem aut sagapinum.

2. oko 1. [oleurn] donner l'extrême - onction: Gosc.CANT. transi. Aug. 150 p. 428 D: christiana l'ale confessus,-atus et communicatus.

olerarius, TE, -um [olus] forme holerarius: CARTLJL S.Mar. Nov. 25 p. 228,19 (a. 1075). 1) adj: potager, ma-raîcher: CARTUL S. Mar. Camp. Mart. 4 p. 12 (a. 1028):quartant partem de ortuo uno in integrum cepario et -o.CARTUL S. Mas. Nov. 25 P. 228,19 (a. 1075): quinque or-tus holerarios.

2) subst. m.: maraîcher: CARTUL. S. Mar. Rom. 3 p.178,35 (a. 1009): Johanne de Lu(cio) -o. CARTUL MicaAurea 33 p. 56,31 (a. 1029): Bovo prior -orum.

okrifer, -a, -um [olus et fero] forme holerifer. plantéen légumes, potager: CARTUL Remens. p. 218 (c. 1067):terrain quoque holeriferam iuxta pomerium episcopale si-Min.

olero 1. planter des légumes,faire un potager (UotrnoS. V. alo: -o, -as, -are, plantare): PAss. Helerii 9 p. 149A:hortulum construxerat arque propriis manibus -averat utab inde comederet.

olesco 3. s'étendre, parler longuement: AGNEU., RAv.lib. pont. 154 p. 378, 2: non possumus per tanta discurre-re, quia -escit; tamen compendil proferimus causa.

oletor, -is, adj. ong, et sens inc.: ADEMAR. CABANN.vers, p. 325,5: artubus unicolor data fit cul morbus -rigrex, cane: «Laits et honor» artubus unicolor.

oletum, -i n. 1) immondices, ordures, saleté: a) aupropre: Uowio S. y . oleo: hoc -non, id est fetor. b) aufiguré: CARM. Otton. III 20,6,40: contio putet,i putet ha-rena,/ sordet et ipsa/ sanctio Iegum/ propter -um. ARNULF.

MON, de!. cleri 725: absit ut adversum tibi quisquam facit-um. MILES GLonjosus 247 p. 205: lingua studet; linguafraglancia mentis -umi sentiri prohiber: hec obit, illudobest. WALTFI. MAP cairn. 232 p. 30: ne philosophicumaudiat secretum,/ studii mechanici teneat -um. 2) urinoir:PApI.s: -uni, locus putridus ubi hommes mingunt. UGUTIOs. y. oleo: -ami ... locus Obi frequenter mingitur quia mul-

Page 62: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

431 1.oletus-oleum 432

tum fetet et ponitur pro qualibet te fetida.

1. oletus, -a, -oui [ oleol puant,fétide:AYMAIo. p. 623:ranciduium est putridum vel -um. Uctsrio s. P. oleo:

-us, -a. -um, id est valde fetidus.2. oletus, -a, -non [olesco] qui a beaucoup parlé:

GESTA Apoil. 322: rursus Apollonium lune rex affatur-um.

oleum, -i n. formes: holeum: CARTUL.. Anian. 9 p. 54 (a.

814-40). VITAAUStrig. p. 198,12. BENEIx ANDg. chron. p.22,2. SIGEBERt GEMBU Deod. p. 463 1 12. COLU Salern. II

p. 319. etc. olium: ANNAL Magd. II a. 1147 p. 18931 (e.1166-75). Roo. SALERN. chirurg. p. 178. olleum: MAGa

BREV. a. 1187 p. 66. gên. oleo: INvEWTAR. Lue, p. 5,77. etc.I) au propre: huile, substance grasse et liquide d'origi-

ne végétale ou animale: A) espèces: 1) végétales: a) huiled'olive: a) en général (PANAS: -uni quod de fruetum sit.

Uornio su. cliva: oliva arbor, olea fruetus, -non ... li-

quor): absol,: CARTUL Anian. 9 p. 54 (a. 814-40): decem

modia de -o. FORM. Augiens. C 12 (e. 838-39): bannies

1111 -j. Doc Ver. 112 p. 43,9 (a. 1174): unam galeram -i.

Doc. comm. Ven. 316 p. 313 (a. 1180): mercatum fece-

nant de -o. VINc. KAnt. chron. p. 165: cliva quedam . .. -i

stillans irniguum. en précisant -um olive: 1-IILDEGARD. caus.

p. 167,15. DANCUS REX 19,3 p. 92. ) spéc., qualités d'hui-les provenant de la fabrication et de la conservation: sui-vant le degré de maturation des olives: PANAS: quod si exnimium matunis communis appellatur. Ex bis ad usum vitepnimum est spanum, secondant vinide, tertium commu-ne. -non vinide: PAPIAS: quod autem ex fulvis et nondum

mitibus vinide appellatur. -um spanum, huile d'olives ver-tes: PAPIA5: -um quod ex albis olivis fuerit expressum vo-catur spanum. ANTIDOT. Sangail. p. 84. -um omfacinum

(sive confacinum, umfaeium, sive umeinum), huile d'olives

vertes (cf. omphaeium, Pline; gr. 6pS(pÛKLOV et adj.ou(Paicivoc): PAUL AEGIN. cur. 10 p. 4.5 et passim. A?rr I-

Dot Sangall. p. 87 et 97). ANTIDOT. Glasg. p. 144:-o con-faeino ita eonfieis: colligis olivus in hotubie dum adhucfuerunt. facis ex eas -um sicut est consuetudo in faetunio.suivant le degré de pureté: darum -um. huile claire, par

opposition è spissum -um, huile épaisse, épaissie par lesdépôts: PETR. Acr. dise. cler. p. 24: precipe nunc . . . cia-rum -um de quinque tonellis plenis mensurari ...; deindespissum -um de quinque plenis tonellis sit mensuratum.

b) huile de lin: TEIEOPH. sched. 1,20: toIle -um uni, quodhoc modo comportes. Aceipe semen uni ... et parie inpressatonium in quo solet oleum olive ... exprimi.

e) huile de noix: ANnoor. Sangail. p. 96: -o nueeo.

GUILL 1-TIRS. eonst. 1,9 coi. 943C: pro signo -i natunalis,quod ex nueibus fieri solet. premisso nucis signe adde sig-num sagiminis. THEOPH. sehed. 1,20: pressatonium in quosolet -ont ... olive vel nueum ... exprimi.

d) huile d'oeillette: THEOPH. sehed. 1,20: pressatorium inquo solet -um olive . . . vel papaveris exprimi. FIILDEGARD.caus. p. 166,32: -um papaveris addat.

e) huiles ou essences médicinales ou aromatiques: n) engénéral: -um aromaticum: ANDDOT. Glasg. p. 145. -um

acerbum: GRiso pus 7 p. 14. -um dolce: ANTIDOT. Sangali.

p. 96. spéc.: jus extrait d'une plante: COLL Salera. 11 p.5 319: aeeipe tnifolium cujus sunt tres species, de quibus -a

prepares et coque. 3) en particulier: -ont abrantinum: AN-nIDOT. Sangall. p. 98. -um absencinum: d'absinthe: Ami-

DOL Glasg. p. 144. -um arnigdalinurn seu amagdalinum:

d'amande: ANTIDOT. Sangail. p. 96. RECEPT. C 13 p. 66.10 -um anitieium: d'aneth: ANTIDOL Glasg. p. 156. Awrmot

Sangail. p. 87 (-um anetini). -um balaninum: de gland:ANTiDOL Sangall. p. 96. -um camemolum seu eamime-

lum (cf gamimillum): de camomille: ANTIDOT. Sangail. p.84 et 98. -um capitelli: de pavot (?): R00E Salern. ehinung.

15 p. 235. -non ciprinum seu cibninum seu eiprinum: de cy-prus ou henné: ANTIDOT. Sangall. p. 95. ANrIDoT. Glasg. p.119 et p. 145. RECEPT, C 24 p. 68. -um eirinum: de lis:AN-

TiDor. Glasg. p. 144. -um eissimum: de ciste: AwrlDor.

Sangall. p. 99. -uni didanum: d'origan (?): ANniDot Glasg.

20 p. 119. -um elisfagum: de sauge: ANnDoT. Sangall. p. 98.-um epninum: de serpolet(?): ANTID0c Glasg. p. 148. -umeuforbitum: d'euphorbe: Roc. SALERN. ehirurg. glos. p.

292. -um gamimillum (cf. -um camemolum): de camomil-le: A?mDOEr. Glasg. p. 156. -um glaueinum: de glaucium

25 (sorte de pavot): ANTIDOT. Glasg. p. 141. -um gremiale: ib.

p. 125. -um inantinum: ANTIDOT. Sangail. p. 97. -um in-

nom: (cf yreum: d'iris: ANTIDOL Glasg. p. 129. -um lan-

num, launinuns: de laurier: ib. p. 159. WALTH. MAP nug.

eur. p. 37. -um lentiseinum: de lentisque: ANTIDOT. San-

30 gaIl. p. 97. -um leucinum: de giroflée: ib. p. 87. -oui hua-

ceum: de lis: AwriDor. Glasg. p. 144. -um mandragora-

tum: de mandragore: COLL Salern. III p. 33. -um mastici-

num: de lentisque (mastic): ANTIDOT. Sangali. p. 98. -um

metropiurn seu metopium: d'amandes amères: ib. p. 9835 -uni milinum: de coing: ANTIDOL Sangail. p. 97. -uni mu-

scelleum: de musc: Roc. SALERIIIL ehirung. p. 236. -um myr-

tinum: de myrte: ANrIDOT. Sanga]]. p. 97. -ont nardinum

sen nardum: de nard: lb. p. 95. ANTIDoL Glasg. p. 119.

RECEPT. C 24 p. 68. -um panieleum: de millet: ANTIDOT.

40 Sangail. p. 86. -um piganum: de rue: lb. p. 97. -um pupli-

num: de peuplier: ib. p. 96. -non quinianum: de pomme de

Quirinus: ib. p. 93. -um nicinum: de ricin: MAPPEeIav. 276

p. 239. -um rosanum seu rosatum seu noseum: de rose:

COLL Salern. III p. 33: inungatun eaput eum -o ... rosa-

45 num. HILDEGARD. catis. III p. 172,11: rosato -o immittat.

ANTIDOT. Glasg. p. 144. GRISOFU5 20 p. 18: si aneipiten do-

lorem patitur stomaehi, eomedat earnem -o roseo veterimixtam ae sale Superspersam. -um rutacium: de rue: AN-

TIDOF. Glasg. p. 144. -uni sansueinum: de marjolaine: AN

50TIDOn. Sangall. p. 97. -uni savinum: de sabine: ANTIDOT.

Giasg. p. 144. -um sieionium: de concombre: ANTIDOT.

Sangall. p. 97 et 99. -um silicum: de caroube: MAPPE elav.

276 p. 239. -uni storaeenum: de baume: ANTIDOT. San-

galI. p. 84. -uni susinum: de lis: ib. p. 98. -um telinum: de

Page 63: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

433 oleum 434

fenugrec: ANTIDOT. Au giens. p. 62. -um violarum seu vio-latum: de violette: ANTIDOT. Sangail. p. 97. COLL Salern.III p. 33. -um yreum (cf. irinum): d'iris: ib. p. 98.

2) animales: graisse: a) de porc: saindoux: MAPi'Eclav.103 P. 209: mittis calcis partem I,... pulveris sextam par- 5

terri, aque veto congium I, -i porcini sextaria II. WALTH.MAP nug. cur. p. 37: impetrans eis -um tardinum quod nonhaberent laurinum. b) de boeuf HILDEGARD, caus. IV p.202,17: coquat modico quoque boum -o aut butyro addi-to. 10

B) utilisations: 1) en alimentation (PApIA5: eius [olei]natura habet ut cibos condiat. RICHARD, S. Vict stat. int.hom. col. 1155 c: tres species -i . . . in diverses usus neces-sarie, ... ad cibaria condienda): Tnsn. Tegerns. 102b(1078-91): saugmarium -i ad victum fratrum. 15

2) pour l'éclairage ou le luminaire (PAnAs: eius bleunatura habet ut ... Jumini fomenta prebeat. RICHARD. S.Via. stat. int. hein. col. llSSC: habes tres species -i ... indiverses usus necessarie, . . . ad luminaria concinnanda):ANTIDOT. Sangali. p. 84: -o de candelas. GESTA abb. Fon- 20

tan. IX I p. 64: liquorem -i in usu tucerne. CARTUL Bel-joc. 20 p. 23 (a. 1090): unam lucernam ... de oleo antesanctum crucifixum Domini nostri ... ardentem. RADULETORT. mirac. Bened. 2 p. 279: lampas in quo -i tiquor adeffugandas nocturnas illius sacri loci tenebras infusus. 25

CARTUL. S. Mar. Carnot. 35 p. 123 (a. 1114): -um lampa-darum ecclesie. CARTUL. capit. Agath. 298 p. 267 (n.1140): divido ecctesie . . . peciam unam terre... ad lumen-j. noter la description de lampes â huile: WALAHFR. Gall.2,24: in eadem Jampade vitrea ... aqua inferius et -i pin- 30guedo desuper erat. GU1LL T yp. hist. rer. transm. XVII 23p. 799: vitree lampades opercula habentes vitrea, ignemqui -o fovebatur infuso conservantes. l'huile brûlée de-vant le tombeau d'un saint peut avoir des vertus curatives:WALAHFR. Gail. 2,36: ut ... -o quod in cripta ante altare 35

consuevit ardere, vuineris locum perunguas (cf. ib. 2.38).3) (milit.) en mélange incendiaire: FULCH. hist. 1,27 p.

296: ignem cum -o et adipe vividum coin aptatispredicte turri ... fundibulis suis iaculabantur. GUILLMALM. gesta reg. IV 369 t. II p. 427: adipem et -um igni- 40

tum in turrim et in milites fundibalis iaculabantur. ANNAL.Magd. II a. 1147 p. 189,31: quod videntes Sarraceni, igne-io admixto eandem machinam in favillam redigebant.

4) comme supplice (avec de l'huile bouillante).- U5UARD.martyr. II Non. Mai. I p. 225: in -i ferventis dolium mis- 45

sus est. ib. III Id. Jun. 2 p. 245: per ventreni ferventi -osont perfusi. de hi: épreuve judiciaire: HRABAN. epist. 44 p.498,35: quatuor doliis uno post unum positis atque singil-latim repletis aqua ferventi, -o pingui et pice, et ultime ac-censo igne copiosissimo. 50

5) (méd.) n) employé comme baume (PAPIAS: eius [olei]natura habet ut ... lassum longo itinere corpus dum enunctum tuent pristine sanitati restituat. RICHARD. S. V ici.star. int. hom. col. IISSC: tres species -i ... in diverses

usus necessarie ... ad vulnera medenda. b) entrant dans lacomposition d'huiles médicinales: E prsr. Hann. 16 p.38,30: libram -i in confectiones medicinales.

II) en liturgie: A) les Sainte Huiles, nom réservé en gé-néral à l'huile des catéchumènes ou huile d'exorcisme et àl'huile des infirmes, composées uniquement d'huile d'olive,par opposition au saint chrême fait d'un mélange d'huiled'olive et de baume: I) en général: Evist Col. 10 p. 254.37 (o. 870): sanctum chrisma regenerationis et -um sancti-ficationis inaniter consecrare presumpsit. GREG. V epist. 1col. 903 (a. 996): chrisma quoque et -um sanctum a qua-cunque ecclesia voluerit. ... .center accipiant. CARTUt. S.Michael. Mes. 39 p. 153 (a. 1076): ut presbyter de Dom-no Martino in sabbato sancto Pasce -um et crisma capel-lano Beate Marie daret. les saintes huiles sont consacréesle Jeudi saint: GERH. Auo. vita Udalr. 16 p. 405,20: sanc-tificatum veto -ami in die Cene Domini . . . tain ef-fectum est. ORDo Rom. ant. p. 59a,9: veniant ad sacra-rium duodecim presbyteri et ceteri clerici, quantum opussit ad deferendum coin decore -um chrismale etetiam -um catechumenorum et neophytorum usque in ec-clesiam ante episcopum. RADULF. NIGER p. 72: Alexander

instituit aquam benedictam et -um benedici ab episco-po in chrisma singutis annis in die Coene. les évêques lesremettent aux moines: URBAN. II epist. 39 col. 322C (a.1090): chrisma, -um sanctum, consecrationes altariuma quocumque volueritis ... episcopo ... percipere (cf.ACTA duc. Norm. 56 P. 178 Fa. 1089-921. CAin-uL S. Vict.Mass. 839 t. II p. 207 [a. 10891. CARTUI.. Carcas. Hp. 247col. 1 la. il 181. ACTA pont. Rom. Gall. 1 36 p. 223 Fa.1141] etc).

2) huile des catéchumènes utilisée dans les cérémoniesdu baptême: CAPIL reg. Franc. 1 123,20 p. 244,19 (a.802-10): ut presbyter non sine crismate et -o sacrato adbaptizandum alicubi proficiscatur. ib. 181,17 p. 179,13 (a.810-13): duas ampullas secum deferat, unam ad chris-mam, alteram ad -um ad cathecuminos inunguendum.HRADAN. inst. cter. 1,27 p. 49,3 col. 3120-C: unguitur illiustune pectus de -o sanctificato coin sancte Tri-nitatis ... ungetur et inter scapulas de eodem -o. RITUALERhenaug. 47 p. 123,16: presbiter faciens crucem cumexorcizato -o in pectore et inter scapulas infantium cos no-minando.

3) huile des infirmes servant à l'onction des malades envue de la guérison: VITA Wulfr. 12 p. 671,21: cum beatus

pontifex ... eum -o pontificali benedictione consecra-to tetigisset, fugata est iico . . . molestia morbi. CAPIT. reg.Franc. 1123,19 p. 244,15 (a. 802-10): ut presbyteri quan-do ad infirmum accedunt, coin consecrato veniant et -osancto zinguent eum . . . et oratio fldei ... salvet infirmum.ib. 36,22 P. 107,25 (n. 802): ut si quis infirmatur, a sacer-dotibus -o sanctificato coin . . - unguatur. CONCILCabil. 48 p. 283,21 (u. 813): infirmi -o quod ab epi-scopis benedicitur a presbyteris ungui debent. Oiwo Rom,

Page 64: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

435 oleum 436

ant. p. 58a,10: -um de ampullis... ad ungendos tam infir-mes quant energumenos. TFIIETM. 6,71 p. 360,25: unxi

eum -o sanctificato in locis maxime doientibus. WOLnwR.HILa Godeb. II 26 p. 210,39: oculos eius ... sacro -o.quod infirmorum dicitur. ungi mandavit. Que cette unctio 5

eam ab eodem dolore ... integre sanavit. servant à

l'onction des agonisants: ADEMAR. CABANN. hist. II 25 p.105: obiit veto in puce, unctus -o sancto et viatico muni-tus. ANDR. Fwri.. mirac. Bened. III 9 p. 231: ut ... ei ex-tremus cum sacri perunctione -i daretur viaticus. HARIULF. 10

Arnulf. Il 8 col. 1409A: credebat se moriturum et idcircopostulavit episcopum ut sacro eum -o perungeret suum-que exitum suffragiis premuniret. CARTUL. S. Jovin. p. 37

(e. 1173): ingravescente morbo, a . . . venerabili abbate...-i sacri benedictione delibutus. CARTUL Nuchar. 613 p. 15

648 (c. 1180): cum ... ad extrema venisset, per manumabbatis sacro inunctus -o. STEPH. TORNAC. summa dist.

XI p. 20: benedictum consignamus -0, quod ter in -o inscapulis, in pectore, in vertice. Sed istud ultimum fit chris-mate. 20

4) utilisée dans la cérémonie de la Confirmation: RA-

TRAMN. Grec. IV 7 col. 333C: ipsi [sc. episcopi] quoque

sanctum chrisma sanctificant et -um consecrant (cf. ib. IV

7 col. 3330: non tamen frontem [baptizatorum] eodem -osignare quod solis debetur episcopis cum tradunt Spiritum 25

paracletum). CFIRON. Tornac. 1146 p. 507: ut cum in Tor-nacensi episcopatu ... propter absentiam episcopimortui essent infra decem annos plus quant centum mihiaqui non fuerant consecrati -o de manu episcopi.

5) utilisée dans la cérémonie de consécration sacerdo- 30

tale: AMALAL off. 1113,1 p. 227: hune morem tenent cpi-scopi nostri: manus presbyterorum ungunt de -o, (cf. CA-

un. reg. Franc. 296 t. II p. 426,34 [a. 8561: iterum Aaronfamulum tuum per unctionem -i sacerdotem unxisti).

6) utilisée pour la consécration des autels: HONOR. AUG. 35

gemma 1,162 col. 594 e: pontifex fundit -um super altare,faciens crucem in medio eius, et super quatuor cornuaeius.

7) utilisée pour le baptême des cloches: HELGAUD. Rob.

22 p. 112: signa V ... unum ... cui imprimi iussit signum 40

baptismi de -o et chrismate facti, sicut ordo deposcit ec-clesiasticus et ut vocaretur Robertus attribueret Spiritussanctus.

B) le saint chrême: 1) utilisé dans les consécrationsépiscopales: AMALAR. off. 1114,5 p. 234; additur etiam ad 45

consecrationem eius infusio -i super caput.2) utilisé pour le sacre impérial et ro yal (RATRAMN.

Grec. IV 7 col. 332c: reges et sacerdotes -o sancto per-unctos in veteri Testamento per pontifices exstitisse):FLEV. Agricol. p. 516: Ludovicum -i sacrati unctione 5e- 50

gem confirmavit. CHRON. Moissiac. p. 293: Stephanus au-tem papa ipsum piissimum principem Pippinum regemFrancorum ac patricium Romanorum -o unctionis perun-xit secundum morem maiorum unctione sacra (cf. REGINO

chron. a. 749). CHRON. Salern. 103 p. 104: a papa ... -o

unctionis est unctus, coronaque suo prorsus capite septus.ORDO Rom. 45,5 t. 4 p. 461,11: episcopus Ostiensis un-guat ci de -o exorcizato brachium dextrum et inter scapu-las et dicat banc orationem. Suonn. Ludo y. VI 32 p. 268:

Remis . . . sacri -i unctione et corone regni deportacione inregem sublimatus. noter les formules de couronnement desrois et des reines: CAPIT. reg. Franc. 301 t. II p. 455,6 (a.866): percipiat per hanc sacrum misericordie et letitie etexultationis -i unctionem sanitatem mentis, incolumitatemcorporis. ib. 302 t. II p. 457,5 (a. 869): coronet te Demi-nus corona glorie . . . et ungat te in regni regimine -o gra-tie Spiritus sancti sui, unde unxit sacerdotes. reges, pro-phetas et martyres.

C) liquide vénéré émanant des tombeaux de saint Nico-las et de sainte Catherine: ACTA GuiI. Norm. Cadom. 29

p. 141 (XI-XII s.): de digito sancti Nicholai et de -o ip-sius. LAMe. ARD. hist. Ghisn. 75 p. 596,28: in eadem ca-pella -ont eiusdem Catherine martiris et sancte virginis...cui ... debuit reverentiam.

III) emplois symboliques: A) en bonne part: 1) symbolede l'abondance: ALAN. INs. dist. col. 881C: dicitur abun-dantia temporalium. CARK But. B 19,5,5: largitatis -um.

2) symbole du bien en général: Prrn. CELL epist. 77 col.526": Pater sanctissime, qui estis in corpore Ecclesie ca-put, de quo -um non deficit. d'où: les bonnes oeuvres:

CHRON. Ebersb. I p. 11,23: -um quod languores depellit lu-cemque administrat, bona opera significat: unde virgines-o carentes regno celorum excluse sont.

3) s'appliquant aux vertus d'amour du prochain: EBO

Biw Otton. 17: cum enim sacerdos consecratur -o, perquod caritas intelligitur, matous eius liniuntur. ALAN. INS.dist. col. 881C: dicitur chantas . . . (cf. LInELL. de Willig. 3p. 745,7: erat severus exterius, sert et mitis intrinse-eus, solitus semper -um cum vino miscere). particulière-

ment, la miséricorde divine (ALAN. Ius dist. col. 881C: di-

citur misericordia. H0N0R. Auo. elucid. p. 385: significat

misericordiam. ADAM. PERSEN. epist. IiI 37 p. 96: -um estmisericordia, quam ad pedes Jesu reus accipit, cum humi-liter veniam petit): Wmwc. 2,1 p. 66,16: numquamque decapite tuo -um miserationis deficiat. RADIJLF. ARa homil.col. 1581 -um enim grece, misericordia latine, que sieur-uni, universis liquoribus superfertur. AL". AuTtss. Ber-nard. col. 469c: omnes hommes mansuetudinis sue -o de-

mulcere, dans l'expression tirée dïs. 10,27: putrescereju-gum a facie -i: BERNARD. serm. de temp. 2 p. 199,11: autChristus quare nominari voluit, nisi quia computrescerefaciet jugum a facie -F? RICHARD. S. Vicr. stat. int. hom. III

S col. 1155 D: illud genus olei videtur melius proficiscere adcuram medendi de quo habes quod putrescit jugum a fa-cie -i quod divine remissionis miseratione pereat usus pec-candi servitusque peccati. par extension, s'appliquant à la

pitié (Prru. RIGA Aurora II Evang. 1937 p. 500: est -umpietas): HAOL II epist. 43,26: bas -o consolationis per me-

Page 65: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

437 olcus - olfactoriolum 438

los dulcissime caritatis et sancte dilectionis ungentum fo-vere ... optamus. BRUNO MAGn. bel!, pro!. p. 13,6: sicenim in flagello vino severitatis -um pietatis admiscuit. Si-GEBERT. GEMBL gesta P. 537,8: -um pietatis infundebat.STEPH. TORMAC epist. 255 p. 315 (a. 1195): cauterium sen-tentie, quod non solum comburit, sed consumit, -o vestrepietatis extinguite.

4) s'appliquant au consentement, d l'accord: BRUNOMAGD. bel!. 76: eius flammeo furori sue consensionis -umministrat et ... licentiam donat.

5) symbole de purification: a) s'appliquant à la puretéde la Vierge: SEQ. ined. 79,13b p. 79: tu sanitatis -um,/ tumedela languentium. ABSAL serin. 47 col. 267A: de bac oh-va [sc. Marial -um diversi generis emanavit, -um purita-tis. b) s'appliquant à la justice: GAUFRTD. VINDOC. epist. IV11 col. 157 A: si forte contracte vel aride nunc usque fue-runt [manus], non jam olive, sed -o justitie ungantur, ut sa-nentur.

6) symbole de la joie spirituelle: RUOTO. Cou 26 p.27,8: cui antehac gratia Dei collatum est secundum pro-phetam -um gaudii pro luctu. GERARD. ITHER. expi. sent.946 p. 450: que [virgines] ... non habent -um secum, sci-licet claritatem interne jucunditatis, interne viriditatis. no-ter l'expression -um letitie (Fs. 44,8): ANDR. Fwn. mirac.Bened. IV 12 p. 268: Dei genitricis altare, que pro partici-

pibus universalis geniture, -o inroratum letitie mundo protu-lit intemerato ex ventre (cf. BERNARD, serin. de sanct. 8 p.55,5). de là: la grâce divine (ALAN. INs. dist. col. 881 c : -um

dicitur spiritualis gratia. unde David: «Unxit te Deus.Deus mus, -o letitie»): MARIN. Scot chron. a. m. 4155:-ma e terra erupit ... significans Christi gratiam ex genti-bus. RICHARD. S. Via. stat. hit. hom. col. 1156 e: si dolesex infirmitate et defectio virtutis tenuit te, habes -non pro-misse gratie.

7) symbole de la gloire: ALAN. INs. dist. col. 881C: -uniproprie dicitur etiam fama vel gloria.

8) symbole du Saint-Esprit: RADBERT. corp. Dom.21,184 p. 118: non habentes -um secum Spiritus sancti.lioNoit. AUG. gemma 23,114: cum -o christiani signantur,quia per -uni Spiritus sanctus designatur. GERARD. ITHEILexpi. sent. 281 p. 434: -o invisibili id est Spiritu sancto.

B) sens péjoratif., flatterie -um vendere: flatter):

TROTM. epist. p. 354,7: neque cairn, etsi peccatorem megemo, -o adsentationis venerabile capud vestrum [se. ar-chiepiscopi] inpinguare vole. ABELARD. dial. 40 p. 42: tan-quant adulationis -um vendens et caput meum hoc un-guento demulcens. ALAN. INS. serait. p. 275: ubi est impin-guatio capitis falsi -i, nisi in litteratis. Pvru. BLEs. epist. col.2c: nihil equidem vobis adulntorium scripsisse me recolo,nec sum -i venditor, spéc. dans l'expression biblique - um

peccatoris (Ps. 140,5): Wioprov. 54: -moi peccatoris lausest adulatoris, ALAN. INs. dist. col. 881C: -ma dicitur adu-latio, unde David: «-um peccatoris non impinguet caputmeum». NIC0L CLAP. epist. 43 col. 1641<: qui personata

vocabula masticantes de -o peccatoris plurium venderenon verentur. STEPH. TORNAC. epist. 75 p. 89 (a. 1177-91):ne peccatoris -o caput vestrum videar inpinguare.

C) expression -moi addere camino (Hor. soi. 2,3,321):5 jeter de l'huile sur le feu, envenimer une querelle: EKKEB.

HER5F. Flaimer. 7 p. 600,48: ei exposuerunt sermonem, ca-mino adicientes -um. GUIBERT. Nov. vital 12 p. 38: tu fa-ciebas quod ad prestillationem malorum colloquiorum mo-res eius ... non depravabantur, immo quod -um camino

10 nddebatur quod videLicet naturalibus ... motibus externalenocinia adhibebantur. VITA Meinw. p. 22,14: ei huius ac-tionis remissionem petendo nihil ageret, nisi quod -um ca-mino adiceret.

IV (bot) -ma aque: chélidoine (Chelidonium mains L):15 MAPPE clav. 276 p. 238: iscira (alii dicunt florem aque, alu

-um tique, alii cetidonia, Alexandri autem, annotera aque).oleus, -a, -um [olen] qui provient de l'huile qui brûle

dans une lampe: PASCHAL RoM. thes. 0cc, p. 192: -us Lu-mus famosissimam victoriam significat.

20 olfaclo, -feci 3. forme olefacio: Uuisrios.v. oleo.

1) sentir, exercer son odorat (UoIsno s.v. oleo: -o, -is. idest odorare, olefacere): RECEPT. B 10 p. 43: absentio -ai etaneto similiter. ib. 50 p. 52: semen aneti fervefactum adnaresmittat ut -ai. BERNARD. convers. cier. 7p. 79,13: -jeu-

25 di, gustandi tangendique voluptas. GIRALD. topogr. 1 35 p.68: aquam si vel crudam potes vel corruptâm ieiunis nari-bus -ias, mors imminet. noter l'expression - iendi sensus: lesens de l'odorat: Jou. Scor. let. Dion. 1 col. 139A: odoresquos -iendi sensus recipit. ib. 15,3 col. 259°: -iendi sensus

30 suave olentes a non suave olentibus distinguit exhalntio-nes. PETR. CELL epist. 172 col. 625 A : de sensu -iendi.FIENt ARIST. transi. Plat. Phedo p. 58,16: sensus . . . au-diendi et videndi Bique -iendi.

2)flairer: THIETM. 7.28: canes rapidi loca entions -ien-35 tes. Dor1. GuNoIss. transi. Avicen. an. II 5 B f.9 r°: non

omni animali est necesse -ere ad hoc ut admet. Muftisenim ex illis accidit odorare non -iendo.

3) (au figuré) pressentir, deviner, subodorer: HRABAN.univ. 6,1 col. 153A: -fecisse enim scisse veteres dicebant.

40 GUIBERt Nov. moral. HI, VIII 20,21,22 col. 103B: apudTerentium. quidam -fecisse dicitur, quod conjiciendo pre-videra id. trop. II 9,8 col. 387B: ob providentiam quapeccata et adversa -iat, propheta vocetur. NIGEL WIREK. C.

cler. p. 178: currunt ergo et discurrunt -ientes sedes va-45 cartes. PETR. CoMEsToRserm. 43 col. 1825D: putasne, cum

sto coram Deo meo... si -fecerit in me rancorem vetusta-tis. PETR. BLES. epist. 17 col. 65C: in te crimen negociatio-nis et foenoris -fecerunt.

olfactio, -nisf [olfacio; pour olfactus] forme hohfactio.50 odorat: EKKEH. IV bened. I 53,27: quinque vigent sensus

./ visus et auditus, gustus, holfactio, tactus.ohfactorioium, -i n. forme olfatoriolum: Ucimu petit

vase à parfums (HRABAN. univ. 21,24 col. 58211: -a vascuiasurit muliebria, in quibus odoramenta gestantur [cf. Isid.

Page 66: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

439 olfactorium - olidus 440

etym. 19,31,191. Uou-rio s.v. oleo: hoc olfatorium, unde-um, vas uriguentarium muliebre in quo unguenta gestan-tur): Aoius vita Hath. 2 p. 167,24: strophia et -a adque velhabenda vel portanda plurimarum feminarum inardescitambitio. GU1LL S. THEOD. cant. p. 96: post monilia et mu-renulas, post donum sapientie, post gratiam eloquentie ad-ditur quasi -um pectori afligendum.

olfactorium, -i n. forme olfatorium: Uouno S.V. oleo.vase â parfums et â onguents (UGuTIo S . Y. oieo: hoc olfa-torium . . . vas unguentarium muliebre in quo unguenta ge-stantur): AUNELL. R&v. lib. pont. p. 362,45: proiecerunt ase munilia et -a. ADM,1 PAavI poNr. mens. P. 53 (éd. Hau-réau): odoramentis autem et unguentis -a, pixides.

olfactus, -us m. formes: olfatus: Uouno su. oieo. olfec-tus: GLoss. end. Cas. 401 p. 471,38.

1) sens de l'odorat (UGlsrIo S . V. oleo: olfatus, -us, -ui, idest odoratus): Joui. Scor. ier. Dion. 15,3 coi. 259C: US,

quibus discernimus exhalationes. PRUD. Maur. col. 1375A:-us sensu diu ante prorsus amisso. DODO Nom. IV 129 p.299: manavit suavior fragrantia terebenthine et balsami,affians illorum -um. Doet GuNDIss. transi. Avicen, an. 8 Cf. 28: -us fit a duobus carunculis que fiunt in prima partecerebri similibus mamillarum capitibus. GERARD. C REM.transi. Algaz. metaph. IV 3 p. 165: -us fit per virtutem queest in duabus carunculis cerebri que sont similes simiiitati-bus uberum que apprehendit mediante corpore quod pati-tur ab odoribus et retinet eos vel partes odoriferorum per-miscentur ilii corpori, sicut est aer et aqua. PETIt Rit» Au-ma I Josue 175 p. 227: sensus corporeos hi reges quin-que figurant) .. .; -us, gustus, auditus, visio, tactus.

2) action de sentir: a) au propre: GIRALO. gemma II 4 p.181: si... intercutanea fila et intestins consideres ... quidtactu foedius, quid -u narium insuavius? b) au figuré:ADAM Scor. trip. tabern. III. I 138 coi. 743C: cum moresdiscutere magis ad experientie pertineat gustum quant adscientie -um. AtsN. INs. serin. div. c p. 271: condimentumvirtutum quod oculum interiorem extenebrat, -um rationisex(h)ilarat, gustum discretionis repartit. ADAM PER5EN.epist. XIII 131 p. 204: -um bone spei concipere se spera-bant.

oifatoriolum, -i n. y. olfactoriolum.olfatorium, -i n. y. olfactorium.olfatus, -us m. u. olfactus.olfectus, -us m. u. olfactus.olfita, -ef pour aiphita farine d'orge: ANTIDOT. Can-

tabr. p. 164: in mense aprili mine in hac potione -am etque supra diximus.

olga, -cf. [celt. olca: astur. olga] haut -fond abrité danslequel se déposent les algues et propre â la pêche (cf. Bol.de Flot. 14,18-19): Doc. cath. Ovet. 7 p. 30 (a. 857): pis-cationem integram in fila -a de mari. CARTUL S. Vinc.Ovet. 82 p. 92 (a. 1080): per fila -a, et per ila carrale dine-ra. ib. 105 p. 113 (a. 1088): per ma -a de domna Maria.

oIja, -e f y . olca.

oliare, -is n. [oleum]formes: oieare: MON. hist. Neap. II358 p. 223,7 (a. 1016). oliaria: MON. hist. Neap. 11169 p.111,32 (n. 969). moulin â huile, pressoir â olives: MON.hist. Neap. 11169 p. 111,32 (a. 969): facere macenare in

5 -ias monasterii . . . ormes olibas proprias suas. ib. II 358p. 223 (a. 1016): de ipso oliveto illos colligere . . . et mace-nare . . . in ille -e monasterii et ipsa pargiaturia de ipsumoleare de communi date et duas personas monasterii nu-trire durit ipsas olivas macinaverit - . . et si ipse -e dirrubte

10 fuerint lune portare debeant at macenare ad alio -e.oliaria, -e f u. oliare.oliaster, -tri m. u. oleaster.oliba, -e f u. oliva.olibanum, -i n. [de libanus, 'encens', avec attraction de

15 oleum] oliban, encens: GREC V epist. 17 col. 927' (a.998): tres libras -i monachi ad altare Sancti Petri persol-vant. MON. hist. Neap. II 567 p. 346 (a. 1095): date

debeat cera vona libre V et -um vonum sive pulve libra I.CARTUL Cupersan. 84 p. 175,2 (a. 1137): libram unam -i

20 et alteram cere. REG. S. Ang. in Forrn. 75 p. 214 (a. 1145):reliquum ... in -uni et ceram ad obsequium prefati sacra-rii expendatur. CARTUL S. Mar. Nov. 108 p. 53,14 (a.1175): annuam pensionem duarum librarum -i in assump-tione beate Marie. . . persolvant. GRT5OFUS 22 p. 18: fel ta!-

25 pinum ovique albumen cum -o ac mastïce. COLL Salem. II

p. 87: ungatur de oleo mirtino in quo mira et -um coquan-tur. ib. p. 109: addito pulvere -ï.

olibaria, -e f Y. olivaria.olibarius, -i m. u. olivarius.

30 oliberis, -is m. u. olivaris.olibetum, -i n. u. olivetum.olibetus, -us m. u. olivetum.olibis, -is f u. oliva.olicitus, -us m. [* aulex, 'prunus padus'; auliciola: Ales-

35 sin, Arch. Alto Adige 38,5071 lieu où poussent les pru-nelliers: COD. Cavens. I 194 p. 250,2 (a. 956): in ipsomonte de Iocum iocolanu, que est quertietu et -u et licinituet silba uno teniente.

olidus, -a. -ont forme holidus: TREODIJLF. carm. 28,52140 p. 507.

1) odorant: PETIt DAMIAN. cari. A 53,1 p. 61: -iscupressis.

2) puant,fétide (Uotrrio S.V. oleo: -us, -a, -um, i.e. feti-dus): a) au propre: RAnBOD. TRuEct catin. 2, 15,2: -um

45 ... cadaver. ALBER. CAS Aspr. 51 p. 105: sus -a. DunoNorm. 'u. 61 p. 301: -is ... hedis. GARNER. ROTOMAG. Mo-riuht 61 p. 199: -um . . . hyrcum. PETIt TUDEB. hist. XIV 3

p. 104: utebantur fetida et -a tiqua. HUGO FLAV. citron. II

p. 495,34: sanguinem -uni et putentem. LinlA 397 p. 240:so os tibi, dux, -um fetet. b) sens moral pejorat j)? PAUL ALB.

epist. 9,4 p. 188: delicto meo et merito multum -o infes-tante, id. md. lum. I p. 272,8: -i gestu, fragiles actu, brutiinstinctu. GUIBERT. Nov. trop. 11,V,12 col. 366 D: quod deDeo non sit velut -tira reperitur.

Page 67: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

441 o!ifcrale - olisantrum 442

oliferale, -is n. [oleum et fête] lampe â huile: VITA

Drausii 16 p. 410 e: ut accepit -e, quod aDo nomme voca-tur cicendelum. ante ipsam pendens tumbam.

olimjbrmer: holi: CARTUL S. Mar. Nov. 13 p. 207 (a.

1042). holim: CARTUL Mica Aurea 25 p. 37,15 (a. 1020).

CARTUL. S. Vict. Mass. II p. 194 (a. 1060). CARrul..Conch. 15 p. 19 (a. 1060). ACTA epist. Antipo!. 48 p. 51

(a. 1113). holym: VI-FA Austrig. p. 197,12. olym: TRAD.

Fris. 434c (a. 820). CARI-VU Glannafol. 44 p. 386 (a. 850).

OD0CLuN.occ.V634p. 112.I) jadis. autrefois: A) absolument: Aoius epic. Hath.

279 p. 378: Esaias, qui -m solem retro currere fecit,!mor-tis commune ipse cucurrit iter. ACTA duc. Norm. 3 p. 71(a. 978): quandani potestatem ... quanti -m predecessoresmei ... partibus Sancti Dyonisii tradiderunt. ALAN. INSserra. p. 280: vexillum fidei christiane, -m in terra abscon-dituni sed ah Helena inventum. B) par opposition: 1) â

nunc: Lupus epist. 13 p. 12: ex morte -m tidissime conju-gis, in nunc carissime sororis. EGRERt Luoa rat. J 1037

p. 165: qui nunc mendicas, -m tu regna tenebas. Ono

FRIS, gesta 2,13 p. 115,9:-m citerior Italia vel Major Gre-cia vocabatur, nunc Apulia ve! Calabria dicta. 2) â modo:

Tipi. Henr. III 134 p. 170,17 (n. 1045): omnia que modopossidet ecciesia et que -m adquirere poterit. Lin. Do-mesd. (Kent) fol. 4 b, 1: -m XX solides, modo valet XXXsolidos. C) dans l'expression ah ohm: autrefois: CHRON.

Salem. 107 p. 119,2: Cura ah -m nostra fuerit. CAR-

nu. Conch. 15 p. 19 (a. 1060): qui fuit ah boum locus de-dicatus in honore Domini et sancti Petri . . .; in ista vestravalle fuit ah holim ecclesia instructa. opposée â nunc:

ANAs-L difflor. ad. Mas. col. 574A: sicut eis ah -m mens etnunc est. D) portant sur un subst. exprimant une fonc-tion: antérieurement, ex-: Dipi. Karoli III 21 p. 35,27 (a.880): Engilberga -m imperatrix ... pro remedium anime

1-Iludunuici quondam imperatoris. CARTUL Purin. 128

p. 94 (a. 923): donna Ageltruda -m imperatrice Deo devo-ta, ancilla Christi. E) en parlant d'un mort: feu: CARTEL

Mica Aurea 25 p. 37,15 (a. 1020): de heredes holim Leo-ne arcario. CARI-UL S. Mas. Camp. Mart. 49 p. 93 (a.1154): Giburga uxor -m Petri Rubei. employé par redon-

dance: avec quondam: ANNAL Caniald. I app. 9 coi. 31,45(a. 902): ego Buccaccius -m quondam Branchatii. avec de-

functus: CARTIJL S. Vinc. Ovet. 226 p. 358 (a. 1147): pro

anima uxoris mee Maria Garsee, -m defuncta. CARTELHosp. S. Joh. Hier. 194 p. 151 (n. 1150): fratris meocomitis Provincie, -m defuncti. F) pour renforcer: t) l'adj.antiquus: TRAa Ratisb. 202 (a. 975-80): bona ex antiquis-m partibus consuetudinis origo. 2) le subst. tempus: MON.

atch. Neap. V 518 p. 295 (n. 1105): qualiter holim tempo-

re tenait Addamus.II) en ce temps là, en ce moment, alors: HRoTsv. gesta

486 p. 218: restituit ... regnum .. ./quod . . . raptum vio-lenter ah j!!0! -m per manus regis advenit Hugonis.THIETM. 4,72 p. 214,5: fuit -msub tempore Godescalki ah-

batis quidam monachus. CARTUL S. Vit. Virdun. Il 81 P.106 (a. 1125): quedam que ah antecessoribus Virdunen-sium episcopis . - . nobis collata saut et privilegiis aposto-lorum et imperatorum -m roborata ... nuper perdidimus.

5 Orro Fais. gesta 2,34 p. 142,15: in quo beatum Silves-trum -m persecutionem fugientem tradunt latuisse. noter

l'expression ohm tuneque, ohm et tunc: CANDL FULD. Ei-

gi!. 1110,54 p. 102: -m et parvissima proies! Aeigii tunc-que gravis veterum scrutator avorum. ADAM BREM. 2,37 p.

10 98,6: alii dicunt -m et tunc ah Anglia quosdam episcoposvel preshyteros evangelizandi gratin egressos.

III) depuis longtemps: A) absolument: SALOM. III1,2,134: meritosque sacramus honores) quod non, ut me-ruit, voluisti perdere mundum! (-m quippe reis deberes su-

15 mere poenam). B) dans l'expression jam ohm: TRAD. Fris.192 (n. 803): renovavit suam traditionem quam iam -m . -.

habuit factam (cf. ib. 335 et 359). PA5S. Kil. 19: expectan-tes client jam -m optatam ut martyrio coronarentur. AN-NAL. Xant. a. 868: piscationem sibj jam -m a Domino

20 commissam. RAniER. conf. col. 424A: omni pene temporejam -m consuevi Dominum rogare. C) dans l'expression

ah ohm: depuis longtemps: ANASL chron. p. 72,30: scitoautem quod ah -m desideraverit episcopatum. BERNARD.

Ma!ach. 55 p. 359,4: est insula maris in Jiibernia ab -m le-25 cunda piscium et mare ibi piscosum s'aide. COD. Croat. p.

10 (a. 1103; spot.): subicimus ... ecclesie Spa!atensivillam sancti Georgii de Putolo, ut ah -m donata fuit. D)dans l'expression ex olim: GODESC. Sa div. I p. 169,18:

ex -m siquidem certissime sciebam.

30 IV) parfois, quelquefois: CARNt de hello Saxon. 1,204:ut segetes grando maturas proterit -m,/ dispergunt, ce-dont adversos confodiuntque.

V) maintenant, aujourd'hui: COD. Ar. 80 p. 114,11 (a.996): de tes (quas) Hugoni rex in ipsi monasterio... con-

35 stituit et -m pravim ah i(p)si moaasterio contendunt. EistRatisb. app. 7 tir.: Domno di!ecto omnique venerationeco!endo -m semperque sous se ipsum.

VI) un jour, dans l'avenir: Asno SANGERM. bel!. Paris.

1477 p. 50: cura ne spiritus -m [glosé aliquando] illa meussubeat. HROTSV. Mas. 213 p. Il: cura ce!estes primumconsortia cives! -m terrigenas promittebant habituros.Duoo Norm. IV 121 p. 285: quia venient -m secula in qui-bus socius anime ca!or visitabit ossa.

olimphias, -dis f y. olympias.

45 OhIflI1US -i M. V. olympus.olimp!acus, -i n. y. olympiacus.ollmp!as, -dis f. y . olympias.olimpicus, -a, -um y. olympicus.olimpius, -a, -um y. olympius.

50 olimpus, -i M. V. olympus.o!inus, -a, -um [olus] potager, de légumes: Uourio s.v,

alo: olus ... unde ... -us, -n, -am.oisandrum, -i n. y. olisatrum.olisantrum, -i n. P. olisatrum.

Page 68: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

443 olisatrum - oliva 444

olisatrum, -i n. formes: olisandrum: ANTIDOt Glasg. p.137. olisantrum: ANTDOt Sangali. p. 90. olisatum: CAPIT.reg. Franc. I p. 90,5 (c. 800). olysatruni: GLOSS. medic. I

p. 49,11.maceron (Smyrnium olusatrum): GLOSS. medic. I p.

49,11: olysatrum: genus erbule ortulane latine. ib. p.56,25: petrosilinum: -um agreste. CAPIT. reg. Franc. I32,70 p. 90,5 (c. 800): volumus quod in horto omries ber-bas habeant ... parduna, puledium, olisatum. AwrinoT.Sangall. p. 90: catarticum ad flegma deponenda: olisantri,fenuculi, petrosiini. ANTIDOT. Glasg. p. 137: olisantri se-men dr. X, appii semen dr. X. ib. p. 153: seminis -j I.

olisatum, -j n. r. olisatrum.olitanus, -a, -um ancien, d'autrefois: Coo. Carol. p.

609,18: secundum -am patrum tradicionem. lb. p. 633,42:-a consuetudo proclamatur. Lin, pont. II p. 2,14: que per-a marcuerant tempora (9C ib. p. 31,32).

1. olitor, -is m. formes: holictor: GLOSS, cod. Cas. 401

p. 459,47. holitor: WALAHFR. hort. 1,11 p. 335. TRAD. Ra-tisb. 950 (t 1181).

jardinier (Gwss. cod. Cas. 401 p. 459,47: bol ictor, hor-ticulo. Uouirio s.v. alo: hic -r, -is, id est ortolanus, id estolerum custos): WALAHFR. hort. 1,11 p. 335: holitoris opescontempnere. WILLnt. cant. 5.13 p. 43: illius areolis ego

tester aromate foetis,/ esse genas similes quas consevere-es. TRAD. Ratisb. 950 (t 1181): Hartwic holitor, Werin-hard pistor.

2. olitor, -is m. [oleol porteur de fumier: UGUTIO s.v.alo: -r etiam dicitur fimarjus qui portait fimum.

olitorius, -a, -um où poussent les légumes: EP1Toexactis regibus VI 15 p. 71: crins -us est locus ubi crescitolus.

oliva, -ef formes: auliva: CARTUL Imol. 1180 p. 238(a. 1158-84). aulives: Doc. Luc. V 2 p. 358 col. 1,32 (a.844). holiva: MON. hist. Neap. 11 169 p. 111,30 (a. 969).indicl. holive: BENED. ANDR. p. 22,2. oliba: Con. Cavens. I143 p. 183,13 (a. 925). REG. Tib. 2 p. 25,36 (a. 945). COD.Bar. V 21 p. 40,17 (n. 1095). etc. indic!. olibe: Con. Bar. I4 p. 8 (a. 962) et Ils p. 26 (a. 1028). CAwruL. Cupersan.11 p. 31 (a. 944). alibis: MON. hist. Neap. 11 358 p. 223,2(a. 1016). indic!, olive: OSERT. SCRIBAn. 1190,89 p. 36 et583 p. 230. Doc. S. Mar. Org . 4 p. 295-96 (a. 1198), in-décL olivi: Doc Ver. 5 p. 22 (a. 1114). olliva: CARTA a.1026 (Manaresi, Atti priv. Mii. 150 p. 22,12). voir aussioblivus.

1) olive: A) en général: MON. hist. Neap. 11 169 p.111,30 (a. 969): facere macenare in oliarias monasteriicrimes -bas proprias suas. CARTUL Ruscinon. 85 p. 117 (a.1106): ipsas veto -as que tangunt mihi de decimo villeSancti Felicis. DI pL Heu. V a. 1116 (Muratori, Antiq. Icol. 602: duabus per annum vicibus, Id est ad mercatum-arum et Sancti Martini. GUIBERT. Nov. trop. III 14.6 col.413c: -a emin olei fêtas est. noter le sens collectif. Doc S.Mar. Org. 4 p. 295 (a. 1198): duits personas supra colec-

turam -e honorifice tenere.B) dans l'expression oleum -e: huile d'olive: HunE-

GARO. caus. III p. 167,15: accipe oleum -e. DANcus Rux2,3 p. 64: unge eum oleo -e. GAIJFRIa ViNnoc epist. IV 11

5 col. 157 A: non jam -e sed oleo justitie ungantur.C) dans l'expression arbor -arum. arbor -e, arbor de -e:

olivier: CARTA a. 812 (Gaula christ. noviss. Sisteron instr.2 col. 440): coin -arum ad oleum faciendum.REG. Tib. 2 p. 22,35 (a. 945): de terra sationales et arbo-

10 res -arum. Con. Cavens, 1143 p. 183,19 (a. 923): crimesarbori de -be. Con. Bar. 116 p. 28 (a. 1030): absque duoarboribus -be. GuILL CASS. 1448 p. 179 (a. 1191): quartaarborum trium -e.

II) olivier: A) au propre (AELFR. angl. sax. vocabul. p.15 33: nomma arborum... olea, -a, ele-beam. PAPIA55.v. ole-

um: -a veto arbor quarum arborum multitudo olivetum di-citur. MON. hist. Neap. II 358 p. 223,2 (a. 1016): bites etbes ornai anno ponere et plantare. Doc. Ranimir. 124 p.

46 (a. 1043): illo orto cum suas -as. CARTUL Karrof. p. 4120 (a. 1045): de ramis et fouis -arum coin obviave-

runt Domino pueri Hebreorum. PETIt DAMIAN. serin. col.65 1 C: -a semper est viridis, nec frigoris immensitate per-cutitur. WOLFHER. 1-Jan. Godeh. Il 11: -a pulchre magni-tudinis ibi in claustrai atrio stabat. LAMa. ARa hist.

25 Ghisn. 115 p. 617,1: pervirentis -e ramum in vexillo sanc-te crucis appensum. noter l'expression vinea -arum: MON.arch. Neuf. V 513 p. 285 (a. 1104): vendo ... union vi-neam -arum.

B) symboliquement pour signifier: 1) le Christ: FLO-30 DOARD. triumph. Palest. J 1 col. 494 e: Bethleem mens

uber, mens exultans, mous pinguis -e. d'où: la sagesse di-vine: AI-AN. INs. dist. col. SSlC: -a proprie dicitur sapien-lia divina. la misericorde divine: Rup. TuF. apoc. VI 11col. 1025 D: -a namque misericordiam Domini solet in

35 Scripturis significare non solummodo pro simititudinefructus coins suavi et lenj vuinera curântur unctione, ve-rum etiam pro suo nomine quod tractum est a greco èlEos.ib. vict. Verbi V 6 p. 157,23: ramum -e constabat gentili-bus ... signum pacis esse (cf. sens VB). 2) la Vierge: SEQ.

40 ined. 74,5a p. 74: tu murtus temperantia./ rosaque patien-tin] -a clementia. BERNARD. MORL Trin. 925 p. 34: LuxSyon, aula David, rosa, palma, cipressus, -a. PETIt RIGAAurora II Evang. 119 p. 429: est et Maria -a virens quialux est 3) un saint: SEQ. ined. 219,7b p. 192:-a speciosa,/

45 cedrus pudicitie (= Johannes, cf. EccI. 24,19). UFFING. Ida2,5: ex coins [Dei] preventione tain apud nospullulavit -a [se. beata Ida]. Eiucnu. IV bened. 128,1: Chri-ste, due vive tibi frondent semper -e [glosé Petrus et Pau-lus]. cf. Apoc. 11,4: PETIt CaL epist. 173 col. 629 B: ils

50 qui sunt due -e et duo candelabra ante Deum lucentia 4)un grand personnage: VINc. KADL chron. p. 212: duonamque -e, duo supersunt luminaria, duo filli Kasimiri. 5)les membres d'une famille spirituelle, par opposition auxparents naturels: JoAcu. FLOR. evang. p. 188,25: cum pro-

Page 69: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

445 olivalis - olivarius 446

pinquos quis deserit propter Deum quasi umbram ficussub que protegebatur ... reliquit (designat enim ficus car-nales propinquos, sicuti -a seu vitis, spirituales). 6) l'hom-me juste: ALAN. INS. dist. col. 88W: -a ... dicitur justus,unde David: «quasi -a fructifera». THEOD. Euca serm. deCelse, 3h: Celsus -a fructifera in domo Domini plantataper fructum bonorum operum notitiam dedit virtutum sua-

rum. (cf. Ps. 51,1. 7) la vie éternelle: BERNARD. Moau octo

vit. 113 p. 100: ve tibi, ve tibi, qui perdis tempus -e,/ quipro flore brevi perdis bonis perpetis evi! 8) agrément, plai-

sir terrestre: PEuR. CELL epist. 77 col. 526A: sub feu et -a

teneni honoris et delectationis intepescere.III) olivette: DIPL Karlom. 11 25 (a. 879): hobas

cum agris .. ., -is, pratis, pascuis. Di pi. Bereng. I 11 p.

40,10 (a. 893): cum -is et vineis. Dl pL Otton. H 231 p.259,39 (a. 980): terras cura vineis et -is in Garda. Doc.Sanc. Ranimir. J p. 58 (a. 1083): sex campos et novem -asin Setaniello. OBERT. SCRIBA 1190,583 p. 230: -e quarn ha-beo aile domum Raviolii tecum indivise. Doc. S. Mar.

Org. 4 p. 295 (a. 1198): -as bis in anno fodere vel arme.

IV) récolte des olives: CoD. Wang. Trident. 48 p. 113 in.(a. 1191): quinquaginta libras ad proximam Purificatio-nem beate Marie et quinquaginta ad proximam -am.

V) branche d'olivier: A) pour la fête des Rameaux: Lia

ordin. Rhenaug. p. 109,23: inferebantur ante mains altareRami palmarum ... inter quos non desit -a, alioquin in-convenienter mentio eius fiet in benedictione agenda. COD.Ticin. I p. 37,11 (a. 1193): super -is et candelis benedicen-dis ... controversia. GESTA Frid. imp. I p. 54,14: in eccle-sia Sancti Ambroxii -as accepit [imperatorl (cf. ORDO

Rom. tort. p. 43b,12: benediôtio frondium -e et palmarum.benedic etiam boa multigenarum arborum ramos, in-

ter quas precipue arbor -e pinguedine cunctas precellit).

de là Rami -arum: la fête des Rameaux: GEsTAFrid. imp. I

p. 54,12: steterunt ibi [Mediolani] osque in Ramis -arum.GUILL CAss. 184 p. 35 (a. 1191): lib. Xfl ad Ramos -arumproximos. ib. 280 p. 114: lib. XVIIH in Ramis -arum pro-ximis.

B)par métaph., en faisant allusion au rameau d'olivierporté par la colombe de l'arche: 1) symbole de paix: REIM-

RALD. LEOD. chron. epitaph. 2 p. 140: clauditur bac tumbasimplex sine feUe columbaJ que nobis vivant referebat pa-cis -an. 2) comparé aux reliques de Terre-Sainte: VITA AI-

deraldi 15 p. 993 D: columbam ... sanctarum reliquiarumpacificam secum -an referentem.

C) au figuré: CAR.t Walahfr. app. 5,6,7: fratres quossacri baptismatis unda lotavit,I quosque salutiferi Christicoronavit -a. ALEx. Nucic. laits div. sap. VIII 146 p. 485:nuncia pacis./ tractari manibus gaudet -a nleis. d'où sym-

boliquement: BERNARD. TRiEct Theodol. 11 153 p. 37:Pallas veto Eprotulil -am pacis luminis signativam.ALANL INs. serin. div. b p. 266: alii coronantur palma...alu -a qui in presenti vita sectati sont caritatis opera. Cari-tatem enim signifient -a.

VI) l'huile consacrée, le saintchrême: A) au propre:

Euopu. VULO. sylI. 2,7: -e chrismate fusus. CARTUL Bund.434 p. 322,9 (a. 1186): si accipiunt ibi -as vel corpus Chri-sti. ib. 435 p. 330,5 (a. 1186): pro -is vel corpore Christi

5 recipiendo.B) sens symbolique, en parlant du Saint-Esprit: Peut

RIGA Aurora I Judic. 203 p. 239: unctio sancta sacri Fia-tus signatur -a:I ungit -a foris, Spiritus intus alit.

olivalis, -e [oliva] planté d'oliviers: Doc. Port, reg. I

10 232 p. 284 (a. 1149): cura omnibus suis redditibus de om-nibus vineis, terris -is [sic] et ficuineis.

olivanum, -i n. [oliva] olivette, plantation d'oliviers:

CARruL Albeld. 20 p. 57 (a. 953): cum adjacentibus ter-minis suis id est rivulo de Vobatella et de ipso -o sursum

15 lambo qui intrat inter Spina et Baibel a summo lumbo us-que Lobakollum.

olivare, -is n. y . olivaris.

olivaria, -e f [pour olivarius] formes: olibar: Doc

Port. part. III 60 P. 55 (a. 1102). olibaria: CARTA R. 101720 (Marca Flisp. app. 174 col. 998). Oliveira: CAlcuL S. Cu-

cuph. 11539 p. 198 (a. 1035). otivera: ib. 11511 p. 164 (a.

1029). ib. 642 p. 309 (a. 1065). Di pi. Petr. I Arag. 53 p.286 (a. 1098). CARTuL. Popul. 209,4 p. 125 (a. 1155).

1) olivette: CARTA a. 1000 (Marca Hisp. app. 148 col.

25 955): hortos et -as. BULLAS. Rom. I p. 323 col. 2,68 (a.1017): terras, vineas, cultum et eremum et -barias. Doc.Port, reg. I 225h1, p. 490 (a. 1148): per illam -am de casai

de Alucto.2) olivier: Dipi. Petr. I Arag. 53 p. 286 (a. 1098): elle-

30 ro ... illas -eras que fuerunt de illa mezquita ... ut frutosearum serviant ibi per cuncta. CARTUT. Popul. 194,4 p. 116(a. 1151): sunt ibi -e trunchate que dare solebant L chan-tars de oleo.

olivaris, -e [Cliva] 1) adj.: d'olives, d olives (Uoui-io S.V.

s oliva: hic et -is, -e. ad olivam pertinens): CARTUL. mon. S.Cruc. 113 p. 115 (a. 1164): arbores -es.

2) subst. m. ou n. forme oliberis: CARTA a. 1017 (MarcaHisp. app. 174 col. 998): olivette: CARrA a. 1017 (MarcaHjsp. app. 174 col. 998): terras cum -beres et ipsas con-

40 daminas. CARTUL Popul. 215 p. 128 (XII s.): ahuri -e af-frontat ab oriente in honore G. de Tornainira.

olivarium, -i n. [olivarius] forme oliverium: ACTA reg.Norm. Sic. 13 p. 430 (a. 1148). 1) moulin à olives?: ACTAreg. Norm. Sic. 13 p. 430 (a. 1148): totam decimam ton-

45 narie -erii et ecclesiam ... sitam in portu Melacii cum ter-cia parte tunnarie eiusdem portos. CARTUL. Popul. 199,22

p. 119 (a. 1166): in alio loco V-a etuna carrobeira juxtaortum Arnaldi Vetuli. CARTUL. Biterr. 232 p. 319 (a.1170): molendina et -a. GuILL CAsa 1176 p. 72 (a. 1191):

50 curiam sieur determinat uterque maceria et furnum et -umesse communia. 2) y . oivarius 2).

olivarius, -i m. fermes: olibarius: Bnn. VIII epist. 20col. 1614B (a. 1017). olivarium n.: Ucurio S.V. oliva. oh-ver: CARTA a. 1038 (Miret y Sans dans BRÀBL 8,1916, P.

Page 70: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

447 oliveda-oliustrinus 448

425 if 29). oliverius: ME?.t Milano II p. 477,16 (a. 903).CARTUL- Nemaus. 203 p. 323 (c. 1114). CARTUL Anian.154 p. 294. CARTUL Popul. 208,14 p. 124 (a. 1183).

I) olivier: CARTUL Tirol. 13 p. 9 (a. 855-64): quidamdedit a Malizino XX -os, ... dedit a Disinzano XXX

-os. CARTUL S. Vict. Mass. II p. 514 (a. 1034): cum arbo-ribus fructuosis vel infructuosis vel -is. CARTUL Ruscinon.70 p. 102 (a. 1094): -os que ... abemus complantatos interra de Sancti Petri. CARnIL tempi. Dozenc. A 174 p.156 (a. 1136): eum ipsis -is et allis arboribus que ibi sunt.CARTIJL mon. S. Crue. 70 p. 75 (a. 1156): ipsos -os auraterra in qua siti sunt. CARTUL Popul. 208.14 p. 124 (a.

1183): plantetis ilas petias] . . . de -crus et vinea et alusarboribus diversi generis.

2) olivette, plantation d'oliviers (Uciisrio s.v. cliva: hoc-um, locus ubi crescunt olive): BENEEI VIII epist. 20 col.

1614 B (a. 1017): cum ipso boscho et coin ipsos -barios.CARTUL Magalon. 85 p. 169 (a. 1153): illum honorerasit vinee vel terre sive dormis sive usatici vel -i vel quic-quid sit. CARTUL Mont. Pessul. p. 314 (a. 1192): teneo dete ... parranem de -o que confrontatur cum otto Guillet-mi de Insula.

3) récolte des olives, revenu des olivettes: CARTUL. Ne-maus. 193 p. 308 (a. 1108): reservamus in opus Beate Ma-rie et in communia quartum de redimos et de -os.

4) huilier, préposé à l'huile: CARTIJL Vindoc. 1156 p.270 (a. 1062): R. forestarius, Raherius -us.

oliveda, -e f p. oliveta.oliveira, -cf. y. olivaria.clivera, -e f y . olivaria.oliverium, -i n. y . olivarium.oliverius, -i m. Y. olivarius.oliverus, -if. [cliva] olivier (dans l'expression olivero

currente: avec la chance, avec le vent en poupe; cf. a.fr.'olivier courant' et Godefroy s.v. 2 olivier): GIRALD. gem-ma II 27 p. 293: unde fit ut, quasi -o currente et hospi-tium episcopus in ecclesia proxima vel ecclesiis accipiat.

oliveta, -cf pour olivetum forme oliveda: CARTUL Magalon. 49 p. 97 (XII s.). CARTUL Mont. Pessul. p. 432 (XIIS.).

olivette, plantation d'oliviers: Con. Patav. 29 p. 46,16(a. 914): cum curte, ortos et viridarios sans, coin et po-miferas. DIpL Otton. 1408 p. 555,37 (a. 972): cortem Ra-zano cum -a sua. CARTUL Gellon. 5 p. 7 (a. 1005): man-soin eum ipsa -a. CARTUL. S. Vict. Mass. I p. 399(XI s.): -a que est juxta rivum, ex utraque parte. DIPLLoth. III 110 p. 178,4 (a. 1137): capellam Sancte Mariecoin -a.

olivettum, -i n. V. olivetum.

olivetum, -i n. formes: holivetum: Doc. Long. 3 p. 3 (a.845). ACTA pont. Rom. ined. IT 101 p. 66 (a. 1025). obli-vetum: C0D. Ver. 189 p. 286,5 (a. 853). olibetum: CARTUL Carcas. II p. 216 col. 2 (a. 888). COD. Neap. I 7 p. 8(a. 1009). Cou Bar. 1V 21 p. 43,14 (a. 1033). olibetus, -us:

REG. Tib. 2 p. 22,3 (a. 945). MON. hist. Neap. 11169 p.

111,16 (a. 969). oliveto indécl.: INVENTAL Luc. 5,72. oh-vettum: REG. archiep. Jaune 95 p. 134 (a. 1027). olivetus,-us: REG. Tib. 2 p. 19,30 (a. 945). REG. Luc. 11 1478 p. 309

5 (a. 1182). olivetus indécl.: COD. Lang. 416 col. 700d (a.

905).1) olivette, plantation d'oliviers ( PANAS S.V. oleum: oli-

va veto arbor quarum arborum multitudo -um dicitur.

Unurlo s.v. cliva: hoc -um ... locus obi crescunt olive):

10 DOC. Lue. V 3,1758 p. 630 col. 1 (IX s.): vinea et -a. Lia

Croce Pist. 1 p. 21 (a. 1043): una cum . . . silvis et querce-

tis et -is. CARTUL. S. Vict. Mass. II p. 544 (a 1059): -is, sil-

vis, campis. MON. dipi. Croat. I 9 (a. 1067): terris, vineis,

-us, pascuis. Ono FRIS. gesta 2,13 p. 114,29: castaneas, fi-

ls cela et -a instar nemorum educet. CARTUL S. Sepulcri 97p. 191 (a. 1143): casale Buiola cum - . . pertinentiis suis etsuo integro -o. REG. Luc. 111478 p. 309 (a. 1182): -us cum

aliquantis vitibus super se ibidem, noter l'expression mens

le Mont des Oliviers: E pisT. Worm. I 33 p. 60,16: in

20 monte -i ad pattern oravit.2) olivier: DlpLo?,1. Astur. II 192 p. 368 (a. 908): coin

ficeta et omne arbusta fructuosa et infructuosa. REG.NOchron. a. 871 p. 103,13: novissime vites, -a et cetere fruc-tifere arbores radicitus exciduntur. COD. Bar. I p. 4 (a.

25 952): -is, pomis ... fructiferis nique infructiferis. REG. ar -

chiep. Janue 95 p. 134 (a. 1027): canetis, -ttis vel alus ar-boribus. RAHEW. gesta 3,44 p. 218,1: vineta, ficela, -a Me-diolanensium pars radicitus evellunt.

3) olive: MCM, Milano I p. 440,9 (a. 835): colligebant -a

30 ihla de curte ipsa et premebant ipsum oleum.4) récolte des olives, revenu d'une olivette: REG. Tib. 2

p. 22,3 (a. 945): per hered. Spasiano comis de tres uncie de-betu de pesoni auri solidum I (cf. ib. 2 p. 19,11).

olivetus, -us M. V. olivetutn.

35 ohivifer, -a, -um 1) qui produit des olives: CARTUL Pa-ris. p. 2 (a. 528; spur. IX-X s.): propter arbores -as ad lu-minaria facienda.

2) porteur d'un rameau d'olivier: HENR. Auo. planct.

1950: -a prelata pace columba.40 3) planté d'oliviers: a) mons -r: le Mont des Oliviers: SE-

DIJL catin. 31,21 p. 198. FLODOARD. triumph. Antioch. II

12 col. 594C HR0rsv. asc. 20 p. 30. b) au figuré, en par-

lant d'un lieu paradisiaque: PROSAR. Lemov. VII 20 p. 39:premia eterna,/ -a,/ immarcessibilia. UFFING. Liang. 56:

45 Loethei facias fluvii quos gurgite lapsos! pabula -is redivi-va capessere pratis.

olivigarium, -i n. [cliva] corvée portant sur la cueillette

des olives: CARTUL Gellon. 490 p. 398 (a. 1134): hic man-sus donat per unumquemque annum ... unum -am.

50 olium, -i n. u. oleum.olive 1. planter en oliviers: CARTUL [mol. I P. 199 (a.

1154-1239): habet anima petiam terre -ale pro qua du Idenarium pesone.

oliustrinus, -a, -um y. oleastrinus.

Page 71: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

449 olivum - olla 450

olivum, -i n. 1) huile d'olive (Ucarrio s.v. oliva: oleumvel -um, liquor): PETS. RIGA Aurora I Levit. 451 p. 162:simila que conspergantur -o/ sit sine fermento, sit solidatatoge.

2) -um roseum: huile rosat (cf oleum roseum): WA-LARES. hort. 24,381 p. 348: sueus, roseo commixtus -0,1efficit unguentum. MARS. lapid. 43 col. 1763 e: cum roseomistus perfecte curat -o.

3) huile consacrée pour le baptême et, de Id, bienfait ap-porté par ce sacrement: HILDER. eucli. 9 (P.L. 171 col.1202C): manat ab bac testa somme bonitatis -umj quodfugat in lavacro baptismatis omne nocivum.

4) au figuré: a) en parlant du Saint-Esprit: BERNARD.MORL. reg. 618 p. 84: farra Dei verbi vel -um Flaminisalmi/ retribuit Christus premia digna suis, b) en parlantd'une vertu: ALAN. INa Anticlaud. VIII 334 p. 166: si re-spersa simul fuerit pietatis -o.

olka, -ef V. olca.alla, -cf forme ola: AELFR. angl. sax. vocabul. p. 43.I) récipient, pot: A) en général: 1) en terre: WANDALB.

Goar. 2,20: cum per Rhenum flumen quidam figuli -asin navicula veherent. Doc. Port, reg. I 152 p. 178 (a.1136): illos oleiros qui in regalengo sedent quod fadantsuos foros de -as. REG. Dal. p. 387 (a. 1188): -as luteas.noter les emplois proverbiaux: EGBERL LEOD. rat. 1233 p.54: ex testa qualis fuerit. dinoscitur -a. GIRALD. topogr. I13 p. 44: numquid enim -a figulo suo dicet (15. 45,6). 2) enmétal: CARTA e. 1047 (Miret y Sans dans BRABL 6 p. 355):I -a erea (cf. EprsT. Worm. 152 p. 92,7). GALTER. CASTILAlex. X 146: nec testa capit nec fusilis -a metalli. ACTAdom. Flandr. 1191-1206, 109,11 p. 241 (a. 1199): qua-drigata -arum enearum. 3) en verre: CAPIT. reg. Franc. I p.251,14 (c. 810): -am vitream magnam I. 4)par analogie:GAIJFRID. S. Vies. prec. August. 399 p. 104: formatafingit -e navi. 5) donné à titre de prestation: COD. Lau-resh. 3658 (c. 800): in Franchenheim sont hube III una indominico et II serviles que solvunt -as. CArtruL S. Vedast.

p. 173 (e. 1036): pro duobus [mancaldis] habet redditum-arum. REG. abb. Werd. 7,3 p. 193,18 (XII s. mcd.): [villi-cus dabit] VI bacharios pultis, quinquaginta minores ollu-las et VI majores -as ad pultes. CARTUL match. Misa. 55

p. 47,15 (XII s. mcd.; spur.): statueront dari servitium ad-vocato ter in anno ... viginti ornas cervise, quinque -as,tria plaustra ligaorum.

B) marmite: 1) â usage culinaire: a) au propre (GLoss.cod. Cas. 401 p. 444.11: caccabum, -a. PAPTAS: -a, vas adcoquendum, dicta quod ebuliat in ea aqua igne subiecto.Uourio s.v. oleo: ah oko hec -a, quia diu odorem immis-sum servat vel dicitur -a ab bullio quasi botta, quia aqua inea bulliat, igne supposito): EGBERT. LE0D. rat. 1714 p. 130:quid sapiant caules, ebulum dum coxit in -a. RECEPT. A103 p. 25: lupusculum occidis, sanguinem coquis in -anova. PETS. DAMIAN. carm. À 97,3 p. 73: amplaque con-dites prebeat -a cibos. PA5CHAL RoNt thes. occ. p. 193: si

quis accenderit ignem sub -a. Lia controv. S. Vinc. Ce-nom. 114 p. 168 (a. 1188-98): -am aeream ad dequo-quendos cibos, b) dans l'expression -a cai-nium, -e Egyptipour désigner les viandes cuites à la mode d'Egypte que les

5 Hébreux consommèrent à la suite de la manne divine (cf.

Exod. 16,3): FuLco. MELD. nupt. II 380: redit ecce famesodor atque cutine/ Egyptique dolor, redeunt cum carnibus-e. GAUFRIEt ViNnoc. epist. IV 21 col. 162D: corde irEgyptum sont reversi et, manna fastidientes, -as carnium

10 et cetera que divine legi crant contraria petierunt. PETS.RIGA Aurora I Nom. 161 p. 186: ubi plebs cupit -as!Egypti, marna respuit, igne petit. et, par métaph.: les plai-sirs charnels, la tentation: RADBERT. corp. Dom. 22,171 p.130: cui . . . resident per desidiam super -as carnium et

15 negligentiam. UDALR. consuet. Clun. II pref. col. 700C:quibus occupati fortassis minus cogitamus, ut ad -asEgyptiorum redeamus, vel tale quid desideremus. HILDEB.cpist. col. 163C: idem quoque inter hostium incursus, interinjurias itineris, -as carnium desiderat, ad pepones reverti-

20 tur, Egyptiacam adoptat servitutem. Pvrs. VENER. epist. 6col. 419B: sole -e Egyptiorum placent. Snru. TORNAC.epist. 192 p. 239 (c. 1190): curam . . . adhibete ne, si incorde ipsius inimici temptatio iavalescat, se exteadat adpeius et ad -as Egyptiacas, quas prius evomuerat, reverta-

25 tur, PETS. RIGA Aurora Nom. 221 p. 188: carnes -arumcarnalia facta figurantj que velut in nostra carne libidocoquit. â rapprocher de l'expression -a pistrina: HuGoKutKsr. Font. p. 31: succumbunt in temptatione, redeuntad -as pistrinas. c) dans l'expression -a succeasa ab aqui-

30 lone pour désigner le coeur humain en butte aux soucis ter-

restres (cf. Job 41,10: HILnEB epist. 1 20 col. 192C: eiusmuneris est quod nobis ab aquilone panditur bonum quodpro -a succensa, incensa sancte conversationis vestre rela-tione adventantium, odoramus. ALAN. INs. dist. col. 881D:

35 -a ... dicitur quoque carnale cor, unde propheta: «-amsuccensam ah aquilone ego video». -a succensa est cor hu-manarum secularium curarum ardoribus insidiarumqueanxictatibus fervens. Ab aquilonis veto facie cordis huma-ni -a succenditur, cum per instigationem adversarii spin-

40 tus illicitis desideriis inflammatur. INNOC. III reg. 413 p.620,30: persecutionis ohm -a succensa. d) au figuré: u)nourriture, repas spirituel: ALAN. ha dist. col. 88P: -aproprie dicitur etiam refectio, unde David: «Moab -a spei»IFs. 59,101. Ecclesia enim spinituali refectione relicitur

45 quando peccator, qui per Moab figuratur, ad fidem con-vertitur. Rup. TUIT. epist. (P.L. 167 col. 197: juvant, fa-

teor, dulcemque mihi faciunt hanc -am spei mec. 3) le corpshumain: CALTXT. H serm. Jacob. col. 1381e: per -as cor-pora nostra ... exprimuntur. y) confusion, obscurité:

50 ALAN. Ins. dist. col. 882k: dicitur nigredo val confusio quiain -a fit diversorum commistio.

2) à usage technique: coupelle: THEOPH. sched. 1,18; ac-cipiens cornua cervi minutatim confracta ... comporte in-am novam, donec sit dimidia. HILDEGARD. phys. 6,9: sub

Page 72: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

451 ollaria - oHula

452

-am istam [perforation] aliam novam -am porte et zmaltzeffluentem accipe. COLL. Salern. II p. 88: aqua mdc

egressa, in -a cum cera et o!eo fac bullire, ut mdc flat un-guentum.

3) instrument de supplice: VITA Erasmi il 450: insiluitChristi ferventes martyr in -as. par métaph.: Epis-r. Ra-tisb. 6 p. 290,26: ut habeatis quod in -a mordacitatis co-quatis, quod mittatis in regis Babilonis fornacem.

4) expression -a Vulcani (cf. Greg. Magn. dia]. 31 p.540,19): a) pour désigner un volcan: RADIJLR GLAB. II, VII13 p. 39: Vesevus mous, qui et Vulcani -a dicitur . . - evo-mens igne premixtam sulphureo grandium saxorum multi-tudinem. ADAM BREM. 2,22 p. 79,18: ibi [Jumne] est -aVulcani, qiiod incole Grecum ignem vocant, de quo etiammeminit Solinus. b) pour désigner l'enfer: CARTUL S. PetriCarnot. 1, VIII, II p. 228 (ante 1102): si quis . . - huic reicontraire voluerit, nisi cito resipuerit. in -a Vuicani demer-sus. ... sentiat poenas perpetuas. THEon. Tuit chron. p.573,4: cuius animam inclusus quidam a Johanne papa etSimmacho patricio, quos inter alios injuste occiderat. in -aVulcani vidit jactari. RADULF. NIGER P. 81: animas torque-ri in -is Vulcani que orationibus Cluniacensium frequentereruebantur. â rapprocher des expressions -a infernalis. -ainferni, -a Stygis: GERAREX Moas. delib. p. 192: in vulne-ribus Christi qui est petra firmissima, qua conquassatesaut -e infernales. Pv-rn. DAMIAN. catin. B 4,12 p. 86: ju-dex intonat,/ cum paratis mergi flamants maiedictos impe-rat.! Mox degluttiens viventis Stygis -a devorat. GALTER.CANC. II, XVI, Il P. 114: animam ... abstractam infer-natium scorpionum unguibus corruisse in inférai inferioris-as.

C)pot, cruche: 1)pour les liquides: CoNsuE-r. Farf. 1116p. 150: -as ad capita illorum lavanda. SUcER. adm. 20 p.180: viderunt tantam effusi humons et decursi flegmatis interra abundantiam ut cum scutellis et situlis et -is illa as-portare statim oporteret. VITA Norb. II 81: cumque de -ain scyphum effunderetur [tiqua], semel et bis fecit de eo-dem scypho projicere. 2) pour conserver les graisses: CAR-TUL Bond. 206 p. 165,23 (a. 1084-85): unam -am de bu-tiro. REG. Dal. p. 387,18 (a. 1188): ovaires -as luteas ad sa-girnen conservandum. Bis-i-. Mont. Pannon. VIII p. 275 (a.1171; spur.): -am butin. 3) (milit.) récipient pour lefeu gré-geois: GuILL T yn. hist. rer. transir. VIII 15 p. 347: igneniincessanter in -is fragilibus et quibuscumque modis pote-rant, cum suiphure et pice, arvina et adipe, stupa, cera, Iig-nis aridis et stipula, et quecumque soient incendiant irrita-te et ignibus ministrare fomitem, jaculabantur. 4) (archit.)pot acoustique: GALBERT. BROc. Karol. 37 p. 60: ecclesiaBeati Donatiani ... contecta flctitio opere. -is et latenibuscacuminata. 5) récipient servant de lampe: a) au propre:UDALR. consuet. CIun. 1 46 col. 6921: quatuor cerei perquatuor anguios ciaustri accenduntur . . ., quintus in -amarmorea perlucida ponitur in medium lavatorii. b) dansle langage spirituel: CALIXT. H serin. Jacob. col. 13818:

lampades in -is occultamus cura de bonis coelestibus incordibus nostris cogitamus. 6) urne pour le tirage au sort:REGINALD. CANT. Match. 1445; sortes.. . sparguntur ter inurnis ... postea sors, polhs simul educuntur ab -is.

D) calotte d'un casque: RoruL pip. 18 Hem. II p. 64 (a.1172): pro X -is galearum ad opus regis fui R. XXX sou-dos.

E) (mus.) timbale ou tambour: Jo,i. AFFLIG. mus, coi.1396 B: fistula . . . -a pergameno superducta . .. indiscre-

'o tuni reddunt sonitum.II) mesure de capacité pour le sel: oulle: COD. Januens.

I 51 p. 61,20 (a. 1128): navis veniens de Provintia cumsale debet date -am salis unam. CARTUL Lerin. 284 p. 289(XII s.): dederit ... pariera salinarum quam habere vide-

15 tur ... videticet chias -as salis. Doc. Pictav. 28 p. 57 (XIIs.): quadrigata salis ad duos equos debet sex -as . . .; qua-driga ad unum equum debet III -as salis.

ollaria, -cf [oiia] poterie: Lin. Domesd. fol. I 56a, 1: ibide -a (glosé potaria) X soi.

20

oliariolus, -i M. toila] potier: COD. Bar. VIII 121 p.166.16 (a. 1174): Guillelrnus -us.

ollarius, -i m. forme olarius: CARTUL Parm. 168 p. 213(a. 972). potier (Ucu-rio s.v. oleo: hic -us, qui facit cillas. id .s.v. fin go: hic figulus. id est -us. luti compositor): CARTUL

25 Parm, 168 p. 213 (a. 972): aliam [masariciam] quam de-tinet Johannes -us. CAR-i-A a. 982 (Arquivo hist. Port. I221): fornos de -os. CARTIJL. S. Vinc. Ovet. 322 p. 507 (a.1178): Martinum Cabezam -uni. y . aussi oleirus.

oilego 1. t'. oblego.30 oilerium, -i n. [oleum?] huile: CARTUL Ceisiniac. 979 p.

656: al molen del - . . las copas -i. las rasas de armoria.olleum, -i n. y. oleum.ollica, -e m. [aica] ouche: CARTA a. 978 (Schweiz. Z.

Gesch. 12 p. 362,27): de tes Sancti Mauricii in pago Lau-35 sannensi et in ville Siviriaco ... -a I qui abet inter longum

et latum perticas eripenales VIII et pes VIT (cf. Di p i.. Conr.Burg. 68 p. 211, 35 [a. 979)). ii. olca.

ollifet, -a, -uni et fero] qui porte des pots: Ucu-noS.V. oleo: -r, -ra, -vaut, quasi ferens ollas.

40 oliim V. ohm.

oliltus, -a, -uni et lino] taché d'huile: UDALR.consuet. Clun. 1135 col. 728 B: propter quas [se. scutellas]etiam unus jugiter remajiet in coquina, qui eas recens -asabluat eadem aqua qua diluculo saut lavate, ne, si comes-

45 torum reliquie induruerint, maior fiat abluendi difficultas(cf. GIJILL J-lias. const. 1,97 coi. iO31.

oiliva, -c f. y. oliva.oilula, -ef petit pot,petite cruche: THEOPH. sched. 1,21

mcd.: super os huius olle pone -am minorera que habeat in50 fundo modicum foramen. VITA Norb. U 81 mcd.: cumque

de olla in scyphum effunderetur [aqua], semel et bis fecitde eodem scypho projicere ..; et cum tertium totum us-que ad fundum -e vergeretur. REG. abb. Werd. 7,3 p.193,17: quinquaginta minores -as et VI maiores ollas.

Page 73: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

453 olmis - oltra 454

olmis, -is f V. ulmus.olocarpomum, -j n. u. holocarpoma.olocaustum, -i n. u. holocaustum.oloccus, -i m. Ipour uluccus, Schol. Bern. ad Vjrg., B.

8,55; ong, gauloise cf. J. André, Noms d'oiseaux en latin,p. 161-1621 chouette hulotte: SCHOL. Isid. Vallicel. p.151: ulula nos -um vocamus; ex huius genere est et enculaa sono vocis sic appellata.

olocristallinus, -a, -um u. /iolocrystallinus.olofara, -e f u. holofara.olofarus, -a. -um u. holofarus.olofrata, -e, f u. holofrata.olofratus, -n. -um P. holofratus.ologoria, -cf [gr. okiywpia] injure: AYNARD. P. 622:

olor est cignus, hinc olotizo, morem oloris ago, bine -a estinjuria. ARNULF. AURa. Ovid. rnetarnorph. VI 8 p. 216(60): o!or dictus est ab -a quod injuriam sonat.

olographium, -i n. Y. holographum.olographum, -i n. p. holographum.ololampus, -a, -ont u. hololampus.olollum, -i n. [faute pour lolium] ivraie (Lolium tenu-

lentum L): RECEI'T. C 28 p. 70: ad spienis dolorem. . . Fa-rina fabe, farina -j, farina uni seminis coquis in aceto acro.

I. nier, -is m.formes:alor: WALTH. MA? carrn. p. 21,16.holor: EKKEH. IV bened. pro!. 2,9.

1) cygne (GLoss. end. Cas. 401 p. 471,40: -r, cygnus, idest cicinus. AYNARD. p. 622: -r est cignus. AELFE. angl. sax.vocabu!. p. 29: -r, swan): AMARC. serm. IV 219: dicitequid cupiatis,! ursi aut iricii gustum, pavonis, -is. GUTLL.T y% hist. rer. transrn. XVI 24 p. 746; ad vada Menandri.-ibus arnica. en insistant sur la blancheur de l'oiseau: WA-LAHER. imag. Tetr. 78 p. 372: tuus sonipes ... ....a!ben-tes monstrabitur inter -es. FEra. VENER. epist. 4 coi. 354:albus es et cantas, albos irnitaris -es. GUEDo BASOCR epist.23 p. 95,22: albus -r. sert ainsi de comparaison dans desexpressions parfois proverbiales.' AOALRER0 LAtin. carrrl.

308 p. 157: jam capot ecce tuum candens imitatur -ern.PETa. RIGA Aurora I Reg. 115 1 p. 273: frontis planitiès aI-bedine certat -il sive dvi nullo que pede trita fuit (cf. lb. IIEvang. p. 426.49). EGBERT. LEOD. rat. 11282 p. 180: à!buserit corvus, si strenuus exit alurnnus,/ perpetuoque dehincnigros spectabis -es. BERNARD. MORL octo vit. 420 p. 109:preclarus fit ut ater -r prope rarus. N1VARD. Ysengr.3,1044: prosperitas sirnplex est obi teter -r. en insistant surson chant harmonieux: Duoo Norm. II p. 139v. 41: dut-cisono sonitu quivisses, inter -es,/ psallere precipue canti-bus harmonicis. ARNULF. AUREL. Ovid. rnetamorph. VII 10p. 219 (63): in -ern . . . quia pre ceteris pueris bene canta-bat sieur -r pre ceteris avibus. Joii. ALT. Arch. IX p. 390:per vada cantor -r. Nicot. CLAR. epist. 9 coi. 1605: cica-da, quomodo citiliabit ad -is melodiam? ALAN. INS planct.nat. p. 438: illic -r, sui funeris preco, mellite citherizationisorgano vite prophetabat apocoparn. dans l'expression an-ser inter -es (Verg. ecl. 9,36) pour opposer une harmo-

nieuse unanimité è une voix discordante: EKKEH. IV be-ned. pro!. 2,9: quid meus ore pares inter strepat anser ho-lotes. GUILL T ya. hist. rer. transm. II 23 p. 107: ut nondeesset anser qui inter -es perstreperet. GIRALn. topogr.

5 intr. p. 6: quarn igitur vocem inter -es cancres c!arnosusanser emittet! en insistant sur le mauvais caractère ducygne: ARNTJLS AUREL. Ovid. metamorph. VI 8 p. 216(60): in cignum pocius mutatur quia dicunt physiologibanc averti conviciis esse plenam quod ea clamante reli-

10 que aves que presto fuerint taceant. Unde et -r dictus estab oiogoria quod injuriant sonat.

2) la blancheur du cygne: BADIO 296: fama fide careatque cum volet, atra nitescuntj cum volet bec eadem,Memnona vestit -r.

15 2. olor, -is m. odeur désagréable: Uow-io s.v. oko: hic-r, id est fetor.

olorinus, -a, -um 1) de cygne: Noix. BALS. gesta 2,16 p.81,10: ad cognominern vestrurn illustrem Karolum -usjamredeat natatus. ARNULF. MON, de!. cleri 703: -as ... alas.

20 2) harmonieux: ARIBO FRIS. mus. p. 755,78: ad -as mu-sarurn choreas. GAUFRJD. REM. carm. Ling. 186: fretus -ovestro fuit Orpheus hymno.

olos V. holos.oloscordes [pour (h)olus cordurn] crithme (plante:

25 cnithmum maritimum): GLoss. medic. p. 57,8: pinolos, -es.oloserica, -e f u. holoserica.olosericum, -i, n. u. holosericum.oloserieus, -a, -urn y . holosericus.olotizo 1. [olor] imiter le cygne: AYNARn. p. 622: olor

30 est cignus. hinc -o moreni oloris ago.olotrachus, -j m. [gr. byzantin okoç et tpaûç] forme

olotrahus: Coii Bar. 116 p. 28 (a. 1030). trachy (mon-naie byzantine émise sous Basile II et Constantin VIII) deho» aloi (de bon poids): C0D. Bar. 18 p. 14 (a. 1001): fini-

35 tum pretium auto Constantini solidi duo boni beteri tho-riati -i et quindecirn miliareni de follari leontati. ib. VIII 3p. 8,35 (a. 1011): aurei soidi Constantini soteriky boni -ithoriati veteres sonantes numero quattuor. ib. I 16 p. 28(a. 1030): pretium so!idurn unum aureo bono betere soti-

40 ribo olotraho.o!overum, -i n. u. holovenum.olovitratus, -a, -um u. holovitratus.olovitrcus, -a, -urn u. holovitneus.olqua, -e f u. olca.

45 olter!acanum, -i n. [refait sur le m. néerl. altariaken]drap d'autel: CATAL thes. Germ. 114,8 (a. 1115): manu-tergia 1111 et I sericurn. -a, II de lino, I argentatum.

o!to 1. [erreur pour apto] placer: Joii. SARISB. policr.VIII 12 (éd. Webb II p. 316,10): Humeras quoque, ce!e-

50 stis vates ingenii, non Blind sentit vehementissimis Achiliismanibus canoras fides -ando nisi ut earum rnilitare roburievi pacis studio relaxaret (cf. Iliade 9,186).

nitra u. ultra.

Page 74: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

455 olva- otympias 456

olva, -cf [gaul. *ulvos, cf. REW 90431 poussière de fa-rine: CARTUL Coron. p. 144 (a. 1171): mosnerius, pro cu-stodia molendinorum ... tantum accipiet in ipsis molendi-nis quantum et alu molendinarii in alus molendinis eius-dem aque, id est farinas totas ex integro et -as.

olungo 1. [gr. oXoX6o1 crier plaintivement: ODoCLUN. occ. III 170 p. 36: ululatuml forte molungantes [sicpour fortem olungantes?] quem imitantur manda hontes./(Non tales cantus alias audire solemus,/ ni plorabunduscum sulcat arando bubulcus).

oins, -cris sive holus, -cris n. forme obi. pi. holeis: SIGE-SERt GEMBL Deod. p. 46112. 1) plante potagère, légu-me: a) en général (HRABAN. univ. 19,9 col. 530C; -us abalendo dictum, eo quod primum hommes -eribus aleren-tur, antequam fruges et carnes ederent. [cf. J sid. etym,17,10,21. Uourio s.v. alo: hoc -us, -cris, et dicitur quedamherba ortolana, atriplex, brassica, porrum): AicuIN. disp.Pipp. p. 540,77: quid saut hoiera? Amici medicorum, lauscoquorum. }IRABAN. epist. 5 p. 390,23: illis ... quorumnon venter pinguibus repletus hortorum fastidit -era. ACTAPlu. 13 p. 9 (a. 1060): quicquid ex omni genere -erum sivepomorum potest accipi jure mercati. CARTUL Argent. app.616,85 p. 473,4 (post 1129): theloneum de Battis, ....deporris, de caulibus et allis quibuscunque -eribus. ODoDjo-GIL. prof. 4 p. 45: hortos omne genus holerum civibus ex-hibernes. ACTA reg. Norm. Sic. 50 P. 492 (a. 1197): deci-mam ... fructuum jardinorum et -eruni ortorum, ces lé-gumes peuvent être crus ou cuits: AELFn. colloq. p. 10: di-cit cocus: si me expellitis a vestro collegio, manducabitisholera vestra viridia. GUIBERT. Nov. moral. III. IX, 4,5,6col. IO€A: -era virentia, id est cruda, apud nos esui aptanon sunt. HILDEGARD. caus. III p. 201,2: grossa et cruda-era et porrum devitet. SERLO WILT. app. II A, 0 2 p- 137:procreat ortus -us, coquit amphora. b) distinct de 'legu-men' (légumineuse, graine qui vient dans des gousses):SMAB. reg. Bened. col. 873C: in utrisque temporibus refec-tio mense tribus erit pulmentis, -erum scilicet et legumi-num et si quid tertium fuit pomorum. WOLFIIER. HILD. Go-del. 139 p. 196,7: holerum vel leguminum condimento re-fectionem ... sumebat. BER -I-HA VIL Adelh. 6 p. 760,29:minus veto valentibus ministravit holera aut legumina car-ne curiose decocta. Rot MON. Re.& hist. Hier. VIII 10 p.852: hortos plenos -eribus et fabis aliisque leguminibus adprecocitatem maturantibus. c) plus précisément: légumeherbacé: ALFR. ANOL plant. I 12 p. 18,8: -era sunt quemuitos stipites habent ex una radice et multos ramos utruta et caulis. noter -us regium: la mauve: ALER. ANGUplant. p. 18,14: quedam herbe ad duas extremitates dccli-nant, et -us quod dicitur -us regium quia et herba et -us, etsimiliter acelga. spéc. dans l'expression -era herbarum:partie aérienne comestible de la plante: ACTA pont. Rom.ined. 11 93 p. 58 (a. 1005): ortua quinque cum -era herba-rum. GAUFRID. MALAL 1 27 p. 21: sic herbarum virentia-era quibus pulmentaria fieri soient (cf. Uouiio S.V. alo: -us

etiam dicitur ... summitas herbarum). d) au figuré, enparlant d'une prédication ou d'un enseignement: HRABAN.unis'. 19,9 col. 53 i: -us simplex est et aperta predicatio.A-no VERC. epist. p. 298,28: beatissimus Augustinus de

5 cuius prati -eribus ornais dominicus pascitur grex. pourdésigner le genre humain: ALAN. Ju& dist. col. 882& -us

dicitur genus humanum, unde David: 'Quemadmo-duni -era herbarum cito decident'.

2) soupe de légumes, potage: a) au propre (UouTIo S.V.

10 alo: -us etiam dicitur cibus inde factus): RECEPT. B 66 p.57: matvas et mercuriale folia coques in aqua et holeracum olco exinde facias. ENOELM. cairn. p. 56,52: regum de-lieus apta est gemmata parabsis) vils pauperibus testa mi-nistrat hotus. REOINO chron. p. 42: arripuit pilum unde pa-

is nis in holera fratrum mittendus conterebatur. SCHOL- adEOBERT. LEODL rat. I 180 p. 43: rapum quod est hortorumherba unde holus conficitur. TRALX Salsb. 1131 p. 600, 24(L 1122-47): tres urnas compositi -cris. HERM. COL conv.I p. 71,19: ex eadek 'ÇuteUa -us ex muttigenis her-

20 bis radicibusque confectum manduco. b) au figuré, pourrendre l'idée de pauvreté et d'austérité: Bovo BERTIN. re-lat. pref. p. 526,13: lis abjectionis nostre -eribus aliquan-tisper vobis cum vestris intendere libeat. ADAM SCOT. servi.11,4 col. 158D: cum paupertatis sue insipidum sumpseritis

25 -us delicias a ditioribus querite dulciores. ALAN. INs. dist.col. 882A: -us . . . dicitur tenuis et aridus cibus avide pre-dicta auctoritas sic potest exponi; 'qui inhirmus esi', id estpromis ad lubricum carnis, '-us manducet', id est tenui etarido cibo utatur ad carnis castigandum incentivum

30 Potest etiam dici conjugals status, quia est communis etlevis cibus, ut ci qui contineri non potest dicatur: 'qui in-firmus est, -us manducet', id est uxorem ducat.

olusculum, -i sive holusculum, -i n. 1) petite plante po-tagère (Uou-rio si'. alo: hoc -um, -i, diminutivum): WA-

35 LAFIFR. hort. II 51 p. 337: seminibus quedam temptamusholuscula. id . exord. 28 p. 513,7: de minimis quibusqueholusculis, ruta videlicet, menta et cymino. Eist Worm. I56 p. 96,2: introduxit te in ortum suum, dans tibi optio-nem colligendi que velles holuscula. 2) potage fait de peti-

40 tes plantes potagères: PETIt. DAMIAN. epist. JI 5 col. 260C:sepe deliciosum quemque tenue pauperis delectat -uni.Episr. Worm. II, 2: nostro -o ex diversis herbarum specie-bus confecto.

olym V. oHm.45 ôlympiacum, -i n. [olympios] iciforme olimpiacum.

nom donné â un médicament d'après le nom de son inven-teur le médecin Olympios (cf. Olympianum cerotarium deMarcellus, méd. 592,1): PAUL AEGIN. cur. 100 p. 62,22:valent autem ad proptosin et ulcera omnia -um aut ohm-

50 pas appellatum.olympiacus, -a, -um adj. surnaturel, qui vient du ciel

(olympien): WOLFHARD. Waldb. 1,1: imbedilhitati, necncscrupuiositati race vires baud proprias sed -as obicio.

olympias, -disf formes: olimphias: E pisr. var. Il 20,16.

Page 75: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

457 —nningium 458

olimpias: HRonv. Abr. 1,4 et Sap. 3 p. 184. CARTUL Cci-

siniac. 155 p. 143 (a. 960). Hisr. sept. sap. II p. 106. OnoFnjs chron. 2,1 P. 69,6. CARTUL Turg. 11 75 P. 257,12 (a.1200). etc. accus. p!. olympiadas: HRASAN. martyr. col.1171 &

1)jeux olympiques: HoNon. Auc. imag. 2,72: post qua-tuor armes ad Ol ympium rnonteni convenire et ibi paie-

strales iudos agere et inde dicuntur -des. Uourio S.V. olo:-s, -dis .. id est festum vel sollempnis ludus qui olim fie-bat ad honorem Jovis semel per quinquennium in Olimpo.

HI5T. sept. sap. II p. 106: Phlego, -dum egregius disputa-

tort.2) olympiade, période de quatre ans: a) en général: FRE-

CULPH. chron. 1,7,13 col. hOlÀ: per singuias -des qua-driennio supputato. ABBO FLOR. quest. gramm. 20 col.532C: -s dicitur spatium quatuor anrioruin quod inventumtemporibus Ozie sacerdotis exigebat ut hoc spatio peractosolverent iudos Jovi Olympien. PETIt C0MESroa hist.schol. col. 1285: Eiidis certaminis tempus -dem vocave-

runt quadriennium in uns -de computato. Est autem spa-tium quatuor annorum. b) (comput) employé dans le cal-cul chronologique pour calculer le temps écoulé depuis lapremière olympiade (776 av. J. Chr.): ARBO FLOR. cire, de-ceint. col. 576 e: Christus natus est tertio anno CXLIV -diset Diocletianus imperium usurpavit secundo anno ducen-tesime sexagesime sexte rursus -dis. Hisr. sept. sap. II p.106: anno quarto ducentesime secunde -dis, id est decimoanno Juliani Cesaris. CHRON. reg. Coi. a. 1175 p. 126,4:-sCCCCLXXXVI. Anno Domini 1175. c) employé dans lecalcul chronologique pour désigner une année déterminéeâ l'intérieur d'un cycle de quatre ans dont on ne précisepas le quantième (ce cycle ne peut être confondu avec l'in-diction): CARTUL Celsiniac. 155 p. 143 (a- 960): date, inmense februario, undecimo die ipsius mensis, anno incar-nationis dominice DCCCCLX, anno autem imperii Le-tharii regis francigene quarto, secunda -dis. CARTUL S.Trudp. 10 (a. 1199): auto incarnationis M°C°XC°VI1II°,anno decennovalis cici 1110 , indictione II', -de Il-, concur-rentibus 111101, XVHI kal. maii. CARTUL Turg. U 75 p.257,12 (a. 1200): anno dominice incarnacionis MCC, in-dictione III, -de III.

3) période de cinq ans: AELF& angl. sax. vocabul. p. 21:

-s, fifwintra faec.oiympieus, -a, -um forme olimpicus: ECBAS, capt. 486.

UouTios.v. olon.1) adj.: a) qui afait une course remarquable, qui a bien

couru (olympique): EcRAs. capt. 486: conclamant ornnes:'veneretur olimpica vulpes'. b) céleste, composé d'anges(olympien): Coa Sax. 1283 t. VI p. 119 (a. 985): perfrui

gauchis -e amoenitatis. Gosc. CAnr. transi. Aug. II 7col. 358: intellexit incunctanter cum omnibus audientibusvere in illo loco -a convertisse agmina.

2) subst.f.: jeux olympiques: Uou-rios.v. olon: hec ohm-pica, -e, vel oiimpias, -dis in eodem sensu, id est festum vel

sollempnis Indus qui ohm fiebat ad honorem Jovis semeiper quinquienrnum in Olimpo.

olympius, -a, -um iciforme olimpius. 1) d'Olympie: a)pour désigner une espèce de pois: MAPPE clav. 278 p. 240:

5 pisas -as solides II. b) pour désigner une pierre noire ta-chetée de blanc: ib. 163 p. 219: lapis -us nascitur in petto-sis lods et est duorum colorum, niger habens guttas ah-bas; percussus sole sicut suifur ignem emittit.

2) du médecin Olympios (pour désigner un fébrifuge):10 Arrrioot Augiens. p. 41: antidotum -um qui et hydroto-

pion dicitur. Facit ad omnes febres et ad omnes accessio-nes febrium et ad eos qui non sudant, maxime sudoremvalde provocat.

olympus, -i m. formes: olimphus: WALAHFR. carm.15 5,84,3 p. 419. olymphus: CARM. var. 1I,X,IV,11 p. 1083.

olimpus: ODo CLUN. occ. V 306 p. 103. WALTH. Sput.Christoph. 115,228 p. 54. CAFO,f. But. B 132,5b,5. etc.

1) le ciel, le firmament: WTa S put. Christoph. II,3,118 p. 36: respice siderei campos et eulmen -i. Doc.

20 Port. part. 111 98 p. 85 (a. 1103): recorder me pecasse su-per numerum astrorum -i et erbarum telluris. LIGURINu54,3: coeperat in nostrum traducere Phoebus -uni.

2) le ciel, le paradis: ALCIJIN. cura. 11243 p. 197: etquamvis ipso resideret corpore terrisj attamen ex omni

25 jam mente manebat -o. CAND. Frjrn. Eigil. 1110,22 p. 101:Deus tex ... possessor -i. HRABAN. carm. 22,11 p. 187:omnipotens Dominus, regnator summus -i. LAUR. CAS. Be-oeil. col. 8898: nunc -i gaudia complectuntur tripudiis. Mi-

RAC. Firm. coi. CCCLIX: claviger -i suis sanctis sequaci-30 bus ... monstrat dogmata. VifA Martin. Turon. 21,18 p.

31: sum Christus, rector -i. spéc.: un des sept niveaux duCiel: MARM M Scot chron. pref. p. 448,22: firmamentumin medio coeli inter aquas superiores et inferiores septem-que coelos condidit: aer, aether, -um, spacium igneum, lit-

35 mamenturu. -us angelorum et coelum Trinitatis.olyntbus, -i n. [gr. okuvç] espèce de figue arrivant

rarement à maturité: PAUL AEGIN. cur. 226 p. 166,8: ela-tirion coin superpositum, -i cum aceto... gutta fi-eus.

40 olysatrum, -i n. P. olisatrum.olza, -cf [pour os ou ossum?} ja'nbon: REG. S. Mar.

VelIat. 135 p. 97 (a. 1153): pro ipso escatico dant sibi prounoquoque porco quem occidunt lumbos et -am.

ohzeda, -ef. [lat. ilicetum, cf ilicina; cat. alzina) forme45 olzedo: CARTA a 1033 (BwnL 7,1914 p. 486). terrain

planté d'yeuses: CARrA a. 1033 (Miret y Sans dans BRABL7,19 14 p. 486 n°83): omnis generis arboribus similis et dis-similis et -oct ortos. CARTUL S. Cucuph. 1h 760 p. 419 (a.1096): ipsa medietate de ipsa -a unde exeunt inter nos et

so vos denarios VIII ad molto. y. olzina.olzina, -e f [lat. ilicetum, cat. aizina] terrain planté

d'yeuses: CARTUL S. Cucuph. 111 1161 p. 304 (a. 1183):sursum in ipsa serra . . . ipsas -as. y. olzeda.

omagium, -i n. y. homagium.

Page 76: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

459 ornas - omestra 460

ornas y . optiinas.

omasum, -i n. forme omasus: UGUTIO infra, tripes deboeuf utilisées dans la divination (Uotnio S.V. hostio: hic-us, -i, tripa, scilicet ventriculus qui continet alia viscera,quia in ipso rerum inspiciebant eventum): HILDES. ord.mundi col. 1234C: non consulit augur -uni. NIVARD.Ysengr. 4,839: ser-vat adhuc facto iuratum fedus -o. HucoPRIMAS carm. VII 19 p. 129: coin naso veniet, gau-debit -o/ aut aliqua sorde plus quam dulcedine corde.

omasus, -i m. Eorig.inc.] intermédiaire, négociateur (V:ORD. Vit hist. XII 17 t. IV p. 351: Radulfus autem Rufuspacifici tenons fuit utilis -us. quia prefati mUftis erat Soto-nus, tantaque necessitudine confoederatus.

ombria, -ef [timbra; cf milan. ombria] ombre: REG.S. Mar. Vellat. 410p. 276 (a. 1200): debent incidere III ar-bores ... et non debent elevare -am unus supra alium de-bine in antea nisi de 1ko vel de scarlonibus vel de ropibus.

ornecilio indécl. p. homicidium.ornega oméga (lettre grecque) dans le sens figuré de:

fin, terminaison: ODo Diooiu prof. 7 p. 8: Deum semperfaciens alfa et -a sacrum operum. SucER adm. 25 p. 187:ut qui initiant est et finis, id est alpha et -a, bono initio bo-num finem salvo medio concopularet. ALAN. INS. serin. p.297: cui aptius quam divine essentie sperice forme aptaturproprietas, que est alpha et -a, principium et finis, princi-pio carens et fine.

omelia, -e f u. homelia.orneliarius, -i m. y . homeliarius.orneliaticus, -a, -uni homeliaticus.omen, -mis n. 1) présage, augure: a) en général (U ou-

TiO s.v. hostio: hoc -n, -ris, augurium): Tuwni. 6,24 p.304,2: si in duabus hiis rebus par -n apparet, facti com-pletur. BABIO 339: [sternutat] -n eriL

b) précisé par un adj. pour signifier: ci) que l'augure estfavorable: DuDo Norm. II 13 p. 154: bono -ne auspicatusest bonoque initio coepit. LAMa Aito. hist. Ghisri. 109 p.613,43: in cuius aggeris secretissirno latibulo felicis -nispdrtendiculum... inhumatum. ) que l'augure est defavo-rabl' G1JILL PICTAv. gesta 30 p. 68: post consultationeminfausto -ne communicatam. GALTER, CANC, 11,11 1 P. 80:nos autem sinistro -ne in preceps rapti. GuILL Tyn. hist.Ter. transm. XX 17 p. 970: -ne sinistro et infaustis avibusnaves conscendunt.

c) présage de malheur, mauvais augure: RADULF.CADOM. gesta Tancr. 71 p. 658: aspicientium stupent men-tes -ne acti, actor ipse terretur. FuLcu. hist. Hier. III 18 p.666: tanquam aliquo -ne fascinati in fugam moti suit.On-o F pas. chron. 4,27 p. 218,34: hoc, inquit [Attila], no-bis -n est. 14e, inquam, aves, future ciadis prestige, urbemruituram deserunt.

d) sens affaiblis: u) indice, signe, indication: WALAHFR.carm. 5,27,2 p. 382: arboris est altrix quondam vaginameduile./ tibia germen habet, nempe banian -n erit. HELM.91 p. 178,10: tex Francie ... venit ad locum placiti cons-

tituto die ... Porno Cesar necdum venerat. Quod texFrancie accipiens pro -ne lavit manus suas in flumine obtestimonium quasi qui fidem poilicitam reddiderit. ) pro-messe, gage: FIJGEN. VOL'- syll. 2,2: aureus ordo ... sa-

5 crati spermatis -n. F prsr. Worm. 12 p. 18,6: illius ob no-men quem summum credimus -ni da mihi quod petii, te-neas quo gaudia celi. THEOS. VERN. Theoph. 1 2 p. 487D:Theophilus nomen; tenuit quoque nominis -n./ quippe nia-lum cavit, cuitum Deitatis amavit. GU1Li_ S. THEOD. epist.

10 frat. M. D. 15 p. 76: nain ipsum Montis Dei nomenbone spei prefert -n. CARTUL S. Barth. Bethun. 8 p. 5 (c.1190): -ne divine pietatis instructus.

2) sort, destinée: HROTSV. gesta 19 p. 205: -ne felici te-nuit quoque culmina regni. BERTHA VIL Ade!h. 3 p.

15 757.15: cui humanitus impositio avili nominis et divinituscollata est dignitas eiusdem virtutis et -nis. BRUNO MAGn.bel!. 96 p. 89,13: episcopi scilicet unius nominis sed, ut itadicam, non unius -nis; uterque enini Werinherus vocatur.GIRALa topogr. 11128 p. 174: saut episcopi qui non -n sed

20 nomen, non onus sed honorem amplectuntur. CARM.schism. 1,38 (MI-1G, Lib. Lit. III p. 550): Victor, victorisnomen et -n habes. CARKt Bur. B 25,3: est velut unda ma-ris vox. gloria, lais popuiaris./ -na sunt hominum tenuipendentia filo (cf. 0v. ex Ponto 4,3,35).

25 3) circonstances, conditions d'un événement: a) heureu-ses: BERTEOLEX Const annal. a. 1074 p. 277,12: non bono-ne quo egressus est, domum Wormatiam revertitur. GIL0hist. Hier. 1352: inde recedentes secuni. ni! metuentes / -nefelici loca vastabant inimici.

30 b) défavorables: ADAM BauM. 3,43 p. 185.24: fui eiushereditatem patris acceperunt, malo -ne Bremensis ec-

clesie. SERLO WILt app. IV.! 25 p. 158: mors -n durum,presens grave, triste futurum.

ornentuni, -i n. forme omenta: AELFR. angl. sax. voca-

35 bu!. p. 27. voir aussi omestra.1) épiploon, membrane qui entoure les intestins: AELFR.

angl. sax. vocabul p. 27: -a vel membrana, fylmena. ib. p.44: -uni, fylmen. Ucuno 5v. hostio: hoc -um, -i, mappaventris, scilicet membrana que continet maintenu partem

40 intestinorum. MAURLIS &os. p. 555: epar si adeo aquosohumore repleatur ut ipse humer cogat -uni

2) intestin (Uotmo s.v. hostio: hoc -uni quandoqueintestina dicuntur -a): REcEPI-. B 87 p. 39: ut -uni super in-guinem saines. WENP. catin. 48: est qui contectum latebris

45 contemnat -um/ et centipeilii cibus est vilissimus M.3) ventre, entrailles: AYNARD. p. 624: topantula vel

-um est pance. FULcH. hist. Hier. II li p. 413: percussitArabem unum sibi obvium in cuius -o coin terrainilium precipitaret, idem sigaum memoratum remansit.

50 4) diaphragme: ANGL S.&x. vocabul. I p. 65: -uni, nid-hriôre.

5) saucisson, cervelas: AYNAREX p. 622: -uni toma-tala.

ornestra, -e f [faute pour omentum] épiploon, mem-

Page 77: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

461 omezia - otnissio 462

brane qui entoure les intestins: UouTio s.v. hostie: bec -a.id est mappa (cf. Roques, R ec. gén. 1413: omestrum, map-pam; GLass. Abba 0M 3: omentum, mappa ventris).

omezia, -e f P. omizia.omfacinus, -a, -uni ôMwâIctvoçl formes: confaci-

nus: ANTIDOT. Glasg. p. 145. umfacinus: ANTIDOT. San-gail. p. 87. PAUL. AEOIN. cur. p. 4,2; 4,25; 109,3 110,22etc. umfacius: ANnDor. Sangail. p. 96 et 97. unfacinus:PAUT. AEOIN. cur. p. 205,26.

1) adj.: a) encore vert, non mûr: PAUL AEGIN. cur. 7 p.4,2: gallas umfaeinas XXX. ib. 186 p. 110,22: galle um-facine nigre. lb. 215 p. 156,23: cicidon umfacinum 3 H.

b) (en parlant de l'huile) fait avec des olives vertes: AN-TIDOT. Glasg. p. 145: oleo confacino ita conficis: colligisolivus in hotubie dum adhuc fuerunt, lacis ex ea oleum si-cul est consuetudo in facturlo. ArnDor. Sangalt. p. 87:oleo leucino I, oleo umfacino VI. ib. p. 96: oleo umfaciumitalicuin sest. H. PAUL AEGIN. cur. 197 p. 122,9: oleo mir-tino aut rodino aut urnfacino.

2) subst. n.: huile d'olives vertes: PAUL AEGIN. cur. 183

p. 109,3: frontem ungere umfacino aut aliquo stiptico-rum.

omfacis, -ides f [gr. ôpaKmnçl formes: onfacos:PAUL AEOIN. cur. p. 87.13. onifacus: COLL. Salern. Il p.277. umfacidos: PAUL AEOIN. cur. p. 125,14. umfacos: ib.

p. 158,7 umfacus: ib. p. 112,13 p. 120,21 etc.noix de galle: PAUL AEGIN. cur. p. 125,14: umfacidos

conbuste. est autem cavum ex quo nascitur quercus glans.ib. p. 87,13: galle onfacos. lb. p. 112,24: aquam da cum -isuce. ib. p. 120,21: sorbas siccas et umfacum siccum. ib.

p. 158,7: cicidos umfacos 3 V. COLL. Salern. II p. 277:idem facit pulvis ovi, masticis, boli armenice et sanguinisdraconis, equaliter pulvis etiam solius onifaci idem facit.

omfacium, -i n. [gr. ôj.upâictov] formes: omfaciu: ANTI-nov. Augiens. p. 59. umfacium: PAUL AEG1N. cur. p.123,26.

huile d'olives non mûres: Aramot Augiens. p. 59: iun-ci folium drag. J, -u drag. I. ANTIDOT. Glasg. p. 117: -unitracion. Pua. ACOIN. cur. 26 p. 11,13: murre 3 vji, -i, cal-citeos, coinces ana 3 III. ib. 159 p. 87,26: sinapis et fini-nia et -um secundum se et cum horum aliquo et spine egip-lie fructus [de uva], lb. 198 p. 123,26: utilissimum veto estad hoc umfacium, rus erithros et sucus eius.

omfaeomel, -lis n. [gr. ô1(ffl6I1c)a j sirop de verjus etde miel: Pua. ACOIN. cur. p. 102,20: far cum aliquo stip-ticorum sucorum ut maligranati aut myrtorum aut -lis autova sorbilia.

omfacomdllitum, -i n. [gr. éI1(palCôllEkil boisson â basede verjus et de miel: PAUL Avcw. cur. P. 119,6: in repres-50 veto fluxu existente vinum dande austerum, non fe-brientibus quidem palmatianum aut amineum aut spatitinaut -o.

oniicidium, -i n. P. homicidium.omiciero P. omiziero.

omiculator, -is m. P. nomenculator.omilia, -e f P. homelia.omilisis, -eosf. [gr. blsi]Xuotçl forme omilysis: PAUL

AEGIN. cur. p. 152,7 et p. 163,4.farine de blé ou d'orge employée non cuite dans les em-

plâtres: PAUL Aeoiu. cur. p. 20,12: de fini serrure et -eos inydroleo cataplasmatibus. ib. p. 138,5: cataplasmare -i diaoxicratu et rodinu. ib. p. 153,2: in cataplasma positus cum-i et oximelle. ib. p. 152,7: fimum caprinum coin -yseos co-

lo quens. ib. p. 163,4: ventres -ysi cataplasmare.omina, -e f P. hemina.ominalis, -e qui dévoile l'avenir: JOH. SARISB. policr. 113

p. 55,15: cum processeris, abscondita futurorum aves,quas -es vocant, tibi prenuntiabunt.

15 ominaliter [ominalis] en présage: Nonc. BALB. gesta2,12: a 11fb per concubinam progenito, nomme gloriosis-simi Pippini a maire -r insignito, ... captus et ... morddampnatus.

ominium, -i n. P. hominium.20 ominor 1. »présager, augurer: Uourio 5v. hostio: -or,

-ans, id est augurari.2) (sens affaibli) conjecturer, estimer: Ono Fais. chron.

5,7 p. 240,3: fertur quod decollato en tac, quod indulgen-tie a Domino invente signum esse -antur, cum sanguine cf-

25 fluxent. HERDORD. Otton. (MON. Polon. hist. II p. 79): epi-scopus itaque bene agendi semper avidus bene se venisse-anis, donariis ducem honorans baculum quoque dedit.

3) part. passé male -atus: maudit, détesté: a) employécomme adj.: LAMa. HERSE annal. a. 1069 p. 106,6: per

30 Deum orare ut se mate -ata compede absolvant, b) em-ployé comme subst. m.: GUILL PICTAv. gesta 25 p. 58: niobstitissent ... male -atos ex magna parte obtruncavisset.

ominosus, -a, -uni qui comporte un augure, ayant unsens de présage (UGuTros.v. hostie: -us, -a, -um, plenus au-

35 gurio): HRAnAtt inst. cler. 3,17 p. 221,4: habet etiam (po-sitio sideruml futurorum negulares coniecturas non suspi-dosas et -as, sed ratas et certas (cf. Augustinus, De doctri-na christ. II 29 [461). PuTE. BLEs. epist. 65 col. 190c:quid de eiusmodi -is occursibus, de somalis.

40 2) fortuné, chanceux: Uou-rro s.v. hostio; -us ... fortu-natus,

ominose adv. par chance: Uourio si'. hostio: -e id estfortunate.

ominum V. homo.45 omissio, -nisf. 1) oubli: CARTUL Cancas. IV p. 83 col. 1

(a. 1185): dabitis mihi de fructu quantum, sine -ne.2) omission, action de passer sous silence: TIIEOD. PA-

L]D. annal. prof. p. 51,37: plurimi . . . libri . . in transposi-tione vel -ne nominum . . . in tantum a considerantibus va-

50 riati inveniuntur ut via sit aliquis qui concordet cum alte-ro. AB5AL. serin. 29 col. 177 A: tunc siquidem in talibus -ni-bus peccatum mortale facit contemptus prave voluntatis.

3) cessation: GUIBERT. Nov. gesta Franc. IX col. 833B:justam talus, quam a barbaris rogabatur, belli -nem.

Page 78: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

463 omitto - omizia 464

omitto, -misi, -missum 3. formes: homitto: FROTR vero editionem in plerisque locis -si. GODESC. SAx. opusc.

epist. p. 280,7. obmicto: CARTUL S. Mar. Avenion. 135 p. gramm. II p. 425,23: ille versus -endos est penitus. TRAD.

157 (a. 1199). obmitto: Fo,o,t Augiens. C 23. ACTA duc. Corb. §329 (XI s. med.): Mii XI, quos causa brevitatis hic

Nom, 21 p. 105 (a. 1015-17). DIpL Cent. 11112 (XI s. obmitto. UDALR. commet. Clun. I 8 col. 653 e: «Gloria in

mcd.). UDALR. consuet. Clun. 13 col. 646° etc. ommitto: 5 excelsis Deo» nunquam -itur nisi in Adventu Domini.

DIPi. Arnulfi 100 (a. 892). RAnIER. Metr. col. 458C& GUILU PICTAV. gesta 37 p. 86: ut alia plurima -am. 2) suivi

laisser tomber: I) abandonner: A) en parlant d'une per- de de et l'abl.: DIPL Cou. 11112 p. 157,21 (XI s. mcd.;

sonne, d'un lieu ou d'une chose: 1) lâcher, quitter: ANNAL spur.): de allis rebus non obmittamus. LEGEND. Steph. mi-

Einh. a. 782 p. 61,20: -ssoque itinere, quo ad Sciavos ituri

net p. 393: de antiquis, que jam comprehendi nequeunt.

erant, ... ad locum in quo Saxones audierant congrega- 10 -entes. GERH. STED. annal. p. 205,5: ut de allis -amus, in

tos, ire contendunt. NITHARn hist. 2,3 p. 42: Karolus conciliis ... adeo celebris habitus est. LAMa. Ano. hist.

Francos inibi -cris. lb. 3,4 p. 98: ad suos, quos circa Pari- Ghisn. 107 p. 613,2-3: de omnibus igitur filuis . . . et flua-

sium -serat ... redut. ADALB. MAOD. chron. a. 954 p. bus - . . -entes.

167,33: tex -ssa obsidione in Saxonia Natale Domini cele- part. passé -sans employé comme adj. dans l'expression

bravit. GERU. Aua vita Udalr. 10 p. 399,5: -550 vehiculo 15 -ssa persona: quelconque: Cicrui. S. Cyr. Nivern. 28 p.

carpenti, equitando in servicium regis... venit. GUILL Pic- 59 (a. 817): si nos ipsi ... sen obmissa quelibet persona,

TAV. gesta 31 p. 72: ducatu et ensis ope simul -ssis, equo- qui contra hanc donationem ullo unquam ternpore venire

rum velocitate saluti consulunt. 2) laisser partir, donner conaverit. CARTUL Sangali. 1291 p. 271,24 (a. 825): si

congé à quelqu'un: lb. 46 p. 114: hospitem ... donis onu- quis vero... quod si ego ipse... aut aliquid de heredibus

stum -sit. 20 ... meis seu qualibet extranea vet -a persona, qui contra

B) en parlant d'un bien: abandonner en faveur de quel- banc traditione venire temtaverit.

qu'un, céder ACTA duc. Norm. 21 p. 105 (a. 1015-17): III) ne pas faire: A) s'abstenir: THlrrit 7,17 p. 418,14:

decimam cum beneficio sine depulsione his sanctis libera- quia ile hoc prohibet et sui milites ... tafia fieri non pa-

liter obmitto. ciuntur, invitus -O.

C) en parlant d'un sentiment, d'une attitude, d'une ré- 25 B) avec une négation et suivi de quin et le subi.: ne pas

solution: renoncer ci, se départir de (suivi d'un compl. di- manquer de: VITA Leb. 5: non possum -ere quin ad con-

rect): GERH. AUΠvita Udalr. 1 p. 386,37: discendi stu- ventum hunc veniam, quia ipse Christus Jesus mihi prece-

dium non -sit. GERARII MoREs. delib. p. 159: -sirnus... pit. REGINO chron. pref. p. 2: prefatiunculam nullatenus -at

denticatas mortalium argutias. ADAM BRENS. 146 p. 47,10: quin eam ... annotari facial. VITA Mathild. II 20: auctornec tarnen legationis sue ad gentesstudium -serat. GUiLL ao huius dictatus non -eret, quin tibi . . . prosperitatis plus

PICTAV. gesta 40 p. 96: monitus ad obsequendum, men- exoptaret. HILOEGARII epist. 151 col. 266C: sicut ennui ter-

tent obstinatam non -sit. CARTUL Marciniac. 249 p. 134 (c. ra in tempore viriditatis non -il quin fructum afferat.

1115-23): -o calumniani quam querebam in vercheriam C) cesser: CONSUET. Trev. 30: postquam sonare tintina-

de Nucleo. BERNARD. serra. de-sanct. 9 p. 41,9: reigiosam bulurn -sent cellerarius, qui prestancior videtur ceteris, va-

-mus solitudinem. s dit ad mensam abbatis. UDALR. consuet. Clun. 111 29 col.

D) perdre: LEO VERC. Leon. 2,54 p. 129: et male su- 775A: signa, que defunctum efferendo statim pulsari surit

tum! tergus -it. inchoata, non prius -unt quam sacerdos recesserit a sepul-

11) omettre: A) négliger, oublier: I) emploi transit?!' cr0.

NITHARD. hist. 3,2 p. 84: tes amerri publica inconsultius

D) sens substantivé dans l'expression gesta et -ssa: ce

quam oporteret, -ssa. TRAD. Fris. 1315m (a. 957-94): sin 40 que l'on afait ou non: Wc pogesta prol. p.7,!6: in actis eo-

autem tres continuos armes . .. -erint [censum]. ib. 1315p:

?um quos notat vutganda sunt tam gesta quam -ssa.

tributum ... -erint. CARTUL. S. Mar. Avenion. 135 p. 157

IV) ne pas avoir, ne pas posséder: Funs,. Werth. p.

(a. 1199): ut autem nichil obmictatur quod operi perdis

167,9: decretum est, monachos monasterii illius heredes

possit profficere. 2) suivi d'un inf.: WALAHFR. exord. 23 p. esse oportere ...; Bertoldum vero ut iniustum invasorem502,36: sacerdos, quotiens in die missas facit, communi- 45 juste illud -ere. CHRON. Salern. 14 p. 20: suus natus carni

care non -it. Dipi. Zwent. 79 p. 217,37 (a. 900; spur.):

habebat et tamen fortitudinem -serat. EGUERT. Laoa rat. Iquod etiam ... idem prefatus cornes facere non -sit. RA- 729 p. 132: vas commune vel inmundum, quod opercu-

nIER. Mets. (sec. A) col. 4630: interiora tue curare non lum -sit,/ est os stulta loquens.

-chas ... anime. ACTA duc. Norm. 3 p. 72 (a. 968): ut... V) remettre (une faute), pardonner, absoudre: RAnIER.

rnisericordern Dominuni exorare non -am pro nostra so ?exh. col. 448 A: si quam vitio tepiditatis mec vel incuria

sainte. UDALR. consuet. Clun. III 3 col. 737A: nunquam contraxerunt vel contrahunt labem, -e. CHRON. Salern. 123

-ont induere capellum. p. 138: misericors Deus delicta iflorum que in suo Domi-

B) passer sous silence, ne pas exprimer: 1) suivi d'un no gesserunt -sit.compl. direct: HRABAN. epist. 39 p. 477,15: septuaginta omizia, -cf thomicida; refait sur l'une. port. omiziol

Page 79: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

465 omiziero - omnicreator 466

formes: homizia: Doc. Port, reg. J 301 p. 396 (a. 1169).

omezia: ib. 1157 p. 188 (a. 1137-39). absolution aprèscomposition: Doc Port. reg. 1157 p. 188 (a. 1137-39): sidixerit hominem aut mulier ad vicinum vel ad vicinamsuam cegulu de fuan aut cegoonia cum fuan et non poterit socturgare cum exquiricione pecte XXX solidos ad pain-cium et exeat -eziam et in a!io denosto nulia calumpniaerit. in. 301 p. 396 (a. 1169): si homo aut mulier disent adsuum vicinum vel ad suam vicinani zegulo de foan aut ze-goonia coin et non potuenit outorgar cum inquisitio- 10

ne pectet XXX solides ad palacium et exeat homiziam etin alio denosto nulla calumpnia sit. voir aussi omiziero etomizio.

omiziero indécl. [homicidium; cf l'anc. port. omizio]formes: homicieiro: Doc Port. reg. I 252 p. 309 (a. 15

1155-57). homizeiro: ib. I 263 p. 326 (a. 1157-69). omi-ciero: Doc Sanc. Major. app. 111 78 p. 422 (a. 1029). omi-zieiro: Doc. Port, reg. 1265 p. 331 (n. 1157-69).

1) subst. m.: celui qui fait violence: CARTUI.. S. Emil.Cocu!. 49 p. 59 (a. 955): si venit -o aut pignes de fueras in 20

Barrio aut in Bervia potestatem aut homo viilano pro pig-nos saceare per forcia, pariat sexaginta solidos. Doc.Sanc. Major. app. III 78 p. 422 (a. 1029): ordinavit... utdedisset ipso -ciero ad domno Pelagio in iure suoquando vidit ... ipso -ciero... injure suo miseront eum in 25

sua carcere. 2) adj.: absous après composition: CARTUL. S.Petri Arian. 95 p. 177 (a. 1135): sinon potuerit se salva-re, exeat -o et pectet omicidium ... ; pectet septuaginta etV so!idos et fiat -ciero. Doc. Pont. reg. I 252 p. 309 (a.1155-57): qui in termino de Fresno filin aliena rapuerit ex- 30

ira sua voluntate que pectet a rancuroso XXX m° et exe-at homicieiro. ib. 266 p. 334 (a. 1157-69): qui in termino

fihiam alienam rousar extra sua vo!untate, quomodopectet a pa!acio CCC solides et exeat -o de suos parentes.voir aussi omizia et omizio. 35

omizio indécL [cf une. port. omiziol violence: Doc.cath. Ovet. 13 p. 50 (n. 891): ut nullus . . . infra istis termi-nis per nuila calumpnia neque pro -o neque per pignora...non intret infra ipsos termines de illo coto. y. omizia.

ommacu!o 1. [eh et macule] iciforme obmaculo. 40

maculer, souiller: RIJODL carm. III 36: [cepit c]alcarelatus -are cruore.

omn'iuo 3. y . omitto.ommutesco 3. y. obmutesco.omncdicibilis, -e [omnis et dicibilis] qui peut tout dire: 45

CARrA episc. Noviom. n. 1094 (Gaula christ. III pr. 20 col.59): -i Spiritus sancti gratia inflammatum.

omncro 1. y . onero.omnibcnignitas, -tisf [Dirais et benignitas] générosité

suprême: ROLAND. BANDIN. sent. 24,50: ascribitur ci [sc. soDeal omnipotentia, omnisapientia, omnibonitas ...; -s in-telligitur in Spiritu sancto.

omnibenignus, -a, -non [omnis et benignus] totalementbon, totalement bienfaisant: Hiwuirt transi. Dion. IV 20

p. 219,2: -as substancias. GUILL S. Theod. adv. Abelard.col. 259A: omnisapiens Pater, omnisapiens Filius, omnisa-piens Spiritus sanctus, -us Pater, -us Filins, -us Spiritussanctus.

omnibonitas, -tisf (omnis et bonitas] bonté suprême:ROLAND. BANDIN. sent. 24,50: ascnibitur ci [sc. Deo] omni-potentia, omnisapientia, -s.

omnicanens, -fis [ornais et cano] qui produit tous leschants: RADB0D. TRAiter. carm. 1V 60 p. 168: mundus ubiadverses cum precipitatur in axes/ atque paralle!is cursi-bus astra fremunt,/ vera apud ethereos reboat tum musicacycles/ -s, numeris et comitata suis.

omnicastus, -n, -um tennis et castus] tout âfait pur,tout à fait saint: HILDUIN. transi. Dion. (div. nom.) 14 p.172,8: quando incorruptibiies et inmortales erinius

semper cum Domino secundum sermonem enimus, visibi-ii quidem eius divina apparicione in -is theoriis ... per-splendente.

omnicausalis, -e [omnis et causalis] qui est la cause detout, qui est ci l'origine de tout (en parlant de la Providen-

ce): HIWUIN. transi. Dion. (div. nom.) 17 p. 176,14: omniaautem simpliciter et interminaliter in ipsa existencia com-prehendit, omnimodis unius ipsius et -is providencie be-nignitatibus.

omnicenens, -lis [omnis et cerno] qui voit tout: BURU.Pis. transi. Job. Damasc. fid. orth. p. 14: est quidem Deus

omnipotens, ... -s, omnium provisor.omnicolendus, -a, -um [munis et colo] qui doit être ho-

noré par tous: CAIu.t XII s. (Migne P. L. 163 col. 27:magnificandus et -us ubique timendus,/ ... nomine Pas-chahs venerandus vit specialis.

omnicolor, -is (au fig.) de toutes les couleurs: Tnno-DIJLF. carm. II 276 p. 458: dogmatis hic tunicam tibi cir-cumspectio cingat,! virtutum -r hec super ephod eat.

omnicreans, -fis 1) adj.: qui crée toutes choses: CAR-TIJL S. Vict. Mass. I p. 87 (a. 1040): -lis Dei. BERNARD.MoRt. Trin. 644 p. 26: -s opifex venbo Deus est operatus.2) subst. m.: créateur de toutes choses, Dieu: CARTUI.. Sas.781 t. II p. 520 (a. 943): Admundus -fis disponente de-mencia ... Angiigenarum ... tex. WALTE SPIn. Chri-stoph. II 1,241 p. 25: -fis opem flexa cervice precemur.PURcH. Witig. 200: regaiem fiscum .. .1 ad laudem matrisnobis dedit -fis. HENB. Auc. pianct. 1940: obi se longe dis-junsit [Adam] ab -te.

omnicreator, -is 1) adj.: qui crée toutes choses: n) serapportant à Dieu .(Ftwco. Mao. epist. IV 69 p. 218: -r etomnipotens hec nomina sol convenere Den): Eonezr.Lnorx rat. I 1024 p. 164: quant bene disposuit mundumDeus -r. BERNARD. Moiu. Trin. 527 p. 23: hic faber est fa-bnice, mundi Deus -r. b) qualifiant le Christ: HILDER. myst.miss. col. 1187A: hoc sacramento nos commemorare fate-muni quod mortem tuierit -r homo.

2) subst. m.: créateur de toutes choses, en parlant deDieu: FLODOARD. tniumph. Antioch. 1ls col. 567D: illa te-

Page 80: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

467 omniercatrix - omnil'ormitas 468

fert contra cur noluit -r! Adam cultorem paradisi degeresolum. ARNULE MON. dcl. cleri 391: -is logos ardens lam-pat ut ignis. WARN. BASIL synod. 382 p. 217: -cm sanc-tum violando pudorem/ plcbs irritavit que per desertameavit. BERNARD. MORL Trin. 141 p. 12: tres Deus est, esttres Dorninus, Des -r.

omnicreatrix, -cis Fomnicreatori créatrice de touteschoses: HILDLIIN. transi. Dion. (div. nom.) XII 2 p. 283117:dominacio veto non peiorum eminencia tantum. sed etmunis bonorum eciam et benignorum omnimoda et -x, etvera et incasualis confirmatio (gr. jtczvrroia).

omnicremus, -a, -uni et cremol dévorant, qui

brûle tout: bu. ALt Arch. VII p. 345: tutius indomitisanimam fudisse lacertis/ Herculis et Siculo rursus mugirejuvencoj quant jecur -o fricuisse libidinis igne.

omnidatrix, -cis [omnis et datrix] totalement géné-reux, qui donne tout: ARNTJLF. MON, de!. cleri 84: omniamundantem letanter porrige stipem:/ -x hularem iocupletatdestin datorem.

omnidives, -itis [omnis et dives) plein de richesses: MIL-

DUIN. transi. Dion. (ier. cel. XIJI) p. 953' (éd. Chevallier):omnis beneordinis visibilis et invisibilis ordinaiis principa-litas proprie lucidationis spiendore primo ahparenter -iti-bus effusionibus superconstitutis substantiis ostenditur.(gr. ituvo)4liatç).

omnifactor, -is [omnis et factor] quifait toutes choses:CARM. Cantabr. 12,1a,1: vite dator, -r! Deus, nature for-mater.

omnifariam adv. forme omniphariam: ALA>t INs. ier. P.227.

1) de tous côtés: BERTIIOLO. CoNst annal. a. 1075 p.278,52: tumuituose -in armis pugnaces eos pre-stolabantur.

2) absolument, entièrement: BERTHOLD. CONSL annal. a.1076 p. 282,1: minax et -m terrificus. LANFR. comm. Pau-li col. 158B: non quia doctrinas cornai -in (inmultis enim sacris litteris concordant). PETL VIENN.?except. 1 26 p. 306: ah ecciesia, cuius episcopus est, -mvindicetur. ALAN. INs. ier. p. 227: Deus omniphariam sim-plex est. HENR. ARlst transi. Plat. Phedo p. 21,9: secun-dum possibiie nichil pretermisi in vita, immo -am affectavifieri (iravtâ,tacnv).

omnifarius, -a- -um forme omnipharius: Siipi-,. Ton-NAC. cairn. 181 p. 290.

t) au sing.: a) de toute sorte (nuance qualitative):GUILL. MALNt gesta reg. II 207 p. 260: quis enumeret ce-teros -e conditionis et professionis sanctos? STEPH. T0R-NAC. carrn. 181 p. 290: ut, post omnipharie genus discipli-ne/ capiat sententiam pagine divine, expression -a lande:TRAN5L Tiburt. p. 393,23: beatissimi et -a lande dignissi-mi Sebastiani. ADAM FyNs. 1-lugon. 5,18 p. 357: -a laudedignissimo Ricardo Norhamtonie archidiacono. b) total,complet: BCRTHOLD. CONST. annal. a. 1079 p. 320,5:-a mo-

rum honestate. ALGER. LE00E miseric. III 42 col. 951C: -aest simiiitudo. OBERT. SCRIBA a. 1186, 342 p. 131: -am fa-cuitatem tibi tribuo emendi, vendendi ..., negocia facien-di.

5 2) au plu".: de toutes sortes, de toutes espèces (nuancequantitative): BERTHOLD. CONST. aimai. a. 1076 p. 287,22:-a suorum scrutinia et consilia conferendo diligentissime sepremunivit. HENE. Anisr, transi. Plat. Phedo p. 17,3: ydo-lis -is et nugis implet nos plurimis (7avro6atôç).

10 omnifarie adv. de toute façon: DIPL Caroli 11 242 t. IIp. 49,15 (n. 862): quoniam -e rationabiies esse inspeximus.

omnificus, -a, -uni et facio.I 1) actjf, capable detout faire: a) en parlant des mains: BERNARD. SILV. mundiuniv. 1114,182 p. 71: ductoresque pedes -asque manus. b)

15 en parlant d'une chose: Joit ALt Arch. VI p. 334: -o fac-ta nature pocuia torno.

2) affairé, qui s'agite en s'occupant de tout: WALTH.

MAP carm. 446 p. 119: discurrit impiger, vadens et ve-niens/ . . - solus -us et nihil faciens.

20 3) (par extension) changeant, d'où trompeur: Jos. Is-CA? beil. Troian. II 435: -o vultu mentita favorem/ am-plexum in planctus solvit.

omnifinis, -isf [omnis et finis] terme suprême, accom-

plissement parfait: HIL0UIN. transi. Dion. (div. nom. 11 1)

25 p. 178,13: nobis ostensum est, quod per omnes semperdeidecoras Dei nominaciones non partim, sed in toto omniperfecte et integre plene divinitatis a sermonibus ymnifica-tut, et omnes ipsas inpartite, . . . universaliter, . . . -is etomnis deitatis disponere (gr. ôXotiXouç).

30 omnifluus, -n. -um (omnis et fluol qui regorge de (et

l'abl.): V INC. K AOL. chron. p. 200: non bene te noscis, bonasi qua forinseca poscis: omnibus -o dives in orbe tac.

omniformis, -e qui a ou qui prend toutes les formes: 1)sens concret: BERNARD. SILV. mundi univ. 11 3 p. 38,99:

35 Oyarses igitur circuli, quem pantomorphon Grecia. Lati-nitas nominat -cm, formas rebus omnes omnibus et asso-ciat et ascribit. par métaph.: SIOEBERT. GEMBL gesta p.536,31: quasi collectis floribus -is generis de prato scrip-turarum.

40 2) sens abstrait: HENR. ARISL transi. Plat. Mcno p.11,18: ita . . . de virtutibus: tamen etsi multe et -es suivi,unam unique quam speciem eandem universe habent. Ri-CHARI1 S. Vict Trin. 111 24 p. 158,13: illa -is et omnifarianiagnitudinis coequalitas in illa somma Trinitate. ib. V 9 p.

s 206.20: -cm veritatis contemplationem non habet. id . jud.pot. 5 p. 146: judicium itaque huius vite videtur uniforme

II]ud autem quod datur in hominis morte videtur essemultiforme, non tamen -e.

omniformiter adv. [omniformis] de toutes les façons:

50 RicHMtD. S. VTCT. trib. pers. p. 184,10: recte ergo cetero-rum concordia dicitur, in quo habitudinis uniformitas -r in-venitur.

omniformitas, -fis f. [omniformis] faculté de paraître

Page 81: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

469 omnifructifer - omnimodis 470

sous toutes les formes: RICHARD, S. Vic'r. Trin. III 24 p.158,2: quanti sit incomprehensibilis illa -s somme coequa-

litatis.otnnifructifer, -era, -erum [ornais et fructifier] quipor-

te toutes sortes de fruits: PETR. COMESTOR serm. VIII col. 5

1744 11: ligna campi -a in domo Dei.omnigenus, -a, -um forme gén.plur. omnigenium: ACTA

duc. Norm. 42 p. 147 (a. 1015-26). omnigenum: infra I A

3.I) adj.: A) (avec un subst. plur.): de toutes espèces, de 10

toutes origines: 1) en parlant de choses: de tous genres, de

toutes sortes: NOTK. BALe. gesta p. 23,21: aulam . . . -is or-

natam palliis. ODo CLUN. 0cc. HI 213 p. 37: floribus -is.THIETM. 1,6 p. 10,11: -arum ... arcium scientia... pre-

ceilens. DIPL Henr. IV 223 (a. 1069): predia cum -is . . . 15

utilitatibus. FIJLCH. hist. Hier. 11138 p. 752: dives enimerat valde -arum rerum possessione. PETR. VENER, epist. IV

col. 342A: -orum fructuum esum.

2) en parlant de personnes: de toutes races: VITA Au-domari 1 p. 753: dominum nostrum Jesum Christum ad 20

docendas redimendasque -as gentes misit ad terras. DuDo

Nom. 1 y. 12 p. 122: gentes -e ferunt decenter.

3) à noter le gén. plur. en -um pour omnigenorum: VITA

Liutb. 29 p. 34,7: diabolus incesta prodens conjugia -um-

que malorum crimina. ACTA duc. Norm. 42 p. 147 (a. 25

1015-26): omnigenium nationum. DIPL I-Ienr. IV 267 (a.1074): -uni armorum munitione. RADIJLF. CADOM. gestaTarer. 91 p. 670: inter et -um vires Mahumicolarum. 1-1ER-

BORD. Otton. (MON. Polon. hist. II p. 73): -tan ... frumen-

torum et leguminum. 30

B) avec un subst. sing.: 1) varié, divers: a) en général:

Ono CLUN. occ. lI 1004 p. 60: gemmam -am coacervet.GaRa Aua vita Udalr. 1 p. 387,38: -0... decoramine or-nare. MON. Polon. hist. II p. 768 (a. 1000): imperator a

duce Sciavonico ... xeniis -i census ... donatur. RADuI.r. 35

TORT. mirac. Bened. 24 p. 316: -O bellorum tumultu per-

sonantes. à noter l'emploi pléonastique avec gents: RA-

'1HEP.. prel. IV col. 27 1 B: -oque egritudinum genere confec-

tum. b) caractérisant un terme abstrait: TIJEODULE. carm.

39,19 p. 531: decus -um. Ruoîo. COL 2 p. 3,36:-a animi 40

industria. DIPL Otton. 1417 (a. 972): -a ... consilio-rum sollertia. Puru. DAMIAN. epist. III 3 coi. 290C: tanta -e

eruditionis sapientia poiles. Huoo FLAV. chron. 11 30 p.402,41: -a ... dulcedinis et devotionis instantia.

2) sens plut.: toutes sortes de: ADREVALD. mirac. Be- 45

ned. 20 p. 47: -a supplicantes prece.

3) n'importe quelle sorte de: CORP. consuet. monast. I p.354 (post 821): -am jurationem inter cos; nec audiri nec

presumi a quoquam. DIPL Hem. IV 296 (a. 1077): utmarchiam possideat, obtineat et -a lege et quo sibi placeat 50

jure utatur. EicicaH. 1JR.Auo. chron. univ. a. 1106 p. 236132:tam -e religioni quam catholice defensioni non mediocriterdeditus.

II) subst. à l'abl. plur. dans un emploi adverbial: à tous

les genres grammaticaux: EKKEFT. IV bened. I 26,26:

Pneuma, Ruha, Flatus viget -is vocitatus (cf gloss.: grece

neutrum, ebraice femininum, latine masculinum in virtutepari viget).

omnigene adv. [omnigenus] de toute façon: ERMENR.

Sval. 8: licet -e sit nobis incognitum, quid unusquisque me-

reatur.omnijugus, -a, -um [omnis et jugum] tout à fait con-

traignant: CARTUL Seon. I (Mon. Boica 2 p. 123,26) (a.999): absque -a contradictione ... Ioca ... quietus possi-

deat.omnilaudus, a, -ont [omnis et laudo] qui mérite tou-

tes sortes de louanges: HILDIJTN. transi. Dion. VII 4 p.37,16: dicere opinor, venerandaïn eam et superiaudabilemet -am thearchiam (gr. itavcùpilxov).

omnifinguis, -e [omnis et lingual qui parle toutes leslangues (en parlant des Apôtres le jour de la Pentecôte):

RADULF. A gn. homil. 72 col. 1939C: Spiritu sancto ope-

tante, repente timidi fiant audaces ... . dingues -es.

omniogus, -a, -um [omnis et logos] en toutes langues:

HoNoit Aur, spec. col. 818.0: angeli se court magno fulgo-re luminis et -a voce laudis hominibus demonstrabant.

omnilucens, -lis [omnis et luceo] qui illumine tout: Hrn-

DUIN. transi. Dion. XV 2 p. 64,18: de sensuali enim igni estdicere, in omnes et per omnes inmixte venit et precelletomnibus; et -s cum sit simul est et sicut occultus.

omnilunium, -i n. [ornais et iuna] pleine lune: REMIO.

comm. Mart. Cap. VII 373,7 t. II p. 192,15: duobus mo-dis dicitur apud Grecos panselenos, id est -um et plerose-lenos, id est plenilunium.

omniinaiestas, -tisf. [omnis et majestas] majesté su-prême: GERHOH. novit. 24: si hominisjam in Deum glorifi-cati arbitrantur non eandem gioriam, omnipotentiam, 0m-nisapientiam, omnivirtutem, -em, que est Patris altissimi.

omnimodatim adv. [cuvais et modus] de toutes lesfaçons, en tous points: VITA Mach. p. 140:-m indignumju-dicans. ADALBOLD. comm. Boet. consol. III 9 p. 410, note20: vidit mundum perpetua racione regi, quia intellexit il-ium per sapientiam Dei, non tantum factum esse, sedetiam -m gubernari.

omnimodc adv. 1) de toutes les façons, par tous lesmoyens: CERHAM transi. Max. II 90: -e autem ad omnescertant ut a Deo miseri hommes separentur. ALAN. TEW-KES. Thom. 27 p. 23: ei, qui pro nobis omnibus dimicat, -eest succurrendum.

2) absolument, totalement: BULLAR. Cas, p. 38 coi. 2,15

(a. 898): -e a vita eterna privetur. DIPL Otton. 1364 (a.968): procul dubio omnipotentem Deuni retributorem -enobis fore non titubamus. MutAc. Aigulfi 18 p. 762E: diuspe sobolis procreande frustratus -e. CERDAN. trans]. Max.III 90: -e vitium ex anima extirpabis. GUIBERT. Nov. vita

1113 p. 136: erat autem 111e Godefridus juvenis -e puicher.

j,. aussi omnimodis et omnimodo.omnimodis adv. I) de toutes manières, par tous les

Page 82: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

471 omnirnodo - oznnimunde 472

moyens: CARTUL Gemet. 2 p. 3 (a. 838): si... res Deo... 847): urgente -a inopia. RATHER. epist; 7 (NA IV) p. 180:devotas ... ad pristinam rectitudinis normam reducere -s post spoliatos omni substantia presbiteros et -i ordinis de-satagimus. Dut Ludow. Germ. 47 (a. 848?): illud tamen ricos. BULLÂt Rom. I p. 275 col. 2,3 (a. 974): -e benedic--s precipientes, ut cum maxima cautela et diligentia consi- tionis gratiam . . . consequi mereatur. ACTA coin. Belli-deretur, ne etc. BULLAR. Cas. Il p. 30 col. 2,15 (a. 860: -s $ mont. 7p. 10(a. 1153): postulavit . . . ut... medietatem -eimprecamur ut . . . rationem Deo reddat. Risr. sept. sap. II consuetudinis vel exactionis et taille ... accipiat.p, 88,18: qui coin volens a me super hoc consilium 2) total, absolu: a) en parlant d'une action: ANASr.quereret egoque -s id facere dissuaderem. chron. p. 122,34: in -am eiectionem sancti Chalcedonen-

2) absolument, totalement: a) portant sur un adj.: RA- SIS conciiii. CHR0N. Salern. 108 p. 121: Barensium poten-THER. conf. col. 409A: impossibile -s erat. ANnR FLot mi- 10 tatus -a dissolucio. PETIt VENER. Sarac. II col. 703: Ba-rac. Bened. 111 20 p. 246: audita est nefandissima heresis. bylonis -am ... destructionem.sancte ecclesie catholice contraria -s. spéc., exprimant le b) en parlant d'une abstraction: u) en général: BULLAR.superL: très: Rima. Ansc. 12 p. 34: quia [diocesis illa] -s Cas. II p. 35 col. 2 (a. 883): Domino ... juravit fidelita-parva erat. b) portant sur un verbe: RATHEL conf. col. tem atque -am reverentiam. CARTUL Apt. 59 p. 191 (a.422B: quod me non fecisse confiteor -s. LIUTPL antap. 132 1$ 1006): veto -a prohibitione. GWRERT. Nov. vita 1.11 p. 33:p. 25,3: coin evadendi spes 1111 -s negaretur. à noter cum in -apaupertate se deprimant. ANDL CAPELL amor. Il'emploi de -s dans le second terme d'une formule dont le 6 F p. 142: -am conjugatorum affectionem. 3) à propos depremier terme est négatif., non seulement . . . mais en tout la Trinité ou de l'Eglise: GODESC. SAx. div. II p. 299,24: incas: Lupus epist. I 3 p. 14: craint . . . doctores egregii, ne- ipsis tribus personis -a equalitas et -a parilitas. BERNARD.dum non spernendi, verum -s audiendi atque sequendi. à 20 serra. de temp. 6 p. 491,8: gloriosam ... Ecclesiam nonvrai dire ne ... pas, mais bien plutôt: Wrnut 3,53 p. habentem ... rugam ob -mn plenitudinem sui.132,19: pacem quidem eis nequaquam negare, sed -s dure c) dans des expressions juridiques: u) concernant lanon posse. c)portant sur une négation: pas, rien du tout: pleine propriété: TRAD. Reichersb. 34 (XII s.): tradiditHRABAN. epist. 52 p. 506,40: quia non -s omnium fecerunt ad -am proprietatem predium. CARTUL Trappe p. 590 (a.mentionem. AGIUS comput. 6,19 p. 941: bine nihil -s te 25 1189): pro -a aquietatione eiusdem terre. ACTA Phil. Aug.permittit dubitare. THANGM. Bernw. 22 p. 769,3: neque Ca- 1 314 p. 378 (a. 1190): ut -am in perpetuum sortiatur 1k-nonice ibi synodum habere aut aliquid constituere sine mitatem. ) -a libellas: CARTUL Remens. p. 263 (a. 1113):consensu proprii episcopi potuit, nec -s synodus canonice ecciesiam sancti Petri de Ruminiaco, cum -a libertate do-dici poterit. d) dans les formules diplomatiques: TRAD. tis sue. DIPL Henr. III 408 (XII s.; spot.): ecciesiamFris. 186 (a. 802): -s absque uila fraude vel ingenio ita ut 30 cum -a sui libertate et integritate. y) -a justitia: pleine ju-veracissime ... scirent, ira in palam adnuntiarent. Con. stice: CARTUL, S. Ben. Divion. 429 p. 206 (a.1111): HugoAr. 115 p. 166,1 (a. 1022): in eorum jus et dominium -s dux Burgundie induisit monachis ... -am justiciam detransfundimus. CARTUL tempi. Dozenc. A I p. 3 (a. 1133): quodam manso. CARTUL Carit. 90 P. 194 (a. 1199): habe-donamus atque laudamus et -s concedendo auctorizamus. bit in eadem domo -am justitiam. à noter également: lu-

omniniodo adv. tout àfait, totalement: WETr. Gail. 26 35 NOC. III reg. 174 p. 258,16: -am potestatem omnemquep. 270,34: aliquid extra regule tramitem deviare -o indig- justiciam et universas consuetudines nundinarum ... vo-num tuerai. CARRa. Andegav. III, I p. 1,5 (a. 1028): in bis concessas ... roboramus.ceteris virtutibus -o procreatricem suam ... extollit. GE- omnimorbia, -e f. (plante) polium (Teucrium PoliumRARD. Moans delib. p. 259: denique Deus -o Spiritus est. L): Uotmo s.v. on: dicitur -a, -e... quedam herba sic dic-Ivoepist. I p. 34 (a. 1090: consilium mihi fuit electioni CO- 40 ta quia multis morbis subveniat. ib. s.v. polis: polyos, que-mm non -o assensum prebere, donec certus fierem de dam herba que a Latinis dicta est -a quia multis morbisGaufridi depositione. subveniat

omnimodus, -a, -uni de toutes sortes, de toutes na- omnimundus, -n. -uni et mundus] qui purifietures: a) devant un subst. plur.: RATHER. conf. coi. 397C: totalement, complètement pur: HILDUIN. transi. Dion. (ier.contagionibus fuscatus -is. CERBAN. transi. Max. pref.: col- 45 ceci.) III, III 10 p. 107,11: quoniam, sicut sermones di-legium... -is divine pagine doctrinis abondai. CARTUL Ur- catit, qui lotus est, non indiget alterius nisi summorum, idsicampi 465 p. 286 (a. 1131): silvam ... tain ad extirpan- est, novissimorun, eius lavacionis, qua summitate mandadamquam ad alios -os usus. DIPL Henr. IV 368 (XII s. cionem -am habebunt deivisi.med.; spur.): ut.. . monasterium ... coin bonis ... omnimunde adv. [ornais et monde] avec un coeur lo-in molendinis. in -is utilitacibus . . . susciperemus. CARTuL 50 talement pur: HILDUIN. transi. Dion. (ier. ecci.) III, Jil 12Baioc. 1143 p. 173 (a. 1165-80: concessimus . . . -as li- p. 110,16: mdc Dei imitacio istius sacroperacione dignosbertates iilas in foresta de Nuilleio . . . videlicet herba- postulat fieri, et ipsi Christo assimiiari divina perficere, etgium, pasnagium. date -e, et sacrorum participantes sacridecenter accipere

b) devant un subst. sing.: CARTUL. Icaun. I p. 54 (a. (gr. tuvéyvwç).

Page 83: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

473 omnino - 474

oinnino adv. forme homnino: CARTUL S. Petri Arlan.

53 p. 111 (a. 1048).!) tout àfait, entièrement: A) portant

sur un verbe: 1) en général: R!MB. Ansc. 3 p. 22: quem ille

sanctum Johannem esse -ø credidit. Ps. ADALAOLD. Waib.

col. SSlC: cur ... de tua vita sic -o desperas. Huco S.

Vies. didasc. VI, 13 p. 130,8: dignum magis est -o silere

quain aliquid imperfecte dicere. 2) sur un verbe de vo-

lonté: expressément: DIPL Ludow. Germ. 147 p. 205,35(a. 873): in usus prescriptorum fratrum concedimus -o

precipientes, ut etc. Dia. Karoli III 142 (a. 886): decerni-

mus atque -o sancimus, ut etc. S. STEPH. decr. I 16: inter-dicimus -o ut nullus ad ledendum aliquem evaginet gia-

dium. BERTHOLD. C0N5T. annal. a. 1078 p. 312,10: hoc -otex Heinricus .. ne Lien posset, impediebat. sur un verbe

de donation: sans restriction, de toutes façons: THEOD.

CARNOT. comm. Boet. Trin, p. 12,42: coin hoc

tibi -o concedimus, i.e. sine respectu et sine aliqua occa-

sione.B)portant sur un participe ou un adj.: complètement: 1)

part. passé: Lia Domesd. (Dorset) foi. 75a: domussont -o destructe. ARNULF. AUREL Ovid. metamorph. III7-8 p. 209: a vino -o possessus foetal. A LAN. INS. Serifi. P.281: hoc est sigilium religionis nostre... sed nunc -o amis-

suai. 2) adj.: HROTSV. Agn. 352 p. 102: ignorat tamen -o

dubius, super ilia/ quid sibi sectandum. CERBAN. transi.Max. IV 4 1: anime .. amice Dei -o saut bec aiiena. don-

nant â l'adj. le sens d'un super!.: EIGIL Sturm. 17 p.

374,18: fratres bonum ex ipsis -o fratrem.. . elegerunt. au

super!.: Ruoro. COL 36 p. 37,33: cunctis -o jucundissi-mus usibus oblectavit.

C) portant sur un adv.: Taxa Fris. 426 (a. 819): dein-de -o humiliter postulavit. au super!.: GODESC. SAx. div. I

p. 160,4: -o certissime.

D) accompagnant ornais ou Ictus: absolument tout:

ACTA duc. Norm. 139 p. 316 (a. 1057): dedi etiam molitu-ram ipsius ville lotion -o. spéc., renforçant l'expressionomni modo: BERENGAR. TURON. coena 20 p. 42: omni -o

modo impassibilis, incorruptibilis.E) emploi spécial devant un subst.: équivalent à omnis:

CARTUL Carcas. IV p. 69 col. 1 (c. 825): de -o rebus mais,quod visa soin

F) sens négatifs (renforcement d'une négation): I) de-

vant un verbe: a) avec nec ou non: pas du tout: RIMB.Ansc. 12 p. 33: nec -o volait ut viciai episcopi . -. aliquidpotestatis ... haberent. BERNARD, precept. 6 p. 257,27: il-lud .. quod non ab homme traditum, sed divinitus pro-mulgatum, ... mutari -o non patitur. b) avec nihil: rien du

tout: HIL&BAN. epist. 5 p. 389,19: nerno potest calumniamdevitare, nisi qui -o nihul scribit. Lin. Domesd. (Dorset)

foi. 298a,l: ni] -o reddunt. à noter nihii -o non: absolu-

ment tout: BERNARD. serin, de temp. 8,5 p.429,8: solus hocpotest ille, qui nihil -o non potest. c) avec nunquam: abso-

lument jamais: ANom gesta Hung. c. 6: quod ipsi et fUjieorum nunquam a consilio ducis et honore regni -o priva-

rentur. d) devant un verbe de sens négatif: pas du tout:Acius vita Hath. 16 p. 172,18: hoc se-o noue. Haorsv. lib.II epist. 7 p. 108: fateor -o nescire. PETR. DAM1AN. carrn. B4,18 p. 87: vivant morti, volunt mari sed -o nequeunt. e)dans une subordonnée de sens négatif introd. par ne: BER-

THOLO. CoNs'r. annal. a. 1077 p. 291,46: obsecrans, ne ipse-o in Theutonicas panes veniret. -

2) devant un adj.: a) avec non: pas du tout: GLoss. end.Vatic. 1469 p. 526,19: subiustrum non -o tenebnicosum

10 sed umbram habens alicuius fuigoris. b) avec nihil: THIETM.

5,33 p. 258,21: mittiturque ci clam a Bolialavo auxilium

nihii sibi -o proficuum.3) accompagnant uuius ou nullus suivis d'un subst. (au

nom. ou au gén.):pas un seul: Dia. Arnulfi 72 (a. 889): ut

15 nullius ordinis ... persona ... ullo usu -o potiri absque ii-

centia . . - presumat. ENCHIR. hist. Hung. p. 102 (a. 1090:sanctitum est, ut nullus -o monachus . , . recipiatur. ACTApont. Rom. Gal!. 11104 P. 194 (a. 1157-59): statuentes, utnulli -o hominum liceat hanc paginam ... infringere.

20 4) accompagnant quisquam ou aliquis et une négation:

absolument aucun, pas le moindre: REG. regum Anglo-

Norm. I app. X p. 120 (a. 1067-70): nec allas aliquam -ohabeat intromissionem. SIGEBERT. GEMBL geste p. 541,48:id nec precibus optinere nec aliqua -o ratione potuerunt ef-

25 ficere.LI) même, ni même (devant le dernier terme d'une énu-

mération): Lupus epist. I I p. 4: Deus cette noster, nedumaliquam aspernandi amicos occasionem relinqueret, diii-gendos -o inimicos prescripsit. RATHER. conf. coi. 404B: si

ao ergo charitatem te sentis nec in Deum, nec in proximum -ohabere, time tain sancta mysteria temerare. CERBAN.transi. Max. II 30: qui perfectus est in cantate - - . nescitdifferentiam proprii et alieni . . . aut fidelis et infidelis, autservi et tiberi, vei -o masculi et femme.

HI) en tous cas, en définitive: CERBAN. transi. Max. II 2:mens immorans rei sensibili, -o vitium habet ex ea. ib. II

42: coin venenit ... temptatio, ne ilium, per quem ac-cusas, sed Id, propter quid quere, et inveniens corrige, quo-niam sive per ilium, sive per alium, bibere habes -o judi-

40 ciorum Dei absinthium.1. omniparens, -lis 1) adj.: qui crée toutes choses:

HYMn. Sangali. p. 95: Christe, / potens et -s- avec pléonas-

me: HROTSV. Agn. 373 p. 102: -s verbi genitor mundiquecreator. EKKEH. IV bened. I 56,21: -s factor tua sit bene-dictio, lector.

2) subst. m.: créateur de toutes choses (Dieu): AMARC.

3,688: -s pnimum iussit dormine supinum,/ et tollens unionde costis illius Evam I condidit ex ipsa. ARNULF. MON. dei.cleni 503: -s pnolem sibi gratarn verberat omnem. Fimco.

50 MELD. nupt. VII 1189: -s dixit: faceret quod postea fecit.

2. omniparens, -Us [omnis et pascal I) très brillant:

HILDuIN. transi. Dion. III 23 p. 225,10: et datas luis ange-hcas numerationes, non umquam ipsas mutani dicimus,sed sont integre et -tes; si et ipsi non vident (gr. ,tav(pactç).

Page 84: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

475476

2) très visible, en parallèle avec invisibile, pour qualifierDieu: HILDUIN. transi. Dion. (div. nom.) VII 1 p. 248,14:sic et invisibile inquiunt sermones -s lumen, et multinomi-nem, archanum et innominatum.

omnipater, -ris m. [omnis et pater] Dieu, le Père:HRo-rsv. Mar. 134 p. 9: te tamen -rem constantipectore tes-tem / invoco. ib. 216 p. 11: clementia . . ./ -ris. Id. Gal!. II5 p. 112: reor, -rem prius esse invocandum.

omnipafrans, -lis [omnis et patrare] celui qui accom-pli: toutes choses (Dieu): CAWruL Sax. 677 t. II p. 363 (a.931): ego Aedelstanus rex Anglorum per -lis dexteram to-tius Bryttannie regni soilo subiimatus. ib. 694 t. II p. 390(a. 933): ego Aedeistanus per -Us dexteram apice totius AI-bionis sublimatus.

oninipatrator, -is [omnis et patrator] créateur de tou-tes choses: PRO5AR. Lemov. 142,8a p. 157: quesumus. tex-r.

omniperfectus, -a, -um [omnis et perfectus] accompli,parfait: 1) en parlant de Dieu: HILDUIN. transi. Dion. fier.cccl.) II p. 11 19 (éd. Chevallier): testificatur ei debere 0m-nimodnm fieri accessionem -o et immaculato Deo gr.itevraXcu). 2) en parlant de l'action divine: HIWUJN.trans]. lion. (div. nom.) 114 p. 181,15: oportet autemmagis reprehendentibus nos -um divine coadunacionis etdiscrecionis exponere modula.

omniphariam y. omn(fariam.omnipharius, -n. -uni u. omnfarius.omnipos indécl. [omnis etpos; cf impos, compos] tout-

puissant: CARTUL. S. Mar. Via Lata 12 p. 16,34 (a. 985):juratus dico per Deum -s. y. omnipotens.

omnipotens, -lis formes: honnipotens: CARTIJL capit.Pis. 78 p. 218,125 (a. 1040). onipotens: ib. 56 p. 1671108(a. 1025). onnipotens: FONT. For. il p. 40,11 (a. 997). on-nipotes: CARTUL capit. Pis. 46 p. 131 (a. 1018). accus.omnipotenten: CAWrUL Mica Aurea 27 p. 43,26 (a. 1022).gén. omnipotenctis: Doc. Amiat. 58 p. 344,35 (a. 1011).omnipotenti: CARTUT. Parm. I 84 p. 252 (a. 996). COD.Amaif. 35 p. 53,20(a. 1018). CARTAa. 1036 (Morbio, Sto-ria Novara p. 323,26).

1) adj.: Tout-Puissant: A) en parlant de Dieu: 1) défini-tions: Hir'ci REM. epist. coi. 123C: qui propterea dicitur-s, quoniam quidquid vuit potest. CERBAN. transi. Max. IV6: nos veto, qui -tem volurnus Deum, non solum qualita-tum, sed et substantiarum factarum conditorem eum dici-mus. SENT. Paris. p. 5,2: nec [Deus] dicitur -s quod omniapossit . . .. sed . .. quia nichil est quodpossit contradicerevoluntati sue. SENT. div. pag. p. 6: Deus -s, i.e. ita est, quodde rebus que natura fieri patitur, nichii est ei impossibiie.Rot MEL0DUN. sent. 1,111 2,2 p. 13: nam rerum esse con-siderans ac puicritudinem nec non utilitatem, Deum -temesse conspicit, inde quia hec de nichilo fecit. RICHARD. S.VICT. Trin. 1124 p. 131,5: et, coin -s sit, quicquid estaut eius operatione, aut eius permissione subsistit. GAN-DULPH. BONON. sent. I 153 p. 102,9: ideo -s dicitur, quia

quicquid potest velle sua voluntate et sua natura, potest ef-ficere sua natura. A1N. INs. reg. theol. 56 coi. 6470: Deus-s dicitur, quia potest non solum que surit vel fleri pos-sunt, sed etiam ea que fieri non possunt. 2) adj. épithète deDieu: HRABAN. epist. 15 p. 404,32: -fi Deo. GERARD. MO-

RES. delib. p. 60: Dominus Deus noster -s. GIRALD. topogr.Il 49 p. 132: Deum -rem arc. 3) épithète de Pater, désig-nant Dieu: HROT5v. asc. 54 p. 31: oravi Patrem clemen-tius -tem. TRIEnI. 2,41 p. 90,10: facial -s Pater Fuji sui-

10 met corporis et sanguinis salutare remedium. 4) épithèted'un subsi. désignant Dieu: WALAHFR. Weil. 753 p. 327:-shominum sator atque creator. DIAL de cccl. p. 87: ut ore-lut -s agricola. Wn'o gesta 3 p. 21: is -s rex regum. PFTR.

LOMB. sent. 1,111, 1,1 p. 31: inteiligitur Conditor ... ex15 magnitudine creaturarum -s. 5) dans une invocation, au

début: a) d'une oeuvre littéraire: HELGAUD. Rob. I p. 56:onmipotentia igitur -lis Dei volente. b) d'un testament:EINH. Carol. testam. 33 p. 37: in nomme Dei -Us. 6) dansune formule comminatoire: CARTUL Rhen. mcd. 191 p. 96

20 (a. 855): iram indignationemque atque offensam cuncti -fis(pour cunctipotentis) Dei ... se incurrere cognoscat. ACTApont Rom. Gall. 143 p. 231 (a. 1147): -lis Dei et beato-mm Petri et Pauli apostolorum eius indignationem incur-rat. COD. cath. Cracov. I p. 2 (a. 1166): -lis ... Dei...

25 contra se sentiat iram. MON. Strig. I p. 60 (a. 1075-1217):anathematizetur a Deo patte -te.

B) en parlant du Christ: C4.ru.f. libr. 1127,1 p, 1067:-sMesia soter . . . Christe. TRAD. Fris. 960 (a. 883-87): inChristi -Us nomme. HROTSV. Mur. 726 p. 25: quamvis bu-

30 mains situ parvus homuncio membris,/ vit tamen -s sum-mo soin pollens. GERARD. MOREs. deiib. p. 176: perquam [chrysolitum] -s Christus intelligitur ... et omniabona ab ipso procedunt.

C) en parlant du Saint-Esprit et de la Trinité: ERMENR.35 ad Grim. 31 p. 570,10: itaque -s Pater, -s Filius, -s Spiritus

sanctus, nec Donen tres -tes, sed nous -s. ANDR. FLOP..Gauzl. 56 p. 100: totamque in Trinitate deitatem coessen-tialem et consubstantialem et coeternalem et -tem predico.GuILL S. THEOD. cant. 131 p. 164: auditus -fis Verbi jam

40 effectus est in id quod auditur.D) en parlant de la hiérarchie céleste: 1) en général:

ALA Ju& icr. p. 224: supercelestis lerarchia est una, sim-plex, uniformis ... in cuncta opera sua creanda et recre-anda propria virtute -s. 2) en parlant des anges; G-

45 DULPH. BONON. sent. I 153 p. 101,30: sic et angeli -tes sunt,qui possunt quicquid volant. spéc., de saint Michel ar-change: DIPL Conr. 1 10 (a. 912): In honore sancti Mi-chahelis archangeli -fis.

E) en parlant de ce qui vient de Dieu: 1) paroles divi-50 nes: O5BERN. Dunst. 42 p. 122,14: pontifes ad aram redu-

citur, transferens -tissimis Domini verbis speciem paris etvini in veram substantiam carnis et sanguinis Christi. 2)attributs de la Divinité (souvent au superl.): BENED. ANIAN.munim. fld. p. 29,71: ipsam potentiam -tem omnibus qui

Page 85: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

477 omnipotcnter - omnipotentia 478

sunt, vivunt et intelligunt dominatorem Deum esse non du- Roa Ost Ayb. 24 p. 6808: Domini nostri Jesu Christi -u.bitet. VITA WilIeb. 11: in creatoris pendent -tissima volun- omnipotcntla, -e f. toute-puissance (UGUTI0 S.V. sum:tate. RAmER. conf. col. 431 C : -tissime Dei ... misericor- potens componitur: . . . unde hec impotentia, cunctipoten-die. WIBALD. epist. 136 p. 213,19: ut erigere possimus, tia, -a): 1) en général: a) définitions de la toute-puissancequem manus elisit -tissima. CARTUL Remens. p. 274 (a. 5 de Dieu: RATHER. Metr. col. 466E: inter potentiam et -am1123): Rodulphus -tissima dispensatione Remensis eccle- discretio est, quod illa quedam, ista omnia potest. GUILL.sie sacerdos. S. THEOD. spec. fid. 48 p. 64: si scis quid sit -8, crede de

II) subst. m.: le Tout-Puissant, Dieu: A) en général: omnipotente, quia potuit. Prrn. L0MR sent. I 42,3,1 p.CANa FULD. Eigil. II 10,20 p. 101: dextera quid super hoc

261: sic igitur diligenter considerantibus -a eius [sc. Dei]

statuat manus -tis. RADIER. epist. 7 p. 34,2 (t 951): pre- 10 secundum duo apparet, scilicet quod omnia facit que vuitcor in -tis amore. Haorsv. gesta 1145 p. 226: in seclum se- et nihil omnino patitur. RICHARD. S. Vicr. Trin. 111 22 p.cli miment laus -ti. RUOTO. COL 45 p. 48,28: quod -S san- 156,14-15: quid est summa et plena potentia, nisi -a? No-xit inevitabile. Ojw. Vu. hist. VI! t. III p. 2: in virtute -tis. vimus autem quod -a inde dicta sit quod omnia possit.à noter l'expression -lis auris: ÀNDR. FL0R. mirac. Bened. BANDIN. sent. col. IO21A: de -a Dei videamus, que circaIII 5 p. 226: a querimonia faniuli Dei baud procul affuit 15 duo consideretur. scilicet quod omnia facit que vuit, et ni-auris -tis. SIGEBERT. GEMBL gesta p. 534,10: interpellans bu omnino patitur quod non vult. à noter les qualités ac-aures -tis pro ornai familia Sancti Petri. avec redondance: compagnant la toute-puissance: RICHARD. S. VICE. Trin. IIDIPL Ludow. II Balbi 30 (a. 879): sanctionis -fis et cunc- 10 p. 117,26: consequens ergo est ut qui inmensitatem, quititenentis. eternitatem habet, simul et -am habet. ib. 11 16 p. 123,5:

B) Dieu le Père: HRABAL cairn. 39,10 p. 198: Chris- 20 ubi enim -a est, nulla plenitudo, nulla perfectio deesse p0-

tum Jesum carissimum,/ -lis rhum. POETA SAXO 3, 104 p. test, b) en parlant des trois personnes de la Trinité: H RA-33,7: Christus dominus quia corpore sumpto/ est homo BAN. epist. 45 p. 500,6: cum enim personaliter alius sit Pa-dignatus fieri, non proprius ex hoc/ sed quod adoptivus sit ter, alius Filius, alius Spiritus sanctus, bis tamen unum estfilins -tis. nature nomen, quod dicitur Deus, vel substantia, vel es-

C) dans une formule comminatoire: CARTUL Clun. 456 25 sentia, vel -a, vel alla multa que substantialiter, non relati-t. I p. 445 (a. 936-37): priinitus iram -fis ... incurrat. ve, de Deo dicuntur. ACTA duc. Norm. 26 p. 112 (a. 1024):Dia. Bel. III p. 345 (a. 1181): -tis aiiimadversione ... Le- principi eternitatis Domino nostro Jesu Christo, cui sou,riatur. cum Patte et Spiritu sancto, singularis est eternitas, -a et

D) la Divinité, le Souverain Bien: RICHARD, S. V 1cr. incommutabilitas. GERARD. MORE& delib. p. 287: tres per-Trin. II, 16 p. 123,11: constat itaque de -te quod ipse sit 30 sone, una Deitas et una -a. Perrt LOMB. sent. 1, 20,1 p.summum bonum, et quod consequens est, quod ipse sit

137,138: nec plus potest Pater simul et Filius quam soins

sibi suum bonum. Spiritus sanctus, nec hi tres simul plus possunt quani 5m-

omnipotenter adv. 1) par sa toute-puissance (en par- gulus eorum quia -am, quant habet Pater, et Filius accepitlant de Dieu): ODo CLUN occ. II pref. 7 p. 14: solus et -r nascendo, et Spiritus sanctus procedendo. c) en parlant deRex sibi vendicat aether. ib. V 603 p. 112: mira sine nu- 35 Jésus-Christ: WALTH. S pin. Christoph. 110 p. 71,18: hecmero facit -rab evo. Ru p. Tuit virgin. 13 col. 557A: nain, illa est tue voluntatis -a, per quant et in Chana Galileeut est omnipotens, -r naturam humanam formavit. aqua ad nuptias conversa perhibetur in vinum.

2) de manière toute-puissante: RADBERT. Corp. Dom. 2) toute-puissance génératrice de Dieu: RADULF. GLAB.22,196 p. 131: opus gratie salvatricis -r implevit. hist. III, 8,28 p. 77: coin totius conditor creature pro-

omnipotentalis, -e [omnipotens] qui est la source de 40 pria essentia sit immobilis, propria essentia bonus simul-toute puissance: HILDUIN. transi. Dion. (div. nom.) X 1 p. que verax, sua -a naturarum modes distribuens ordinans-272,12: quod enim dicitur de en [se. Den] omnium esse que ineffabiliter. Roa. MELODUN. epist. Pauli Rom. 120 p.-em sedem... et in ipso omnia perficientem, et ex ipso 0m- 27,21: est autem Pater -a ingenita generans Filium. id.nia, quemadmodum de radice -i, perducentem, et in ipsum sent. I, 111 3,2 p. 36: -e virtus exprimitur, per quant es queomnia, quemadmodum fundum -em, convertentem et con- 45 penitus nichil erant de non esse ad esse prodierunt.tigentem ipsa. 3) manifestation de la toute-puissance divine: Pe-rn. DA-

omnipotentatus, -us in. toute-puissance: 1) en parlant MIAN. Romuald. p. 64,24: qui cum ad sanctorum tuinu-de Dieu: OFFIC. Willig. p. 748,24: in cunctis -us Dei open- lum fuissent ex precepto regis attracti, mox ineffabili divi-bus. Heun. Auc. pianct. 640: causa creatori fuerant duo nitatis -a fractis sunt nexibus absoluti. GALL ANON. chron.cuncta creandi:/ -us bonitatis et insita virtus. VITA lJdalr. 50 p. 459: cornes ... proelium intravit, ubi Deus suam -amCeli. II 78: quis, Deus eterne, -us tui magnalia dignis lau- revelavit. Rup. Tuit omnipot. Dei 1 col. 455 D: -a Deidum preconiis valet extoliere? BERNARD. MORL Trin. 1329 ad gloriam contendens ipsius Dei.p. 46: qui sua facta regit, qui quod patet et latet egit, / -um 4)par inéton.: Dieu: a) suivi du gén. Dei ou du gén. d'u-tenet unus, habet dominatum. 2) en parlant du Christ: ne qualité divine: CARTUL Gellon. 160 p. 145 (a. 804): Dei

Page 86: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

479 - omnis 480

-am exoro. DIPL Ludow. Jun. 23 (a. 882): si quis veto hocfrangere voluerit, cotant -a divine maiestatis in die ire inderationem reddat (cf. CART1JL. match. Misn. 1151 p-44,12

[a. 1117]). b) avec redondance: HELGAIJD. Rob. 1 p.56: -aigitur oninipotentis Dei votente. c) absol.: RATIIER. conf.coi. 407C: ubi erit lune -a misericors. WALTH. MAP nug.cur. p. 168,31: timeo, ne te, dum -ciam provocas, repenti-nus ultor anticipet.

omnipotentivus, -a, -um [ornais et potens] tout-puis-sant: ANA5T. collect. coi. 670C: sine convertibiitate -a etcunctorum factiva totius deitatis operatio monstrabatur.CERRAN. transi. Max. 11128: et est et semper erit (et) -a vir-tute tenens vel regens.

omnipotcstas, -tisf [omnis et potestas] toute-puissan-ce: PASCHAL 111 epist. 294 col. 270B: iocum vestrum -lis suejugo liberuin facientes.

omnipurus, -a, -um [ornais et punis] tout à fait pur,absolument pur: 1-JILOUIN. transi. Dion. (ier. ceci.) IV p.1279: esse -os indigentes perfecte perpurgant (gr.zuvdyvo»ç).

omnis, -e formes: amnis: VITA Aiexii p. 171,32. hog-nis: Cou Lang. 483 coi. 834b (a. 919). homis: Doc. Port.part. 12 P. 10 (a. 1101). bornais: E pisr. var. II p. 310,38 (a.823). Doc Ver. 1 p. 5 (a. 1005). CARTUL Ruscinon. 32 p.50 (a. 1027). AcTA duc. Norm. 129 p. 302 (a. 1046-1053).CaTin. tempi. Dozenc. A 17 p. 29 (a. 1153). etc. honnis:

CARTUL. capit. Astens. 10 p. 12,13 (a. 872). BULLAR. Cas.JI p. 70 coi. 122 (a. 1009) et passim, omis: COD. Laudens.119 p. 30 (a. 979). ouïs: Doc. Amiat. 46 p. 340,40 (c.1010-1011). CARTUL 1mo!. I 13 p. 38 (a. 1064). onnis:FONT. Flot. 9 p.30,6 (a.995). Doc. Tusc.4 P. 83 (a. 1055).etc. umnis: CARTIJL. Nobihac. p. 50 (c. 900). nom. marc.plur.: omni: CARTUL Bonif. 68 p. 69 (a. 1161-1163). nom.fém. sing.: omnia: Ruo. archiep. Janue I, 11 p. 24 (a. 979).CARTUL. S. Mar. Via Lata 28 p. 36,11 (a. 1007). CARTULS. Cucuph. 11514 p. 167 (a. 1030). accus. marc. ring.:ornais: Con Amalf. 52 p. 82 (a. 1040). accus.féin. ring.:omnam: CARTUL Sangail. I 291 p. 271,11 et 16 (a. 825).omnia: CARTUL S. Cucuph. I 123 p. 99 (a. 977). accus.fém. plur.: omnias: CARTUL Sangali. 1166 (& 802). CAR--rui.. S. Cucuph. 1259 p. 219 (a. 990). Lin. fid. Brac. 163 p.88 (a. 1072). etc. accus. neutre ring.: omnem: CARTULSangal!. 1291 p. 271 5 11 et 16 (a. 825). accus. neutre plur.:crottes: Coo. Ital. II coi. 1946 II 5 (a. 880). gén. plur. omi-forum: COD. Lang. 927 col. 1632a (a. 997). ornniorum:Con Caiet. 13 P. 6,33 (a. 830). etc. omnum: CARTIJL ca-pit. Pis. 15 p. 47 (a. 989-990). obi. marc. ring.: omne:COD. Cavens. 131 p. 37.5 (n. 848). MARIAN. Scot chron.

3,28. etc. abl.fém. sing.:omnia: Doc S. Mar. inOrg. 1291(a. 845). CARTUL S. Cucuph. 16 p. 10 (n. 913). Doc. PORT.part. 10 p-8 (a. 1101). etc. obi. neutre ring.: omnia: ConAmalf. 31 p. 47,7 (a. 1012). omnis: MON. hist. Neap. 1222p. 137,35 (a. 979). Rso. archiep. lance 15 p. 29 (a. 989).onen: Fowr. Fior. 13 p. 43,10 (a. 1001). oniu: Doc. Ami-

at. 55 p. 108,15 (a. 1015). abl.piur.: moue: REG. archiep.lanue 19 p. 20 (a. 973). ornai: CARTUL S. Mat, Via lata 31

p. 39,16 (a. 1012). CARTUI.. S. Mat. Mai. Rom. 4 p. 180,30(a. 1020). omnis: CARTUL capit. Astens. 5 p. 7,6 (a. 832).

I) adj. qualifiant un subst.: A) indiquant que le subst.représente la totalité des individus constituant un groupeou des parties formant un ensemble:

1) au plur.: tous, l'ensemble de: a) en général: BRABAN.epist. 53 p. 507,27: -ibus diebus vite sue. Lu pus epist. 14 p.

10 22: coin -es hommes salvos veut lien. SCHOL Eg-bert. Leod. rat. 1367 p. 80: -es aves non sunt accipitres et-es hommes non continuo milites. Lia Domesd. (Kent) fol.Ia,2: super -es alodiarios totius comitatus de Chent. b) ex-pressions courantes: -ibus modis: par tous les moens:

15 Wivo gesta 29 p. 48,18: -ibus modis querebat gratiam im-peratricis. BERTHOLD. C0N5T. annal. a. 1077 p. 298,30: pre-dis, raipinis et -ibus pressurarum modis grassabatur. -esres: toutes choses, l'Univers: ORD. Vit. hist. VI! t. III p. 3:ad laudem creatoris et -ium rerum iusti gubernatoris. His'r.

20 Mont. Pannon. I p. 602 (a. 1153): quia veto Dominus mo-menta cum temporibus eventusque rerum -ium .. morta-lium sollerciam nullatenus prescire concessit. -ibus tempo-ribus: â tour les instants: CARTUL Cupersan. 10 P. 29,17(a. 941): -ibus temporibus diebus vite sue. -es Sancti: la

25 Toussaint: Lie. ordin. Rhenaug. p. 94,27: ab hodierna dieusque ad festivitatem -ium Sanctorum. LEGE5 Bdw. Conf.2,5 p. 628: vigiliis ... -ium Sanctorum in kaiendis novem-bris. c) accompagné d'un pronom personnel: RATHER, conf.col. 41IB: me, mime, nos -es. THIE-ri.i. 6,33 p. 314,23: cum

30 nos -es ad iocum - . . venissemus. EGBERT.tEOD. rat. 1587

p. 115: sic an sic, fratres, nos bine transibimus -es. même

s'il ne s'agit que de deux personnes: CARTUL. Bonif. 68 p.69 (a. 1161-63): nos -i [sic] predicti donatores D. comeset Fortanerius donamus. d) perte -es, ferme -es: presque

35 tous: Ivo epist. I p. 30 (a. 1091): cura bec. . . nota sint nontantum ecclesiis Lugdunensis Gaulie. sed -ibus ferme Ec-

ctesiis latine lingue. O pn Vrr. hist. XII 11 t. 1V p. 339:pene -es Normanni. relicto rege. nepoti eius faverent. e)renforcé par cuncti: Con. Croat. II p. 2 (a. 1097): cunctis

40 -ibus proceribus veram ac firmam amicitiam - . . obtinebo.Q accompagné d'un adj. numéral: en tout: Aoius vitaHath. 29 p. 175,52: -es anni vite eius fuerunt triginta qua-tuor. ADAM Bitai. I 14 p. 13: predicavit taro Fresos quamSaxones, post martyrium sancti Bonifacii -es annos

45 XXXV.2) au ring.: a) collectif équivalent à un plur. (PAnAs: -e

ad muttitudines vel ad numerum pertinet ut -is homo id est-es hommes): WALAHFR. imag. Tetr. 35 p. 371: nam -i ma-tedicitur ore. HRABAN. catin. 39,92 p. 203:0 Deus yen lu-

50 minis/ auctor et -is hominis. ANNAL Quedi. a. 999 P.75,26: confluentibus quoque ibidem -i ex natione legatis.LEGE5 Aetheist. (quad). p. 148: ut pascatis -i via paupe-rem unum. à noter l'expression ex -i parte: Rima. Ansc. 24p. 52: ubi ex -i parte conventus fiebat negotiatorum. AN-

Page 87: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

481 omnis 482

NAL Xant. n. 872: exercitus ex -i parte Francorum collec-tus est. b) chaque (distribut(J): n) en général: WALTHARÏUS191 p. 32: pulls/ absumptis manus ad mucronem vertitur-is. Lin. fid. Brac. 151 p. 177 (s. 1099): ut quicquid -is in-germas vit arque femina de .. . sua te vel hereditate faciatquod voluerit. ALAN. INS expos. pros. ange!. p. 207: -isenim rationalis spiritus hanc triplicem sortitur potentiam.accompagné de nous: unusquisque: COD. Amalf. 23 p.37,9 (a. 1007): a parte sua veto -is una portio per suamcausant habeat. à noter aussi de -i parte avec un adj. nu-méral: chaque fraction d'un tout: Lin. Domesd. II p. 162b:H carrucatas terre de -i tercia parte. 3) dans le temps: -itempore: en toute circonstance, à chaque occasion: CAR-TUL Sangail. 1241 (a. 819): prescris traditio -i tempore tir-ma permanent. CAR-mL capit. Astens. 145 p. 284,1 (a.1012): in integrum -i rempote . . . defensare. CAWWI_ S. J0-vin, p. 24 (e. 1090): arida vel sieca ligna sortant ad ignessuos -i tempore. spéc. pene -i tempore: RAMER. conf. col.395A: dum es pene -i tempore a taljbus otiosus. -i anno:chd que année: RATHER. coniect. col. 532A: sex libras de-nariorum Veneticorum -i habere poterat anno. CARTULPareil. Mon. 103 p. 55 (post 1039): -u anno unarn entra-tain feni. ADAM BREM. P. 189,11: major possit ecclesjefructus -j anno parari. MON. Strig. 1 p. 55 (a. 1075-1217):date -j anno XII porcos. â noter -cm annum et per -cm

annum: Cou. Cavens. 11 223 p. 15,6 (a. 963): ut daret mi-chi ipse predictus Petrus -cm annum ... tantum pretium.SEn. princ. Lang. 13 p. 26,42 (a. 1008): demus... per -cmannum union aureum tari banian. -j mense: WANDALB. ho-roi. 12: mense -i prima undecime coniungitur bore. CAR-TUL, Imol. I I p. 4 (a. 964): -e marcio mense reddere de-beatis . - - dinarios Il. -i die: CAND. Fuiw. Ejgil. 1117,83 p.111: -i quippe die terrier benedicimus alte. GERH. Auo. vita

Udalr. 3 p. 389,40: totumque psalterium -j die expiere so-Litus erat. spéc.: un jour particulier: RATHEIC conf. col.4160: Domjnica -j etiarn talla ... cantate. DIPL Heur. II

306 p. 383,19 (a. 1014): mercatum ... quod -i die Jovisagitur ...; Blind etiam mercatum ... -i die dominica hedi-ficatum. -i nocte: CARTUL Rhen. inf. IV (Werd.) 617 (a.1115): in fenestra veto, quanti iuxta sepulchrum nostrumfecimus, -i nocte candelam esse statuimus. -j quadragesi-ma: RATHER. conf. col. 40IB: veniam confitendo -j qua-dragesima.

B) indiquant que le subst. représente un individu quelqu'il soit, pris dans la totalité des individus d'un groupe ouune partie prise dans la totalité des parties d'un ensemble(= quilibet: n'importe lequel): 1) en général: LEX Thuring.

57: -e damnum. quod servus fecerit, dominus emendet.

GUILL PICTAV. gesta 40 p. 98: -isque generis supellex. Petit.CANTOR verb. abbrev. 8 col. 42B: medico danti unam pli-lulam ad -eut morbum. Doc. Vindoc. 134 p. 166 (a. 1197):baculum pastoris de -i arbore, excepta quercu ... et bar-clam de -i arbore, excepta quercu. ANON. gesta Hung. 1:gens ... dura erat ad sustinendum -em laborem. spéc. -is

sexus: PAUL DIAC. homil. licol. 1573C: ad hanc igitur -isetas, -isque sexus concurrite (cf. ALMA IX p. 103). Ivoepist. I p. 46 (a. 1091-92): in -i conditione, in -i sexu, in -1ente. -i hora: quelle que soit l'heure: CARTUL Popul. 82 p.

5 46 (n. 1187): -i hora qua mandaverimus te accipere habi-tum religionis statim nostro precepto obedias.

2) aucun dans les expressions négatives: a) sine -i suivi

de l'abl.: THIETM, 1,22 p. 28,21: sine -i offensione. CAR-i-ui. S. Salv. Rua I p. 1 (a. 1061): dono . ..sine -i retinen-

10 tua. CAR-I-cL Carcas. V p. 254 col. 1 (a. 1118): ut habeat etpossideat sine -i blandimento filiorum mention. ACTA pont.Rom. Gall. IV 162 p. 300 (a. 1174): quatuordecim sexta-nos annone sine -i sumptu. GIRÀLD. topogr. 1 15 p. 49: sa-fis ortum et occasion ... quia quotidie videmus, sine -i ad-

15 miratione preterimus. spéc., sine -i contradictione: MON.hist. patriae Chartae 1122 col. 240b (n. 964). COD. pair.Hung. VII p. 1 (a. 1166). etc. b) absque -i suivi de l'abl.:

ANNAL Xant. t 865: eum impie et absque -i ratione. BER-

THOLD. CONS-r. annal. a. 1075 p. 278,37: nisi absque -i con-20 ditione ... sese reos in illius marins dedissent.

C) indiquant que le subst. représente la totalité d'un in-dividu ou d'un groupe, d'un objet ou d'un ensemble (= ta-

tus: tout entier): 1) en général, en parlant: a) d'une quan-

tité matérielle: EGBERT. Lnoo. rat. 129 p. 9: digresso pasto-

25 te pecus ditabitur -e. b) d'un corps: WALTnARIUS 1422 p.

82: ticet -j corpore lassi. c) d'un groupe humain: SIGEBERT.

GEMBL gesta p. 533,4: ipse coin domo sua crudetiter tru-cidatur. CARi-LU episc. Naumb. 297 (n. 1176): -e capituli

nostri collegium. d) d'une étendue dans l'espace: ANNAL30 Xant. s. 842: vastata -i regione Ripuariorum. RIME Ansc.

35 p. 69,5: per -em quoque episcopatum suum decimas...distribuebat. GIJILL PICTAV. gesta p. 12: qui rumor metumFrancie detulit -i. CARTUL archiep. Magd. 332 p. 433 (n.

1170): LX mansos coin palude adiacente. LEGEND.

35 Gerh. major p. 491: exercitus Chanadini... intuit ... in-iCanysa osque ad Tyciam. e) d'une action menée à sa fin:

ANAS-C chron. p. 79,10: Galerius Maximianus -e precepitChristianorum exterminium fieri. VITA Theod. Andag. p.38,18: -e officiant misse diligenter percantasse. I) du

40 temps: per -e tempos: toujours: HRABAN. epist. 33 p.466,28: per -e tempus vite rostre Den gratias agere stu-

de n mus2) total, absolu: a) en général: Jou. NEAP. Seb. 4 p. 22E:

Agricoiao ... -i crudelitate Christianis infesto. Haarsv.

45 Agn. 192 p. 98: dedecus -e tais sis. GUIBERT. Nov. gesta

Franc. IV 6 col. 746B: coepit circumcingere ... -i vigilan-fia civitatem. Huno FLAV. ciron. II p. 414,11: -i ignoran-

tia excusante. CAR-mL. Rhen. inf. 1V (Werd.) 617 (a.1115): -i animo ad usus fratrum eandem curtim delegimus

50 vertere. b) en bonne part: parfait: ANNAL Xant. a. 834:contra fratrem suum Lotharium, cui priori anno -em fi-dem promiserat. ANAST. chron. p. 85,28: Eusebius. . . -emorthodoxiam habere restant. THIETM. 4,31 p. 169, 12: vis-j, inquain, bonitateconspicuus. BERTHOLD. CONsT. annal. n.

Page 88: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

483 omnis 484

1075 p. 280,23: -i humilitate plenas ipsi direxit litteras.

Huoo S. Vies. didasc. VI 10 p. 127,26: Christum, in quo-em plenitudinem gratie placuit inhabitare. spéc. -is et u-nus: total et unique: FIJLCO. MELD. nupt. II 390: cibus om-nibus -is et unus. c) total, complet, dans l'expression cum -isuivi de l'abL d'un mot abstrait: WErr. Gall. 37 p. 278,2:cum -i furore et iracundia. CANa FULD. Figil. 1 10 P.227,51: cum -i studio et sagacitate. ADALBOLO. Heur. II p.687,16: quod querebatur cum -i humilitate. UDALR. con-suet. Ciun. III 22 col. 764A: cum -i recipit benignitate.GUILL Tvt hist. ver, transm. XII 19 p. 540: cum -i veloci-

tate.II) adj. substantivé: A) masc. (ou fém): 1) au plur.:

tous: a) tous les hommes: Lupus epist. 1 4 p. 24: similemquam in vobis singulariter -es mirantur constantiam.HRoTsv. Mar. 220 p. 11: ut ... -es ... suo salvaret san-guine sacro. Ruoro. COL 20 p. 21,25: cum -ibus haberepacem. THANOM. Bernw. 25 p. 770,33: dum publice -iumoculis notantur. GERARD. MORE& delib. p. 86: in -ibus ex-tenditur benedictio Dei. b) tous les membres d'un groupedonné: u) en général: Luira Greg. 4 P. 71,25: ut . . . -ium

epic. Hath. 420 p. 381: ferme -es dicere ... soient. OnoFRIS gesta 2,40 p. 149,4: erant pene -es ... equestris ordi-nis. ceteri -es: tous ceux qui restent: Wnn. Gall. 30 p.274,31: ceteris -ibus in psalmodia morantibus. BERTROLD.

5 CONST. annal. a. 1079 p. 320,30: a Mogontino archiep'-scopo ceterisque -ibus et maioribus et minoribus ... ac-ceptati. K) dans l'expression sine -ium contradictione: sansêtre contredit par n'importe lequel d'eux tous: TRAD. Fris.1035 (a. 902): arabe res . . . ad rectores ecciesie sine -ium

10 contradictione pertinerent. 2) au sing.: a) collectif: tout unchacun (RATRAMN. an . p. 29,27: -is namque semper non deuno sed de multis dicitur): CERBAN. transi. Max. I 100: ethoc est -i incomprehensibile. b) quiconque, n'importe qui:u) accompagnant un part. prés.: CERN. Auci. vita Udair.

15 13 p. 402,40: sieur optime -i speranti in Deo decet.THIETM. 2,27: gaudium gregi suo exoritur et -i Christumcognoscenti. Access. ad auct. p. 306,17: hic hortatur nosne temere credamus -i promittenti, ne dampnum incurra-mus. 3) -is qui = quicumque: Ruant Coi. 14 p. 13,25: nec

20 . . . de eu ioqui cessabit -is, qui veritatem et fidem amabit.Doc. Ver. II p. 78,4 (a. 1055): -i veto qui contra hanc

voce eligeretur in episcopatus ... gradum. HROTSV. Cal. meam paginam ofersioni ire ... temtaverit. SCHOL Eg-

2,2 p. 136: amici cum mulierem dixeris, -es comprehen- - - -dis. Calimachus - Non -es equaliter. ADALBOLD. Henr. II

p. 692,39: -es unanimes une ore Heinricum regem accla-mant. LADI5L decr. 1 11: si . . . ad ecclesiam suam . . . vii-lani venire non potuerint, unus tamen ex eis in vice -ium

veniet. BERTHOLD. C0N5T. annal. a. 1080 p. 325,26: hi-es preter duos de minoribus. 3) précisé par.un adj. numé-ral: SIGEBERT. GEMBL gesta p. 530,3: familiam . . . ad b-cum ... pertinentem -es numero XLII. y) en corrélationavec cuncti: Aoius epic. Hath. 53 p. 373: unum velle fuitcunctis, noue -ibus unum. Huoo FLAv. chron. I p. 309,37:dihgebatur ab -ibus, laudabatur a cunctis. 8) renforcé parcuncti (cf. sens. J A 1) e): CANO. FIJLD. Eigil. 1117,118 p.111: cunctis non solito laudis vox -ibus equa/ efficitur. e)en parallèle avec singuli: Muoiuii. Ferr. 16: nostrumpatronum imploremus -es et singuli sedulitate votorum.CARTIJL catit. Amb. 1104 p. 138 (ante 1201): in hoc plu-rimum gaudemus -es et singuti. Ç) en opposition à mus:Heun. 103 p. 202,27: facta est coniuracio valida -ium con-tra unum. ) suivi d'un démonstr. au gén.: chacun d'entreeux, tous ceux-ci: GERARD. MORES. delib. p. 48: in -es illo-rum deveniebat stupor. 0) dans des expressions insistantsur la totalité: -es simul: tous ensemble: CAwrui_ capit.Agath. 329 p. 293 (a. 936): qui simul -es donationem fierivoluerimus. Huoo S. Via. didasc. VI, XV p. 133,18: sontergo -es simul undecim. -es in unum inter se: tous les unsavec les autres: CItRON. Salern. 60: qui amen -es in unuminter se epulabant et exultabant. -es osque ad unum: tousjusqu'au dernier: FiNH. Carol. 9 p. 30: osque ad unum -esinterficiunt. ADAM BREM. P. 93,17: offensi -es usque adunum obtruncati sunt. t) avec un terme restreignant l'éten-due du groupe: ferme -es, pene -es: presque tous: Aoius

bert. Leod. rat. 1 126 p. 131: -is qui studium suum nonoderit. GAUFRIa VINDOC. opusc. 2 col. 2158: -is qui sacra-

25 mentis Ecclesie cemento charitatis non iungitur. iniuriamEcclesie facit. c) (phil.) «tout»: rà itâv: Jou. ScoT. ho-

mil. Joh. XIX p. 296: ideoque homo dicitur -is; omnisnamque creatura in ipso veiut in officina quadam confia-tur.

30 8) neutre: 1) sens général et indéterminé: tout, touteschoses: a) au plur.: u) en général: Ao.rus vita Hath. 25 p.174,50: confusa erant -ia. ADALBOLD. Hem. II p. 687,39:cum iunioribus -ia disponebat. ADAM B pni. p. 3,13: -ia...roborabo testimoniis. Huoo S. Vicr. didasc. VI, III p.

35 115,19: -ia disce, videbis postea nihil esse superfluum.spéc., précédé de nec: Nicou AMa ciron. pref. p. 320: ve-rum nec -ia ex necessitate contingunt. ) accompagné decetera: BERTHOLD. C0N5T. annal. a. 1076 p. 286,41: hec etcetera -ia tex ... ihco peregit. b) au sing.: MARTIN. LAuD,

40 comm. Mart. Cap. 161,21 p. 24: -e non pertinet nisi ad ge-nus. Ono Fins. gesta 2,25 p. 129,13: quasi non de quo-dam sic et de quodam non sic; sert de -i sic et semper acci-piatur. c) précisé par une relative: Eion.. Sturm. 19 P.375,3: -e quod Deus voluit fieri. ANNAL. Xant. a. 861: va-

45 stantes -ia que in circuitu erant. Ps. ADALBOLO. Waib. p.548D: ad -ia que a Christo posceret, semper efficacissima.ALAN. INs. serm. p. 305: -ia enim que a Dei immensitate inmundum per creationem venerunt eque bona sunt. à no-ter l'expression -ia quecumque: EPI5T. Tegerns. 1.51 (a.

so 1001): quod -ia quecunque vobis voverant, in his fideliterp er s e y er an t

2) toute la création, tous les êtres créés: a) au plur.:POETA SAXO 5,127 p. 58: ductus amore Dei qui spreverat-ia mundi. HR0rsv. Mar. 127 p. 8: tex celi .. . -ia qui cette

Page 89: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

485 omnis 486

potis es disponere recte. THIETM. 5,1 P. 220,30: -ia exnichilo creavit. REIMBÂLEX LEOD. vita canon. 11,62 p. 28:idem enim est et is qui cum Filio . . . nobis etiam dedit -ia.ANON. gesta Rang. 39: dux veto Arpad, cuius adiutor eratDeus -ium. b) au sing.: la création: u) en général: FLJLCX 5

MELO. nupt. VII 915: hic est verbum sine quo nibil -e peripsum. GERARD. CREM. transi. Arist. anal. post. 1112 p. 84:

quedam res existant secundum semitam universalis, quodest. quia sont de -i et semper. 3) notamment précisé parune relative: Faout caria. 32,74: Dominus, qui regit -e 10

quod est. Or-ro Fais. gesta 1,5 p. 20,4: -e quippe quod na-tum est ab alio sine dubio originem sumit.

3) les biens matériels (au plur.): GERH. Aua vita Udair.

26 p. 412, 14: cetera veto -ia disposuit dividi inter clericos

eiusdem loci. CARTUL. Carcas. I p. 82 coi. 2 (a 1054): -ia 15

remaneat Domino Deo et a Sancti Johanni Baptiste mo-nasterio ... sine ulla reservatione. CARTUL Hosp. S. Joli.Hier. 6 p. 11 (a. 1101?): iaudat et auctorizat sine ulla reti-

nentia et garensa de totis -ibus.4) les environs (auplur.): RICHEL III 8 t. II P. 16: rede- 20

unt igitur, -ibus expioratis.5) sens moral: les actions: CERDAN, transi. Max. 1V 90:

-ia facit, ut ab intentione caritatis non excidat, que est ipse

Deus noster.

6) (théol.) la plénitude, l'Absolu, le Tout (cf. Eph. 1,23): 25

-ia in -ibus Christus: CARTUL, Antr. 6 p. 113 (a. 927): deretributione summi boni, quando Deus erit -ia in -ibus.CERBAN. transi. Max. 11 30: non enim est . . . servus et li-ber sed -ia in -Ibos Christus. -ia -ibus (J Cor. 9,22): cf.FROUM. catin. 3,14: Paulus et ut monuit, -ibus -e fuit. 30

7) (phil.) exprime à la fois la multiplicité et l'unité: CLA-

REMBALD. Boet. Trin. VI 8 p. 184: notandum veto soilerterquoniam hoc nomen plurale, videlicet -ia, in naturalibusmultiplicitatem ponit, in deitate veto nonnisi simpiicitatem

significat. 35

C) expressions adverbiales: 1) avant tout, par-dessus

tout: a) ante -ia: HRABAN. epist. 2a p. 383,39: ante -ia quo-que obsecro unumquemque qui hoc opus legerit. Ps. AnAL-

B0LD. Waib. p. 549 1\ : Christum solum ante -la diligens. b)

pre -ibus: CANn. Fui.a Eigil. Iii p. 229,13: pre -ibus op- 40

tabamus. TIJIETM. 1,14 p. 20,32: da pre -ibus gratias Altis-

simo. ADALBOLD. Heur. II p. 687,35: in electione illius preceteris -ibus estuantes et sitientes fuerunt. BERTROLO.

Cor-sr. annal. a. 1077 p. 305,5: adeptus ... semper viren-

ils paradysi desiderandam pre -ibus amoenitatem. c su- 45

per ou supra -ia: HRABAN. epist. 17a p. 421.13: ipsumque

super -ia benedicite. Anius vita Hath. 21 p. 173,34: super-ia mater admirabihs dolorem ... tegens. WIDinc. 1,9 P.15,22: mirati saut ... supra -ia ingentem animi constant-dam. EGRERT. LFOD. rat. 1142 p. 34: potor (Sc. sitU) super 50

-ia vinant. à noter l'emploi emphatique des deux expres-

sions ensemble: Dut Hugon. I p. 4,2 (a. 926); regalis p0-testas supra -la et pre -ibus divino debet cultui esse sem-

per intenta.

2) tout à fait, entièrement (= omnino): a) -ibus absol.:

MIRÂC. Privati 13 p. 21: ad viam carpendam -ibus prepa-

ratus. par redondance avec omnimodis: Aoius epic. Hath.218 p. 377: quod commune eluit -ibus omnimodis. b) à no-

ter -ispour -ibus: u) tout àfait: CARTUL Pomm. 1 p. 14 (a.1147): in tali negotio -is diffido. ) -is simul: tout à la fois:TRAD. Fris. 1262 (a. 977-94): curtiferam unam ... arabi-lis terre silvuhque et pratarum 'is simul coloniam I tradi-derunt. c) in -j: Tir. rieur. III 12,19: quodcum mens optatin -i. CERBAN. transi. Max. IV 61: insauciatam mentem in -icustodiat. d) in -ibus: en totalité, spéc. dans le langage deschartes pour signifier la totalité des biens (accompagné de

totus ou integer): CARTUL Interamn. 12 p. 25,21 (a, 1007):que in integrum et in -ibus sit, concedimus. CARTUL. Imol. I

5 p. 15 (a. 1025): cas abendum ... et in -ibus melioran-dum. DIPL Colom. p. 43 (a. 1111): dedit ... tex Stepha-

nus Sancto Ypolito ... totam in -ibus decimam ubique b-corum. e) per -e ou per -ia: Aoius epic. Hath. 333 p. 379:ipsa salus orbis et vita per -ia Christus. HRoTsv. Theoph.

309 p. 71: que sacra predixit scriptura, per -e repievit.

ADALBOLD. Heur. II p. 688,41: per -ia regie maiestati obe-

diens fuit OnoFRIs. gesta 1,14 p. 30,12: durit ... per -ia

patrem induens. ENcHw Est. Hung. p. 123: devocionem

quam ... studuit per -ia exhibere. f) expressions ren-

forcées par: u) in ou ex -ibus: Con. Caiet. 16 p. 11,22 (n.839): adlocavimus ... portione ... carvi ... -ia et in -Ibosad se pertinentibus. DIPL Ludow. Gerrn. 43b (a. 845): tra-didi ... in tribus villulis ... -ia et ex -ibus quicquid ... te-nere visas fui. Ivo epist. I p. 9 (a. 1090): sed -ia et in -ibus

caute et curai discretione agere te volumus. 3) per -ia et in

-ibus: TRAD. Fris. 375 (a. 817): hoc funditus per -ia et in-ibus confirmative ibidem coniunxit. BRADAN. epist. 21 P.427,38: ut . . . glorificetur Deus per -la in -ibus. DIPLConr. I 3 (a. 912): quidquid ... pontifex ... acquisierat,per -ia et in -ibus confirmamus et roboramus.

3) dans des expressions avec prépositions signifiant: a)

en tout: ad -ia: Eioit. Sturm. 14 p. 372,7: reguiam sancti

Benedicti ... ad -ia observabant. CARTUL. Cupersan. 1 P.2,31 (a. 815): ietamur in Domino quod cito ad -ia redinte-grentur. C0D. Ver. 282 p. 421,17 (n. 882): interlaxo

ego... tibi... ad -ia pro Imita causa, à noter la forme

aberrante ah -ia: CARTA a. 1015 (Morbio, Storia Novara

p. 304,8): da tercia parte terra Sancti Gaudencii sibeque

(sic) alii shit ab -ia coercentes. in -ibus: THIEUI, 7,10 p.410: senioris mei iussa in -ibus sequi. E prst Cant. HI p.351 (a. 1072): in -ibus obedire. Au.n- Edw. reg. coi. 750B:cum hostibus nostris in -ibus fortuna faveret. AN0N. gestaHung. 11: regi rebeliis fuit in -ibus. per -ia: CARTUL. Paria.16 p. 44 (a. 907): vinbutias duas per -ia dore promittimus.

b) à tout: ad -ia: Rima. Ansc. 9 p. 31: respondit se para-

tum ad -ia. WIDUK. 2,11 p. 75,6: milites... ad -ia... pa-

rabantur.4) sens distributif: accompagné de annualiter: chaque

année: CARTUL Interamn. 51 p. 92,27 (a. 948): tibi ...per

Page 90: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

487 omnisacratus - omnivencrans 488

-e annualiter ... super ipso altario... demus. ANNAL. Ca-maki. I app. 23 col. 63,30 (a. 957): ut -i (sic) annualiter...cancre debeatis ... missas duodecim. CARTA a. 982 (Gat-tula, Hist. abb. Cas. p. 122 coi. 2,57): super ipso altarjo S.

Benedicti ponamus per -em annualiter de nostra mobiiia.5) inter -e ou inter -ia, accompagné d'un adj. numéral:

dans son ensemble, en tout: DIPL Heur. 11 323 (a. 1014):quatenus ... monasterio ... villam ... cum mansis quospossident, ut inter -e XXX mansi habeantur ... firmare-mus. Tan. Corb. 438 (XI s. med.): tradidit wala clericus

quidquid hab¼iit... ut inter -ia sint familie XII cum ter-ritoriis adjacentibus.

y. aussi omnisque.omnisacratus -a, -um Iomnis et sacratus] tout a' fa il sa-

cré (ici au superlat(/?: HILDUIN. transi. Dion. (epist.) IX I

p. 338,3: -issimos angelos per enigmatum divina misticeproducentes vidimus.

omnisacre adv. Fomnis et saceri tout dfait pieusement:

IItLouIN. transi. lion. (ier. ceci.) III p. 1258' (éd. Cheval-lier): sacra enim divinorum doctrina magnimuneras eo-rum docti gratias agnoscent, et divinissimam eorum aiti-tudinem et magnitudinem in participatione -e conspicien-tes (gr.: itavtâpoç).

omnisanctus, -a, -um [omnis et sanctus] totalement sa-cré: HILDUIN. transi. Dion. (ier. ecci.) V. II p. 134,12: ie-rarcha quidem, ad ierarchicam perfeccionem ductus, am-bobos pedibus inclinans ante divinum aitare, super capudhabet Den traditos sermones, et ierarchicam maman, etisto modo perficiente court ierarcha -issimis invocacioni-bus perficitur. -

omnisapiens, -lis [omnis et sapiens] omniscient: GUILUS. THEOD. adv. Abelard. coi. 259 A: -s Pater, -s Filius, -sSpiritus sanctus.

omnisapicntia, -e f. [omnis et sapiential la Suprême Sa-gesse: ABELARD. theol. p. 374: sapientiam coeternam Den,quem dici convenir -am. sicut et dicimus omnipotentiam.GERUOFL novit. 24 med.: omnipotentiam, -am, omnivirtu-tem, omnimaiestatem, que est Patris altissimi. Anro Rei-CUERSB. apol. p. 62,23: in potioribus eius (sc. De!) bonis,que sont omnipotentia, -a. ROLAND. BANDIN. sent. 24,10:ascribitur ci [sc. Deo] omnipotentia, -a, omnibonitas.. ., -ain Filio.

omnisator, -is m. [ornais et sator] le Créateur universel(en parlant de Dieu): UFFINO. Liutg. 31: non tulit ulteriusanimosi colla senatus -r rabie pins bac multarier atque /mittit ad insipidos vere et rationis egenos / suimna Liud-gerum super aethera laude notatum.

omniscicns, -tis [omnis et sciens] omniscient: RADULF.ARD. homil. col. 1364e: -s Dominus (cf ib. coi. 1385A).ANDe. SUN. hex. 3467 p. 117: -s hoc ipsum scivit. at ip-sum / quod scivit, non expertus speravit.

oznniscius, -n. -um [omnis et sciusi omniscient: THEOD.Eucu. transi. Celsi 2 (pref.): testem enim -uni adhibeoDeum. J011. FISCANN. conf. theol. 11 p. 116,217: nisi enim

tu -um et cunctipotens Verbum Deus esses.omniscumque, -ecumque [omnis et cumque] quel...

que, quel qu'il soit: CAPTA a. 1020 (Morbio, Storia Nova-ta p. 307,20): concesso . . . vobis ad graciant libertatis ves-

5 tra omnemcunque ... aquistatum abetis. GE5TA Petri Ven.4 p. 879: in omnibuscumque perte Iocis.

omnislibet, -elibet pronom [omnis et tibet] n'importequi: CARTUL archiep. Magd. 314 (a. 1165): quedam exgracia tain in cuitis quam non cultis ab -ibuslibet absolu-

la ta.omnisplendens, -lis [omnis et spiendens] tout dfait re-

splendissant: H1LDIJIN. transi. Dion. (div. nom.) IV 4 p.200,14: sic autem et divine benignitatis manifestalis ima-go, magnus hic, -s, et semper lucens sol, . . . omnia . . .

il-

15 iuminat.omnisque. -eque adj. [omnis]forme renforcée de orn-

nis, de sens équivalent (cf. D. Norberg, Manuel pratique delatin médiéval, remarque 24 p. 130): tous, la totalité: 1) auplur.: ARCH. com . Barc. 34 p. 153 (a. 912): de -esque par-

20 tes (cf. ib. 67 p. 200 [a. 9211). CARTUL. S. Cucuph. 11515

p. 168 (a. 1010-30): advenit ... per -esque voces. 2) ausing.: a) sens collectif: Lia fid. Brac. 151 p. 76 (a. 1046):conciusum in -ique giro. b) dans l'expression - ique tempo-te: toujours: CARTUL S. Cucuph. I 3 p. 6 (a. 908): ei ista

25 vinditione omnibus obtineat roborem -ique tempore.ARCH. coin. Base. 30 p. 147 (a. 910): stabiiis permanent-ique tempore.

omnisquisque, omnisquisque. ornnequodque ici formeabl. omnicoque. n'importe lequel: MEM. Moden. 1 80 p.

30 101,6 (a. 929): tes ab omnicoque cutine defensare.omnitcncns, -tis qui tient tout, qui est maître de toutes

choses: i) adj., pour qualifier Dieu: HRABAN. carm. 24.1 p.188: Deus -s ib. 53,1: arbiter -s, rerum tu somme creator.ERMENR. Sval. pref. 1: in manu Dei -tis. CARTIJL Hamb. 15

p. 25: Deus qui est omnipotens, -s, inenarrabilis, immen-sus. EuRo. Pis, transI. Joh. Damasc. 1W. orth. p. 14: Deus

omnipotens, omnium creaturarum conditor, -s. STEPH.LANGTON sent. 142 p. 59: quicquid potest Pater, potest etFilius quia onmipotens et si omnipotens et -s.

40 2) pris substantivement pour désigner Dieu et le Christ:HRABAN. catin. 11,20 p. 173: officium tractes, quod dedit-s. OTLOFL hymn. 5,43: ecce, resurgentem sollenniter -tom/!etitia multa laudant nascentia cuncta.

omnitonans, -lis [omnis et tonansi dont la voix reten-tit partout: MIRAC. Liutg. I 3: -terni mundane molis opifi-cem ... nemo digne valet conlaudare. GERALa pro].Walth. 13 p. 407: quod precibus Dominum iugiter precor-tem.

omuivaiens, -us qui peut tout faire: RATHER. conf. coi.

so 409 C: quia Jicet hec -s Dei possit misericordia efficere.omnivenerans, -lis [omnis et veneror] digne d'une vé-

nération universelle, totale: HILDUTN. transi. Dion. lier.ecci.) IV p. 1309 4 (éd. Chevallier): divini nostre hierarchiepreceptores -tissimam islam sacroperationem chrismatis

Page 91: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

489 omnividens - ondo 490

consecrationem de perfectione rationabiliter nominant (gr.

âv e c1svo y)omnividens, -tis [omnis et videol qui voit toutes cho-

ses:THE0a. BESUENS. Prud. 40 (AA. SS. oct.!!! p. 362'): -ssempiterne IDeitatis oculus faffi prorsus non novit.

onmivirtus, -tis f vertu universelle: GERHOIL novit. 24med.: omnipotentiam, omnisapientiam, -tem, omnimaies-tatem, que est Patris altissimi.

omo V. homo.omocrusta, -e f. ong, et sens inc.: COLL Salem. Il p.

242 (XII s.): si autem sit propter fleuma da ci diaporicacalidum cum diacitonite ... -a valentior est omnibus.

omoeoteleuton y . homoeoteleuton.omofagin, -e f. action de manger ensemble en un seul

repas: Uourio s.v. omos: -a id est una et simul comestio.

omogeneus. -a. -uni t'. homogeneus.

omoliptina, -e f ong, et sens inc.: ANTIDOT. Glasg. p.127: -a lib. V, cera lib. !I, oleo lib. VII, resina frixa lib. III.

omologo 1. y. homologo.omon y . onos.omonimus, -a, -um y . homonymus.

omonoptoton u. homoeoptoton.

omonymus P. homonymus.

omooptoton u. homoeoptoton.omophorium, -i n. [gr. d*owépiov] omophore, petit

manteau court porté par les évêques et les archevêques:

ANAsi-. pass. Petr. col. 70O: dein -ami relaxans n collo,cervicem tetendit.

omoplata, -ef. [gr. honXâtI ici forme homoplata.

omoplate: R0ΠSALERbL chirurg. p. 203: vulneribus que fi-ont in homoplatis, si fuerint ense vel allo simili, sic subve-nire consuevimus.

omosyon u. homoeusios.omotagis u. homolotagis.omotariehon (gr. 6)jsotâptov] chair de poisson salé

cru: PAUT. AEGTN. air. 147 p. 83,23: sanguine manentibusvero et reumatizantibus gingivis -on in olla conburens do-nec carbo fiat, cinerem appone.

omothonos p. homotonos.omousios y . homoeusios.omousyos u. homoeusios.omoysyon V. homoeusios.omphacis, -idos f y. omfacis.omphacomcl, -lis n. y . omfacomel.omphacoineffltum, -i n. y. omfacomellitum.

omphala, -cf [pour omphalos] nombril, ventre: ODo

CLUN. 0cc. II 281 p. 23: illa verecundi necdum nudatiomembri/ perculerat castum pruritus nescia visum,/ -a lu-surie lumbusve exarserat igne.

ompum forme corrompue pour omphacos?: AmDoî.

Bamberg. p. 35: -i comus uncie triginta.omulgo 3. [erreur pour mulgeo?] traire?: C0LL Sa-

lem. !I p. 765: lac quoque priusquam in fontem ingredia-tur, super egruni -atur.

on, -tis n. [gr. div] 1) être suprême: JoH. ScoT. versioDion. Ar. III 2 col. 1125 c : ut puta quoniam div est Deussuperessentialiter, donat autem esse his que sont et addu-cit totas essentias, multiplicari dicitur unum œôv illud ex se

5 adductione multorum existentium quidem ab -te. 2) essen-ce: DuDoNorm. pref. 25 p. 216: -n substantificum, rerumtypos, idea mundi.

onager, -i m. forme bonager: VITA Sabe p. 130, 10.!) onagre, âne sauvage: a) au propre: HRADAN. unit 7,8

10 col. 2120: -r interpretatur asinus férus (cf. Isid. etym.12,1,39). Ursrpg. legat. 37 p. 194,25: -os, id est silvestresasinos): Eprsr. var. II suppl. 10 p. 634,2: -um aut cervumvel aliquid comestibile animal. ALEX. N ccx. nat. rer. 150 p.23!: Africa -os habet in quo genere singuli imperitant gre-

15 gibus foeminarum. CARM. Bur. B 132,3a,1: -r mugilat. b)sens symboliques: u)ju(f BRABAN. univ. 7,8 col. 213A: significat autem -r ... Judaicum populum. ib. col. 213': -iprincipes Judeoruru (cf. ALAN. Jus. dist. 5v. oculus col.879D: per -os nequissimi Judei figurantur, qui steterunt in

20 montibus confidentes in terrenis potestatibus, non in Deo).) gentil, infidèle: PETp, RiciA Aurora II Job p. 686,303:

est -r plebs gentilis silvestra querens). y) hérétique: AtN.

!us. dist. col. 882c: -r ... dicitur hereticus ... Sunt non-nulli heretici qui populis admisceri refugiunt sed secessum

25 vite secretioris appetunt. 6) ermite, solitaire: HRABAN. univ.

7,8 col. 213 A: significat autem -r ... hominem eremitam.

ib. col. 213B: -r enim qui in solitudine commoratur, commvitam signilicat qui remoti a turbis popularibus conver-santur (cf. ALAN. !Ns. dist. col. 882B: -r ... dicitur etiam

30 aliquis solitarius ... -r qui in solitudine moratur, recte eo-rum vitam significat qui remoti a turbis secularibus, inmentis solitudine conversantur. g) vaniteux: HRABAN. univ.

7,8 col. 213c: -r, arrogans quisque, Id est amator vane gb-

rie (cf. Rur. Tuif. Osee HI col. 130': -r... hominem stul-35 tum atque superbum signiticat). Ç) noter l'expression bi-

blique quasi pullum -i liberum se natum putat (Job !0,12):Ai.AK IN5. dist. col. 882B: dicitur is qui cuncta que deside-rat agit, unde de vano dicitur: Et quasi pullum -i liberum seratura putat. -r in libertate habet et ire quo appetit et

40 quiescere cura lassatur. 111e ergo pulbo -i similis esse con-cupiscit quem discipline lora non coercet. sed vagus per

silvam desideriorum currit. VINc. KADL chron. p. 49: virvanus ... in superbiain erigitur et quasi pullum -i se libe-rum natum putat.

45 2) onagre, machine de guerre: Futco hist. vie Jeros. I!145: aggeribus, pluteis, -is quoque, fustibalisque/ assultusineunt cunctis utensilibusque. GESTA Frid. imp. I p. 32,6:Mediolanenses postes fecerunt -um et fregerunt perticamillius prederie [sic] et Teuthonicos de tord descendere coe-

50 germa.oncia, -c f. y. uncia.ondo, -nis f [pour unedo cf itaL diat audun] arbouse,

fruit de l'arbousier (Arbutus unedo L.): Coa. Salem. I! p.314: rec. dragaganti, papaveris alibi, cucumeris, citroli, -ois

Page 92: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

491 onerarius- onero 492

et cucurbite.onerarius, -a, -um forme honerarius: CARTIJL Kein-

perl. 68 p. 173 (a. 1114-31). BALD. TREV. Alber. 26 p.257,22.

1) adj. a) de charge, de transport (en parlant d'un na-vire): FULCH. hist. Hier. III 14 p. 656: quarurn a!ie quidemrostrate [neyes], aile -e. BAIn. T p.Ev. Alber. 26 p. 257,22:honerariis ... ratibus. Ono Fais. gesta 1,34 p. 53,15: na-vibus beflicis -S. ACTA coin. Bellimont. 7 p. 11 (a. 1153):

quicquid sub castro Confluenti pro transitu -e navis nos-tre a servientibus nostris exigebatur.

b) de saine (en parlant d'un animal): NOTK. HALa. ges-ta 1,31 med.: Polisphemum... cum -o properantem ca-melo. HELI'It 60 p. 116,15: jumenta -a corn bigis et quadri-gis victualia sarcinasque rnh!itum portantibus.

e) pénible: a) sens physique: CARTUL. Keinperl. 68 p.173 (a. 1114-31): nullam ... exactionem, neque censu-ram, neque honerariun, !aborem. neque ullum debitun, do-mino ipsius provincie reddere. ) sens intellectuel: VITAAudomari 40 p. 415B: quarum omnium cumulus si voEu-mini inderetur. lectori -us quarn necessarius censeretur.

2) subst. oneraria, -e f bateau de transport: ANal..SAX. vocabu!. I p. 63: -a, scip-laest.

oneratio, -nis f. [onero] 1) chargement, action de char-ger: MONAST. Angl. I p. 240 co!. 1,41 (XII s.): coin appli-catione, -ne et exoneratione navium, batellorum et Blin-rom vasorum in dictis aquis.

2) ennui, charge: ALAN. INs. planct. nat. p. 470: nisiiniuriosa tue locutionis syncopatione, mearumque ques-tionum -ne timerem tue benignitatis offensam incurrere.

onerator, -is m. [onero] 1) porteur: LAMB. Aiw. hist.Ghisn. 84 p. 600,16: hic ergo fossarii, ligoniste, -es et bu-charii aliique firmitatis et fossati operatores et magistri...operantur. ib. 152 p. 640,44: -es etiam et buttarii cum hoc-cis et cespitarii cum cespitibus oblongis . . . operantur.

2) (au moral) celui qui supporte un poids: EGBERLLEOD. rat. 1285 p. 64: sumitur adiutor, qui consilii est -r.

oneratorius, -a, -um [onero] pesant, qui est une char-ge: H0MII.. Remacli 6 p. 726 F: capiens exemplum a beatoDavid ... reiecta -a te!a expeditus processit et vieil.

onerifer, -a, -um [onus et ferol forme honerifer: CAR-TUL S. Crue. Aure!. 49 p. 98 (a. 1113).

1)de transport, de charge (en parlant d'un navire): RA-DULF. TORT. Bened. 21 p. 306: -as vectare .. naves. RA-OULE lic. imag. hist. p. 65: naves XXXVII -e mu!tum ethominum multorum capaces.

2) de somme (en parlant d'un animal): HRABAN. univ.7,8 col. 216C: mulus... quod -um est animal. Rup. TuitJoh. 5 col. 429D: camelum -um. id . genes. VI 29 co!. 428A:propter huius animantis [se. asini) naturam quod magisservile et magis -um est. CARTIJL S. Crue. Aurel. 49 p. 98(a. 1113): jumenta honerifera. par métaph.: BERNARD.serm. de temp. 1 p. 476,4: -um animal homo tempore suemortalitatis. Si adhuc portait peccata sua, onus est grave.

3) pesant: MIRAC. Firm. 2 pref. p. 807,1: -a librorumvo!umina.

onerificus, -a, -um [nous et facio] de somme, de char-ge: ARNALD. BONEVALL Spir. sanct. 16 col. 1607: per ju-

5 menta, domita sci!icet animalia et -a.onero I. formes: honero: A5TRONOM. Ludov. p. 643.

EiNii. epist. P. 116,2. REOINO chron. p. 151. CITRON. Sa-lern. 88. CARnE.. S. Sever. Burdigal. p. 10. GALL ANON.chron. p. 410 etc. omnero: CARTA a. 1011 (Schneider.

10 Tose. Studien p. 36). onoro: For.n-. Flot. Il p. 37,7 (a.997).

I) sens physiques: A) charger, imposer un fardeau(Uotrrio s.v. nous: -o, -as, gravare vel onustare, sarcina-re): 1) en général: a) sur un chariot: DIPL Karoli JIl 125

15 p. 201,14 (a. 885): carrum unum quem tamen episcopi sti-pendus -andum esse decernimus. Lin. Domesd. fol, 268a:qui carrum in tantum -abat ut axis frangeretur. CARTULcath. Amb. I 18 p. 28 (a. 1145): de carrata cuiuslibet reique illic -atur. b) sur un navire: DIPL Otton. I 175 (a.

20 995): navem episcopa!em . . . precipimus ab advenienti-bus -andain. TRAD. Ratjsb. 290 (a. 1010-20): locum ad-andas naves aptum. c) sur un animal de somme: CARTULGratianop. p. 27 (a. 1036): omni anno tres asinos perso!-vam honeratos. 2) pour exprimer la charge on emploie: a)

25 l'aN.: CAr-Tu. FIJLIR Eigil. 1114,67 p. 107: mensa... epu-lis -ata. ANNAL Xant. a. 846: ingenti preda hominum ut-que facultatum -atis etassibus. WALTHARIU5 93 p. 28: Ava-res gazis -ati. SCHOL ad Egbert. Leod. rat. 179 p. 20: plau-strum frumento -atum. WIDUK. 1,34 p. 47,15: vincu!orum

30 ingenti ferro -atus carceri tradhur. Ono FRIS gesta 1,24 p.37,26: mu!tis Grecorum mois honoratus et -atus.GIRALD. gemma I 25 p. 70: rex -avit camelos auto et ar-

gento. b) de et l'abL: WOLFEAROE Waldb. 3,4(2): duobus-ata de panibus. CARTUL.. Castr. Ledi 90p. 56 (XII s.): qua-

35 driga honerata de b!adio. BONWLL 114 p. 53 (a. 1198): ga-!iotum ... conducere in Maritima ad -are de granno. CAR-1UL. Berd. p. 334,473 (XII-XIII s.): equam honeratam detritico. e) ex et l'abl.: Dune, Nom. IV 98 p. 257: ex omnisupellectili -atis equis et plaustris. d) cum et l'abl.: BER-

40 THOLD. CoNst annal. a. 1078 p. 313,39: ipsi cum non mi-nimis predarum et sacrilegiorum honerati sarcinis. e) legén.: CARTIJL Cama!er. p. 17 (e. 1096): quatuor somma-rios honeratos vini. t) le relatffunde: BERNARD. Malach. p.349,24: doUa replent unde -ent mensas.

is B) charger, alourdir de son propre poids (en parlant dufardeau de la grossesse): BERNARD. serra. de temp. 6 p.60,16: ante exitum miseras -amus matres.

C) mettre quelque chose comme charge: VITA Begge II10 p. 117: rebus denique suis prudenter dispositis itineris-

o que necessariis opu!enter -atis.D) couvrir de: 1) au propre: CAwrUL Gellon. 94 p. 83

(a. 1027): duos multones honeratos !ana. 2) au figuré:Faoui.i. epist. 45: presentem pagellam invectivis verbis for-tassis -arem. 3) (au passif) être couvert par des arbres (en

Page 93: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

493 oncrosus — oniebincus 494

parlant d'une forêt productive): Lia Domesd. fol. 155a:silva ... cum -atur valet XXV sol.

E) charger l'estomac: 1) au propre: BERNARD. apol. 20

p. 97,21: palatum ... noveilis seducitur condimentisVenter quidem, dum nescit, -atur; sed varietas tollit fasti-dium. PETIt Cen. epist. I 45 coi. 466C: cibis ... quibusmodo usque ad nauseam -arer. 2) par métaph.: Huco S.VTCT. didasc. VI, III p. 115,5: hec puerilia quidem fuerant,sed tamen non inutilia neque ea nunc scire stomachummenin -ut.

F) (au pass(/) être aggravé (en parlant d'une maladie):Gwss. medic. p. 76,19: chronia valetudine kapitis -antur.

II) sens figurés: A) accabler, surcharger: 1) en général:

BERNARD. Malach. pref. p. 309,13: devotos informans, las-Udiosos non -ans. GIRALD. topogr. 111 11 p. 154: accidit ut

aures potins -ent quam delectent. 2) par un mal venude l'extérieur: VITA Emm. I 12: cuius rei cura pontificispectus -aret. FINE epist. p. 116,2: iniustis censibus ac tri-butis vos honerare atque hurniliare molitus est. RATFIER.conf. col. 419': meis te criminibus -are. 3)par une faute oupar la pénitence qui en découle: FLODOARD. annal. a. 922p. 9: ignominia -atos remisit ceteros. MON. ecci. Flot. p.970 col. 1,39 (a. 908-26): Ionga poenitudine alligatos etdiutius -arcs. ELMEK CANT. epist. IV p. 68,86: gravi peni-tentia -andi sunt. 4) grever, charger d'un impôt: AcrApont. Rom. Gall. VI 150 p. 217 (a. 1179): ecclesian, dePrieto -atam ex une modio frumenti ecclesie vestre.

B) combler, gratifier: Bnuuo MAGEÀ bel]. 60 p. 55,6:cum tex multis eum promissionibus -met si Rodolfum du-Cern ... occideret. BERNARD. epist. 2,4 p. 15,6: quos, dumbonis cupit -are terrenis celestibus exheredat. par feu demot, en parlant d'une fonction, d'une charge (confusionentre omis et honor): ORD. Vu. hist. XIII 44 t. V p. 136:archiepiscopus . . . -avit me sacerdotio.

C) occuper (le temps): A5TR0NOM. Ludow. p. 643: noc-temque illam ... pene pervigilem ac Dei laudibus et obse-crationibus honerntam.

rnanui ... adhesit [cerillus] . . .; ad eam [medicinalem de-muni] ... cucurrit, -am manum exposuit. b) par métaph.:THLETM. 8,5 p. 498,23: cervicem suam sunvi jugo Christiexcussam -o diabolice dominacionis ponderi ... subdide-

5 tant.

2) coûteux, onéreux, qui est une charge: EINE Karol.21: amabat peregrinos et in eis suscipiendis magnam ha-bebat curam adeo ut eorum rnultitudo non solum paiatioverum edam regno non immerito videretur -a. Dut Otton.

10 I 290 p. 407,42 (a. 965): quandocumque... ad idem mo-nasterium accesserit [episcopus], paupertati eorumparticipet, alias autem ... nec ipse nec sui in aliquo frutti-bus inveniantur -i. Pvrn. CELL epist. I 171 col. 618°: hi[Cistercienses] ... agricolis et rusticis secularibus -i non

15 sont, sed, propriis rnanibus laborantes, se et alios paupe-res pro posse exhibent. CARTUL. Witt. II 307 p. 3 (a. 1138):jam dicte celle habitatores memoratorum vicorum homi-nibus solurnmodo in frugibus et foeno non sint -I. ACTApont. Rom. Gal!. 111 80 p. 138 (a. 1176): conventus foc-

20 minarum . . . non tanturn surnptuosus erat et -us sed etiamtomes peccati.

3) importun, pénible, insupportable: THEGAN. Ludow. 49

p. 601,6: omnibus indulgentiam prestitit ...et hoc non fuitci honerosum vel grave. RADLJLE. GLAB. hist. VI 3 p. 116:

25 senioribus non oboediens, coequalibus molestus, juvenio-ribus -us. BERNARD. precept. 56 p. 290,9: non expedit nu-bere ....si tenuerit exosam, nihil -ius; si dimiserit invitam,nihil inchristianius. GIRALD. topogr. HI 51 p. 199: quis ex-teris honocatior? quis suis -ior? CARTUL. S. Crue. Aurel.

30 85 p. 162 (a. 1175): pontificalis dignitas nulli debet -a exi-stere. de la: ennuyeux: AN5CAR. mirac. Willeh. 38 (37): neprolixior narratio -a fiat legentibus. PETR. VENEL epist. IVcol. 309C: verbosus sepe sum vobis et, sieur timeo, -us.spéc., en jouant sur le sens d'onus (charge, fonction):

35 Huoo S. Vic-r. quest. ined. 18 p. 197: cogitationes alie sautafrectuose, alie -e, aile otiose; .. . -e sunt de prelationibusadministrandis, de honoribus adquirendis, de pecunia col-

onerosus, -a, -umforme honerosus: THEGAN. Ludow. 49 ligenda et conservanda; ... -e gravant.

p. 601.6. VITA Betarii p. 619.6. REGIN0 chien. p. 139. onerose I) péniblement, d'une manière fatigante (auVINC. KM»_ chron. P. 159. etc.

I) lourd, pesant: a) au propre (Uorrio s.v. nous: -usid est ponderosus): EGRERT. LEOD. rat. 11 580 p. 238: cuoc-tarum Deus expressit nutrimina rerum/ terrain -a etaquam, subtiliaque aerern et ignem. HENR. ARISt transi.Plat. Phedo p. 39,3: -non utique... hoc existimare oportetesse et grave et terrenum et visibile. SERLO WILL 2,59 p.83: non honerosa levis tes est, non aspera levis. en par-lant du corps mortel par opposition au corps glorieux:GAUFR1D. S. Vc'r. prec. August. 341 p. 103: nec est eisquodlibet corpus -um,/ sed mortale, sordidum, grave, te-nebrosum/ prorsus lune amabile quando luminosum. paropposition à l'âme: Jou. COLLEMEtÀ Joh. Tarvan. VII 31 p.801: tandem fidelis illa anima. feux -o carnis sue indu-mento exuitur. spéc.: alourdi: WOLFHARD. Waldb. 3,10 (6):

40 physique): E pjs-r. Tegerns. I 2: gravitudinum iugiter -e in-cun,bentiurn.

2) lourdement, avec insistance: HILDEB. Hugon. Clun.IV 22 col. 874A: dehinc -ius instanti: «Abstine», inquit ab-bas, «abstine frater a rapinis». ADAM PER5EN. epist. 44 p.

45 110: que tanto -ius petitioni sue insistere non desistit,quanto ornne quod affectat opportunius esse credit.

onestas, -ails f u. honestas.oncstus, -a, -um y. honestus.onfacos P. omphacis.

50 ongo 3. u. ungo.oniccinus, -a, -um P. onychinus.onichan u. onyx,onichilus, -i 'n. y. onychinus.onichineus, -a, -um y. onychinus.

Page 94: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

495 onichinus - onoma 496

onichinus, -a, -um y . onychinus.onicilus, -i m. y. onychinus.onicius, -a, -um y . onycius.onicrotcs m. t'. onirocrites.oniculus, -i m. t'. onychilus.onifacus y. omphacis.I. onio indécl. ong, et sens inc.: RECEPT. K 18 p. 12:

scribis in cana: emigranius grain. oranio am. -o ton. sa-ont.

CHAI. Rom. thes. occ. p. 150: yrcocervos, -os, chimeras acalia monstruosa corpora. spéc., pour désigner un hommeorgueilleux et adonné à la luxure: ALAN. Ins. djst. col.8820: -us proprie dicitur homo luxuriosus et superbus...;

5 per -am lubrici et elati designantur.onocrotalus, -i m. onocrotale, espèce de pélican (H RA-

BAN. univ. 8,6 col. 246D: -us avis est rostre longe, quamGreci onocrocolon vocant. REMIG. proph. min. Soph. 2 col.

205 A_B: sciendum veto -orum duo esse genera, unum

2. onio, -nis m. [refait sur lefr. «oignon»1 formes: 0g- 10 aquatile, aliud solitudinis. Dictus autem -us quia crotalon

nous: CARTUI. Bituric. 131 p. 235 (c. 1100). unie: CAR Greci cymbalum vocant, et hec avis, quia voce caret, ro-

TUL S. Mont. 9 p. 23 (a. 1095). strum in modum cymbalorum repercutiens, vocis similitu-

oignon: CARTIJL S. Mont. 9 p. 23 (a. 1095): concessi dinem reddit. Rup. Tu-r. levit. 11 12 col. 793C. -on Greci

decimam omnium rerum venalium excepto ... salis, unio- vocant rostre longo avis cygne similis sed maior): A MARC.

dont allia et ognuns.onionalis, -is m. [oniol oignon: CARTUL Lerin. 214 p.

218 (a. 1113): medietatem ceparum, -ium atque porto-tant.

onirocrites, -e m. ici forme onicrotes. interprète dessonges: VITA Adalb. Prag. 129 p. 65,31: unius nomen ex-tra ipsum onicrotem admodum pauci sciunt.

onis, -dos m. [gr. oviçi crotte d'âne: PAUL. AECHN. cur.139 p. 80,7: misce ei galle medium ... aut -da conburensinsuffla cinerem. ib. 198 p. 125,5: aut stipteree humidecontraste aut -dos. ib. 219 p. 160,27: solve coin cimi-num.

oniscos m. [gr. ovicicoçi armadille, espèce de cloportequi se roule en boule: PAUL Ancmq. cur. 216 p. 157,15: psi-lotrum quod aufert piles. -on caticidion rotundorum 3 II.

onitas, -ris f [gr. 0v] l'un, Dieu. THEOD. CAn40T. lectBoet. Trin. 11 48 p. 168: vera forma ... unitas dicitur, i.e.-s, quasi entitas omnium rerum. Ah eo enim habent omniaesse. id. glas. Boet. Trin. 5,18 p. 320: -s arque entitas queante omnem alteritatem est. id . comm. Boet. Trin, p. 11,3:unitas, quasi -s, ah «on» grece i.e. entitas. ARNALO. BONE-VALL. psaim. col. 1572A: trahit autem et etymologicum degreco et dicitur unitas, quasi -s, id est entitas sive essentia-litas; unde et apud Orecos œv, id est substantialis, videli-cet in se et per se solum immutabiliter semper subsistens,Deus vocatur.

onius y. onos.onix t'. onyx.onocardia, -ef. [pour onocardion; cf gr. ôvoKdpôLov]

chardon â foulon (Dipsacusfullonum L.): GLoss. medic.

p. 49,16: -a: cocco similis est.onocentaurus, -i m. onocentaure, animal fabuleux mi-

homme, mi-âne: VIrA Audoeni II p. 76,25: -j [ex] hommeasinoque prodigiosa commixtio. AELFB. angl. sax. voca-bd. p. 17: -us, heaif marin and heaif assa. UouTio S.V.

onos: -us id est asinus jmmixtus homini, Pn-i-p. CELL. epist.I 107 col. 558A: occurrunt vestigia eruce, locuste, ... quedevoraverunt universa speciosa deserti piosi, -j, ulule, si-mie et omnis generis phantasmatum grandis silva. PAs-

HILDEa. numm. (?) 549 p. 180: adveniunt ornix, -us, atta-gen, orix. PET». RIGA Aurora Levit. 1707 p. 174: par -us

cygno sonitum dat in undis. sens symbolique: WALAHFR,epit. in Lev, col. 815 B: cygnus et -us que sonitum faciunt in

20 aqua, saut ii qui in quiete vitam ducere nesciunt, licet sontin baptismo mundati.

onoforum, -i n. u. oenophorum.onograculus, -i m. [erreur pour onocrotalusi onocro-

tale: Ueuîio S.V. onos: hic -us, quedarn avis ... que faci-

25 em asini gent.onoma, -ris n. forme honoma: CARTUL S. Hilar. Pic-

tav. p. 611,17 (a. 990). nom, désignation: 1) définitiongrammaticale: ARs Berri. p. 63 n. 12: -a idest nomen.

2) nom propre: a) d'une personne: GISLEM. Droct. p.o 538,39: pars horum prima presignat vatis -a. GESTA abb.

Fontan. VI 2 p. 49: allis illustribus vins quorum hec sunt-ta. CARTUL S. Michael. Mos. 30 p. 131 (a. 972): -ta au-tem qui hec viderunt tam monachorum quam clericonum

subtus tenentur impressa. Dune Nom. p. 127v. 5:-a

35 cuius/ hoc quoque mettant/ non capit usquam. HI5T. Vol-te 5 (a. 1031-49): subteradnectere decrevimus eorum -taquorum ... allata saut pignora. GESTA episc. Camenac. I89 p. 437,25: -a dactilicis actons queritur ipsis/ si nume-ris? noter l'emploi de l'abl. dans l'expression signifiant:

40 du nom de, appelé: CARTA Edg. a. 978 (Madox, Farta.Anglic. p. 174): nobili Mangoda appellatur -te. MIRAC,Winn. p. 783,9: fratrem -te Tancradum. CARTUL. S. lu-tian, Turon. II 10 p. 16 (a. 1024): Walterius -te dictus.CARTUL. S. Joh. Ang. p. 129: in Christo ego -te Bertran-nus. SIME0N DUN. hist. reg. 2 p. 4: quorum unus -te nituitEthelredus. b) d'un lieu (nom géographique): GUILLMALM. gesta pont. V 252 P. 404: custodem cenobii, quodAnd bifanio vocitant -te Maldelmesburuh.

3) (diplom.) dans une invocation: au nom de, en invo-50 quant: ACTA duc. Nom. 42 p. 147 (a. 1015-26): inenar-

rabili -te summe Tninitatis. Con. Sax. 744 t. IV p. 35 (a.1031): in altithroni -te qui nos qui voluit creavit.

4) qualification morale: Doc. Satie. Ranimir. I p. 94 (a.1086): [ecclesia] matris -te designatur quod, ceu mater fi-

Page 95: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

497 anomaticus - anus 498

lins ita ipsa omnes orthodoxos ... ad perpetue salvationisgaudia perducit.

5) (philos) désignation, par opposition â essence (usia):Vii-A Amant. Engol. 9 p. 341,13: sofa caritas in eternum etusia et -te perseverabit.

onomaticus, -n, -um [onoma] d'après la fonction, d'a-prés les actes: RADOERT. fid. 1111 col. 1459: porro defini-tionum genera apud illos plura legimus, ut puta usialis,quod est substantialis, que proprie et vere dicitur definitio;seconda, que grece -a vocatur, que notio dici potest euquod de actibus, de qua queritur, rei notitia insinuatur.

onomatopocia, -ef forme onomothopeia: UGUTIC S.V.

polo.onomatopée: ion. San. gloss. Mart. Cap. 211,21 p.

109,3: bombus dicitur maximus surins et est -a, Id est no-men de sono factum. REMIG. epist. Rom. 1 col. 377e: su-surin de sono locutionis nomen accepit quia non in fàciealicui sed in aure Ioquitur detrahendo: et est -a nomen desono factum. HuGo S. Vici gramm. p. 320,15: -a est no-men de sono factum, ut tinnitus aeris, danger tubarum.UGuTI0 S.V. poio: onomothopeia, id est confirmatio velcontictio nominis ut in nomme flctitio.

oitomatopocius, -a, -um [onomatopoeia] ici forme ono-môthopeius.

par onomatopée: Ucuno s.v. poio: onomothopeius, -a,-air, ad onomothopeiam pertinens, vel prolatum vel 1k-tum per onomothopeiam.

onomothopela, -e f y. onomatopoeia.onomotbopeius, -a, -moi y . onomatopoeius.onophoruin, -i n. t'. oenophorum.onor, -is m. y. honor.onorabilis, -e P. honorabilis.onoro 1. y. onero.onos [r. ovoçi formes: nom. plur. onii: PAUL AEGIN.

cur. 117 p. 71,15. accus. omon: ib. 172 p. 96,5.Cloporte: PAUL AE0114. cur. 117 p. 71,5: terre verrues

aut onii in idriis elixati saut. ib. 172 p. 96,5: radix cala-mentis, isopum, iris, melantium, omonque sub ydriis sex-tin mittens.

onosliras sive onoslyras [gr. ovoç ?6paç sc. aicoécoviexpression proverbiale signifiant «comme un âne qui écou-te un concert de lyre)), symbole de l'incapacité de com-prendre ce qui est beau: Noit cod. Monac. 17142 (Sit-zungsb. Akad. Miinchen 111,1873, p. 712): onosliras dici-tur, cum stulto sapientia promittitur. Onos id est asinus; li-ras Judas; -s id est minions Indus. Tujorn. Willibr. vitametr. 2. 474: congruit huic onos lyras (cf. Hieron. epist.27,1). JULIAX V1zE1.uAc. serm. 116, 226 p. 342: nescit -slyricis delectari.

omis, -eris n. forme bonus: saepe.ce qui pèse: I) au propre: A) chargement,fardeau qu'on

transporte ou supporte (Uoui-io s.v.: -us, -cris, id est sarci-na, pondus et debet esse sine aspiratione): WALTHARIUS455 p. 43: licet ingens/ asportaret -us. RUOTG. COL 45 p.

49,17: in longo illo itinere nuiJam pene tassitudinem ... sesub tanto -ere pertulisse. SCHOL. ad Egbert. Leod, rat. 148p. 13: equum... ad -us portandum in via. CARTIJL S. Flo-rent. Santon. 28 p. 66 (c. 1080): ulmus, que fructifère vitis

5 iugaliter sustunet honera. ALAN. IN5. dist. col. 777": duogenera camelorum: arum quod deputatur -eribus feren-dis et aliud cursui faciendo. STEPII. TORNAC. somma caus.II q. 6 p. 181: naviculi naulum est quod datur naute pro fe-rendo -etc vel persona.

10 8) masse pesante: BRUNO QUERF. Adaib. (rec. A) 12ex.: rnassam argenteam obtulit ingentem. UN accepit vit

Dei -us agenti. REIMBALΠLEOD. chron. 84 p. 127: totum -usrempli contrernuit. GALuna. C*suu. Alex. VII 390: qua-tuor ex equo distantibus arte cofumriis/ sustentatur -us.

15 C) unité de poids, charge: I) portée par une bête desomme: CARTIJL Baioc. I 6 p. 11 (a. 1089): de meo pro-prio in cotidiano usa fratrum ... -cru quatuor asinorumsingulis diebus de viridi ligne. GESTA Franc. Hier. 14 p. 76:vendebant -us unius asini VIII purpuratis qui apprecia-

20 bantur CXX solidis denariorum (cf. Hisu. de via Hier. 42

p. 188). Ron, MON. REM. hist. Hier. IV 11 p. 781: vende-batur asinarium -us frumenti VI librarum pretio. CARTUL.S. Lamb. Leod. 71 p. 116 (c. 1189): in... duorum videli-cet -era asunorum diebus singulis de ipsius nemoribus de-

25 ferenda. 2) portée par un homme: Lia .Domesd. fol. 268a:de VIII [salis] -eribus hominum dabant II den. par analo-gie: GALL. ANON. chron. p. 422 (52,3 M.): sit tuum quan-tum... uno -ere tollere conaris. 3) chargée sur un véhicu-le: CARTUL civ. Ratisb. 44 p. 15 ex. (a. 1192): de -ere plau-

30 stri, quod vulgari dicitur aein wagengiwant. 4) avec indi-cation des denrées contenues dans la charge: CARTULRhen. med. 1540 p. 598 (c. 1150): ut ... per singulos an-nos unum -us vini redderet CARTUL Scafhus. app. p. 127,8(c. 1150): sex denarios dabit... et unum -us feni quod vo-

35 catur castburdi. CARTUL. Rhen. inf. 1457 p. 321 (a. 1176):ut quelibet arpenna tempore vindemie X -era vini solve-ret ecclesie. CARTUL. Castr. Ledi 90 p. 57 (XII s.): -us me-tau, 4 denarios, -us piperis, 4 denarios. CARTA a. 1175(Germain, Hist. du commerce de Montpellier p. 182): de

40 unoquoque honere ferri III den. melg. INQU. terr. don. p.51: ad breis siccandum debent habere I-us ligni. CARTUL.Mont. Pessul. p. 438 (XII s.): bonus de soUs, si de duode-cim en sus ... I solas. CARTUL Popul. 165,16 p. 98 (a.1200): decem -cru vel somniatas de bona vindemia. spéc.,

45 par opposition à la «saumée»: CARTA C. 1200 (Galliachrist. nov. S. Paul-Trois-Châteaux 98 col. 59): pro sau-mata circulorum datur unus denarius ab extraneo tainemptore quam venditore; et de -etc circulorum quod de-fertur ad collum datur obolus. 5) absoL: CARTUL Sangail.

o 11158 (a. 1127): hoc [predium] recepit Sisa et sui infanteset falsicia misit: III ad Auuarubia, confinant in

Sancta Maria, et II -era ad Maningus, confinant in Fruza,II -era in Burgune.

II) au figuré: A) charge, ennui, embarras: 1) sens fort:

Page 96: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

499 onus 500

peine, épreuve: Duoo Norrn. 1119 p. 159: quisque olten-

sus cornes. -era offensionis et poenitentie deportans. RA-DULE. Niona p. 8: Ysaias vidit -us Babylonis. Guiu. TYR.hist. ter. transm. XVIII 21 p. 855: obsidionis -era ferrenon valentes. PETR. RIGA Aurora II Evang. 2292 p. 513:doloris honus. 2) sens faible: Lupus epist. 14 p. 20: -us do-mesticarum divinarumque rerum ... vestris ... cervicibusobruit. Acius vita l-Iath. 6 p. 168,52: cogitans se non tainhonorem quant -us sucepisse. WDuK. 2,20 p. 84,20: quodnostris gravis -cris esse soiet, Sciavi pro quadam volupta-te ducunt. EGRERT. LEOD. rat. 11 401 p. 228: si sint in vitapresenti multa molestai nos -cri subdarnus ut lis melioraferarnus. VITA Menel. p. 137,9: conjugii deberet acciperehonus laboriosum. STOEBERT. GEMBI. gesta p. 525,43: omnirnundane sollicitudinis -ere deposito.

B) expressions: 1) avec le gén.: a) le poids de l'âge:ADELARD. BATH. eod. et div, p. 32.18: senectutis -us (ira

enim quidam vocant) iucunde consolaberis. b) le poids

d'uçe faute: GERR AuŒ vita Udalr. 9 p. 397,45: poeniten-tes. depositis delictorum suoruni honeribus. sine fineDeum laudabtes. GERARD. MORES. detib. p. 11: qui. . . -erapeccatorum adieviant. ACTA duc. Notai. 197 p. 381 (a.1050-66): ut peccatorum meorum -us allevem. c) le poidsd'un châtiment: BERTHOLD. C0N5T. annal. a. 1078 p.309,47: ut ... regi Roudolfo ... -us Romani anathematisimposuissent. CARTLII.. Berard. 615 p. 837 (a. 1154): -ustrium annorum de penitentia mea super se susceperunt. d)-us carnis ou corporis: la vie terrestre, dans des formulessignifiant mourir': ADREVALEX mirac. Bened. 33 p. 70:piissimo augusto Ludovico catins -ere spoliato. HROTSv.Abr. 2,5 p. 149: si incorrupta, ... gravi corporis -ereabiecta, pertransies aera. PETIt DAMIAN. carm. B 35,2 p.122: abiecto carnis -ce I stolam suscepit glorie. id Ro-muald. p. 9,14: deposito carnis -ere ad etheria regna mi-gravit. GuILU Tvrt, hist. rer. transrn. XXII 4 P. 1068: -erecarnis deposito, coelis intulit animam. 2) -cri esse, videri ouexistere: a) être difficile: GE5TA abb. Fontnn. IX 2 p. 66:

codicum etiam copiam non minirnam, quot dinumerare-eri esse videtur. ib. XIII 6 p. 108: quarum colores honerividetur describere. b) être importun, déplaire: FR0TH.epist. p. 288,23: ne nostre parvitatis peticio vestre celsitu-dinis auribus honeri existat. Lu pus epist. 14 p. 32: ne forteplura dicens sim -cri qui gestiam esse solacio. PETR. CaLepist. II 119 coi. 569B: ne autem sim -cri occupatissimisaunibus Carnotensis episcopi, negotium breviten et aperteexponam. c) être une charge, être un handicap (physiqueou moral): DTPL Karoli III 125 p. 201,27 (a. 885): utneque presentia sua vel suorum ... monachis pontifex inali<quo> -cri sit. SCHOL ad Egbert. Leod. 1390 p. 85: fi-Hus stultus -cri est patri. FuLca hist. Hier. II 38 p. 521: Le-rninarn quippe nullani ... securn transite permisit ne exer-citantibus impedimento essent et -en. GAuFRID. BRETOLHam. 13 p. 518,19: munis auteur ... inlirrnitate preva-tente . . . magis illi erat -eri quam hononi.

C) charge financière: CARTuL Ins. 36 p. 44 (a. 1182):non decet viros ecclesiasticos gravait ecclesias quarumhonus sustinere recusant. CARTuL archiep. Magd. 424 p.559 (a. 1189): ut preter bec que, ... prepositure assignata

5 sont, de omnibus bonis ... ordinationem habeant canoni-ci . . . quatinus sicut omne -us eorum est, ira et onine emo-lumentum eis attineat. STEPH. TORNAC. epist. 73 p. 87: siqua enirn sunt honera que in exigendis procurationibussuis Senonensis archiepiscopus predictis . . - abbaciis veut

10 imponere, ca Aurelianensis episcopus . . . debet suscipere

et impiere.D) devoir, obligation: 1) en général: GLoss. Pist. P.

35.63: honera hereditania. HRoi-sv. gesta pref. 3 p. 201: idquidem -eris irnposuistis, ut gesta Cesanis Augusti, . . . me-

15 tnica percurrerem ratione. STEPH. TORNAC. survivra dist.XXVII p. 41: subdiaconibus sicut iniunctum est -us con-tinentie. 2) (fur.) obligation: a) due par un dépendant ouun bien: CARTA a. 1040-57 (Lawnie, Eanly Scottish Char-ters p. 6): collata fuit villa ... absque orrai munere et -ere

20 et exactione regis. D]PL. Henr. V a. 1125 (St. 3204 Gal-lia christ. V 2 coi. 446): cos ....oluit esse liberos ab omniservitio, exactione, precaria et quibuslibet alus -enibus etgravaminibus. CARTuL Ursicampi 427 p. 263 (n. 1170):manenium ... ab omni -etc et subjectione liberum et un

25 munem. CARTuL. capit. Atreb. 48 p. 39 (a. 1180): ut... abomni parrochiali -etc liber, cum emolumento eciam tem-porali ecciesie nostre familiarius teneatur servire. CARTIJLRemens. p. 406 (c. 1184): mansionanios ... solutioniproventuurn et reddituum, et terrarum -enibus ... decerni-

30 mus subiacere. CARTIJL S. Mas. Avenion. 131 p. 151 (a.1188-89): libere shit et immunes ab omni -ere et serviraisupradictorum. noter l'expression servile -us: Dipt. Ot-ton. III 157 p' 569,21 (n. 994): ut nullus ... potestatemhabeat . . . parasam exigendi seu aliquod servile -us eis ea-rumque familiis inponendi (cf. Divu Hein. V a. 1123 [St.31871). LAMB. TuIT. Herib. 1.2: festus dies in jubilo duci-

tur; omne -us et opus servile remittitur. spéc. armorum-us: Ps. CNuT. Forest. 9 p. 621: sintque omnes ... immu-nes, liberi et quieti ab omnibus provincialibus summoni-

40 tionibus ... et ab omnibus armorum -eribus quod warscotAng]i dicunt, et forinsecis querelis. b) découlant d'unefonction: MON. hist. Hung. I p. 68 (a. 1198-1226): ut necdatura vel collectam aut exactionem aliquam sive aliquod-us cuiusquam publice functionis solvere debeant.

E) charge, dignité: DIPL Caroli II 31 t. I p. 81 5 2 (a-843): si dignus fuenit ad sacerdotale -us provehere. VITAAustrig. S p. 195,2: in clericati honus inianter desiderare.RICHER. IV 104 t. II p. 324: a... Galliarum episcopis hoc'bonus sacerdotii . . . imposicum est. THIETM. 5,25 p.

50 249,35: cum ... in regem etigeretur, tantum hoc -us hu-militer recusans. VITA Martin. Turon. 11,19 p. 19: pontifi-ces .. quos ad -us consecrandi plebs leta vocarat. CAR-TL Bund. 267 p. 20137 (a. 1120): episcopale -us te sub-terfugere. ib. 330 p. 240,5 (a. 1154): Cuniensis episcopus

Page 97: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

501 onusculum - onychinus 502

pro utilitate monasteriorum et cura pauperum pontificale-us suscipiens. de hi mission: Con. Croat. p. 359 (a. 1200spur.): missis ... ambassiatis suis ah eodem patte nostrocirca huiusmodi -cris assumptionem servitiique exseeutio-nem.

onuseulum, -i n. [nous] petit fardeau, petite charge: I)au propre: UGUTIO S.V. crus: nous ... unde -um, -j. 2) au

figuré: VITA Greg. Porc. II 18: in secreto sui pectoris pec-catorum suorum -a sublevare.

onustarius, -a, -um [onustus] où l'on procède au char-gement de marchandises: DIPL. Otton. 1431 p. 584,28 (a.973): satinant . . . cum sartagibus, locisque sartaginum, b-cis -is, vuitevendin, censalibus et cura . . ad bancpredictam salinam respicientibus (cf. DIPL Cunig. 2 [a.

10251).onustas, -6sf [onusto] faculté de porter: VII-A Agric.

33: tanquam lignum, quod ah agnicola prudentissimo se-eus decursus aquarum plantatum ... perpetuam fructusservat -lem.

onusto 1. forme honusto: ODODIOGIL prof. 3 p. 35.charger, surcharger (Uoisrio S.V. onus: -o, -as, sarcina-

re): 1) au propre: VITA Bouif. 11 1 p. 90,15: quos ille sus-ceptos ... munenibus -avit. Ono DIooIL prof. 5 p. 56: ci-

bariis -an. GuiLu MALM. gesta reg. 11 202 p. 250: diversismurais -atum. spéc., en parlant du poids d'un enfant ànaître: HELM. 44 p. 88,25: mater. . . ipsa nocte qua tau so-bole -anda erat.

2) au figuré: PETit RIGA Aurora I Reg. I 224 p. 256:quos delictorum nullus -at amor. ib. II Job p. 685,271:

quos culpe pondus -at.onustus, -a, -um forme honustus: FRont epist. p.

281.34. ANNAL Vedast. p. 49-50. VITA Corb. 1 24. Mi

&c_ Fid. p. 248. etc.1) chargé (Uouno s.v. onus: -us, -a, -um, Id est sarcina-

tus): a) absoL: u) en parlant d'une bête de somme: WAL-THARIUS 1204: -as! quadrupedes. BERNARD. consid. III 13

p. 440,14: summaril, non levati sarcinis, -i nihilominus ne-patriant. ) en parlant d'un véhicule: GuRu. AUG. vitaUdalr. 17 p. 405,22: si ravis -a en insedente mergi non po-tuit. GIRALO. gemma 152 p. 157: carrum fortiter -um per-transiens coin y) par extension, en parlant d'unarbre chargé defruits: HROTSV. Mar. 758 p. 25: istius pal-me minium delector -ej si polis est tien, de fructu deniquevesci. b) avec l'abl. de la chose portée: ADREVALD. mirac.

Bened. 19 p. 46: navem -am sale. Dia. Arnulfi 165 (a898): parafredum -um saumate. PETR. DAMIAN. Romuald.

p. 110,12: tres viii-i pane et vino. CARTUL Carit. 48 p. 123(a. 1111): plaustrum vino mero -um. GUILL Tyn. hist. ter.transm. XIV 7 p. 606: hostium spoliis usque ad fastidium-I. e) avec de et l'abL de la chose portée: ANNu. Fuld. lia.882 p. 99,25: Nordmanni . . . de thesauris et numero cap-tivorum CC naves -as misenunt in patniam. HELM. 64 p.

122,6: abierunt -i de captione hominum [Sc. Slavi]. d)avec ab et l'abL de la chose portée: ANNAL Vedast. p. 50:

redire cos honustos a preda.2) comblé, gratifié., VITA Sevenin. Col. 112: [Severinus]

cunctis -us virtutibus. Huco FLAY. chron. II 7 p. 372,46:diversis virtutum speciebus -i mentes.

5 3) rassasié, saturé: Jou. SARI5& policr. enthet. (éd.Webb I p. 8,0: quid repens testudo parer, scarabeus -us,/curque levi ventus grandis ab imbre cadat.

4) eJ.) surchargé, accablé: a) au propre (avec l'abl.):Roe. MON. REM. hist. Hier. VI 6 p. 807: mille sagittis -us,

10 ut vidit quia modem non evaderet, modem sibi accelera-vit, b) expressions ,nétaph.: u) carnibus -us: obèse: VITACorb. 124 p. 624,7: honusti carnibus ibant vin. ) -us ven-ter: gravide: AELR. inclus. I 6 p. 56: si banc corporalemcastitatem conservent, si non -o ventre extrahantur.

15 WALTH. MAI' nug. car. p. 209,28: ne penitus convalesce-ret donec ... abbatissam et quascumque posset monialesfecisset de honestis -as. e) au figuré: u) absot: ADAM

BREM. p, 282,22: tu solvis duram populi a cervice cate-

nanti fasciculosque graves ab -a plebe repellens! affhicte20 gentis merorem in gaudia vertis. 3) avec l'abl.: CARTUL

Carcas. II p. 214 col. I (a. 850): cognoscenti me peccatimacula -o. Duro Norm. 11141 p. 185: offensionis neglec-tique servitil atque impetrande misericordie pondere -um.Ou.o. Vit hist. VII 15 t. III p. 228: multis ... gravibusque

25 peccatis -us contremisco.

5) qui est lourd, qui est pénible: Vn4c. KADL. ciron. p.

87: nimis delicatus est qui honorera sine onere;

nain honesta sit cette honusta principandi sollercia.onycha V. onyx.

30 onychilus, -j ni. formes: onichilus: PHao 296 (Min.

Schles. Ges. Volksk. 19 p. 65). onicilus: Unimo s.v. onix.

oniculus: ib.onyx: Uounio s.v. onix: onix ... unde... onicitus vel

oniculus pro eodem lapide. PHILo 296 (Min. Schles. Ges.35 Volksk. 19 p. 65): vidit et agnovit discum, candelabra, pel-

vem/ ... ! ex bus onichilo pars claro, pars micat auto. i'onychinus.

onychinus, -a, -uni formes: oniccinus: Huoo FARF.destr. p. 29,28. onichineus: CAJt1-ui. Parm. 1 9 p. 52 (a.

40 913). onichinus: AGNELL RAV. lib. pont. 143 p. 372,5.CARTUL. Paroi. I 9 p. 51 (a. 913). et passim. onycinus:GLOS5. cod. Cas. 401 p. 471,45.

1) adj.: d'onyx: BRABAN. univ. 17,7 col. 4700: duosquelapides -os sculpens nominibus filiorum Israel. CARTUL

45 Parm. I 9 p. 51 (a. 913): calicem onichinum I mirabiliteroperatum cum auto et gemmis pretiosis. ib. 19 p. 52 (a.913): filacterium onichineum operatum ex utnaque parteauto. THANGM. Bernw. 36 p. 775,2: onichinum vas magniprecii. CHRON. S. Ben. Divion. p. 152: altare onichinum

50 aura et argento decenter ornatum. ANDR. FLOR. Gauzl.46a p. 84: ampullam quoque ex onichino lapide.

2) subst.m.: onyx, espèce d'agate: CARnW. S. Bened.Floniac. I 25 p. 66 (a. 876): sigillo de onichino. THANOM.Bernw. 8 p. 761,45: calices... plures et unum ex onichi-

Page 98: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

503 onycinus - 504

no. alterum veto cristallinum. CARTUL Remens. p. 223 (a.1067): turream acerrarn de onichino auto paratam. Su -

OSE. adm. 34 p. 207: sardii robot a nigredine onichini pro-prietatem variando discriminat. Dom. GuNDIss. process.mundi j). 52: aliud claritatis, ut hyacinthus, aliud obscuri- 5tatis ut -us. spéc.: pierre d'onyx servant de décor: CAit-TUL Parm. 1 9 p. 51 (a. 913): patenam auream habentemin medio onichinum optimum. HELGAUIi Rob. 22 p. 112:altare I .. continens in medio petram laudabilem que di-citur onichinus. In

y. onychilus et onycius.onycinus y . onvchinus.onycius. -a, -um [pour onychinus] iciforme onicius.d'on yx: Uow-ios.v. onix: unix,.. unde -us, -a. -uni.onyx, -chis in. etf formes: onix: TFIEOPH. sched. 3,94 p. 15

355,10. CHRON. Salern. p. 469,45 etc. onycha: PETIt Co-MESTOR hist. schol. col. 1188& accus. onichan: EKKEH. IVbened. 131,49. onycha: PAUL AEGIN. cur. 101 P. 6314.gén. onicos: lb. 10 p. 4,25.

1) onyx, sorte d'agate caractérisée par des striures 20blanches convergentes: HRABAN. univ. 17,7 col. 470: -xappellata, quod habeat in se permixtum candorem in simi-litudinem unguis humani; grece enim unguem onycha di-cunt; haine India vel Arabia gignunt (cf. Isid. etym. 16, 8,3; Rup. Ton. genes. II 29 COI. 275°. Uou-no S . V. noix). 25MILO ELN. sobr. p. 645,11: -x, cristallus prasius. GERARD.MORES. delib. p. 175: sardonix qui ex onice et sardio com-ponitur. THEOPR sched. 3,94 p. 355,10: eoden, modo se-cantur, fricantur atque poliuntur noix et berillus. PETR.CELL tabern. Moys. p. 163,1: onix rubri coloris, circulos 30habens accingentihus zonis. caritatis ardorem vel scientie

lumen significat, comitante zona castitatis. PASCHAL Ro.i.thes. oce. p. 164: onix etiam lapis mala et falsa sompniainducit. sed presente lapide sardo nocere nequit. ALEX.Necs, laus div. sap. VI 163 p. 467: somnos turbat -x, va- 35nissima somnia fingensj lites, horroris semina sepe sent.PE1-it, RIGA Aurora IX col. 26C: Marti nubit -x, Venus estjuncta berillo.

2) sorte de coquillage dont la forme rappelle celle del'ongle, dail: PETR. COMESTOR hist. schol. col. 1188 A: ony- 40cha fertur esse ostreola parvula suave redolens, magnitu-dine humani unguis, unde et onycha dicitur quia -x greceunguis dicitur.

3) onix ibeos: «ongle d'ibis», quintefeuille (Potentillareptans L.): GLoss. medic. p. 54,9: nomma eius [sc. herbe 45quinquefolii] bec surit: seudoselinon.....onix ibeos.

4) onix aromaticus: substance aromatique: PAUL AR,

Gin cur. 10 p.4,25: onicos aromatici, squinanti ana 31111(conservantia capillos et denigrantia).

5) hypopyon, épanchement purulent de la chambre in- 50térieure de l'oeil: PAUI,. AEGIN. cur. 101 p. 63,4: ypopios

fit... ungui assimilatus secunduni formam saniel; ideoet passionem onycha appelant.

ooca, -e f P. olca.

non [erreur pour to on: gr. 'tà 6v] l'unité: ARNOLD. RA-is& homil. col. 1094(2: Arnolt Abba logon tractat, quem

dixerat -n.! Mercedem gratis monadem dans octo beatis.oorior 4. y . orior.

opachum, -i, n y . opacus.opacitas, -tisf I) ombre, ombrage: FJNH. Carol. 9: ex -te

silvarum. VITA Liutg. 129: arborum -te. AOREVALD. mirac.Bened. prol. p. 15: -te abundantissima nemorum. CHRON.S. Michael. Mos. p. 33: faginee silve -te.

II) obscurité: A) au propre: MIRA. Hubert. 16: -snubium mox percussa sous radio. SUOnS. Ludov. VI 15 p.92: noctis tenebrarum -te.

B) au figuré: 1) en parlant d'une chose difficile à com-prendre: RATHER. Mets, col. 453 » : humane impenetrabilis

sapientie -s. GERÂRD. MORE& delib. p. 114: sicut ab-sentia noctis dies est, sic absentia infidelium -tum Evange-1H splendor. EPI5T. Ratisb. 12 p. 331,1: liberalium -tenu ar-tium nunquam attemptavi. CARIA C. 1150 (Monast. Angl.V p. 427 col. 1 n°IX): ne in hoc negotio ulla tumultuetur-s, rem ex integra maiestati vestre intimari iuravimus. 2) enparlant d'une chose moralement mauvaise: E pisr. Ratisb.8 p. 304,27: cuius Isc. diaboli] nodosis intricationibussquamarumque -te adeo humani gressus intricantur.HELM. 4 p. 12,31: tanta enim fuit -serrorum et difficultassilvescentis ydolntrie.

opaco 1.formeapoco: WALooAnscar. pref. 72.1) ombrager, porter de l'ombre: WALAHFR. bort. 433 p.

349: subter -atas frondenti vertice malos. WALDO Anscar.pref. 72: ulmus apocat humum, per frondea brachia fruc-tum/ non habet ipsa tamen, portat cuni germine vitem. RA-OULF. CAoo.t gesta Tancr, 116 p. 687: duels castra valus-at, cuius Irons supradicta eminentem Tancredi pertinge-bat viciniam.

2) dissimuler, voiler: PETS. RloAAurora 793 p. 178: estlippus cuius mens ingenio micat intus/ sed carnale tamenillud -at opus.

3) noircir, assombrir (au moral): CAND. TitEv. ? epist 1p. 489,22: quattuor virtutes, sine quibus anima non deco-ratur, sed immo addicitur et -atur.

opacus, -n, -um formes: obaga: Doc. Ribag. p. 245 (a.958). opachum: CARTUL mon. S. Crue. 313 p. 312 (n.1188). opagum: CARTA n. 1036 (BRAIE- VIII. 1916. p. 424n 25). oppacum: VINC. KADL chron. p. 219.

I) adj.: A) au propre: 1) ombragé, ombreux: Gtoss. cari.Cas. 401 p. 439,36: amoena loca, ... cum arboribus de-corata.....delectabilia sive -n. Wi po gesta 14: propter -aloca et aei-is temperiem in montana secessit. GUILL Tyn.hist. rer. transm. XVII 3 p. 762: civitas ... pomeriis obsi-ta ... instar condensorum nemorum et -arum sylvarum.

2) sombre, noir (en insistant sur la couleur): WANDALB.horol. 25: tenebrisque premuntur -is. CHRON. S. Michael.Mos. p. 26: fugatis aurora client revehente noctis -e tene-bris. GUIRERT. Nov. trop. I 4,V,13 col. 3608: terebinthusenim pulchre -a gratique odoris est. HILOEGARD. scivias 1,2

Page 99: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

505 opagum - opera 506

col. 4010

: lutum iilud valde foedum et -ont fuit.3) obscur (en insistant sur l'idée de ce qui cache). ORD.

Vi-r. hist. XI 33 t. IV p. 281: soli monachi ... in -o'Tor-neie gremio habitant. SUGEL Ludov. VI 31 P. 252: cumpaucis sociorum illuc via -a tendens. GÂLTER. CA5nu Ales.X 33: antris ... mater -is/ abscondit iocuios.

4) obscur, qu'on ne peut discerner: HENR. ARIST. transi.Plat. Phedo p. 38,23: quod oculis -um et invisibiie.

5) noter la figure de style, en parlant du silence de lanuit: ABBO SANGERM. beli. Paris. 11 79 p. 72: -a siientia no-ctis. WOLFHARD. Waldb. 2,17 (11): -o noctis silentio ve-niente.

B) au figuré: 1) incertain, qui donne une vision insuffi-sante: WOLEHARD. Waldb. 2,4 (3): -a denique luminum tu-tamina haud sine nimio pudore demittens.

2) obscur, qui n'est pas exposé à la lumière de Dieu:CoD. Sax. 688 t. 3 p. 281 (a. 995): -am uniuscuiusque con-scientiam vigore aspere invectionis increpat. WILUL carm.3,45: ventilat banc causam pater Augustinus -am. 0E-RARD. MoREs. delib. p. 248: arida moiiescunt corda, fran-gunturque superba, inluminantur -a. TRAD. Tegerns. 267(a. 1149-55): mortiferum virus -e legis baptismaliter ex-clusum Christi fidelibus elucidamus.

11) subst. n.: A) obscurité, ombre: 1) au sing.: CARM.cod. Vat. (5330) 9,7: perfuscet noctis -o.

2) au p1.: a) ombre, endroit ombragé: WALAHFR. Gall.1,12: cum lux aurea silvarum inlustraret -a (cf. MIRAC. Hu-bert. 1118 p. 91116. CHRON. S. Michaei. Mes. P. 35. MON.Polon. hist. I p. 330 fa. 10401). WALTHAR1Us 349 P. 38: in

silvis latitare student et -a requirunt. V INC. KADL. chron. p.161: pet -anemorum. b) obscurité (sens péj.): GILO hist.Hier. V 64: sternitur, heu! fehx popuius per -a viarum,/ ex-positusque lovi. Fit martyr et esca Lerarum. c) obscurité,

difficulté de compréhension: Cnn. VIT. hist. V 18 t. il p.438: divine legis frequenter -a revoivit.

B) le côté de l'ombre. l'ubac, le Nord (cf. arag. 'obaga.opaco'; Few 7,375): Doc. Ribag. p. 245 (a. 958): a la For-cina et obaga de la costa de Lei-t. ib. P. 485 (a. 1018): mie-timus una vinea in iio -um. CARTA a. 1036 (BRABL VIII,1916 , 0 25): ipsa terra qui est in ipso opago deI parte in terra Onofredo. Doc. Sanc. Ranimir. II 1 p. 6(a. 1063): iias casas de Merguerlo de partes de -o.CARTUL mon. S. Crue. 313 p. 312 (a. 1188): alia sors estin opacho de Camarasa.

opagum, -i n. y. opacus.Opalia, -ium n. pi. Opalies,Jête de la déesse Ops: UGu-

TIos.v. Opis: bec Opis. -is, quedam dea que putabatur opi-bus preesse, coins Lesta -a dicuntur.

opanaclum, -i n. [erreur pour opopanaxl opopanax, sucdepanax: ALEX. Nrcic. mens. p. 109: serapinum, amerrit-tout, -ont [glosé: mulcens infirmitatemi. Y. opopanax.

oparium, -i n. ong, et sens inc.: COD. Ver. 181 p. 269,31(a. 846): -o ereo uno, urciolo ereo une.

opatum, -i n. [sans doute erreur pour ofTatuml ah-

ments réduits en morceaux?: AD&t4 PARvIrorer. utens. P.

131: pirgus erat in quo coquebantur -orum [glosé de Ibm-mis] genera.

opcio, -nis f. t'. optio.opduco 3. r. obduco.opedanus, -i m. y. oppidanus.opedus y. obitus.opeficium, -i n. V. opUîcium.opeila, -cf 1) activité, travail: E prrr. Tegerns. I 101:

10 studiosi sitis in commissa vobis -a. THEOD. AMolus. Mai--tin. pro].: ac si in meditullio quodam anxietatis positus -amdedi promptulo precamine ciere ilium in omnibus. Ecnrwr.LEOD. rat. I 291 p. 65: currere festinans in asello perdit-am. WILLnt. cant. 8,2 p. 62: totam cordis -ami sic tous uret

15 amor. ARNULF. MON. del. cleri 43 p. 217: custos omnimo-da cor inservabis -a.

2) résultat du travail: oeuvre intellectuelle: DECRET.Burch. pref. col. 538A: dilectio tua rogavit, ut -am hanecongestam iunioribus nostris legendam proponerem.

20 3) objet de peu de valeur: AMARC. serin. I 54 p. 3: quivendit -as.

opendo 3. [pour oppando] ouvrir, déployer: AYNARO. P.622: -o est aperio.

open, -cf formes: hopera: Doc. S. Mar. in Org. I p.25 290 (a. 845). Coo. Ver. 178 p. 257,8 (a. 845). etc. obra:

CARTUL S. Cucuph. 11533 p. 192 (a. 1034). CARTA a.1177 (Anuar. hist. der. esp. XIV, 1942-43, p. 565). CAR-Tul.. Domin. 233,38 p. 221 (e. 1200). CARTIJL Celsiniac.229 p. 191 etc. ovra: CAR-I-UI. S. Mar. de Firmit. 138 p.

30 123 (e. 1155). accus. opera: CARTA a. 1005 (Hist. Lan-gued. V pr. 164 col. 350). accus, p1. operes: DIp I. KaroiiIII 51 P. 86,10 (a. 882). DIPL Bereng. I 74 p. 203,16 (a.910). CARTUL Patin. 110 p. 57 (a. 915). operoes: CARTLJL.Nobiiiac, 65 p. 110 (e. 962-66). u. aussi obreria

35

plan: I) travail, activité:A) au propre: 1) en général

2) -am ou -as locare40 B) au figuré

C) -am date: s'appliquer à, s'occuper de1) avec le dot.2) avec ad et l'accus.3) avec in et l'abl.

45 4) avec pro et l'obi.5) avec l'inf.6) avec une subord.

introd. par ut, ne,quatinus

D) autres expressions de même sens:1) -am adhibere2) -am gerere3) -ait impendere

E) -am perdere: perdre sa peine

Page 100: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

507 opera 508

II) action utile: A) (sens faible) action, interventionB) aide, secours, coopération

expression ops et -a

C) soin, action de prodiguer des soins1) àun enfant2) â un malade

D) -e pretium: 1) nécessité, besoin2) adverbialement: utilement, op-

portunément3) expressions verbales

a) -e pretium est: il vaut lapeine

b) -e pretium arbitrari, ha-bere: considérer commeutile

III) temps consacré â un travail, à une occupation1V ) service, travail obligatoire:

A) définitionsB) prestation en travailC) corvée, travail agricole sur la ré-

serve seigneurialeD) expression carri -a: corvée de char-

roi (= carropera)V ) 'ouvrée, mesure agraireVI) résultat d'un travail: oeuvre:

A) gros-oeuvre, maçonnerie

de là: technique de constructionB) tissuC) oeuvre littéraire

VII) oeuvre,fabrique (d'une église) spéc., -a de ponte

I) travail, activité: A) au propre: 1) en général: EINi-i.Carol. 27 ex. (éd. Halphen p. 80): ut urbs Roma sua -asuoque labore vetere poileret auctoritate. Hrtoi-sv. gesta677 p. 223: obsequiis -am gessit regalibus aptam. ADAMS. Viet p. 145,3 y. 20: nutat malus, fluit velum,/ nautecessat -a.

2) dans l'expression -am ou -as locare: louer ou vendreses services: PayE. CANTOR verb. abbrev. 37 col. 1278: si-cut sacerdos vendens officium suum, puta locando se et

-as suas et opera sua et instrumenta ecclesie. Sn pu. TOR-NAC. somma dist. 85 p. 107: criminosa vocatio est, quandoquis iocat -as suas. ut depugnet in arena cum dentatis be-stiis vel sine locatione -arum Id facit. VINC KADL chron. p.37: quis ... exprobraverit, quod -am locare ad puteos ex-hauriendos ... consueverit.

B) au figuré: CAIW. But. 112.1,3: dudum voveramJ rec-ta sapere,J amor, -ami tuam fugere.

C) dans l'expression -am date: s'appliquer à, s'occuperde: 1) avec le dot.: HRABAN. epist. 40 p. 478,13: duralectioni divinarum litterarum -am darem. ANNAL Xant. a.850: venationi -am dederunt. HRoTsv. Dale. 13,3 p. 134:tuis preceptis -am dedimus implendis. RICEJER. 111 45 t. IIp. 54: cum mathesj -am daret. GUTHERT. Nov. moral. 1 20

col. 498: contemplationi videlicet ac sapientie dant -am. 2)avec ad et l'accus.: ANAST. chron. p. 240,31: cura exercituet agresti populo rusticam -am daturo ad beilandum. RA-THER. prel. col. 148 A: si quando aut ad legendum, aut ad

5 describendum idem -am dederis. GIJILL T yn. hist. rer.transm. VIII 13 p. 344: hi qui ad promovendum castrumdabant -am. 3) avec in et l'abl.: Dlr'L Karoli III 121 (n.885): si in restaurationibus ecclesiarum . . . -am darnus. 4)avec pro et l'abL: CARTUL Ruscinon. priv. p. 41 (a. 1156):

10 si eorum domini guerram habuerint ... nos ... pro refor-matione pacis -am demus. 5) avec l'inf.: GERARD. MORES.delib, p. 89: -am darnes magis velle auribus peregrina ad-mittere quam indiculis nativa capere. HARTV. legend.Steph. p. 425: tex ... vigiliis et orationibus instare

15 Deum alloqui precibus -am dabat. 6) avec une subord. in-trod. par ut. ne ou quatinus: Dia. Loth. 150 p. 145,36 (a.840): concedimus ut tain abbas quamque militares viiident -am ... ut iidem monachi pro nostra... incolomitate

preces fundere valeant. UDALR. consuet. Clun. 141 coi.20 688c: si videres quoque in quadragesima quali bora da-

mus -am ut dormiamus. SIGEDERT. GEMBL gesta p. 524,3:dans -am ut ... coenobitarum sponte conglomerareturphalangi. GUILL CAss. 111318 p. 81 (n. 1191): dabunt -amut predictum pagamentum sit factum. ACTA pont. Rom.

25 Gall. V 11 p. 73 (a. 1073): volumus te diligenter -am tiarequatenus ipse ... plenam iustitiam consequatur.

D) autres expressions de même sens: 1) -am adhibere:WANDALO. Gens. 1,2: me ... neque arroganter nove con-dende scripture litterariam -am adhibere. DIPL Otton. 176

30 p. 156,8 (a. 946): quoniam cultui christiano amplificandefidel dignum est ut adhibeamus -am solum ilium pre ocu-lis habentes qui nullum bonum irremuneratum dimittit. 2)-am gerere: GuTRERT. Nov. pign. sanct. 14 col. 627C; de re-portandis ad genitale solum ossibus -am gerunt. 3) -am im-

35 pendere: EINE. Carol. 25 (éd. Halphen p. 74): peregrinislinguis ediscendis -am inpendit. DIPL Heur. III 14 (a.1039?): regalis culmen honoris ... -am sue desudationisiustitie impendere debet. RADULE. TORT. Bened. I 10 P.287: -am impendebat ianificio. avec ut et le subj.: EINH.

40 Carol. prol. (éd. Halphen p. 2): -am impendens ut de hisque ad meam notitiam pervenire potuerunt nihil omitte-rem.E) expression -am perdere: perdre sa peine: SCHOL. Eg-bert. Leod. I 95 p. 23: tu preterea tuam in co -am perdis

45 (cf. Otto, Sprichwârter p. 253).II) (sens abstrait) action utile: A) (sens faible) action,

intervention: ADAM Bau,.t P. 174,8: monitu et -a nostripontificis nobite discens exemplum: parcere subiectis et de-bellare superbes.

50 B) aide, secours, coopération: Wmuic. 1,38 p. 55,22:-am suam deinde promittens regi contra gentem acerri-mam ... pactum firmavit. ib. 2,1 p. 64,5: manus ei dantesac ridera pollicentes -amque suam contra omnes inimicosspondentes ... fecerunt eum regem. LAMB. HERSE. annal.

Page 101: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

509 open 510

a. 1057 p. 71,18: suas quisque manus, suam -am pollicen-tur. noter l'expression ops et -a: Srupa TORNAC epist. 150

p. 175-76: si per Dei providenciam et opem simul ac -anvestram ab humiliori ad sublimiorem gradum ... eum vo-

cari contigerit. MON. hist. Hung. I p. 68 (a. 1198-1226):ad ampliandam fidem catholicain opem et -am nostremaiestatis et industrie ... impendimus.

C) soin, action de prodiguer des soins: 1) à un enfant en

vue de son éducation: GUIDERT. Nov. vital 4 p. 13: is ita-

que cui mei -am mater mandare decreverat, addisceregrammaticam grandevus incoeperat.

2) â un malade: GUILL. S. THEOD. epist. frat. M. D. 49 p.

99: si -am medici expectes, necesse est ut ulcus sempertuum detegere ei non erubescas. GmLL. T yR. hist. rer.

transir. XVIII 25 p. 864: chirurgicorum implens officium-am ministrabat diligentem.

D) expression -e pretium: 1) nécessité, besoin: Dia.

Loth. 1110 p. 258,25 (a. 850): quam multiplex -e pretiumnos urguet ut vestra paternitas ... nobis aliquod solatiumprebere dignetur.

2) (adverbialement) utilement, opportunément: GLoss.cod. Cas. 401 p. 471,44: -e pretio, merito, condigne.

3) dans des expressions verbales: a) -e pretium est: il

vaut la peine, il est utile: u) avec l'inf.: THIETM. 2,23 p.64,23: -e precium est ... hoc adnectere. BERNARD. Ma-

lach. pref. p. 307,3: -e pretium fuit illustres sanctorum de-scribere vitas. ORD. Vu. hist. IV 10 t. H p. 243: -e pretium

esse reor patrum memoriam posteris intimare. HIST. Mont.

Pannon. X p. 501 (t 1184): causam . . . successorum me-morie per scripta commendare -e precium est. ) avec ut

ou ne et le subj.: LIUTG. Greg. 11 p. 76,7: -e pretium et dig-num esse videtur ut... singulorum testimonia suis in locis

non abscondam. UDALR. consuet. Clun. 1H 16 col.759 C: est -e pretium ut non obliviscatur quoque providen-dorum rasoriorum quibus se fratres radant. COLOM. decr. I

pref. p. 182: -e precium fuit ut sancte discipline coaccio in-fidelibus quidem ad conversionem lidei ... fieret. VTNC.

KADL. chron. p. 136: est -e precium ne... sanguinem ul-tro emulgeas. b) -e pretium arbitrari, -e pretium habere:considérer comme utile: Guru. PICTAv. gesta 36 p. 86: -epretium arbitramur quam verissime tradere quittions.VINE. KAol. chron. p. 172: vit sapiens -e precium habet eo-rum non inprudenter experiri prudenciam.

III) temps consacré à un travail, à une occupation: Lu-

pus èpist. I 7 p. 58 (a. 836): principem -an me illic desti-nasse lectioni. Joi-i. FISCANN. deplor. quiet. p. 56,133: nonlicuit misero et miselle voluptati -mn diutius date. RADULETORT. Bened. 24 p. 315: mole carnis aggravatus, amplio-rem -an cibo induisit et somno quanti rebus bellicis.

LV) service, travail obligatoire: A) définitions: SUMMA

Trec. p. 166,25: de -is libertorum apponendum est -e qui-dem sont diurnum officium; alie tamen sont officiales, ailefabriles. RUPIN. somma 54 p. 137: obsequium Blind spin-tuale, aliud non spirituale -. .; non spirituale autem manu-

missorum hic obsequium dicimus, quod leges seculi liber-torum -as appellant.

B) prestation en travail: Coo. Lauresh. 3654 (c. 800):ancille veto ad easdem hubas pertinentes faciunt singule

5 camisile I X ulnarum in longo, V in lato, de -a dominica.

CAPrn. reg. Franc. II 8 p. 88,1 (a. 850): volumus ut coin-muni -a totius populi circumhabitantis ibi pons construa-

tut. ib. II 29 p. 323,7-8 (a. 864): quicquid eis carricareprecipitur de -a carropere .. et quicquid eis de -a marin-

10 pere ... precipitur. DIPL. Karoli III 49 (a. 882): ut ... tri-buta ab eis exigent, census et donaria, angarias etiam et-as. Dia. Otton. 11 238 p. 267,13 (a. 980): castellum

cum omnibus ... -is tain castelianis quamque de colo-ris. CARTA a. 1120-50 (Schneider, Tosc. Studien p. 57):

15 Bonitho ad Brailam ... -am et albergariam dabat. CAR-

TUL SUr. 1644 p. 620 (a. 1185): prestationes vel -as in mu-ris, fossatis vel calce coquenda. CAwruL Carcas. I p. 203

col. 2 (a. 1187): quando operabunt in comunalem -am ca-stri, ... habeant potestatem in omnibus hominibus ipsius

20 castri favendi vira, ita ut faciant cos operare ad utilitatemcastri. OBERt SCRIBA a. 1190, 257 p. 101: pro isto feudofecenitis guerram et -am castelli sicut tangit istud tenimen-

tum.C) corvée, travail agricole sur la réserve seigneuriale:

25 CAPtE reg. Franc. I 6 p. 196,6 (a. 813): -as, collectionesfrugum, mare, sementare. runcare, cancane, secare vel ce-tera his similia, a populo ... exigere consuevetunt. Con.Lang. 217 col. 361 c (a. 86.1): -as veto pro omni anno ma-nibiles dies sex et ipsas -as facere debeat in ostilia cum an-

30 nona dominica. REG. eccl. Mutin. 120 p. 30 (a. 860:-asveto per annos facere debeatis dies viginti, medietatemcatin boves et medietatem manuatis cum domnica annona.

Doc. Monast. I p. 2 (a. 1000): sub nomme -e sive corou-veie. ib.: de unoquoque orto -am dierum duodecim ad ca-

35 strum Hisdini in martis. CARTUL. S. Mat. Nov. 9 p. 203 (a.1038): ita ut per uaumquemque annum... unam -am adarandum mihi ... causa pensionis persolvere debeas. CAR-

ruL Conch. p. 118 (a. 1032-60): ipse mansus habetvestidura in dominicum et -a de uno homme. CARTUL

40 Imol. 1 75 p. 113 (n. 1142): quatuor -e manuum ad vine-am faciendam et a sapane et a batere et in campo post bo-ves. ib. 88 p. 127 (a. 1145): unum -am in tempore metendiet tritinandi. Doc. Patav. II 44 p. 65 (a. 1173): persolvere

exinde debent . . . union mare et 11110r -as, due a metere et

45 aile in allis negociis. CARTA a. 1177 (Amont. hist. der. esp.XIV, 1942-43. p. 565): singulis annis faciatis mihi tres

obras, unam ad arandum, alteram ad seminandum, alte-ram ad triturandum, Con. S. Colomb. Bob. 11 238 p.225,15 (a. 1189): facere iamdicto monasterio annualiter

50 ... una -a ad seminandum et una ad rumpere coinet -a ad stirpare et seminare.

D) noter l'expression carni -a: corvée de charroi (pourcatropera): ACTA pont. Rom. Gall. IV 163 p. 304 (a.1174): transitum carri -e liberum ab extractione tributi. (cf.

Page 102: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

511 operabilis - operarius 512

sens IV B: -a carropere). illo ospitale et de illa -a de itla ponte.

V) 'ouvrée, mesure agraire: CARTUL Nobiliac. 13 p. 25 operabllis, -e 1) adj.: susceptible d'être mis en culture:(a. 831-32): dedit de prado -a una per bodinas fixas et CARTUL. S. Emil. Cocul. 69 p. 79 (a. 998): pistes -es etloca.designata. CARTIJL, S. Huer. Pietav. p. 18,14 (a. 923): pascibiles.de complanto iuctum let -as III. CARi-UL S. Cypr. Pictav. 5 2) subst. n. pl.: activité matérielle: ALFAN. premn. phys.24 p. 28 (a. 923-36): quatuor lugera et uns -a vinearum. 41 p. 132,5: omnis notera consiliator ... de -ibus consilia-CARTA a. 990 (Hist. Langued. V pr. 151 coi. 323): donc tur ut quod procedit a consilio, eligat, et eigens, agat. ib. p.casalem unum coin curte ... et in terminio de Caba- 133,10: ab -ibus quidem et materia omnino se avertentes,kanes satinas -a I. CARI-UI.. S. Steph. Divion. 1 90 p. 106 contempiationi veto et Deo inherentes manent impermu-(XI) s.): dedit... dimidium iornalem et duas -as vinee et IX 10 tabiies. lb. p. 133.16: etenim hominum quicumque factiiornalia terre arabilis. CARTUL Nuchar. 361 p. 392 (e. sont theoretici ab -ibus se avertentes, manserunt invertibi-1108): criait ... tres -as et dimidiam terre. CARTUL S. Leu- les.ni Tome. 9 p. 13 (e. 1110): imam masuram terre et unani operafls, -e 1) adj.: actif: HILDUIN. transi. Dion. (let.-am prati dedit. ACTA 1-Ienr. 11 509 t. II p. 65,26 (a. cet. 15) p. 1014' (éd. Chevallier): quid discernativarum vir-1172-77): vinee arpenta tria allodialia et ibidem -am unam 15 tutum acutum et -e et efficax.ad censum. 2) subst. m.: ouvrier (V: CARTUL. GelIon. 438 p. 353 (a.

VI) résultat d'un travail, oeuvre (pour opus): A) gros- 1124): donamus... lotion terrain que est iuxta puteum etoeuvre, maçonnerie: Con. Sard. 2 p. 178 col. I (a. 1104): or-tum, obi fuit vinea ab antico, coin -es ad almu-ut in regno men ad opera Sancte Marie donarem quatuor miam faciendam.donicalgias que ad perfectionem et confirmationen, eius -e 20 operamen, -mis n. [opera] action, tâche: WALDO An-perpetuo deservirent et finita -a deserviant canonicis. CAR- sein. 75,4: Anscharius, ne forte rides ibi coepta periret!TUL capit. Agath. 121 p. 121 (a. 1115-16): laxamus ... anxius, ad populum, crier qui tore rigaret/ corda. Regim-ecclesie Sancti Petri de Clairano, ad ipsam -am et. peracta bertum saris hoc -inc dignum/ mittere disposuit.-a, ad ornamentum ipsius ecclesie, ... nostrani partem de operarius, -a, -uni forme abi. p1. operaris: MAMAN. SCOT.ipsa decima. OBERT. SCRIBA a. 1186,327 p. 124: habeant et 25 chron. 2,41. y. aussi obraderius et obrerus.iaborent totem -am corporis ecclesie monasterli Sancti I) adj.: A) destine' au travail:ADAMPÀRVIPONi-.utens. p.Thome, de là: technique de construction (pour opus): 124: edificlis habitatoriis, repositoriis, -15 sive officinis.GURL. CAS5. 111415 p. 120 (a. 1191): facere murum de - a B) qui accomplit, qui produit: VITA Egid. 11 34 p.picata. 117,18: ut... fabricandi opens -am . . . dinigeret manum.

B) tissu: CARTUL S. Cucuph. II 533 p. 192 (a. 1034): 30 C) qui est produit, qui est oeuvré: TRAD. Corb. § 145 (a.ipsa obra de lino et de kanap. 983-1001): tradidit Aifricus pro se quandam partem sali-

C) oeuvre littéraire: Jox. SARISB. metal. 3,6 p. 143,16: narum in Stefforde et -uninon tamen huic open [se. Boethii] tantum tribuo ut ma- D) soumis à un travail obligatoire: 1) en parlant d'unenem reputem -am modernorum qui ... inventis eius moi- personne: astreint à une corvée: DIPL. Arnulli 184 p.tas adiciunt rationes. 35 285,35 (X s. mcd.; spin.): concedimus . . . -os servos II in

VII) oeuvre, fabrique (d'une église): CARTA a. 1005 monte coin illorum ligna secanda in ipso monte.(Hist. Langued. V pr. 164 col. 350): dono ad -a Sancto- CARTA C. 1155-60 (Stenton, Danelaw Charters 239 p.rum Justi et Pastoris omne sel quod habeo in muni loco. 173): decimam iignorum que hommes -i mci debent PetroDia. Conr. II 46 p. 52,13 (a. 1025): si ecclesiarum -am ex consuetudine. 2) en parlant d'un bien: chargé d'unenostra regali potentia curamus . . . remedium anime no- 40 prestation en travail: LIa. Domesd. S. Paul. 117 (a. 1181):site recipere . . . credimus. Con. Sard. 19 p. 191 col. 2 (a. Aschitillus [tenet] miam virgatam cuius una medietas fuit1114-15): non erit in consiio. . . quod predicta -a sive ce- ad censura, altera -a. CARTUL Rames. 111 657 p. 275 (XIIclesia Sancte Marie perdat predictas curtes. GALBERt s.): tenet unam virgatain, que dudum fuit -a. Et dat modoBava Karol. 61 p. 99: prepositum . . . eadem vasa pro sa- pro es 1111 sol. ad censum.Jute anime sue ad -am ecclesie Deo obtulisse. CARTA a. 45 11) subst.: A) m.: 1) travailleur: a) ouvrier agricole, cul-1162 (Saenz de Aguirre, Concil. Hisp. V [17531 p. 78 col. ilvaseur: u) en général: GLoss. ceci. Cas. 401 p. 448,40:2): dono ... ad -an, Beate Marie centum morapetinos. cuiter. -us. THIETM. 7,70 p. 484,18: in messe laboriosa,CARTUL capit. Agath. 27p. 39(a. 1172): volo ut-a. . . ha- cum in una dierum -i eiusdem lani lassi se voluissent refi-beat gaudimentum pignons totius ... ... . -a ecclesie Sanc- cere. f3) tenancier astreint à une prestation de travail agri-ti Stephani habeat duits partes reddituum. spéc., -a de pon- 50 cole (labour, fenaison, moisson, vendange) sur la réservete: aumônerie chargée de la construction et de l'entretien seigneuriale: POLYPT. Irm. II p. 313: mat mdc ad hiberna

dupont et de l'assistance aux passants: CARTUL Vega 49 ticum perticas III, et in blado mittit -os X. POLYPT. Rem.p. 70 (XII s.): concedo ... illa hereditate ... ut Dominus VIII 2 p. 13: facit in unaquaque septimana dies III,det michi . . . partem in illo beneficlo de illa heclesia et de cum -is II. ib. XVIII 32 p. 27: in maio XV solides et VIIII

Page 103: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

513

514

denarios et XII-os. CARTUL. Rhen. med. 1135,10 (a. 893):ad fenum et messem -os II, ad vindemiam I. INQU. terr.don, p. 51: si necesse fuerit debent predicti -i cura equissuis pro opere suo herciare, scilicet qui virgatam tenent. y)dépendant d'un seigneur en général, les «gens»: CARTA a. 5

1028 (Manaresi, Placiti HI p. 468,17): cruciat prefatummonasterium eius -os expellendo a predictis bonis. PETR.DAMIAN. Romuald. p. 89,5: fagum ... incidi precepitcumque -i vellent iussa perficere sed ruinam arboris for-midarent. CFIRON, - CARTUL S. Theofr. Cairn. 31 p. 30 10

(XII s.): cura -os in hotte, vei in coquina habuerit, patientde granario accipit. STATUT. Cisterc. p. 45 (a. 1152): aluautem sive grangiarii sive qui aiiquibus presunt -S. ACTAHein. 11264 t. I p. 411 (a. 1167): mittet abbas serviettessuas et -os sous in ipsum boscum. CARTUL. Ursicampi 540 15

p. 332 (a. 1190): extirpare et excoiere eis per se vel per -ossons. ) laboureur: WALAHFL Gall. 2,30 p. 331,12: duraquosdam monasterii -os a diurne agricolandi labore dis-iungentes ferramenta in aratris per noctem dimisisse per-spiceret. CARTUL, S. Crue. Aure]. 51 p. 102 (a. 1157): la- 20

ber carrucarum exercebitur; et quod, conductis -is et pa-stis, superabundaverit accipiemus. par opposition au vi-gneron: REG. abb. Werd. p. 270.2: dabit celleranus . . . vi-

natoriis III, -is II candelas, par opposition d l'attelage:CAP-TA a. 1038 (Miraeus, Opera dipi. I p. 659 col. Z: adiu- 25

torium ternpore obsidionis vel hostilitatis generalis quat-tuor vel quinque hebdomadarum advocatus accipiet in po-testatibus, id est de carruca II sol.; de dimidia, I; de -o di-vite, non paupere, III denarios. s) travailleur agricole sa-larié (vendangeur etc.): MON. hist. Neap. 111,112 p. 84 (a. 30

960): -i qui vindemiaverint, pargiati [= pagati] erunt exmedietate ipsis germanis pertinente. ib. 11285 p. 176,25 (a.994): merceries veto de -os ad vindemiandum. CARTUL Ti-roi. 325 p. 160 (ante 1170): quatuor -os inbeneficiatos quiper singulos dies in ebdomada dempto sabbato debent set- 35

vire (cf. CARTUL. Bond. 375 p. 281,3). Ç) par métaph.:Huoo FLAY. chron. I p. 294,18: ut ipse, cuius erat eccie-sus providere, -os dirigeret ad excolendam dominice satio-nis agriculturam.

b) ouvrier du bâtiment ou des travaux publics (affecté à 40

1' «oeuvre», opera): CAPIT. reg. Franc. I p. 287,38 (a.818-19): ad predictam restaurationem -os conducere etmateriarn ernere possit. ANNAL Bertin. a. 862 p. 91: coinmuitis -is et carris convenire facit ... in Sequana munitio-nes construens. Duno Norrn. JY 126 p. 291: mitte quam- 45

plures -os ad excidendos lapides. RAYM. POD. 20 p. 297: -isqui machinas construebant. REG. abb. Werd. p. 262.23:unum latomum sive -um. Ps. EENED. Pan-u. gesta I p. 354:-os multos firmantes castellum. CARTIJL Remens. p386 (a.1181): ad fossata cursus aque . . . reficienda, singuli una 50

die per annum, vei in propria persona laborabunt, velunum conducent -um. ROTUL. scacc. Norm. II t,. 9a (a.1198): in minutis -is, scilicet hotariis oisereorum, paleo-rum, mortereorum, chitereorum, baiardeorum, portatori-

bus aque in barillis et custodibus predictorurn -orum.LAMa. ARa hist. Ghisn. 143 p. 634,21: operantibus in via-is. spéc., â bord d'un navire et distinct du patron et desmarins: celui qui est chargé de l'entretien du navire: CART1JL.Rhea. med. 1135,24 (a. 893): in angaria detur unicuiquepanes III portiones II; gubernatori navis... panes V por-tiones III; -os in navi unicuique panes III! et portiones II.

c) celui qui fabrique, artisan: u) en général: BRUNOQuans. Adalb. (rec. A) 17 med: Adalbertus signorum -us.CARTUL Regul. p. 126 (a. 1079): Raimundus -us telarum.

THEOPR sched. 3,47: coins (sc. auri] species moderni -iutuntur dum pallido auto quintam partem rubei cupri ad-

due. SUGER. adm. 29 p. 191: adrnirandarun, vitrearum-os. RICHARD, S. VICE club. apost. coi. 678 e: eorum itaque-orum qui edificant non ferrum, piumbum et stagnum, sedaurum, argentum, lapides pretiosos. noter les expres-sions: -us mechanicarum artium: Grg 'u. topogr. III 12 p.157: pierumque mechanicarum artium -i sibi laboris sola-tium cantilene remedio querunt. manuum -us: ACTA corn.Namurc. 6 p. 17,32 (a. 1151): Phi manuum -i ut panificeset pellifices et sutores. 3) hostiarum -us:frère chargé de laconfection des hosties dans un monastère: GUILL HIR5.

const. 2,32 col. 1087D: ipsi autem hostiarum -i en die noncoin comedunt sed coin UDALR.consuet. Clun. III 13 col. 758A: ipsi autem hostiarum -i codie non coin sed potins cum servitoribus refi-ciunt. y) ouvrier de la monnaie (par opposition au maîtrede la monnaie): CARTUL Magalon. 55 p. 109 (a. 1130): fa-

ciam ... iurare ... ut trullo modo [sc. mimera] minuatur,videlicet magistris omnibusque -is et monetariis eiusdemmonete. ib. 161 p. 298 (a. 1174): -i dicte monete accipiantpro .qualibet marcha XVIII soiidorum et duorum denario-rum VI denarios tantum.

2) maûre d'oeuvre: g) architecte: DIPL Arnulf 152 p.232,1 (a. 897): cuidam fideli -o nostro nomme Eopreht (cf.ib. 77 p. 116,10 [a. 8901: cuidam artifici nostro nomineEopreht). b) «ouvrier», maître de l'oeuvre, officier chargéde la fabrique (construction et entretien) des édifices reli-gieux: CARTUL S. Vict. Mass. I P. 173 (a. 1064-79): egoGuirannus monachus et -us. CARTUL Regul. p. 118 (a.1087): G. de ludix, -o. Con. Sard. 10 p. 184 col. 2 (a.1113): lidebrandum iudicem, -um et procuratorem SancteMarie. CARTUL S. Crue. Burdigal. 103 p. 131 (a. 1137-51): in presentia domini Guilleimi Gumbaldi abbatis et Pe-tri prions et Helie subprioris et Roberti cameranii et Re-mundi -i. CARTUL Popul. 163 p. 96 (a. 1168): Ugo abbaseiusdem loci et Bernardus de Porta regia -us. CARTUL Ma-galon. 134 p. 257 (a. 1168): mille solides quos Magalo-nensis -us tibi accomodavit. TRAD. Schefti. 226 (a. 1179-80): testes ... Swithart -us. ACTA pont. Rom. Hispan. I212 p' 512 (a. 1184): ecciesiam de Figuerola operi ecçle-sie assignatam cum omnibus possessionibus quas -us ec-clesie habet.

3) prestation en travail. corvée: CARTUL Aurel. p. 256

Page 104: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

515 operaria - operatio 516

(a. 1190): dedit Iordanus ... canonicus noster tres dena-dos in quodam otto ... et -um sui ipsius in augusto. CAR-TA a. 1192 (Ficker, Forsehungen IV 180 p. 224): a colo-nis servitia habere debere, scilicet -os, coitas [= toltas] etalia servitia. CARTIJL. Celsiniac. 218 p. 293: ut malas con-suetudines ... de porcos et de -os de ista bora in antea il-las non teneat. expression manu -us: journée de travailobligatoire d'un inanouvrier: CARTIJL. Roman. 116 p. 136(a. 1060): Amandus facit singulis ebdomadibus aut arato-rem I aut manu -os III .. .; I aratorem aut -os III.

4) travail, bâtis de charpente dans lequel on ferre leschevaux: Doc Pictav. 28 p. 56 (XII s. ex.): si -j, encluma,marteili et odilia fabrice simul vendantur, communiter de-bent 1111 denarios de vendu.

5) sens figurés: a) en bonne part: ouvrier, travailleur: n)en général: AELFR. colloq. p. 11: concitiarius dicit: o sociiet boni -j. dissolvamus chias bas contentiones. ) senschrétien: THEOD. Eucft transi. Ceisi 1 (pref.): excellentis-simo Christi -o patrique permagnifico Richardo. CART1JLSaviniac. 702 p. 362 (e. 1030): Deus quotidie -is suis cia-mat. CARTuL Icaun. I P. 183 (a. 1048-49): Christi vinee-os. CARTUL S. Emii. Cocul. 183 p. 193 (a. 1065): cumsanctis et bonis -is ad dexteram poni . . . merear. noter les

allusions au texte évangélique (Matth. 9,37-38 et 20, Lue.10.2): Ivo epist. p. 50 (a. 1091-92): me . . . sue messis or-

dinavit -um. AcrApont. Rom. Gall. 1114 p. 57 (a. 1102):qui messis dominice videbantur -i et cuttores, facti sonteradicatores et subversores. VITA Meinw. p. 114: cum au-tem noviter facte conversionis messis multa. novelle vetoplantationis -i essent pauci.

b) en mauvaise part: exécuteur, agent: ANAST. chron. p.290,33: provehit [sc. imperator] indictione sui sensus pre-tores et -os nequitia sua condignos. Jou. WIO0RN. chron. p.56: in adversarios id est in discordie -os eadem operatusest, noter l'expression biblique -us iniquitatis (Macch. I3,6; Luc. 13,27): Rut. TUIT. medit. II 3 col. 380C: iste noninnocens aut rectus. 1mo -us iniquitatis coram Deo erat.

B) operaria, -ef 1) celle qui accomplit: ALAN. INs. serra.p. 240: o admirabilis angeiorum potentia, que est Dei mi-

nistra, hominis consiliaria, miraculorum -a, que Deisecreta revelat. 2) ouvrée (mesure agraire): CARTUL Ceisi-niac. 955 p. 641: dedit ... quandam vineam duarum-arum in qua prior habebit quartum decimum. P. operata etoperatura.

C) operarium, -i n. atelier: ACTA Henr. II 733 t. II p.361 (a. 1180-89): -a etiam circa monasterium que vulgodicuntur estaus. y . operatorium.

operata, -ef. [opera] ouvrée (mesure agraire): CARTULSaviniac. 366 p. 212 (e. 1000): duas -as de vinea. CARTULCelsiniac. 34 p. 67: cedd ... vineam... de decem octo -as.ib. 93 p. 105: cedo . in Monte Roio duas -as de vineas.et ib. passim. y . operaria et operatura.

operatio, -nisf forme operatia: GLoss. end. Varie. 1469

p. 574,23.

I) action de travailler, labeur: A) travail en général:CoNslin Trev. 18: cum psalmis vadunt ad Iocum -cionis,sed a neinine ibi quicquam opens exercetur. ib. 36: terni-pus est -cionis et locucionis. FULCH. hist. Hier. II 46 p.

5 560: nocturna -ne duas turres murales. . . extulerunt. CAR-nju episc. Naumb. 213 p. 192 (a. 1153): tradidit... usumpiscationis vel comniodum cuiuslibet alias -nis in illo trac-tu fiuvii. spéc. manuum -o: travail manuel: DIPr. Ludow.1M. 3 p. 99,10 (a. 904): cellam .. desertam facuitatis sue

10 laboratione et manuum -ne restauravit.B) travail obligatoire, corvée: 1) en général: CARTA a.

832 (Tardif, Cartons des rois 123 p. 86 col. 1): neque ser-vitia ex eis [sc. villisl . . . preter consuetudinarias -nes ex il-lis viffis. CAPIT. reg. Franc. II 6 p. 277,37 (a. 854): ministri

15 rei publice . . . censura vel -nes exegerunt. TItAn. Fris. 895(a. 864-75): tradidit ... mancipia ... pro -ne dierum mari-cipiorum ilorum quos accepit de episcopo Annone.CORON. Rames. 190 p. 211 (a. 1091-93): sciatis me quie-tam clamasse totam terram et hommes Sancti Benedicti de

20 Ramesis de muni -ne et piacitis donec inde aliud preci-piam. CARTUL Satura, 25 p. 23 (a. 1152): terras suas quie-tas a regalibus consuetudinibus omnibus, tallagiis, -nibuset exactionibus. ACTA Heur. II 62 t. I p. 70 (a. 1153-54):[terre] quiete de seins et de hundretis et piacitis et querelis

25 et occasionibus et auxiliis et -nibus et murdris ... et omni-bus consuetudinibus corone mee pertinentibus. 2) agrico-le: CARTUL. Belliloc. Carnot. p. 7 (n. 1142): eis ... terrant

pro consuetudine rusticaii excolendam dabo, ira sciE-cet quod in aiterius agris -nem non faciant. MONAST. Angl.

30 IV p. 454 ex. (a. 1142): recepit ... unam bovatam ... perservicium duorum sohdorum per annum et -nem unius dieiin hebdomada. JNQU terr. don. p. 1 (n. 1185): I virgatampro X soi. et predicta -ne. en parlant du travail du mou-lin: Lin. Boid. p. 17 (n. 1183): est quietus ipse et terra sua

s de multura et -ne molendinorum. ROTUL. pip. 5 Richard. I

p. 75 (a. 1193): in -ne I granarii et I molendini equorum.3) de construction ou réparation: CARTA e. 1130 (Lawnie,Eariy Scottish Charters p. 70): ut ... sint libeni ab omni-ne castellorum et pontium et omnium aliorum operum.

40 CONClU Remens. L 1143, 3 coi. 718 D; interdicimus exac-tiones et indebitas castellorum -fies fieri. ACTA Henr. II257 t. I p. 403 (a. 1166): -tient quam facere solebant adturrem meam. MoNAst Angl. II p. 336 col. 2 (a. 1179):quietas ... de siris et hundredis ... et -nibus casteilorum.

s domorum, wailorum. RotuLcart. p. 8b (a. 1199): sintquieta de ... auxiliis, de -nibus castellorum, domorum,villarum, parcorum, vivariorum, pontium, fossarum.

C) construction, mise en oeuvre: 1) en général: CARTULRames. I p. 244 (a. 1123-30): parteni iliam quam ad -nem

50 ecciesie posuerit, ex quo parata fuerit ecciesia, ponat eamad supradictam elemosinam ecclesie. 2) au pl.: les tra-vaux (de construction): Rol-uL scacc. Noria. I p. 3 col. I(a. 1180): in -nibus domorum et pontis et paiicii castri deAmanviila et in plunbando goteniis XIV lib. XI sol. VIII

Page 105: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

517

518

den. ib. p. 10 col. 2 (a. 1180): in -obus Cesarisburgi, seuil-cet in DCCC perticatis palorum portandis in Angliam etin labruscandam capeilam et parvam cameram de V. et inlevandam calceiam et perrandam parvi vivarii Valonie. 3)travail (de ciselure), art: Lia pont II p. 133,8: lectorium

argenteum inclyto -ne celatum.D) oeuvre, ouvrage façonné: HARIULF. chron. Centul. p.

55: videtur usque hodie in pavimento chori tain ettant distincta marmoris -o. d'où: bâtiment, maçonnerie:

CARTA IX S. (Gattula, Hist. abb. Cas. p. 307,56 col. 2):ubi molina et ctausurias et piscarias et omnes -ciones quenecesse fuerint ... ibidem facere. GEIui. Auo. vita Udalr.p. 388,11: quod -o latins cripte est ruitura.

H) action: A) les actes: 1) en général: GERH. Aua vitaUdalr. 9 p. 396.7: docens non solum in verbis sed etiam in-nibus. ADAM PERSEN. epist. 1V 42 p. 106: morurn simplici-tas, puritas affectionum, -nom iustitia ... Clignant faciuntanimam ... amplexibus Conditoris. utilisé au sing.: Cea-BAN. transi. Max.! 63: facilius est secundum mentent pec-care quam secundum -nem. 2) avec adj. spéc(flant la va-

leur de l'action: a) méritoire sur le plan moral: les bonnesoeuvres: CAND. FULD. Higil. 1 1 p. 230,4: quatenus per becpie -ois officia ... rnerces maneret in futuro. CARTUL episc.

Haib. 146 p. 112,22 (a. 1109-20): adaucesit numerumbone -ais, tradens Sancto Stephano unum de clientela suaministrum. CARTUL match. Misti. II 497 (a. 1184): -oisbone propositum nulla debet oceasio prepedire. b) célè-

bre: haut-fait: THIETM. 1,28 p. 34,36: parvum de magniseiusdem -cionibus librum habeo inscriptum. c) morale-ment mauvaise:forfait,faute: ANAST. citron. p. 64,15: 0m-nem abominabilem turpemque -nem sectantes. DIPL Ot-ton. 1341 p. 467,3 (a. 967): per illius [Sc. qui patriarcham

interfecit] nefande -ois necem. GAUFRIn. VINDOC. serin. 3

col. 247e: per concupiscentiam carnis, omnem pravain

-tient [Sc. intelligimus]. 3) -e nuptiarum: acte conjugal, un

-ion charnelle: Ano VERC. epist p. 303,33: ut de carnalitint spiritale coniugium ... cesset -o nuptiarum.

B) activité, conduite: 1) en général: CHRON. Merseb. 3

p. .172,23: qualis in -ne, talis in remuneratione. 2) avec adj.spécifiant la valeur de l'activité: a) méritoire: Run FuLD.Leob. 8: multis profutura est tain verbo predicationisquarn boue -ois exemplo. HRABAN. epist. 40 p. 478,18: utquod professi sunt ore, exercerent in bona -ne. HIÎCRALD.Leb. col. 883,19: elegitur ad officium presbyteratus, ut quiscientia et -ne perfectus erat, ceteros doctrina instrueret,exemplo ad bene agendum provocaret. HELGAUD. Rob. 27

p. 124: quedam de eius mira -cione que sunt vere humili-tati sociata, non scripsimus. BERTHOLD. CONST. annal. pref.

p. 267,12: mirabilis sancte -ois alumnus. b) condamnable:

CARTUL Apt. 85 p. 230 (a. 1049-56): ex ... omnibus im-pietatibus quas egerunt sua perversa -ne. 3) (sens chré-tien) -o associée â fides: ERMENR. ad Grim. 6 p. 540,33: ci-bus anime est eloquium Dei ... vestes eius fides et -o inChristo (cf. ib. 36 p. 575,26). RICHARD, S. Via. deci.

script. coi. 257c: azymi sunt E sc. Christianil secundum fi-dent, sed azymi non sont secundum -nem. par analogie,

au sens féodal: CARTIJL Eichsf. 94 (a. 1148): domesticisnostris fide et -ne probatis aliquam singularis beneficii gra-

5 tiam conferre.C) pratique: 1) exercice, accomplissement en général:

TRAD. Fris. 392 (a. 818): secundum ardentissimam erga

divini cultus -nem ... voluntatem. CERBAN. transi. Max. I94: per -tient ... mandatorum. ib. 11 69: ad virtutum nos

10 moventes -rem. ADAIA PERSEN. epist. X 105 p. 172: in -nesignorum perte fuerit plusquam apostolus. 2) exercice duculte, pratique religieuse: a) en général: SMAR. diad. coi.598 0: recta -ne ex decalogi completione perficitur. PAss.Kil. I! 6: cernebat paulatim evacuari fraudent antiqui ho-

15 stis, crescentibus ministris divine -ois. CARTUL Clun. 1766p. 721 (t 950): sieut christiana fides corde indubitantercredit atque -ne tenet. CARIUL. Naumb. 138 (a. 1137): utsicut sancte -fis fuit particeps [Sc. canonicusl, ita sanctisorationibus communicet. b) sacerdotalis -o: activité sacer-

20 dotale: ANAST. synod. VIII 10 p. 150,37: si ... episcopusaut clericus est. ab omni sacerdotali -ne decidat et honore.

e) au plur.: rites: Do.t GUNDSS div. philos, p. 136,21:-ciones sont eaque fiuntad honoremDei. AB5AL serin. 51col. 2938: per duos boves, quorum alter pro peccato, alter

25 veto in holocaustum offertur, duo -nom genera nobis sig-nificantur, quorum primum spectet ad mortificationemcarnis, alterum veto ad devotionem mentis, d) vie active(par opposition â la contemplation): ANOELOM. Luxov. ge-

nes. 23 col. 198e: neque perfectus predicator est qui vel30 propter contemplationis studium operanda negligit, vel

propter -ois instantiam contemplanda postponit. REMIO.psaim. col. 586A: de virtute videlicet -ais in virtutem con-templationis. Virtutes -ois sunt fortitudo, temperantia, pru-dentia, iustitia. Huoo S. Vict scala !H,I p. 233: oculi ani-

35 me moraliter sont recta -o et para contemplatio. 3) prati-que de la charité, action bienfaisante: Gonusc SAx. div. IIp. 304,26: vado vobis parare mansiones ... non secun-dum predestinationem sed secundum -nem, scilicet non se-cundum pattern meum qui elegit nos ante mundi constitu-

40 douera, sed secundum vos per caritatis -nem. REGINOchron. a. 868 p. 96,11: filins ... longe a paterna intentio-ne et -ne recedens predas cepit exercere. CARTUL S. Mi-chael. Mos. 49 p. 178 (a. 1090): ut, ipso Deo opitulante,pervenire mereamur ad effectum perfecte -ais. PETR. VE-

45 NER. epist. III col. 295C: primo enim hic accipiunt gratiam-ais ac pro ipsa alibi gratiam retributionis. ARNULE. Lu-xov. epist. 96 p. 156: gloriosum vobis est cooperari marti-ri et ipsius iniciis vestrum addere compiementum, ut -nieius -o vestra velut eodem spiritu vegetata concurrat (cf.

50 sens IV D). de là: fondation charitable: CARrUL Savi-niac. 751 p. 388 (a. 1070): si quid bone -ais... susceperi-mus. VITA Cuneg. A p. 821b,32: preter bas principales sue-nis et primarias ecclesias, que conventualis ecclesia, quemonasteria illorum donativo non gloriantur se?

Page 106: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

519

520

D) intervention: 1) en général: CERDAN, transi. Max. Il74: ex laxa dicta vel -ne dernonum vel languore aliquo mu-tatur complexio. ACTA Pont. 25 p. 42.14 (a. 1136-37): dia-bolica -ne vel sinistro consilio deceptus. Ono FRIS chron.6,36 p. 305,9: ecclesiam ... sine humana -ne et ex spirituet aqua regeneratam. 2) aide, secours (dans des expres-sions signifiant: grâce â): ANAST. chron. p. 142.21: Dei-ne vieil potentissime. CARTUL. S. Petri Virsion. 42 p. 161(a. 1037-60): in nomine omnipotentis Dei ipsiusque gratiaet -ne. EADM. Osw. 18 p. 22: coenobium . . . eius. . . -ne afundamentis edificatum est. ACTA pont. Rom. Gal!, 1V 21p. 94 (a. 1134): per -nem sancti Spiritus in ecciesia Pre-monstratensis fervor canonici ordinis... acceptabiliter cu-stoditur.

E) sens techniques: 1) inéd.: a) activité d'un sens: PA-SCHAL ROKL thes. 0cc, p. 142: quo utitur anima ad -nemsensuum voluntariorum. b) opération chirurgicale:CFTRON. Polon. 2,14: eum extractis ossibus -o sagax medi-ci liberavit. CHIRuRG. Bamberg. p. 108: chirurgia totapractica sic possit . . . nuncupari, tamen specialiter -o perincisionem et ignem. c) pratique médicale: Huco S. Victdidasc. 11 26 p. 43,8: medicina dividitur in duits partes, oc-casiones et -tics. ib. p. 17: omnis -o medicine aut intus fitaut extra: intus ut ea que ore, naribus, auribus sive ano in-tromittuntur, ut potiones, vomitationes, pulveres, . . . fo-ris, ut epimata, cataplasmata, emplastra, chirurgia.

2) opération, manipulation technique: ERACL color. III57 p. 93: nec viride concordat cum folio. scilicet in mixtu-ris materiarum ipsorum colorum et -nibus mixtis eorum.

III) philos.: A) définitions philos. de l'action: BURG. Pis.transi. Joli. Damase. fid. orth. p. 143: dicuntur autem -neset gestiones ut loqui, ambulare, comedere, bibere et que ta-lia. GERARD. CREM. transi. Isaac Jsraeli defin. p. 328: -cioest in qua evanescit forma operati et corrumpitur postquietem facientis cana.

B) ce qui porte à l'action (s'appliquant au monde sen-sible par opposition au monde rationnel): BUROE Pis.transi. Joh. Damase. fid. orth. p. 143: pasiiones naturalesmultoties -nes dicuntur, putn fames, sitis et que talla. ib. p.142: -o enim est naturalls uniuscuiusque substantie virtuset motus. Et rursus -o est naturalis omnis substantie inna-tus motus. Don Guuniss. div. philos, p. 11,2: phiiosophinque est ordo anime . . . dividitur in scienciam et -cionem..; ad partem sensibilem pertinet -cio. GERARD. CREM.

transi. Ps. Arist. catis. prop. 3 p. 17a: -o animalis est quo-niani ipsa [sc. animal movet corpus primum et omnia cor-pora naturalia, quoniam ipsa est causa motus corporum etcausa -nis nature, uni â virtus et essentia: Jan. SCOT. ier.Dion. 11,2 col. 230A: tripartita enim iiiorum [sc. divino-rum anùnoru,n] est partitio, in essentiam videlicet et virtu-tem et -nem. Rnnia comm. Mart. Cap. IV 171,11 p. 3813:«tertia species est qualitatum, que non ex en quod iamquisque est» scilicet per -nem quam Greci energian appel-lant, «sed ex co quod esse potest intefliguntur», id est ex

virtute vel potentia naturaii quam Greci dynamin appel-lant. GATJFRID. Vit catin. (NA 46 p. 126): unius essentiesont trine persone,/ sicut et a simili cernitur in soie; sol etspiendor et caler simul esse soient,/ simu] sunt et varias

5 dant -doues.IV) théol.: A) opération divine, action de Dieu: 1) en gé-

néral: Paon. pred. col. 1031 0:-o est in Deo sicut eius es-sentia atque volumes. JaR. SCOT. ier. Dion. III 9 p. 258: divinaitaque beatitudo est operatrix et -o, ipsa agit per se in-

10 sain a se ipsa agitur. ABELARD. dia]. 2642 p. 140: cumigitur nusquam [sc. Deus] sit localiter, id est posilione b-cati conclusus, ... id est tain omnibus locis quant circaomnia loca. per -nis potentiam esse dicitur. RICHARD. S.Vic'r. Trin. JI 8 p. 114,9 (col. 905 9): de divina substantia

15 nature ipsius -ne esse non posset quod Deus non esset. 2)dans les personnes de la Trinité: BERNARIIX grad. humii. 20p. 31.6: mira quedam ac divisa individue Trinitatis -o....In primo siquidem gradu Filius, in secundo Spiritus sanc-tus, in tertio mihi Pater operari videtur. PETIt Lama, sent. I

20 15,1 p. 94-95: cum autem donatio vel datio Spiritus sanctisit -o Dei, et commuais sit et indivisa -o trium persona-rum, donatur itaque Spiritus sanctus non tantum a Paireet Filio sed etiam a se ipso. ib. III 1,3 t. II p. 553: quia ni-hi! operatur Filius sine Paire et Spiritu sancto, sed una est

25 horum trium -o indivisa et indissimills. au p1.: ALTERC.contra Synag. p. 73,25: horum igitur trium, id est Patris etFilii et Spiritus sancti, et nominationes et -nes et invoca-tiones et preconia tnm in lege quam in prophetis . . . inser-ta video. 3) s'appliquant particulièrement au Saint Es-

30 prit: Jou. Sco'r. homil. Job. 23 p. 312: cuius spiritus sep-tiformis -o humanitatem Christi implevit et in eo requievit.RATHER. conf. col. 402 e: per... sancti Spiritus incompre-hensibiiem -nem divinitatis inhabitationem. PVrR, LOMB.sent. J 15,1 L I p. 95: processio temporalis Spiritus sancti

35 vel missio ipsius est donatio et ipsa est Dei -o. Proceditergo Spiritus sanctus temporaliter a se, et mittitur a se,quia datur a se. 4) s'appliquant â l'Incarnation du Christ:HILDUIN. transi. Dion. p. 27,4: virilis Ihesu -cionis. RAD-BERT. psalm. col. 1016 A: nova quedam Dei virilis -o mon-

40 strabatur. id . Matth. coi. 523e: gemma -o Salvatorisquoniam sicut in co Deus et homo erat, eo quod «Verbumcaro factum est»: ira et -o divinitatis atque humanitatis.MiLo ELN. Amand. il p. 451,16: unam -nem in Christo do-mino Deo nostro divinitatis et humanitatis profiteri au-

45 dentes, cum orthodoxa fides ... confiteatur duas inChristo convenienter naturas et -nes. Rur. Tuit Spir. I 10

p. 86 (col. 1579: conceptus iste, Spiritus sancti non ge-neratio sed -o est. GUILL MALM. gesta pont. III 101 p.229: concilium contra illos qui unam -nem predicant in

50 duabus naturis Domini nostri Jhesu Christi.B) activité créatrice de Dieu, création: PRUD. pred. coi.

1030°: si inter -nem Dei et opera quid distinguendum erit,mihi ... nihil aliud occurrit ... quam -nem esse durai fit.opus veto quod fit. FLOR. LUOD. Ioh. Scot. defin. col. 118C.

Page 107: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

521 operativus 522

quomodo igitur -o in Den vel ipse Deus substantialiter-o intelligi potest? nisi forte en modo dicatur Deus -o, nonquod ipsum vel in ipso aliquis, sed ipse omnia operetur.GERARD. Mog es. delib. p. 4: bonorum conditor est, nonmalorum; in suis enim -nibus MI mali. BURO. Pis. transi.Job. Damase. fid. orth. p. 58: Deus autem, ubique ens etsuper omnia, ubique et secundum idem . . . operatur una etsimplice -ne. ABELARD. gloss. ad categ. p. 298,28: soliusDei est generare, id est -ne sua in substantiam promovere,quod est creare. RICHARD. S. Vin Trin. 1124 p. 131,5 (col.914: cum vere omnipotens sit, quicquid est, aut eius -nenut eius permissione subsistit. par analogie, en parlant

des plantes: ALFa. ANa plant. 1 6 p. 12: si nature mis-cuit masculum cum femina, recte processit; et non inve-nimus aliquam -nem in plantis nisi generationem fruc-tuum.

C) -o grade: opération de la grâce divine: BERNARD. gra-fia 49 p. 201,13: qui recte sapiunt, tniplicem confitentur-nem, non quidem hbeni arbitrii, sed divine grade in ipso,sive de ipso: prima, creatio; seconda, reformatio; teilla estconsummatio. RICHARD. S. VICT. Trin. 118 p. 114,14 (col.

905e: constat itaque ah illo [se. Deal esse secundum -nemgrade quicquid est aliud quam ipse. Sed quicquid ah illoest, non tain exigente natura quant operante gratia. ib. VI1 p. 228 529-32 (coi. 968C): illa [sc. productio prolis] se-cundum solam -nem creatricis gratie, ista secundum -nemnature. In divina autem natura nichil est vel esse potest exoperante gratia. Quod enim est ex sola -ne grade, pro auc-tons beneplacito potest esse vel non esse.

D) action bienfaisante de Dieu envers les hommes, cha-rité divine: CAND. FIJLD, Bigil. 122 p. 232,27: quatenus ineadem mirabilia divine -nis audientes, grades divine maies-tati referre studerent. Joa SCOT. pred. V 6 col. 377C: sper-nentes sua peccata corrigere, sed querentes de divina -ne,procaciter dicere soient: cur Deus dedit homini liberum an-bitrium (cf. sens II C 3).

E) -o sancti Spiritus: inspiration du Saint-Esprit: BER-

NARD. homil. Mar. IV 11 p. 57,17: nec fat mihi verbumscriptum et mutum, sed incarnatum et vivum.. . non mor-tui calami depictione, sed Spiritus sancti -ne. id . serin. sup.cent. 18 t. I p. 103,22: bas Spiritus sancti -nes quas vel innobis vel in alus experimur, ut ex re nomina accipiant, in-fusionem, si placet, atque effusionem nominemus.

F) action d'un sacrement: RAOBERT. Corp. Dom. X 119

p. 70: doctrina fluat . -. in -ne sacrarnenti.V) vertu, effet: A) sens physique: ANAST. chron. p.

256,1: concussi sunt humidi cognoscentes efficacissimamignis -nain.

B) sens abstraits: 1) bienfait spirituel: ANDR. Fwn. mi-rac. Bened. IV 16 p. 275: quantas virtutum -ries, quantassanitatum donationes multi experti sint mortales. 2) effet,réalisation: SCH0L Egbert. Leod. 123: hominum mine ad-nem semper non perveniunt.

VI) agencement, organisation: A) en général: ARNALD.

BONEVALL euch. III p. 55,32: mirare diligentiam artificis inquarumiibet rerum -ne adeo ingeniosam ut. . . rationis tuesubtilitas obtupescat.

B) plan divin, ordre divin: 1-JILDUIN. trans]. Dion. III 1 p.5 19,19: est ierarchia apud me ordo sacer et disciplina seu

-cio, divinum intuitum, sicut possiblile est, assimilans. C ER-BAN. transi. Max. 196: non ex substantia sua Deum cogno-scimus sed magna -ne et providentia eorum que surit. (cf.

sens IV B).10 C) -o nature: ordre de la nature (dans la création et la

procréation): RICHARD. S. VICT. Trin. VI 4 col. 970': nonenim habet humana natura ut Filius procedat de solo Pa-tre secundum -nem nature, soins unus homo in genere hu-mano processit de sola matre sine carnali paire. Roa. Mu-

15 LODUN. sent I 1,21 t. I p. 226: nature enim -o non fuit an-tequam ex similibus simula propagari et multiplicari cepe-runt, id est, ex animalibus animalia, ex arboribus arbores,ex herbis herbe.

D) -o secularis: ordre juridique: CARnII. Rhen. med. I20 187 (a. 948): -o secularis cogit causas legaliter determina-

tas taliter htteris inseri, qualiter ah ipsis auctoribus fuerint

previse.E) (mus.) ordre, classement: HERi,a AUGIEN5. mus. P.

5,43: nuila - . . in eius descniptione invenitur specierum25 constitutio, ... nulla rata vel pienaria principalium chor-

darum -o.VII) (fur.) accomplissement d'un acte juridique: Uou-

TIC S.V. iubeo: ius dicitur in se, s cd iusticia in actu exercitoet -ne quasi iunis status vel catin dicitur. ROB. PAUL 126

30 col. 395D: discretio autem quedam est in re, quedam in -neDiscretio in -ne, qua ondine iudiciario proceditur in

causa et secundum audita recte iudicatur. CARTIJL, S. Be-ned. in Wevria 18 p. 62 (a. 1158): huius -nis et conventio-nis prefatus archiepiscopus et episcopus testes sont.

35 VIII) fabrique d'une église (?): ACTA pont. Rom. Gall.F 24 p. 60 (a. 1154): devis entent arche -cionis et ipsa -cioalia erit in manu prions, alia erit in manu sacristitis epi-scopi.

operativus, -a, -um [operor] 1) qui agit, efficient (bu.

40 SCOL gloss. Mart. Cap. 499,9 p. 207,23: ctitcpyaatucov ac-tivum vei -um): JoH. Scan. ier. Dion. 15,3 coi. 26l: hu-meros autem et brachia et iterum manus, factivum et -umet activum significare dicunt, . . . -um ad brachia, in qui-bus tota vis operationis existit (cf id. versio Dion. As. I

45 col. 1067"). PEnt DAMIAN. serm. 44 col. 738C: agit enimin eis virtus -a, ut operentur opera Dei. ALFAN. premn.phys. VI p. 72,17: phantastica igitur est virtus irrationalisanime per sensus -a. Buxo. Pis. transi. Joh. Damase. fid.orth. p. 14,32: in duabus naturis intellectualibus, volunta-

50 rus, -is et anbitnio liberis. HENR. ARIST. transi. Plat. Menop. 22,19: hoc namque nos segnes faciet et est mollibus ho-minum dulce auditu, iliud sanie -os et inquisitivos efficit.

2) qui fabrique, qui suscite: PAUL. AEGIN. cur. 209 p.141,14: epatis infirmari virtutem; si veto similia lavatune

Page 108: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

523 operator - operatorius 524

carnium recentium immutativam et sanguinis -am.operator, -is m. I) travailleur: A) ouvrier: 1) en géné-

ral: CHRON. S. Michael. Mos. p. 5: ad sanctum opus reli-giosus -r accingitur, arborera succidit et in gyrum eius fun-damentorum ... spacia sarculo designat. VITÀ Menel. p.152,13: -cm bonum disturbare votuit. LAMB. ARC. hist.Ghisn. 152 p. 640,46: serviettes etiam et cachepoli - . . -esinvicem provocantes, invicem ad laborandum instigantes.2) ouvrier agricole: CARTUL Apt. 89 p. 238 (XI s.): his quepro vinee opere -i debentur. FUND. Sangeorg. 16: areasduas et agri tantum quod sufficiat ad beneficium -is ea-rundem vinearum. ANOR, FLOR. mirac. Bened. III 10 p.232: messores . . . dirigit; -es invisere placuit. 3) ouvrier dubâtiment: GALBERL BRUŒ Karol. 33 p. 56: paraverunt -eset artifices earum scalas.

B) agent, collaborateur: RU0TG. CoL 3 p. 24,21: pervi-gil summi patrisfamilias -r et summus presul. spéc., enparlant d'un fermier des salines: CARTUL Rhen. med. I135,41 (a. 893): querendum est a vicinis vel a melioribushominibus si-r noster fidelis non fuerit sieur sepe contigit.ib. p. 164: ex his burduris accipit -r III!, major 11, si a ma-gistro ei conceditur et remanent ad opus senioris XVIII.

C) sens abstrait: celui qui met en oeuvre, celui qui ac-complit: IDIPL Odon. 55 p. 216,30 (a. 887): nos qui huiusbeneflcii fideles executores et -es adsumus. ANDR. FLOR.mirac. Bened. 19 p. 187: tantorum signorum -r attestaturBenedictus pater. CARTUL Osn. I 230 p. 196 med. (a.1118): huius institutionis frater Eizo cellerarius fratrumauctor primum et instantissimus extitit -r. IsTNGL aimai. Ia. 1145: Ruopertus abbas, miraculorum -r eximius (cf. NE-CR01.. I aug. 15 p. 112). noter l'emploi in étap h.: JOH. Scotversio Dion. Ar. 113 col. 1062C; primas deiformes intel-lectus, tanquam primos -es divinorum et magistros.

D) en parlant de Dieu: créateur: GERARD. MORES delib.

p. 204: serviebat operibus suis, ignorans -em omnium, delé, en parlant du Saint-Esprit: origine, source: Joii. ScoT.homul. Ioh. 23 p. 312: Spiritus namque sanctus, quoniamdistributor est et -r donationum gratie, gratia solet appel-lan.

II) sens moral: celui qui agit: A) en général: Lia deignorantin XI 35 p. 222: actus est rationalis operatio. Ope-rationes autem tans et vituperatio consequitur . . - He qui-dem placentes saut -i, he veto displicentes.

B) en bonne part: celui quifait de bonnes oeuvres, celuiqui fait le bien: Episr. Col. 7 (a. 870): nec opus sine fidenec sine operibus fides sola iustificat, unde -r non haben-do fidem nec iustitiam habere potenit nec sa]utem. ACTAduc. Norm. 231 p. 444 (a. 1066):.Dominus . . cum in bo-norum actuum exhibitione -ibus future retributionis mu-nus prediceret. PER. RIDA Aurora I Gen. 290 p. 38: for-matum Dominus hominem tulit in paradisum/ ut custosesset ac -r ibil ... 1 iussa tenenda docens et prohibenda ve-tans. ANDR. SUN. hex. 1650 p. 54: vel Dominus servo ius-sit duo: iussit agendum/ et iussit prohibens vitandum; de-

buit ergol in primo servus -r, debuit esse/ in reliquo cu-stos, vetitum vitare studendo.

C) en mauvaise part: ANAST. chron. p. 308,2: inimicuszizania sua in -ibus suis seminare non cesset. RATHER.

5 epist. 29 p. 161,23 (a. 968): cum ypocnisia et incestuositaslonge precellant alia in scetere crimina, eo cetera sunt gra-viora quo magis publica: illa enim solos interficiunt -es,ista et -es necant et consideratoribus nocent. noter les ex-pressions nequam -r, iniquitatis -r: ANAST. chron. p.

10 247,19: illi vero nequam -es contra regiam ascenderunt ur-bern. GIRALD. gemma 126 p. 75: iniquitatis autem -r dixit.

HI) pour cooperator: aide, soutien: MIL0 Eu-i. sobr. H923 p. 671: celicolis adstans -r civibus audax.

IV) pour operatio: action: SCHOL Egbert. Leod. 1161 p.1$ 39: nomen et gloria -is ad ilium magis pertinet, qui dictan-

do disponit ut fiat, quam qui manu operatur ut sit.V)pour operatorium: atelier, lieu de travail: CARTUL S.

Saturn. Tolos. 89 p. 65 (a. 1152): quos duos denariosobliarum dat Ato de Fredalaico pro suo -e de carraria

20 majore, inter carrarolam et operatorium Calveti.operatorius, -a. -um I) adj.: A) agissant, efficient (sens

spirituel). 1) absol.: HRABAN. inst. cler. 1,30 p. 54,19: digi-tus Dei dicitur [Spiritus sanctus], ut eius -a virtus simulcum Patte et Filio significetur. Eist Ratisb. 8 p. 310,29:

25 ne angelus, qui cum Iacob luctatus est, femur minus -e pre-sumptionis tangat et in perpetuum claudicantem efficiat.EBERH. BAMR. epist. 8 col. 505<: omnis humana ratio defi-cit, ubi virtute Dei et sermone Dei -o tanta fit rerum per-mutatio (cf. GERRou. in psalm. 32,4 p. 113,20). par oppo-

30 sition â ce qui procède de la contemplation: WOLBERO incant. I col. 10808: unctio ergo pedum est virtus -a, porte,unctio capitis virtus contemplatoria. AB5AL serin. 48 col.273A: sic ergo propter diversa eorum [sanctorum] officiaalios contemplarios, alios -os, alios administratorios pos-

35 sumus appellare. 2) avec le gén.: qui opère, qui provoque:GERHOH. in psalni. 37.22/23 p. 665.17: ipsum velle, cumpertineat ad essentiam liberi arbitrii, non est ipsum suimetipsius -um, sed a te Creatore, formatum. Paîit CANTORsumma sacr. 11 p. 175,30: nonne mania opera ex pari ca-

40 ritate facta paria sunt? ... Ita dicimus quantum ad meri-tum vite eterne ... et ideo non sunt pariter -a liberationis apoena temporali.

B) où l'on fait un travail manuel (operatoria domus:atelier): PETit VENER. statut. Clun. 4 p. 26,19 exceptouno

45 tantum magistro uniuscuiusque -e domus et exceptis ope-ratoriis nove ecclesie.

II) subst. operatorium, -i n. forme accus, pl. operato-dos: CARTUL Ruscinon. pniv. p. 56. A) lieu de travail(AELFR. angl. sax. vocabul. app. p. 59: ergasterium vel

50 -um, weorc-hus): 1) atelier: Perit VENER. statut. Clun. 4 p.26,19: in -is veto universis continuum teneatur silentium,excepto uno tantum magistro uniuscuiusque operatoriedomus. CARTUL Popul. 284 p. 173 (a. 1147): ego Guilel-mus cultellarius vendo . . . meum -um cum solis et suppra-

Page 109: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

525 — onerculum 526

positis ... quod... habeo . . . in ipsis voltis. CARTUL. Gel-Ion. 538 p. 459 (a. 1170): quod liceat nobis ponere tigna ettrabes super parietem -i. CARTUL. capit. Agath. 60 p. 64 (a.1182): in -o Johannis fabri lignorum. ACTA Phil. Aug. I402 p. 493,19 (n. 1192): dedimus et -a et stacioneltos etplateas S predictam domum pertinentes. 2) boutique: LIB.

fend. maior 11887 p. 353 (a. 1150): exceptis domibus mi-litum et -is mercatorum. CARTTJt. Ruscinon. priv. p. 56 (a.1174): in predicto mercatali ville Perpiniani, iam ampliusmansum neque -um neque tabulam neque bancum nequealiquid faciam .. .; qui mansos et -os habetis qui aperiunthostia sua [in] iamdicto mercatali. CARTUL. Sord. 253 p.354 (a. 1175): teneo illud -um meum quod habeo in mer-cato. CMvruL mon. S. Crue. 372 p. 373 (a. 1194): sunt...predicta -a VI in suburbio Barchinone ... ad ipsam dra-periam ante mercatum. 3) bureau: CARTUL S. VieL Mass.

111108 p. 582 (a. 1167): scripta fuit apud Agaten in -oVincencii clerici. CARTLJL. Biterr. 322 p. 473 (a. 1194): hoc

instrumentum transtulit ... in -o B.... publiei B. notarii.CARTUL. capit. Agath. 390 p. 382 (a. 1197): in -o Arnaudi

de Alzona, notarii de Biterris.B) métier: CARTUL Carcas. V p. 317 col. 1, XXV (c.

1192): si quis fidelis ... averum suum misit in societatem

cet et speciem, tertium quiddam nescio quid volens dicere-um appellavit (cf. PETn. LoMB. sent. Il 1,3,1 p. 308. Ro-LAND. BANDIN. sent. 2,1 col. 1029A). ALAN. INS. quoniam

hommes p. 126: Aristoteles veto dua asseruit eterna, scili-cet speciem et materiam, et tertium adiungebat -um; mun-dumque asseruit esse eternum. Ipsum asserebat esse ma-teriam ab eterno existentem in quo tanquam in materia il-lud -um eternaliter operabatur.

operatrix, -cis I) subst. f.: A) ouvrière, celle qui tra-vaille, qui produit: ELIs. SalON, vis. 3,21: quia posuit teDominus -icem in vinea sua. au figuré: Ru. TUIT. Trin.

7,5 col. 146D: pretium mulieris huius, pretiositas Ecclesiehuius, Vides -icis huius, aspicientis non ea que videntur sedea que non videntur.

B) celle qui accomplit; dans l'expression -x virtutum:celle qui opère des miracles: WOLFHARD. Waldb. 4,20 (12):ne, dum huiusmodi ineptam audierint fabulam, -ici virtu-tum incipiant derogare. Futcx Brunw. 15 p. 134,12: opi-natissime virtutum -icis Mathildis Deoque devotissime ma-trone tristi morte turbati sunt. E go Bnig, Otton. 1,3: ah-batissa . . . magne opinionis ... et virtutum -x habebatur.au figuré: HERIB. Bos. met. III col. 1371k: etsi tain

tain principalis nostra unitas hec omnium -x virtutuni,fides, spes, salas et vitras omnium.

C) (philos.) ce qui agit par soi-même: Jon. SCOT. ier.Pion. III 9 p. 258: divine itaque beatitudo est -x et opera-do, ipsa agit per se ipsam et a se ipsa agitur, atque ineffa-

bili modo ipsa actio est suaque passio. HILDEGARD. div. op.2,5,29: discretio per opus ut cetere virtutes que ah opere-ices nominate saut, -x non est, serf tantum aliarum virtu-tum sustentaculum.

5 II) adj.: A) qui travaille: SCHOL Egbert. Leod. 1241 p.56: hoc quoque catit muftis abiit, quod Bertheca nevit.Bertheca proprium nomen -icis femme.

B) efficace: 1) en général: LA,m. TUIT. Herib. 2,31:quod nuila sibi obstaret ad effectum difficultas, in quem

10 per -icem potestatem ipsius respiceret efficiens voluntas. 2)qui guérit: MIRAC. Hubert. 1,8 p. 822°: qualiter ambrosia-na per heatissimi opem Hueberti pontificis erga eam -x sitpatefacta. 3) (philos.) opérant, agissant: Jor-t. Scor. ier.Dion. VII 7 p. 289: Cherubim ... in prima -ice virtute di-

15 vine pulchritudinis. HeNic Aun. planct. 167: cuncta Deivitras -x perficit intus. HILDEB. epist. I 8 col. ISSC: postu-lant isti -icem Spiritus gratiam.

C) qui produit: AB5AL serra. 16 col. 10 ] A: attendecere -icem apiculam, qualiter operatur.

20 D) qui provoque, qui est la source de: EKKEH. IV be-ned. I 33,11: effera saltatrix necis eius adest -x. EPI5T. adHildegard. 6 p. 340,1: lux vivens, ennuis boni -x, cui 0m-nus anima vitalis ... sit cooperatrix. MAuRU5 glos. p. 542:

exi--X.

ire):ee. V.

operaria et operata.operatus, -us m. travail, préparatifs: EPI5T. ad Hilde-

30 gard. 128 col. 182: instat etiam iam tempus quo aggsedidebeam iter }-Iierosolymitanum, ad quod opus est mihimagno -u.

operelum, -i n. y . operculum.operculuni, -i n. formes: operclum: EICKEH. IV bened.

35 21,126. operculus: CAPIT. reg. Franc. I 32,64 p. 89,21.

opericulum: Uorsrro S.V. paria: hoc opericuluni ... et inve-nitur -um per sincopam.

1) couvercle: a) d'un récipient: MAPPE clav. 78 p. 208:mine in ollam rudem, strictam diligenter -o elausam, ira ut

40 in medio -o sit parvum foramen. CARTUL Sangail. 1820 (a.1014-22): auream capsam absque -o. HAIM0 I-lin. WiIh.13 p. 216,20: ut omnia doua vini advecticii levatis -is dili-genter inspiceret. UDALR. consuet. Clun. II 30 col. 716C:ibi est patena mediocris et argentea, et aurea scutella ha-

45 bens -um eiusdem metalli. GALDERT. BRUG. Karol. 83 p.127: cupparn auream Karoli consulis cum -o aureo.THnOPH. sched. 1,42: post quatuor veto septimanas solve-um. Hnui. 84 p. 164,3: de cuius [sc. chrismalis] -0 suc-creverat novella plena virons. GUILL Tyn. hist. rer.

50 transm. XVII 23 p. 799: vitree lampades -a habentes vi-trea. STATUT. Cisterc. p. 197: nulli liceat deferre scyphoscum argento vei cum -o. â noter l'expression vas immun-dum sine -o (cf. Num. 19,15) ou d'autres expressions for-mées par analogie: EGBERT. Luoo. rat. 1 729 p. 132: vas

alicui vel ipsemet tabulam vel -um vel quodlibet oflicium siiniliter et moneta conceptionis secundum eandem

exercebit, omnia bona sua debent esse salva. 25 stens intemperiem predictorum mncommodorum est

C) (philos) cause efficiente: REMET genes. col. 54D: operatura, -e f [operal «ouvrée» (mesure agra

Aristoteles autem duo dixit esse principia, materiam scili- CARTUL. S. Joh. Ang. p. 345 (c. 1099): unam -am vin

Page 110: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

527

528

hibita -uni habebat et signaculum discoopertus relinquere- 25

commune vel inmundum, quod -um omisit. GUIBERt Nov.moral. V, XIX col. 147C: vas omne sine -o immundumesse secundum legem. PETR. RIGA Aurora I Num. 477 p.200: vas erit immundum quod non velabit -umV os erit 1m-mundum quod reticere nequit. Uguno S.V. patio: hoc ope-riculum, unde in lege vas sine opericulo immunduni erit. b)

d'un meuble: 1-list mut. Trev. 24: dum scrinii eiusdem-um introspecturus levaret. GUIBERT. Nov. vita 1117 p. 156:cum pervenisset ad arcam, fidelis venditor elato et susten-to arec -o. e) d'un cercueil ou d'un sarcophage (en bois ouen pierre): ERMENR. Sval. 10 p. 162,6: levavimus sarcofagi-um ex muftis iam annis subtus terrain et tamenintegrum. MIL0 ELN. Amand. II p. 478,16: ad tumuluniaccessit atque. -o lapidis quo tegebatur remoto, diligentiusintrospexit. UFF1NΠIda 2,7: presul -um marmoris a sar-cophago amoveri precepit. GERH. Aun. vita Udalr. 27 p.415,11: -o ligneo corpus cooperuerunt. UDALR. consuet.Ciun. 111 29 col. 774D: collocatur -moi ligneum super de-functum (cf. GUTLL HIR5. const. 2,66 col. 1140 B). HucoFLAv. chron. II p. 500,40: quinque petras excavatas inve-nerunt cuni -is, quarum que dignior ... visa est. receptuicorporis beati aptata est. d) couverture de protection(pour une source): GIRALD. topogr. Il 9 p. 91: fons... ter-re illius, qui ex reverentia de barbara superstitione sibi ex-

CORP. consuet. monast. I p. 170 (IX s. in.): unum in estatesubtiliorem -um. ROB. MON. Rnii. hist. Hier. 111 26 p. 770:lassi invenerunt requiem... midi -uni. Guinuwr. Nov. mo-ral. IX 38,13, 14 col. 264 A: estivi -i. CEr&nAr.i. transi. Max.111 9: ea que surit ad vitam necessaria per cibum et -um. b)vêtement ecclésiastique: Co". consuet. monast. I p. 171(IX s. in.): pro quo tegumento nos ex grossiori textu admelotum similitudinem -um habemus. MIRAC. Bernw. 1adn. p. 782,48: venerabilis persona ... -is pontificalibus

10 vestita. e) vêtement de fourrure: CORP. consuet. monast. I

p. 169 (IX s. in.): transmarini autem monachi huiusmodi-um pellicium habent. RICHÈR. 111 40 t. II p. 46: an linteaoperosa arque pellicea -a sileam? Ono FRIS. chron. 7,35 p.373,21: solitarii . . . pelle carnis pro -o utentes.

15 2) voile couvrant la tête: CORP. consuet. monast. I p.168 (IX s. in.): Greci vero monachi propret -uni capitis

modicum vestimentum quiddam tantum ante pectus et a dor-so dependens habent. ORDO Rom. V 36 t. II p. 217 (IX s.):et in ipsa hora neque corona neque aiiud -uni super capita

20 eorum habeatur. par extension: coiffure: ELIS. SCHON.viar. 13 p. 102,36: et arrogantia crinalis -i, et multa bis si-initia venalium mulierum adinventiones sunt.

3) couverture: ALBER. SErTEFR. visio tit. 31 p. 193: delecto iusta paradisum claris -is ornato. STEPH. T0RNAc.epist. I p. 6 (a. 1178-80): non despiciunt pretereuntem et

tur, tanta statim inundatione fons exuberaret ut totam pro- absque -o pauperem (cf. Job 31,19).vinciam ... dilueret. C) ce qui recouvre un objet: 1) linge sacré: a) voile cou-

2) tissu servant à couvrir: a) voile de tête: REMTG. comm.Mart. Cap. 1X478,15 t. II p. 307,!: «flamniea» id est -acapitis virginalis. b) couverture de lit: ANDR. FLOu. mirac.Bened. IV 12 p. 269:-o lecti nianum admovet arque supermembra iacentis miserando reducit.

3) bâche d'un véhicule: CAPIT. reg. Franc. 1 32,64 p.89,21 (e. a. 800): ut carra nostra que in hostem perguntbasterne bene face sint, et -i bene sint cum coriis cooper-t'.

4) enveloppe d'un fruit, bogue (de châtaigne): RUE. Turr.Eec!. col. 1303D: in hirsutis castanearum -is fructus inqui-ritur.

5) coquille d'un mollusque: PAUL AEGIN. cur. 8 p. 4,8:porfire -a cum oleo cocta.

operculus, -i m. p. ope rculum.opericulum, -i n. y. operculum.operimentum, -i n. forme opermentum: AMARC. sen.

III 15 et 132.I) action de couvrir: CARTUL. S. Mar. Magd. 68 p. 63 (a.

1187): manus tuas . . ab estus ... et gelu uredine conti-nui -i consuetudo incontaminatas conserver.

II) (sens matériel) ce qui couvre, ce qui voile: A) en gé-néral (suivi d'un gén. désignant ce qui couvre): LEGEND.Zoer. p. 360: ne ab ullo vestimentorum suorum exueretur-o. PETR. COMESTOR hist. schol. col. 1441A: et ipsum Do-mini nomen nubis -o ita celatum est.

B) ce qui recouvre le corps: 1) vêtement: a) en général:

vrant le calice: Con. Pray. IX y.: discooperitur calix tan-tum dum levatur ... et hoc fortasse ideo, quia caucius le-

30 vatur sine -o, quanti coopertus. b) voile couvrant l'ampoulecontenant le saint chrême (office du Jeudi saint): AMA-LAR. off. 1,12,29 p. 76,37: -ami erat sindo alba. e) napped'autel: CARTA XIs. (MEM. Auxerre p. 15): ecclesie nostrededit ... duo super altare -a mirabiiter et operose opera-

35 ta. ELIS. ScioN, vis. 1,18: nain -um altaris. GUtLL Tya.hist. rer. transm. VI 23 p. 274: altarium -a.

2) couverture de manuscrit (en cuir): Eno BAMU. Otton.1,6 p. 827,4: tain hune [c. codicem] innovavit -o?

3) toit: PETR. CoMnsToRhist. schol. col. I540 A: in corn-

40 muni transitu. Qui erat inter duas damas. -um habens,quod diversorium dicitur, se receperunt. INQ. terr. don. p.23 (a. 1185): ad reparandum horreum. . . virgas secabuntad -um et parietes claudendas. de là: couverture du monu-ment: GERH. AUG. vita Udalr. 13 p. 403,7: sepulchrum

45 Simperti episcopi . . . adhuc sine tecto remanebat, de cuius-o in visione admonitus, lignis more operculi arte coniuntistegebat.

4) revêtement de métal: Guni. TYR. hist. rer. transm. XI24 p. 495: craint autem porte civitatis Iignee, nullum ex

50 acte vel ferro habentes -un.D) tabernacle (eDemeure» de Dieu, cf. Exod. 36,8):

Purt COME5T0R hist. schol. col. 1176C: primum -um fuitcortine decem, que etiam vela, vel tentonia, vel quandoquetabernaculum vocantur.

Page 111: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

529

530

E) ce qui sert â fermer une excavation (creusée pour uneexploitation minière): Dipi. Otton. I 214 p. 296,34 (a.960): in foveis in quibus solebant fodere -um ferri, incon-fulsum arbitrium quicquid eiusdem monasterii rectoribuslibuerit fodendi atque operiendi .. concessimus.

III) sens métaphoriques A) ce qui cache, ce qui dissi-mule: 1) en général: PErit VENEIt. Jud. V col. 609 e: si nu-dus est inferus coram Den, si nullum est -um perditioni en-ram fluo, non potuit hoc eum latere quod dicit ludeus cuvalatuisse. 2) ce qui cache la honte (en parlant dA dam etEve): BERNARD serm. de sanct. (Annunt. 1) 8 p. 21,5: pri-vatus est et Adam veritate, ubi eam erubuit confiteri, vo-latilia excusationum -a pretendens. HILDEOARDL vit, mer.2,88: sic etiam -um duplicis confusionis habeant, quo-niam beatitudinem perdiderunt, et infelicitatem induerunt.

B) en parlant des anges: ce quiprotège ( cf. Ezech. 28,13et 14): GODESC. AQU. opusc. 1,7 p. 69: angeli et hommesbeati merito, numero, nomme in une Christo coniuncti-um sunt dicti, quippe cum angelorurn ordines. -um coinserant, iam non sunt diaboli, cura 111e sit in infernum pro-iectus de cela, 11h autem sont in cela. RUR Turr. vict. Verbi1 16 col. 1231A (p. 25.23): novem pretiosos lapides, perquos novem angelorum intelligimus ordines, quos vetut-uni sibi usurpabat ad ornatum et obsequium sumo, lapi-des ignitos appellavit.

operio, -ni, -tum 4. formes: opperio: Uourio s.v. paria.kid, prés. operiantur: GLoss. ceci. Cas. 401 p. 439,27.part, passé operatus: CONCHUOR. Monnenn. p. 225. CAR-TUL Popul. 156 p. 91 (a. 1177).

I) couvrir, recouvrir(Ucwnos.v. parie: -o, -is, -ut, id est te-gere): A) au propre: 1) en parlant de vêtements ou de tissus(GLoss. cod. Cas. 401 p. 439,27: amictantur, -iantur): RA -THER. Metr. col. '46V: brumali caput ipsius -iebatur lanu-gine. THANGM. Bernw. 55 p. 781,26: non pallio... sed ci-licio tantum -iretur. CONCHUBR. Monnenn. II 216 p. 225:facie operata pallio. HELGAUD. Rob. 16 p. 92: facistergioaltarisprolixo -it Ispeciem cervi]. UDALR. consu& Clun.III 13 col. 7578: molam . . . -il , , . commis. GIRALO. itin.Kambr. 1 10 p. 82: corpusque cruentum elemosynarii sui-iri pallia iubens. spéc.: doubler: CARTUL. Hosp. S. Joh.Hier. 859,37 p. 540 (a. 1188): alio excepto (canistro] quoderit -tum intus pantin lineo. â noter: en parlant des capa-raçons: BERNARD. laud. milit. 3 p. 216,7: -dis equos sen-cis. 2) en parlant de toitures, de couvertures de bâtiments:EPIST. var. 130 p. 543,17 (e. 813-14): preter... domusepiscopaies ... unam restauravi ... quarn -ni. RADULF.TORT. mirac. Bened. 27 p. 324: monasterium quod stipula-tum erat. FUND. Hild. 6: ecclesiam ... cupro -uit. Roruupip. 34 Henr. II p. 199 (a. 1187-88): pro C carretatisplumbi quas rex dedit ... ad -iendas dorons suas. RIGORIX20 p. 34: stalla fecit erigi desuper -ta, ne mercatores lem-pore pluvioso a mercatura cessarent. spéc., en parlant descouvertures des fosses de mines: Dia. Otton. 1214 p. 296,35 (a. 960): in foveis in quibus solebant fodere openimen-

tom ferni, inconfulsum arbitrium quicquid eiusdem mo-nastenii rectoribus libuerit fodiendi atque -iendi ... con-cessimus. 3) en parlant de revêtements de métal précieux:GREc. CAT. reg. Farf. V p. 310 (a. 1119): anulas argenti

$ tres, unam earuni -tam auto. Sucus. adm. 33 p. 200: sa-cratus ... lapis ... qui superest are.. . concave, ligno auto-to... cingebatur. 4) en parlant de fils ou d'objets recou-verts de cire (ex-votos): Vi-rA Steph. Obaz. III 27,10 p.236: statuaria eis facientes ceraque -ientes, sancto patri

10 Stephano dinigamus. ib. 14 p. 236: boves a frontibus et atergo funibus circuniducens ceraque -iens. 5) en parlantdes ornements qui couvrent les murs: BERNARD. land. mi-lit. 9 p. 222,12: ornatur autem huius quoque facies templi,sed armis, non gemmis ....circumpendentibus clypeis pa-

15 ries -dur. 6) en parlant de la terre recouverte par: a) l'eau(de façon temporaire): LEX Frision. add. 11: in sabulo,quod accessus maris -ire solet. WORMON. Paul. 9 p. 216:aquis, que cuncta -uerant. BERNARD. Malach. 59 p. 363,13:et si multum pluisset . . . ut -iret terram. GIRALD, expugn. I

20 36 p. 284: sabulosis australis Kambrie litoribus solotenussabulo nudatis, Iongis -ta ... seculis terre facies apparuit.b) la végétation: ALBER. SEi-rEFR. visio S. XIX P. 193: decampo ... spinarum et tribulorum densitate -ta.

B) par mitaph., en parlant de personnes occupant un25 espace: Ono FRIS. gesta 1,62 p. 88,17: exercitus noster

navigandi labore dispersus pelagus -iebat. PETg. Rio&Aurora I Judith 25 p. 376: -ta/more locustarum patria

tota fuit (cf. Judith 2,20).II) cacher, dissimuler: A) en général: PETu. DAMIAN.

30 cerna. B 3,6 p. 84: cum auctor vite moritur, orbis et com-moritur./ Sol radios -uit. HI5T. de via Hier. 60 p. 195: man-davitque ammirario ne pretiosissima nostri Salvatoris ima-go -iretur.

B) enfouir, enfoncer sous la terre ou sous l'eau: AIM0-35 IN. FLon.. mirac. Bened. II 6 p. 143: solum equinum caput

aquis eminere prospexit, reliquis membris cum sella lym-phis -fis. PETIt RIGA for. asp. VIII col. 1389 e: hic -it se-men. hic adoperta rigat. d'ou': enterrer: 0 go. VIT. hist. VII13 t. III p. 252: ne corpus captons -iatur cespite rneo

40 ex parte Dei prohibeo. CHRON reg. Col. a. 1153 p. 90,13

(rec. I): quidam Judeus . . . dum ... corpus Domini orete-nus susciperet, ecclesiam egressus, in cimiterio huron -uit.

C) enfermer: RJCFTER. 111 23 t. II p. 30: arcam . . . deco-ravit; in qua virgam et manna id est sanctorum reliquias

45 -uit.D) dissimuler (en parlant des ténèbres ou des nuages):

a) au propre: VINC. KADL_ chron. p. 205: tanti sous occasutenebre -iunt terram et caligo populos, b) par métaph.:CAwruu S. Alb. Andegav. II 717 p. 204 (a. 1191-1220):

50 quod vetustatis robes -it et offuscat, scripture radius dete-git et declarat.

E) cacher un fait: P&M pI-in. 750 p. 222: die tamen igno-ti seniem michi, Pamphile, facti, /huius origo mali ne sit -tamichi. AELR. Edw. reg. col. 778e : secretum illud quod

Page 112: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

531 nnnnr 532

sanctus iusserat -iii ... reseravit.F)forme et sens réfléchis: se dissimuler: GUILL. PICTAV.

gesta p. 6: muititudinem Anglorum offendit maximam se

ad internecionem suiientem.III) sens spirituels: A) cacher, dissimuler, voiler: 1) en

parlant de la divinité du Christ dissimulée sous sa naturehumaine: GODESC. SAx. div. II p. 317,9: Deum ipse Dei fi-Hus qui ... maiestatem sue divinitatis nube seu velaminenostre humanitatis -nit. 2) en parlant du Christ dissimulésous l'apparence du pain eucharistique: ALGER. Lnoo.sacr. corp. Dom. iI 1 col. 808B: pro specie partis, qua -tusest (Christus). 3) en parlant du caractère spirituel duChrist ressuscité: GERARD. MORES. delib. p. 198: quid viditThomas exterius, nisi hominem? ... dico ipsam contem-

C) effacer (le péché): ALBER. CAS Schol. 44 p. 234,6:caritas ... que multitudinem -il peccatorum. PETB. VENER.Petrobrus. 201,45 p. 120 (col. 814: quantum multitudi-nem peccatorum -it chantas in Christum, si tantam -it cha-nitas in proximum? (cf. Ano VERC. epist. p. 299.30 citantJac. V 20 et Prov. 10,12).

sens spéciaux du participe passé: 1) opertum, -i n.: a)secret, chose cachée: BERNARD. Moni. cast. 437 p. 62: quipenetrat renes, cor scit, -ta videt (cf. Jet. 11,20 et Ps.7,10).

b) endroit secret: VITA Godefn. Cap. I add. p. 529,13:veniunt ad fraudis -tum et ex medio nemoris ... prosilien-tibus hinc iode militibus . . . interempti sunt.

c) noter le sens adverbial de l'expression in operto: se-crètement, en se cachant: GIRALD. topogr. I 24 p. 57: in-to, non in aperto diffugiunt.

2) adj. opertus, -a, -um secret, détourné: GALTER. C AS-TIL. Alex. VI 71: doctus ab indigenis iter esse latens et-tuaii civibus ignanis Graios quod ducat ad urbem.

operitor, -is M. Ioperiol couvreur: INQ. leu. don. p. 23:ad reparandum horreum ... virgas secabunt, ad open-mentum et parietes claudendas et dominus virgas de lucoadducet et -cm et pascet.

opernientum, -i n. y . operimentum.operor 1. formes: hoperor: COD. Cavens. III 531 p.

101,19 (a. 1000). opero: CAPIT. reg. Franc. I p. 212,2 (a.806-10). CARTUL Saviniac. 128 p. 90 (a. 974). CARTUL. Se-pulv. 1 p. 5 (a. 1076). Doc. Port, part. 111 268 p. 239 (n.1108). REG. regum Anglo-Norm. 11 app. 170 p. 350 (a.1120-23). et passim. inf, oureni: CARTA a. 1200 (Savioli,Annali Bolognesi II, II, 331 p. 220). uperor: Doc. Luc. V3,1235 p. 141 col. 1,44 (a. 935).

I) intrans.: A) travailler, exercer une activité: 1) en gé-

néral: Fiou. Sturm. 13 p. 371,32: propriis manibus -anstudebat. SCHOL. Egbert. Leod. I 307 p. 68: ignavus, quinon vult -ait continue servit mendicitati. COMP. Pict. 15 p.125: ne in loco nimis calido -emur. GIJEBERT. Nov. vita I il

5 p. 33: habent ... cellulas per gyrum claustri proprias, inquibus -antur, dormiunt ac vescuntur. SERLO WILT. 81,18

p. 123: stant? entre! Vacant? -are!2) exercer un métier: CARI-Iii. Remens. p. 403 (n. 1183):

statuimus etiam ut carpentanii qui doUa et quadrigas fa-10 durit, ibidem -entur et in civitate non possint -ait

3) acquitter des corvées, des services: a) en parlant

d'une personne: CAPIT. reg. Franc. I p. 81,32 (a. 800): pertres dies seniori suo manibus a marte usque ad vesperum-aretur, et senior suus ei amplius non requireret. TRAD.Fris. 292 (a. 809): placitamus quod isti ... ad molendi-num non -assent, sed alium servitium pleniter fecissent.COD. Lauresh. 3672 (a. 830-50): -mur in anno ebd[oma-das] 1H! ubicumque ci precipitur. CARTIJI-. Argent. app.616,93 p. 473,24 (post 1129): debent . - . burgenses in sin-gulis annis quinquies -ari numero dierum in dominico ope-te. CARTUL Bond. 375 p. 281,9 (ante 1170): ut unusquis-que eorum in ebdomada unum diem in curtem -arentur.Li a. BoId. p. 42 (a. 1183): -mur a festo sancti Martini us-que ad Pentecosten I die in ebdomada cum I homme et a

25 Pentecoste usque ad festum sancti Martini II diebus in eb-domada cum I homme, noter l'emploi de operor pour dé-signer l'accomplissement de corvées agricoles distinctes dulabourage et du battage: CARTUL Rhen. med. 1135,114 (a.893): debet tres dies in ebdomada post meridiem in scura

30 dommnica battare, reliquum tempus 1H dies -are. ib. 135.97(a. 893): Xliii dies -atur et unum diem mat. REG. Patav.II p. 75,16 (XII s. ex.): husiman I ibi est qui -atur cum sta-bulario hovasacham et mat in hovasacha V araturas. b) enparlant d'une terre soumise à des obligations en travail:

35 Tg n. Fris. 652 p. 551 (a. 842): ipsi transi -antur in ebdo-

mada III dies. CARTA XII s. (Perrin, Recherches sur laseigneurie rurale en Lorraine p. 548 n. 2): -atur mansusproprio stipendio XV diebus in februario et XV in maioquicquid iniungitur. ib. app. 5 p. 727: in estivali opere V

40 ebdomadas ubi volueris vel iussum fuerit hi V mansi et di-midius -antur. INQU. ter, don. p. 50 (a. 1185): unaquaquevirgata terre que -ari debeat n festivitate sancti Martini persingulam ebdomadam duobus diebus cum uno homme -andebet usque ad terminum falcandi.

45 B) agir, accomplir une action: 1) en général: RICHARD.

S. Vic-r. dub. apost. col. 670B: quamdiu homini tempus-andi conceditur.

2) avec bene: faire le bien: CARTUL. S. Petri CuIt. 8 P.10 (a. 1010): dum in bac vita sumus et in hoc corpore p0-

50 siti bene -andi facultatem habemus. HILDEB. epist. III 32col. 303A: ad laudem Dei alios invitans, cos ad bene -an-dont informat. CARTUL archiep. Magd. 315 b p. 404 (a.1366): nos oportet ... ad omnes quidem bene -an, maxi-me autem ad domesticos fidei. absol.: GERARD. ITHER.

plabilitatem circa nos, qua -iebatur ille, quem nemo mot- 15talium vidit. 4) en parlant de la vision obscurcie par lepé-ché: BERNARD. serm. de temp. 5 p. 223,18: hec maous -Dunluto detergat oculum meum, que sola sine pulvere est.

B) plonger (dans le péché): ALAN. INs. serm. div. c p.270: totus in pulvere dormit, quia ... totum corpus -tum 20in cniminalibus iacet.

Page 113: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

533

534

expl. sent. 278 p. 433: beatus Stephanus prius -ari coepitet postea docere secundum evangelium Christi.

3) (nef.): a) agir par un acte de violence: RoniL opist. p.27,9: gladius tibi datus est non tantum ut -enis quantum utcomineris. b) entretenir un commerce avec une femme:HENR. I-IVNT. capt. Antioch. 10 p. 378: -aU estis cum mu-lieribus christianis et paganis unde foetor ascendit in coe-lum.

4) (sens abstrait) se manifester: Liura Gneg. pref. p.66,12: omnibus domesticis catholice fidei que per dilectio-nem -atur. GoDEsc. SAX. div. H p. 305,8: ut ex fide viva-mus et in en per dilectionem -antes cursuin vite presentisexpleamus. VrrA WilIeh. 7: contigit divinam in en etiam-main fuisse virtutem. BERNARD. gratin 50 p. 202,14: Deiloquentis in Paulo vel -antis per Paulum. GUERR. serin. lI 2col. 52': Jesus noster -atus est in carne sed non ex carne.

5) (math.) faire des opérations: Rou. ANaL algebra p.116,19: -are igitur cura eis quemadmodum in medietatio-ne radicis tibi diximus.

C) agir, opérer, produire un effet, être efficace: 1) sensphysique: ABELARD. gloss. ad. categ. p. 298,31: patte ta-men defuncto non minus natura opifex -atur in viscenibusmatris de infuse, semine, ipsum scilicet formando et vivifi-cando in hominem. CARTA XII-XIII s. (Fletcher, Collec-tanea I p. 46): ut lumen nostre medicine remedia eflica-dus -entur. 2) (sens abstrait): a) agir en faveur de quel-qu'un ou de quelque chose: suivi de cinca et l'accus.: DIPL

Otton. 1243 (a. 962): non immemores beneficiorum trinemaiestatis que semper circa nostre imbecillitatis fragi-

litatem -atun. suivi de in et l'aN.: H0MIL Pnosp. P. 122,4:iuxta providentiam Domini Salvatonis qui semper inirabi-liter -atur in servis suis. CARTUL cath. Amb. I 7 p. 11 (a.1073): summus pontifex ... loquatur et -etur in nobis ut

quedam ad meliorem statum ducat. LEGE5 Januens. 1col. 5 (a. 1157): -abat in laude eorum. suivi dent et le subj.:STEPH. TORNAC. epist. 18 p. 34 (a. 1167-76): caritas-etur et pietas ut ei pristina salus vestro ministerio restau-netur. b) dans des expressions à l'abl. absolu signifiant

grâce à avec l'appui de: Werr. Gall. 35 p. 277,16: plas-matore mundi -ante. Dut Otton. 111271 (n. 998): de mo-nasterio quod noviter est constructum -ante Rozone Tan-visiensi episcopo. CARTA a. 1033 (Muratori, Est. I p.98,13): non nostra, sed Dei -ante clementia. HELOAUD.Rob. 24 p. 118: auxiliatrice manu Domini -ante. ACTApont. Rom. Gall. I 27 p. 211 (a. 1131): -ante sancti Spin-tus gratia. avec une négation: malgré: EGBERT. LEOD. ratJ 1634 p. 200: verus cessabit te non -ante nelator. e)arriver â un résultat: VNc. KADL chron. p. 142: numenmulieris inexorabile placare student et plus Iacnimis quantilingue beneficio -are contendunt. â) (théol) exercer uneaction spirituelle: RADBERt corp. Dom. I 147 p. 19: tevisibili virtus invisibilis intrinsecus -abattît.

II) trans.: A) travailler: 1) cultiver, mettre en culture(un terrain): HARIULE Arnulf. 121 col. 1392D: habebat...

spatium quoddam in modum hortuli, in quo areolas manupropria -ans, otium ... fugiebat. CARTA a. 1008 (Galliachrist. noviss. Arles 305 col. 137): -at as [terras] Duran-tus. CAWruL Vindoc. I 24 p. 45 (ante 1040): dedit terrain

5 ... quantum sex boves possent -ari. CARTUL S. Cyr. Ni-vern. 87 p. 147 (c. 1070): si iidem canonici mens -atifuerint terras, decimas eis tribuo. CAwrUL. Antr. 50 p. 223(a. 1089): ex eadem terra ad -andum et seminandum, sinedecima et terragio ... tradiderunt. CARTA XII s.ex. (Per-

10 rin, Recherches sur la seigneurie rurale en Lorraine app. 5

p. 726): ad -andam vineam [dominicain] H denarios velopus duorum dierum in martio.

2) mettre en valeur, exploiter: ROTUL scacc. Norm. I p.16 col. I (a. 1180): XX lib. pro excaznbio terre sue quan-

15 do vivarium de sub terre -avit.3) fabriquer, façonner: O5BERN Dunst. 8 p. 79,6: ex

auto, argento, acre et ferro quicquid liberet -an. ACTAHenr. II 328 t. I p. 475 (a. 1172-73): sciatis me dedis-se . . . totum cambium et totani aurifabnicatunam totius ca-

20 stellanie Ancharum... tali veto conditione qvod nemo p0-

tenit de cetero -ari vel cambiare de auto vel de argento.THEOPIA sched. 2,1 capit.: de constructione furni ad -an-dum vitrum. CARTUL Popul. 49 p. 25 (a. 1189): si.. . vel-lemus -mi de nostro vitro usque ad 11H quintars.

25 4) exercer ('un métier), pratiquer (une activité): A.vri-Don. Bamberg. p. 37: his qui cirurgiam -antur. CHIRURG.Bamberg. p. 139: confeccio odorifena ad -andam cirurgi-cain. ErnST. Tegerns. I 34: nulla enim femina ... lanifi-cium -atur.

30 5) (techn.) dans un atelier monétaire: a) frapper ma-naie: CAL rotul. cart. IV p. 382 (a. 1152-53): concessisse

episcopo . . . unum cuneum ad -andam monetam in vil-la sua. CARTUL. Carcas. V p. 272 col. I (a. 1159): dono li-centiam -andi vobis ... in moneta mea de Carcassona,

35 quando voluenitis, de viginti quatuor solidis denanios in li-bra et de viginti sex solidis mealas in libra. ACTA Pont. 115

p. 176,25 (a. 1186-87): -abunturque monetam quando il-lis placuerit. b) ouvrer,faire le coin de la monnaie (par op-position â monnayer, battre la monnaie): CARTA a. 1200

40 (Snvioli, Annali Bolognesi 11,11331 p. 220): XLII asserasda ouneni et da monedeni. (cf. III A 2).

B) faire: 1) en général: Anius vita Hath. 5 p. 168,26:quod -andum cria, -abantur. GERB. Auo. vita Udalr. 27 p.413,37: non cesset maints tua, non cesset pes tuus, age

45 quod agis, -are quod -anis.2) confectionner quelque chose: BONI-r. SUBDIAC. Theo-

don. 16 p. 35B: ab hominibus diabolico instinctu hec idola-ata. C0N5UET. Tnev. 43 p. 44,20: fnatres... iniunctum pu]-mentarium -entur. Lis. Domesd. fol. 149a,2: ut fila duce-

50 net filiam eius aunifnisium -ani. CARTA a. 1130 (Hist. Lan-gued. V 510 col. 966): molendinos... ad -andum panons.CARTA XII s. (Perrin, Recherches sur la seigneurie ruraleen Lorraine app. 5 p. 732): si veto femina obierit, quic-quid melius pnopniis manibus -ale est, abbas habebit.

Page 114: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

535

536

3) construire: ACTUS pont. Cenom. P. 82: cellulam inhonore Dei genitricis -atus est. Di pu Arnulfi 176 (n. 899):

capellam nostram quaxn ... in honore sancti Phylippi-ari ac dedicari iussit. CHROM. Salem. 111 P. 123,39: illamtturreml veto que est ab ortu solis Tuscianenses -muet.

4) accomplir une action: a) en général: LIUTPR. gesta 4

P . 161,16: imperator ... ea que Dei sont sapit, -atur. Ps.AOALBOLD. WaIb. 9 p. 544t: -abatur tamen iuxta faculta-tis modulum quidquid illi fuerat iniunctum. BERNARD. con-sid. IV 4 p. 452,10: docuerunt linguam suam grandia le-qui cum -entur exigua. GUILU T yn. hist. ter. transm. XII]18 p. 584: stragem -ans. b)faire du bien: VITA Liutb. 2: ne-ligiosam ducens vitam ... multa -ando et ecclesias con-struendo. DIPL lient. JI 317 (a. 1014): quicquid corpora-liter -amur ad utilitatem referimus anime. Ruom. 17,85 p.289: sed Ruodlieb mater, quodcumque potest, -atun/ inChristi miseros. viduas, orbos. peregrinos. dans l'expres-

sion bonum, bona -an: HELGAIJLD. Rob. 28 p. 132: pro bisomnibus et alus innumerabilibus que per Domini virtutem-atus est bonis, oremus. DIPL. Henr. IV 12 (a. 1057): cumbonum ad normes. maxime autem ad domesticos fidei iu-beamur -an. CARTUL Clareval. 13 p. 4 (a. 1131): -an bo-num. CARTUL. Pomm. A p. 76 (a. 1170: ut bonum -emurad omnes. c) faire du mal: THIETM. 6,79 p. 368,19:estne... hoc nobis notum. quod mens regis alienata est avobis eu quod post ordinationem vestram contra eum mal-ta -ari studuissetis? JlTsT. sept. sap. 116 p. 24: iussit . . . uteum occideret. Et Absalon scivit quid -tutus erat in patremsuum. BERNARD. serm. de temp. 1 2 p. 162,26: si super-bientibus angelis Deus non pepercit, quanto magis tibi, pu-tredo et vermis? Nihul 111e fecit, nihil -mus est. spéc., avecmalurn ou iniquitas: RuonG. Cou 35 p. 363: ibi cecide-runt crimes qui -antur iniquitatem (cf. Job 4,8 et 34,22; Ps,5.7 etc). BERNARŒ Iaud. milit. 5 p. 218.8: disperdantur decivitate Domini connes -mites iniquitatem. (cf. Ps 93, 16 et100,8). Nicou CLAn. epist. 16 col. 1612C: adversus -antesiniquitatem. PETR. LOMB. sent. 146,7 p. 285: tendit veto adnon esse qui -mur malum. d) opérer des miracles: Wn-r.Gall. 30 p. 275,3: -are humano geneni stupidum miracu-lum. TRANSI, Viti 27: summa ... Tninitas ... multassanitates -are dignata est. HELGAUD. Rob. 3 P. 60: multa ineo virtutum -mus est insignia. PETR. DAMIAN. Romuald. p.52,11: per eum Dominus miraculorum signa -ari dignatusest. GIRALD. gemma I 11 p. 40: signa videntes rnulta queDeus ibidem eodem -mi tempore dignatus est. e) -ari sala-lem: u) apporter la guérison: RATHER, conf. col. 438C: utDeus, qui omnia potest, -etur salutem circa infimniuni fra-trem. ) apporter la sauvegarde: BIJLLAR. Cas. II p. 22 col.2 (n. 826): totius impenii salutem -mur. y) apporter la ré-demption: BERNARD. gratia 44 p. 197,16: -atur ergo illo-rum salutem, quorum nomma sunt in libre vite. id . serm.de temp. 10 p. 168,14: sieur ad -andam salutem in mèdioterre semel venit in carne visibilis. t) accomplir un travailobligatoire: ACTA Hem. Leon. 81 p. 119,36 (a. 1169): ex-

peditiones sequantur et burgwerc -entun. g) -ari bonum so-cietatis: agir pour le bien d'une société, d'une association:GU[LL. CASS. II 1099 p. 1 (a. 1191): iurat ... custodirebona fide et -ari bonum societatis et vendite. ib. 111103 p.

5 3 (a. 1190: iurat etiam ita attendere et observare et salva-re et custodire . . . et -ami bonum societatis et accomenda-tionis.

5)faire, créer: a) en général: ALTERC. contra Synag. p.71,28: audis sapientiam Dei ex Deo natam ante omnia et

10 cum Deo indivisibiliter -atam fuisse omnia. TRANSE. Cyr.p. 338C: Deus omnia, quecumque -mus est, bona atqueperfecta perfecit. GulLu CONCH. phil. mundi 15 col, 44B: sienim casus mundum -mus esset, quare domum . . . non fa-ceret? PETR. LOMB. sent. I 29 52 p. 185: ostendit Augusti-

15 nus, Patrem et Filium et Spiritum sanctuni esse unumpnincipium rerum creatarum . . - quia scilicet -antur 0m-nia. GALTEL CA5TIL. Alex. 1V 185: hic operum series,que sex -ata diebus/ est deitas. b) former en partant de lamatière: COMM. Port. epist. 1 Cor. I p- 8: creare vero et de

20 nullo soli Deo pentinet, -ami vero Deo et homini et de pre-iecta materia. Creat enim Deus sine matenia preiacente etnon homo. -atur veto Deus et homo . . . de aliquo. GUILUCONCH. phil. mundi 1 5 col. 44C: si humana sapientia for-mam hominis vel altenius animalis -mur, motum illi et vi-

25 tant conferre non potest. LABORAN5 iustit. 123 P. 18,8: in-tuendum est itaque rerum opilicem eosdem -an tnifaniam:providendo, creando et propagando creata. c) rendre:ANASE chron. p. 99.3: ducit cos per paludem inviumquem Deus pervium -atus est. ib. p. 189,35: acuerunt ser-

30 mones tui gladios nostros et hos aniniatos -ad sont.C) occasionner, provoquer: 1) produire, susciter:

ANAST. chron. p. 156,2: Philippus fonmidinem Pensicis-atus est exercitibus. REMIOE comm. Mart. Cap. V111430,16t. II p. 25114: mdii autem ipsius [sc. solis] quando de-

35 scendunt ad infeniores mundi partes ... ibi incendunt et-antur et calorem et flammas gignunt. LANFR, comm. Paulicol. 119 B: iram enim Dei . . - potius -mur. GUILU CONCH.phi. mundi II 27 col. 70B: cum igitur sol has diversitates-etur, oblique ascendendo et descendendo. PETIt CANTOR

40 verb. abbrev. XII col 558: enugo vitium est quod in fructi-bus aura noxia latenter -mur.

2) amener la réalisation de: GUILL CONCH. phil. mundi112 col. 46A: Filii missio, quam lumen -ma est sapientia etvoluntas. ib. I 13 col. 46& incarnatio, quanti tamen -ata est

45 potentia et voluntas.D) subir, supporter: BERNARD. serm. de div. 22 col.

597D: postnemo penicubonum in falsis fratnibus, convicio-rum, ... expnobnationum, clavorum horumque similiumque in salutem nostni generis triginta et tribus annis -mus

50 et passus est in medio terne (cf. Nlcou CLAR. epist. 17 col.l614').

111) sens passif A) être travaillé: 1) être cultivé: CAR-Tut. S. Mat. Carnot. 84 p. 186 (c. 1170): si terra ilborumtriginta agnipennorum -ata fuenit. (cf. II A 1).

Page 115: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

537 - oncrosus 538

2) être ouvré (en parlant d'une monnaie): CARTA a.1200 (Savioli, Annali Bolognesi 11,11331 p. 220): in domo

in qua -abatur moneta. (cf. II A 5 b).B) être accompli, être exercé: WEi-T. Gall. 21 p. 267,32:

Scottum notoire Gallum ... per quem virtutes -arentur aDomino. BERENGAR. TUROM coena 32 p. 83: non vidisti fila

menta marris et -atam pecuniam accipiat (cf. CONST.

438,10 La. 1023-251).H) employé substantivement: bene -atus: celui quifait le

bien, le juste: NOTK. BALB. gesta 13 p. 4,7: Karolus eterni5 iudicis iustitiam imitatus, bene -atos ad dexterani segrega-

tos his verbis allocutus estque -antur et non videntur. III) erreur pour opertus y. s.v. operio.

C) être produit; d'oû: procéder: PETIt LOMB. sent. II,XIII 7,1 p. 368: non enim Pater a Fiiio sed Filius a Pa-tre -atur et Spiritus sanctus ab utroque.

part. présent operans: I) employé adjectivement: A)agissant: ANAST. chron. p. 65,28: per -antem demonum ar-tein virtutes magicas faciens. B) (théol,) opérant: 1) s'ap-pliquant â la grâce divine: PETIt LOMB. sent. II 26,2 p.437: que sit -ans gratia et que cooperans: -ans enim estque prevenit voluntatem bonam, ea enim liberatur et pre-paratur hominis voluntas ut sit bona, bonumque eflicaci-ter veut. ib. II 27,1 p. 444: -ans [gratia) enim dicitur inquantum uiberat et preparat voluntatem hominis ut bo-num veut. RIcHARa S. VICT. Trin. VI 1 p. 228,31 (col.968 C): in divina autem natura nichil est vel esse potest ex-anti gratia. 2) s'appliquant â la Trinité: ROB. MELOnUN.

sent. III 9 t. II p. 48,14: in omnibus veto adiectivis que totiTrinitati conveniunt ... cuiusmodi sont ista nomina: -ans,dimittens, indulgens, creans, remunerans et alia innumera.

H) employé substantivement: A) celui qui se livre â uneactivité: ALAN. INs. serm. div. b p. 246: sicut in civitate alusont imperantes, ut sapientiores, alu -antes, ut milites quicustodie civitatis sont deputati. spéc.: artisan: VITA

Meinw. 12 p. 20,5: cooperaturus -antibus apponitur, ar-tisque sue scientia probatus ... ab episcopo onmi openpreponitur.

B) celui qui agit: Lin, de ignorantia XIH 43 p. 224:istud aufert voluntatem ab -aine et removet ab eo faciendipropositum ut quod facit non ex voluntate faciat sed igno-ranter. spéc. bona -ans: le juste: ACTA duc. Norm. 92 p.243 (a. 1038): de remuneratione bona -antium.

C) le Créateur, Dieu: RvrHaiz. epist. 13 p. 69,6: transfi-gurata est Llimifigural -antis sapientia.

part. passé operatus, -a, -um: I) employé adjectivement:A) orné, décoré: 1) absol.: CARTUL. Parm. I 9 P. 51 (n.913): calicem onichinum I mirabiliter -atum. ib.: textumevangeliorum -atum ex tabulis meis eburneis. CARTA a.1019 (Gattula, Hist. abb. Cas. p. 81, col. 2,10): duo leu-zona linei -ad propter altaria. CAgna. Andegav. III 152 p.104 (e. 1110-15): unam tuaculam -atam. 2) avec ahI.: HEL-

GAIJD. Rob. 14 P. 82: casulam auro -atam optimo.B) cultivé: Con. Cavens. I 100 p. 129,6 (a. 884): tota

ipsa rebus pastenata et -ata et cultata de super et de sub-ter. ib. III 531 p. 101,19 (a. 1000): habeamus ibidem vi-nea facta, lebata et--lioperata et cultata. CARTUL S. Mar.Carnot. 84 p. 186 (c. 1170): osque ad terras -atas.

C) -ata pecunia: monnaie réelle: LEx fam. Wotan. 10:fihius hereditatem servilis terre accipiat, flua autem vesti-

gérondif operandum employé substantivement: travail:IJDALR. consuet. Clun. I 30 col. 676 e: cuir ventum fuerit

10 ad locum -andi.... Psalmodia que cantatur inter -andum.operositas, -tis f 1) soin, art, fini dans l'exécution d'un

travail: a) en parlant de bâtiments: VITA Agric. 12: pre-celse -us ac preclare dignitatis monasterium construxit. ib.28 p. 201,32: inatenialis structure mirabili -te illam [Ro-

15 mam] quondam emulabatur. GE5TA Trev. 3 p. 1323: queLporta] mira sui -te et turrium incomparabili puichnitudineceteras portas excellait. Ps. Rup. luiT. chron. 40 col.694 C: basihcam sancte Dei genitricis Marie ut magna de-votione sic magna -te . . . extruxit. b) en parlant d'objets:

20 HERM. COL conv. 1 p. 71,7: cingulum ex auto somma -tecontexto. e) au figuré: WOLBERO in cant. 3 col. 1152c:Ipulchritudol ex interioni procedit mentis gratiose canden-tis -te.

2) art, traitement, manière de travailler (un matériau):

25 Tnnopi-i. sched. 1 pref. ex.: quicquid in electrorum -te seunigelli varietate novit Tuscia, quicquid ductili . . . opere di-stinguit Arabia.

operosus, -a, -um 1) adj.: A) qui concerne l'activité: I)actif: a) qui s'applique â, qui donne ses soins à: suivi du

30 dot.: BERTHOLD. CONST. annal. a. 1077 p. 303,45: leprosisvestiendis visitandisque -a imperatrix. suivi de ad et

l'accus.: HENR. ARIST. transi. Plat. Meno p. 25,24: -um...efficimus ... ad inveniendum qualiter se habeat. b) (ab-sol.) empressé: D1PL Heur. HI 53 p. 69,21 (a. .1040): suf-

35 fragante -a fidelium devotione. RADULF. TORT. mirac. Be-ned. 37 p. 339: maleficiis -am impendens curant ALEX.

Nacic. nat. rer. 1,3 p. 22: -am diligentiam exhibent profec-tui nostro.

2) habile, adroit: WOLFFTER. Huo. Godeh. II 35 p.40 217,3: pictoribus et eis qui vitro fenestras componebant se

admiscuit, inter quos ... -us extitit. E pisi-. anon. (MGH,Lib. lit. III p. 19,38): ad murenulas aureas vermiculatasargento ... fabricandas ... -uni fabrum elegit. HELM. 109p. 216,24: nec in construendis edificiis -i suait.

45 3) absorbant, qui accapare l'activité: Eu'aj. Carol. 2 (éd.Halphen p. 12): -a temporalis regni administratione relie-ta. ADREvALD. mime. Bened. 14 p. 36: -am temporalis reg-ni dignitatem ... contemnens. en parlant d'un combat:violent, qui ne faiblit pas: EINH. Carol. 8 (éd. Halphen p.

50 28): nihil... dimissum aut ulla in parte ab eque -o certa-mine cessatum est.

4) consacré à une activité (spirituelle): GU]LL S. IHEOD.

epist. frat. M. D. 82 p. 127: hec saut cellarum bene ordi-natarum sancta commercia ... cria negotiosa, quies -a, ca-

Page 116: NOVUM GLOSSARIUM · 2018-05-08 · novum glossarium mediae latinitatis ab anno dccc usque ad annum mcc edendum curavit consilium academiarum consocl&tarum huic fasciculo conficiendo

539 operose - opertorium 540

ritas ordinata.B) efficace: I) sens physique: utilisable, commode:

CHRON. Lippold. 12 p. 554,2: eos [se. parieles clauslri]situ majores et aptitudine -iores et utiiitate commedia-

tes . . . ioco priorum erexerit. 5

2) sens abstrait: agissant, opérant: HILDUIN. transi.Dion. 117 p. 86,13: -issimo crismate. Ron PULL sent. V 6col. 834C: bec ... fides dum Deum dihgit et proximum, -aUtique est.

C) qui a demandé un soin particulier: I) artistement 10

travaillé, ouvragé: d) en parlant d'un objet: PASS Ursul. I

p. 156,7: -is induta vestibus. RIdER. III 40 t II p. 46:lintea -a. Gutanic-. epist. 17 p. 40,3: sagum lineum -um.RUODL V 332: armilias ... -as. b) en parlant d'un bâti-ment: Ono FRIs. gesta 1,68 p. 96,29: capeliam -am . . . 15

consecrari fecit. THEOO. PAL1D. aimai. a. 1153 p. 87,38:-am. . - basilicam. c) enparlant d'une œuvre littéraire: Gui-BERT. Nov. gesta Franc, coi. 680 C : -a histor jam verborum

eiegantia coornari. par extension: COuR. }liw. ad Harth. p.194,19: vidimus etiam -um opus Virgiii Neapolim. 20

2) dfJîcile, complexe: HRADAN. epist. 5 p. 389,32: quia-um crut vocabula intersereje per singuia. Ivo epist. p.100: quedam ... ecciesiastica negotia tractanda sunt mihicuva tua prudentia, quod mihi -um. tibi autem non erit one-rosum. CARTUL. S. Sepuicri 88 p. 169 (a. 1140): ut -a rei 25

bene geste veritas usque ad posterorum ceiebrem notici-am jure emanare debeat. Huco S. Vms. pract. geom. pre-not. p. 17,53:-a sane materia, in investigatione mirabiiis etiocunda in exereitatione, culus scientiam inexperte suprafidem videtur promittere, perito facile constat. 30

D) considérable, important: 1) sens propre: Eiva Ca-rol. 32 (éd. Halphen p. 90): porti5us quam inter basiiicamet regiam -a mole construxerat. DIPL Henr. II 58a p. 71,8(n. 1003): -is prediis et muneribus. RADULF. GLAB. hist. IVI p. 91: palatium regis ... -o sumptu constrixit. NoRs. 35

IBURG. Benn. 5 p. 874,10: viiiam ... -is impensis ... am-plificare.

2) sens abstrait: ALBOTN. incont. 4 p. 17,31: nostri pape-a auctoritas vacillai.

E) de travail, d'atelier: WOLFHARD. Waldb. 1,19 (17): 40

zetas hiemales et -as ingrediens, curceboldum . . . texerecoepit.

II) subst. m.: ouvrier: SUGER. Ludov. VI 26 p. 188: cas-telh apparatum ... preparat, -os sollicitai.

operose IY laborieusement, activement: ADREVALD. mi- 45

tac. Bened. 14 p. 35: rebus bellicis -issime insistens. Ruop.MCD. Adalb. 2: cumque huic expeditioni insisteret -jus.GUIDEnT. Nov. vita I 11 p. 33: ditissimam ... bibiiothe-cam coaggerant; ... ilio qui non perit, sed in eternum per-manet, cibo -e insudant. SEIGER. epist. 9 p. 257: regni eter- 50

ni amplificationi -jus innititur.2) avec peine, difficilement: GUILI.. PICTAv. gesta 24 p.

54: id munimentum ... quant -issime extruxit in preaitimentis Arcarum cacurnine.

3) avec soin, avec art: THEOPH. sched. 3,92: scuipefebur] quant graciiius et -jus possis. ORD. VIT. hist. IV 4 t.II p. 179: urbs dives est.. . -e munita. Cunon. Bened. 112:ecclesiam cenobiumque -issime coedificantes. W0LBERO incatit. 3 coi. 1129 B: nonnunquam ab imperito artifice factade eadem materia formam pentus artifex -e reformatamfacit quasi aiteram.

4) (au fig.) parfaitement, de façon peremptoire: B ER-

NARD. serin. sup. cant. t. U p. 226: porro -ius ostendeturquomodo tunc diiectus pasci desinat, cum adspiraveritdies.

operte adv. de manière dissimulée: DAN. Brccu lJrb.Magn. p. 18: astutus pugnam parit hostibus et absens...sine pugna pugnat -e.

opertet HI y. oportet.operilo, -nis f 1) fait de se cacher, dissimulation (au

figuré): HERIB. Bos. Thom. III 3 coi. 1090A: qui tamennovus homo.. . veteris hominjs habitu magis fuit opertus,quarn oppressus a veteri, nisi quia ipsa -o quasi oppressiocrut.2) confusion avec apertio: ouverture: PE-I-R. RIGA AuroraU Evang. 1013 p.465: fertile verborum notat oris-oflumen(cf var.: flumen notai cris aperti).

opertor, -is mffaute pour operatori celui qui agit(ici coupable): Doc. Port, reg. 1246 p. 300 (a. 1154): prohomicidio rausso et enter cure in bore posito X morabitinosharum rerum -r tribuat medium regi medium domini inten-cionis.

opertorluin, -j n. ce qui couvre: I) en général: dansl'expression sub alicuius -o: sous le couvert de: IULIAN.VlzEuAc. serm. t. I, VI 158 p. 164: In quo tecto? Iiionimirum celesti sub cuius -o terre totius pavimentumsternitur.2) couverture d'un toit: DIPL Carol. II, II p. 63,26 (a. 862):-a predictorum tectorum. par extension: échoppe couverte:CARTUL. Carit 65 p. 155 (a. 1166): in mercato Nivernensiinter tabulas nummulariorum et cordubanariorum -a.3) couverture-de tissu: a) absol.: HARIULE chron. Centui.p. 95: -um, paihum unum. RowL pip. 30 Heur. II p. 134(a. 1184): pro pelliciis et -is grisiis lb. 32 p. 198 (a. 1186):pro . . . J pellicia at I -o et LX ulnis tele iinee. b) suivi dugén.: EIcicEft IV cas. Gall. 87 ex.: sub -o iectubi... abscon-dit. DIPL Henr. IV 487 p. 663,38 (spur. XII s.): debentdue peilem ariens ad -um selle, quod theutonice diciturhuift.4) couvercle: a) d'un vase: TRAD. Falk. p. 43,15 (a. 1165-93): tria peccaria argentea cum -is et III sine -o. b) d'unsarcophage: Vrr. Agric. 17: ut -um introspecturus levavit.DRU Vus. hist. IV 16 t. II p. 286: postquam sarcophagi-um revoiutum est, corpus. .. integrum repertum est.