99
NOVUM GLOSSARIUM M EDJAE LATINITATIS AB ANNO DCCC USQUE AD ANNUM MCC EDENDUM CURAVIT CONSILIUM ACADEMIARUM CONSOCIATARUM HUIC FASCICULO CONFICIENDO PRAEFUIT YVES LEFÈVRE UNIVERSITATIS AURDIGALENSIS PROFFSSOR Opertura - Ordino HAFNJAE EJNAR MUNKSGAARD MCMLXXX

NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

  • Upload
    others

  • View
    8

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

NOVUM GLOSSARIUM

M EDJAE LATINITATISAB ANNO DCCC USQUE AD ANNUM MCC

EDENDUM CURAVITCONSILIUM ACADEMIARUM CONSOCIATARUM

HUIC FASCICULO CONFICIENDO PRAEFUIT

YVES LEFÈVREUNIVERSITATIS AURDIGALENSIS PROFFSSOR

Opertura - Ordino

HAFNJAE

EJNAR MUNKSGAARDMCMLXXX

Page 2: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

Ce volume a été publié avec le concours financier de l'UNESCO accordé sur la demande du

CONSEIL INTERNATIONAL POUR LES SCIENCES HUMAINES (CIPSH)

IMPRIMÉ EN FRANCE - IMP, DURAND 28603 LUISANT

Page 3: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

L. S.

Après le décès de Franz Blatt survenu au mois d'août 1979, la direction du NovumGlossarium a été confiée par l'Union Académique Internationale à M. YvesLefèvre. Les articles ont été rédigés par l'équipe du Comité français Du Cange etrevus par les spécialistes non lexicographes qui ont bien voulu lui apporter leurconcours (elle remercie particulièrement MM. André, Bautier, Jolivet et domDubois). Les éléments du travail ont été fournis par les comités nationaux du latinmédiéval, en particulier par le Comité du Mittellateinisches Wôrterbuch, leComité britannique et le Comité hongrois et par le Glossaire du latin philosophi-que médiéval. Tous les articles ont été soumis aux membres du Comité derédaction et distribués aux comités nationaux pour correction. La contribution deM. Bernhard Bisehoif et celle de M. Pasquale Smiraglia à la mise au net desarticles ont été particulièrement précieuses.

Page 4: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

parf.part.pej.pers.phil(os).phys.p. q. parf,prés.pron.rhétor.S.

SC.

s.d.sing.spéc.spir.spur.sq.ss.subj.subst.subst'.superl.S.V.

syn.t.M.techn.théol.trans.V.

v(ar).lect.

parfaitparticipepéjoratifpersonnephilosophiephysiquementplus-que-parfaitprésentpronomrhétoriquesièclescilicetsans datesingulierspécialementsens spirituelspurium (faux)sequentiasuivantess ubj on cifsubstantifsubstantivementsuperlatifsub vocesynonymetometerminus technicustechniquethéologietransitifvidevaria lectio

ABRÉVIATIONS

Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen AgeArchivum Latinitatis Medii AeviActa SanctorumCorpus Clossariorum LatinorumDu Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatisEnglish Historical ReviewFranzôsisches etymologisches WôrterbuchMonumenta Germaniae Historica: ScriptoresNew English DictionaryJ.-P. Migne, Patrologiae Cursus completus, Series Secunda(Patrologia latina)Romanisches etymologisches Wôrterbuch

a.bourg.a.r).a.saxonail.cat.celt.esp.fr.germ.gr.irl.ital.lat.lat.méd.n.gr .prov.skr.

a.abi.absol.accus.ad loc.adj.adv.astrol.astron.C.

canon.cf.comp.coni.conj.

AHDLMAALMAAASSCGLDuCEHRFEWMGH SS (Script.)NEDPL

REW

ancien bourguignonancien françaisanglo-saxonallemandcatalanceltiqueespagnolfrançaisgermaniquegrecirlandaisitalienlatinlatin médiévalnouveau grecprovençalsanskrit

annoablatifabsolumentaccusatifad locumadjectifadverbeastrologieastronomiecircacanoniqueconfercomparatifconjecturaconjonction

dat. datifdimin. diminutifdiplom. diplomatiquedr. droitéd. éditionex. exeunteexcl. exclamationflém). féminingén. génitifgramm. grammairei. id estib. ibideminc. incertainindécl. indéclinableinf. infinitifinterrog.ind. interrogation indirecteintrans. intransitifi.q. idem quodjur. juridiqueliturg. liturgie10g. (sens) logiquem(asc). masculinmath. mathématiqueméd. médecinemétaph. métaphoreméton. métonymiemilit. militairemor(al). moralementMUS. musiquemyth. mythologien(eutr). neutrenom. nominatifong, origineong. inc. origine incertaine

Page 5: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

541 opertura —ophtalmicus - 542

opertura, -e f A) ce qui couvre: 1) couverture d'unbâtiment: ANDR. FuiR. mirac. Bened. 11 11 p. 209 : -acapitialis formesa foris intacta, ceterisque compaginatacombuste ecclesie appendiciis ... cum sua vitrea inviolataremansit. AIM0IN. FLOR. mirac. Bened. 1 11 p. 113 : ope-ram cooperiendo fratrum dabat refectorio. Cumque insummo -e fastigio consisteret. CITRON. Maurin. p. 83ecclesiam nova -a novique Iaquearis tabulatu insignivit.SUCER. adm. 28 p. 190: -e integrum supplementum. id .consecr. Dion. 3 p. 222 : duodecim trabes... novi opens -esuperponi fecimus.

2) partie supérieure d'un sarcophage: SUCER. adm. 31

p. 193 : ulteniorem froment eiusdem [se. sarcofagi] et -amsuperiorem undique infenius et supenius deaurani quadra-ginta ferme unciis elaboravimus.

3) nappe d'autel : Htsr. Walciod. p. 524,52 : cortinasunicuique tempori tam quadl:agesimali quam paschalicum altariorum -is proprias aptavit.

4) caparaçon: SUCER. Ludov. VI 10 p. 62: dominuspapa episcoporum et cardinalium togata cum opertis albis-is equis constipatus turma.

5) plaque de protection (sur une enceinte) : SUCER.Ludov. VI 19 p. 138 : fronte nudo ascendens ad sedemusque penvenit et latendo sub his que sepi erant aptate -is,eas paulatim deponebat.

B) ce qui dissimule : voile (sens spirituel) : ALBER. CAS.Scol. 44p. 234,5 : canitas... -a est, que multitudinem operitpeccatorum.

opha, -ef u. offa.ophiasis f [gr. 6pt&atç] ici forme offiasis. maladie qui

provoque la chute des cheveux : PAUL. AECIN. cur. 1 p. 1,8allopitia et -is figùra solum differens.

ophicardelos, -i m. ici forme opicardelos. pierre précieuseindéterminée : P.PlAs: -n, gemmam barbari vocant.

ophiomachus, -i m.formes : ophimacus : Ru p. Tuir. levit.II 12 col. 798D : opimachus : HILDEB, (?) numm. 560P. 181.

1) espèce de sauterelle qui attaque les serpents (cf. Levit.11,22): HILDEB. (?) numm. 560 p. 181 : opimachus grece,serpentum pugna latine.

2) (par erreur) oiseau inconnu : Rup. TUIT. levit. 11 12col. 798' : attacus et ophimachus, ignote aves.

ophiomate [ophites] ici forme ofiomate lézard (?)PPIAS : ofiomate, lacerta.

ophiroticus, -a, -um [Ophir] d'Ophir (ville d'Arabie dusud célèbre pour son or) : METELL. Quit. 1, 45 p. 174 : -opurius obnizo (cf. FRECULNI. chron. III 2 col. 972 : 3000talenta de auto ophir).

ophis u. ophites.apHte, -arum m. pl. forme ofite : P&rn*s. UouTio.

Ophites (nom donné à certains hérétiques) (PAPIAS : -eheretici a colubro nominati, dicentes ipsum colubrum inparadiso induxisse virtutis cognitorem. Ucuîio S.V. ofidicti sunt quidam heretici -e, quasi serpentini, qui colunt

serpentent ...) : GALTER. S. VICT. labyr. Francie p. 198-199-e a colubro dicti quem Christum arbitrantur; sed habentetiam verum colubrum assuetum eorum panes lambere etita eis velut eucharistiam sanctificare.

1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0.oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genusmarmoris serpentium maculis simile. Uouîio S.V. ofiquidam lapis maculis serpentum similis dictus est ofites)MAPPE clav. 33 p. 198 : in mortario -is sive porfiretico

'o aspero milles.2. ophites [gr.6ptç]formes : obites : 000 CLI.JN. 0cc. I

131 p.6. PAPIAS. offys : ODo CLuN. 0cc. V 639 p. 113.ofites : PANAS. Ucu'rio. ophis : O.no CLUN. 0cc. 1 152

p. 7.'5 1) serpent (Pkp1As : obites serpens dicta, quod colorent

habeat harene. UcuTio 5v. ofi : ofites, serpens multas,parvas et varias habens maculas) : AMARC. serra. 4, 377natnix et -es/ ... mordebant hommes.

2) le démon : Ooo CLuN. 0cc. 1131 p. 6 : tortilis en vires

20 in eum molitur obites,/ omnia qui fecit ib. 1152 p. 7maiestatis honos necdum tibi congniat, -is.

ophiucus, -i m.formes : ofiucus : PAPI.&s. oflulcus : UGU-'rio s.v. ofi. 1) le Serpentaire (constellation): PAPIAS: ofiui-cus, signum in celo homo serpente cinctus. ib. : -us, id est

25 anguitenens, signum super scorpionem. HONOR. AUG.imag. mardi I, 117 : juxta quod ... Iocatur serpentariusqui pnimus quadrigam junxit, eo quod serpentinos pedeshabuit. Unde et greœ Ophyucus dicitur, 6pic enim estse rpe n s

30 2) qualificatif d'Esculape dont le serpent était un desemblèmes : PANAS : -us, Aesculapius serpens esse dicitur.UCUTTO 5v. ofi : -us... sic dictus est Esculapius.

ophiusa, -cf iciforme opiza. herbe magique d'Éthiopie:PANAS: opiza, genus seminis, legumen quoddam.

35 ophthalmia, -e f. : obtalmia : PAUL. AEGIN. cur.34 tit. p. 15,9. PASCHAL. ROM. thes. 0cc, p. 184. obthalmiaPAUL. AECIN. cur. 76, p. 52,19, ofthalmia : ib. 75, p. 52,1 et5. optalmia Gwss. medic. p. 50,5. COLL. Salem. II p. 156.

ophtalmie, maladie des yeux (Gwss. medic. p. 50,540 optalmia, oculorum dolor): PAUL. AECIN. cur. 75

p. 52,5 : ofthalmia veto turbatio quedam est non solumextrinsecus sed et sine manifesta causa farta penmanensusque ad tertiam aut III! aut V diem. ROC. C.uoM.contempt. mundi col. 703': oculos -a cecat. PASCHAL

45 ROM. thes. occ. p. 184 lippitudinem oculonum et obtal-miam pacietur.

ophtalmicus, -a, -umformes : obtalmicus : GLoss. medic.p. 49,4. PASCIIAL. ROM. thes. occ. p. 189. COLL. Salem. Ilp. 95. obtarmicus : ib. p. 133. ofthamica : PAUL. AEGIN.

50 cun. 74 p. 51,8. optalmicus : GutnER'r. epist. 130 p. 158,1.A) adj. : qui concerne les maladies des yeux : GERnERT.

epist. 9 p. 32,9 (a. 983) : de morbis ac remediis oculorumDemostenes philosophus librum edidit, qui inscnibitun -us.spéc. avec oculus : malade: PASCHAL. Rom. thes. 0cc.

Page 6: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

543 ophtalmos - opifex 544

p. 189 infirmanti sanitatem oculisque obtalmicis abster-sionem ac solitam claritatem.

B) subst. : l)f :maladie des yeux: PAUL. AEGIN. cur. 74

p. 51,8 : ofthalmica et primant de dolore.2) n. : a) collyre: COLL. Salern. 11 p. 95 : eis etiam

obtaimicum de elleboro albo aut castoreo facias. b) parconfusion avec otalgicus, maladie des oreilles: GLOSS.

medic. p. 49,4 : obtalmicum, aurium morbus.

ophthalmos, -i m. [gr. 6(p0xx&61 ici forme gén. pi.ophthalmon. oeil: VITA Galli 1170 sibi capiuntsolamina grata medele / quos dolor on vel dentum pestisacerba / inficit.

opiatus, -a, -um [opium] narcotique : 1) adj. : COLL.Salern. 11 p. 119 dabis -as medicinas ut est opopyra,aurea.

2) subst. m. ou f : PAUL. AEGJN, cur. 41 p. 20,9(ceci. A) narcoticis id est -is. COLL. Salern. II p. 84 posttertiam veto vel quartaut accessionem dabis eis -as ut est

aurea. opopira. PASCRAL. ROM. thes. occ. p. 142 in nonnaturali sompno, ... ut in lithargicis et -is.

opicardelos, -i m. u. ophicardelos.

opicus, -a, -um 1) qui ronge (UcuTlo S.V. ops -us, -a,-um, corrodens, diminuens) EOBERT. LEOD. rat. I 86

p. 22 sero -i muris petit intractabile rostrum. ib. schol.opizo dicitur minuo, mdc -us mus rosorius, qui solet vasaet vestes rodere (cf. Juvenai 3, 207) et divina opicirodebant carmina mures (où -i signifie inculte et a étécompris rongeur).

2) qui bégaie, qui baragouine: UouTIo S.V. ops -idicuntur balbucientes et verba quodam modo diminuen-

tes.

opici- u. oppid-opifer, -ta, -mm secourable, qui porte secours (UGUTIO

s.v. ops -r, -ra, -rum, ferens opem) WALAHFR. carm.

(NA 10 p. 167,20) : quia pia, facilis et -rai nos maiestas

inretitos erumnosis/ cruore vinculis resolvit unici / Filii.

opifera, -e f u. opisfera.opifex, -icis forme obifex CARTUL. S. Vinc. Ovet. 32

p. 76 (a. 1039).

I) subst. in. ou f : A) celui qui fait un ouvrage : 1)artisan. ouvrier (AELIt angi. sas. vocabul. p. 19 -ex,craeftiga. ib, p. 47 -ex, wyrhta) a) en général : GUILL.TYR. hist. rer. transm. 111 10 p. 124 : machina quam

etiam cum suis -icibus probe nimis et argumentose

plurimum trans valium positas moenibus applicat,

b) avec mention de métier: ADELARD. unit. 11 4 p. 59cum dicimus -ex, alius pistor, alius faber ... alium

secundum effecta accipimus, non secundum personas.

OTTO FRIS. chron. 7. 35 p. 370,25 omnibus enimdiversorum -icum officinis, id est pistorum, fabrorum,

textorum aliorumque. id . gesta 1,34 p. 53,29 : -ices etiamqui sericos pannos texere soient. c) (péj.) malfaiteurWALTH. SPIR. Christoph. Ii 5, 158 p. 52 sceleris -ex.THE0D. AMORB. Firman. pro!. p. 25,5 : negotioli minime

reticere -icem. EGRERT. LEOD. rat. 1 603 p. 118: hoc

dicunt, versuta -ex quod subdola vu!pes/ astu rem

tractat, dum robons anxia nutat.2) travailleur intellectuel : Ros, ANGL. algebra

p. 108,28 : quicquid ex numero huic arti addito -icipropositum fuerit.

3) artiste : a) en général : GERBERT. epist. 200p. 243,7(a-

994) ilium in disciplinis !ibera!ibus eruditum, in -icum

magisterio edoetum. ANDR. FLOR. CaurI. 67 p. 136: -icem'o huius opens. Orro FRIS. chron. 2,43 p. 118, 13 : Corinthus

velut omnium -icum officina. JOlI. SARISB. metai. 16 p. 21

assiduitas opeS in quavis arte prestantissimum facit-icem. b) dans l'art du métal: Tunoiui.s. carm. 47, 16

p. 548 cymbala ... /factitat ... -ex quilibet arte sua. G6TA

15 abb. Fontan. VI 5 p. 55 : campanam... -ici in bac arte

erudito facere precepit. FRECULPII. ciron. coi. 9780

quidam aeris -ex. NOTK. BALn. gesta 129 p. 39,15 : -ex in

omni opere eris. Prrg. COMESTOR hist. scho!. coi. 1706e

Demetnius enim argentarius (qui faciebat aedes et imagi-20 nes argenteas Diane) convocavit opens eiusdem -ices.

c) dans l'art du bois : Iso Otm. 1,9 : tres lignorum -ices... inartis huius peritia cetenis... prestantiores. Pvra. RIGA

Aurora I Machab. 257 p. 409 : sic etiam naves -ex ibi

scuipsit ut iiias/ credas per medium velie voiare fretum.25 d) en musique: DOM. CUNDISS. scient. 3 p. 104 : -x autem

musice active pneumata non format et armonias et aliaaccidentia eorum, nisi secundum quod sunt in instrumen-

tis.

B) celui qui organise : I) celui qui agence matière et forme30 (en général): EUBERT. LEOD. rat. 1161 p. 138 : ille -ex

fertur, qui rem disponit agendam.

2) en parlant d'un architecte : VITA Gebeh Const. 1,12ita ut -ex, qui preerat open ... quasi exanimis inveniretur.

CASUS Petrish. 6,4 : de die in diem basilica sancti Gregonii35 exstruendo reformatur, Wesilone quodam de Constantia

ex clerico -ice.

3) en parlant d'unfondateur : CARTUL. Stabul. I p. 79,16(a. 857) : monasterium ... in quo -ex ipsius monasterii

virtutibus prodentibus sanctus Remacius ... requiescit.

40 4) en parlant : a) de celui qui exécute un projet : ANSELM.

Lnoo. gesta p. 212,37 : qui institutionis depositionisque

tue possunt esse -ices. b) de l'auteur d'une oeuvre intellec-

tuelle: HRABAN. epist. 19 p. 425,7 si quid in memoratoopere tibi ... utile inveneris... fragili -ici oportunum confères

45 solalium. Ensî. Ham. 105 p. 174,3 (a. 1077-88): taliumlitterarum -icibus ita de scholasticis facuitatibus affluent-

bus. GERARD. CREM. transi. Anist. anal. post. 113 p. 31,6

-icibus doctrinarum. c) du Christ, auteur du salut : THEOD.FUCH. serm. de Ceiso 1 : auctor atque -ex humane sa!utis

50 Christus. RTJp. Turf. off. X 4 coi. 2658 : -icenl nostre

saiutis inquirendo. d) des saints intercesseurs : CARTUL.archiep. Magd. 392 (a. 1184): a!endos suscepimus quos

apud Deum nostre saiutis -ices de!egimus.

C) Dieu: I) considéré comme architecte de l'univers:

Page 7: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

545 - opificalis - opificus 546

HUGO ROTOMAG. hex. 1 6 p. 238 : Deum non creatoremsed -icem estimantes, qui formas et materiam minimecreasset sed conjungere nosset, vel simul aptare potuisset.PETR. COMESTOR hist. schol. col. lOSS -icem, qui deduobus principiis, scilicet materia et forma operatus estsine principio et operatur sine fine.

2) considéré comme créateur : a) employé absolument

PeTit. RIGA Aurora I gen. 193 p. 34 : -ex animam deditilli/ que nova sit, partem non Deitatis habens. AN0N.quinque digres. cogit. p. 317 : cum enim nominatureternitas vel -ex vel Noys vel naturatium ypo[s]tasiumexempiares ydee. b) employé avec un déterminant : Œ) uncompl. au gén. : JOH. NEAP. Ath. p. 439,33 : -ici omnium.Du'i. Otton. III 304 p. 730,31 (a. 998) : totius mundanemous auctor et -ex. TROP. grad. 612 sur. 2a (Anal. hymn.49 P. 312) : creature/-ex. CARTUL. S. Vine. Ovet. 32 p. 76(a. 1039) : sub imperio -icis rerum; GERkiw. MORES.detib. VII 444 p. 119: contra mundi -icem. Doc. Port.part. III 98 p.85 (a. 1103): in nomine GenitorisGenitique ac Spiritus almi -icis totius fabrice mundi.Buitcii. BELV. barb. III I p. 31,25 : -icem nature. GESTASteph. a. 1138 p. 33 : suturons rerum -ex. fi) un adj.possessif: CMtrUL. S. Vit. Virdun. 1 31 p. 433 (a. 1025)qui -ici suo tota sinceritate et puritate mentis studetdeservire. OTTO FRIS. gesta 15 p. 19,23 : ex -icis suigratia. c) employé avec un adj. : D0NAT. MUT. Ermeni.p. 708,23 omnipotentis -icis... mirabatur creaturas.CHRON. Saiern. 107 p. 119,29 : cum virtute suturai -icis[nostri]. CARTUL. Saviniac. 581 p. 285 (a. 1007) : dumcoe]estis 'ex regimine son providentiaque gubernatqueque creata. CARTUL. Abbatiol. 7 p. 18 (XI S. ex.) : sisuperno -ici placuerit.

3) en parlant du Christ, Verbe co-créateur : VITASamson. Dol. p. 143 -ex omnium qui Christus est.CARTUL. S. Cyr. Nivern. 13 p. 28 (c. 950): concedosummo -ici Christo ac dilecto ipsius Cirico. 0Ko. Vis.hist. I 7 t. I p. 23 : benignus -ex surrexit. PUR. Loe.iin.sent. 11, XIII 7,1 p. 368 : ut dicatur Pater in Fluo vel perFilium operari, quia eum genuit omnium -icem.

D) par confusion avec opificium ? atelier ?: DIPL.Otton. lI 71 p. 87,42 (a. 974) : in quibusve territoriis,domibus.... . coilibus, montibus, -icibus, campis tain cultisquam incultis ('1 ANNAL. Bonon. 1, 11 33 p. 60 [a. 974]).

E) par confusion avec opifer : celui qui aide ou portesecours: P,&plAs s.v. Opis: Opis, auxilj inde dicitur... -ex.Uou'rio S.V. ops hic vel bec -ex, -icis, opem faciens velferens.

Il) adj. : agissant, créateur : VITA Remacli p. 107,10commendans cas -ci Den. ADELARD. gloss. ad categ.

p. 298,31 etsi ex coitu partis quedam portio separata sitque formetur in hominem, patte tamen defuncto nonminus natura -ex operatur in visceribus marris deinfuso semine, ipsum scilicet formando et vivificando inhominem. CLAREMBAL». Boet. Trin. 11 23 p. 116 : ciaret

igitur quomodo illa -ex forma vere forma est et esse ipsum,hoc est entit.as prima, est et ex eu esse est ea nimirumratione qua omnia que sont ipsa simplici entitate partici-pant. BERNARD. I. MORL. Trin. 644 p. 26: omnicreans -ex

s veto Deus est operatus.opificatis, -e [opifex]1) produit par l'artisanat domesti-

que : CARrA a. 975-1092 (Perrin, Recherches sur iseigneurie rurale en Lorraine p. 320) : -is rei, 18 s. Decensu siive, 6 s.

10 2) créateur, qui crée : HILDUIN. transi. Dion. (div.nom.) IV 30 p. 230,14 : de -i existencium omniumbenigna causa.

opificatie, -nisf création: HILDUIN. transi. Dion. II I

p. 82,3 : ad sacroperacionem divinorum mandatorum15 principatis processus, esse divine nos archanissima -cio

(gr. 811itoupyLa).opificlo 3. [opus et facio] créer: CARTUL. S. Alb.

Andegav. 1 27 p. 46 (a. 1038) : unde coiligitur -ere ilium[se. Deum] talla obsequia a principio.

20 opificium, -i n. A) travail : 1) exécution d'un travailO'rro FRIS. gesta 2,16 P. 119,16 : in sericorum pannorum-o. de là: activité, métier: GuIBERT. Nov. vita 1,9

p. 26,1 : Ebrardus ex Lam humili -o ... victitare decr&ve-rat.

25 2) manière de travailler, technique VITA Desid. Cad.38,2 p. 388 : in ecclesia quam ..., insigni -o ex utraqueparte supervolutis tectis ... edificaverat. GUIBERT. Nov.vita 2,1 p. 105 : capsula .. vetusto -o auri preciosibracteis adoperta.

30 3) possibilité de travailler, usage de ses mains : Noix.BALB. serm. 13 p. 13 : cecis visum restituens, surdisauditum. .... mancis -a.

4) résultat du travail, oeuvre : a) sens concret : CARrAa. 1126 (Gallia christ. IV instr. coi. 159) : ligna ad ignem

35 et ad varia -a. Guiu.. S. THEOD. epist. frat. M.D. 32p. 87,10 : hinc enim in litteris, vel -is, vei edificiis... totprecesserunt modi studiorum. b) sens abstrait EKKEB.ScHON. c. cath. 6,9 : si idcirco carnibus abstinetis quianascuntur ex coitu, fatui estis. Si veto idcirco, quod -um

40 sint diaboli..., constat quoniam insani estis cum lb.B) action, intervention, secours : 1) sens concret : Vrrp.

Mach, p. 312,19 : subministravit ... -vin cuiusdam navis.2) sens abstrait : Ps. FuLB. epist. 5 col. 204' : advei'te inistis imperiosum Verbi operantis -um. 3) à l'abl. précédé

45 d'un gén. : grâce à: Noix. HALLS. gesta 2,18 : divinitatis-o in antiquos hominum artus et animos exurgens.GuIneitT. Nov. trop. 1V 7, 7-8 col. 44Øh3 : Dei -o calxdivini calons nostre terrenitati adjuncta. par : ARNULF.LExov. epist. 34 p. 57 (a. 1161): ne statue auree... caput

so eneum ipsius -o diceretur affixum.C) atelier : PAPIA5 : -um dicitur ... ubi opera fiunt.

grece ergasterium dicitur.opificus, -a, -um efficace, agissant : WOLFHARD. Waidb.

2,1 (prol.) : Trinitatis -e ... auxiiiis.

Page 8: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

547 opigaidum - opimus 548

opigaidum, -1 n. [ç. ptyvtc] hysope (?) ALFR. ANGL.plant. I 10 p. 16,9 quia humor qui est in magnisarboribus... in quibusdam est origanalis, ut qui est inorigano et in planta que dicitur -um.

opign- y. oppign-.opilarinzada indécl. [one. navarr.] redevance en nature

CAR rut., Hosp. Hier. Navarr. 92 p. 94 (a. 1197): IIkafizes tritici et singulos kafices avene et -a quod est Icele (mm) de tritico et I galeia de vino,

opilate y. oppilax.opilatia, -nis f y . oppilatio.

opilax, -cis f u. oppilax.

opilio, -nis ntforme oppilio : THEODULF. carm. 72,1,50p. 564. PAnAs. ROTUL. pip. 17 Hein. Il p. 3 (a. 1171).

berger : 1) sens propre (Uouîio S.V. fero : hic ovilio,-nis, id est custos ovium qui alio nomme dicitur -o,similiter ab ove, quasi ovilio) THEODULF. carm. 72,1,50p. 564 : oppilio, pistor, nauta, subulcus, arans. AELFR.colloq. p. 2 : quid sciunt isti tui socii ? Alii saut armures,ahi -nes. PETR. DAMIAN. epist. VI 12 col. 3930 : Jacob,quod... Laban -fis more servivit. FuLCH. hist. Hier. 111 38p. 752 : pecora sua tain quam fetata in pascuisillic uberrimis faciebat -ries sucs pascere. ADAM P&itvi-PONT. utens. p. 121 : ovium caulis et -um magalibus. àsignaler l'emploi de -o signifiant un homme pauvre,

maigrement rétribué : ARNULF. LExov. epist. 89 p. 145(e. 1173): in tanta paupertate ibi constituait: sacerdotes,ut ... ad onera ecclesie portanda non habeant quod -nisufficeret aut cursori.

2) (spirj pasteur (des fidèles) : a) désignant le Christ:BERNARD. MORL. Trin. 342 p. 17: unicus -o, grex fit sicunius unus. id . reg. 592 p. 83: hic nobis pater estdominus, capud -oque. b) désignant un archevêque : OooCANT. I epist. p. 105 (a. 950) : Odo Dorobernicarum -oovillarum. c) désignant un abbé : CARTUL. S. Vict. Mass.I p. 21 (a. 1005) : Guifredus ... ejusdem monasterii -ovocatus. d) par métaph. : CARM. de ber. 24 p. 616 : suitlupus ad caulas; prenait agnum dira Ieena./ Hic tremit,illa premit; canis abstat, -o dormit.

opilo 1. V. oppilo.opimachus, -i m. u. ophiomachus.

opimo 1. 1) fertiliser, féconder (P.plAs : -an, impin-guari, foecundari. UGUTIO s.v. ops : -o, -as, fecundare)GALTER. CASTIL. Alex. VII 405 : Aegyptum Nilus -ai.

2) enrichir, donner de l'importance ( UGUTIO S.V. ops : -O

opulentare): SUCER. Ludov. VI 15 p. 90: -abat enimcastellum veterana militum muttorum nobilitas.

3) au figuré : glorifier: VITA Galli 1245 : quos [sc.condisciputos] dogmate miro/ sanctorum in numerumsublimat, honorat, -at.

â noter l'emploi du part, passé comme adj. au superl.très riche, très fécond : GESTA Steph. a. 1146 p. 122 : utChristianorum terras civitatesque -atissimas ... sibiinclinaient.

opimus, -a, -um 1) suggérant richesse et abondance : A)fertile. fécond (REMIG. comm. Mari. Cap. 18,19 p. 80,30:-am, id est fertilem et tucetosam vel foetosam. PAPIAS : -afoecunda, crassa, fertilis vel campestris) : ADAM BREM.p. 5,4: ager ... prorsus -us. GALTER. CASTIL. Alex.VI 293 : -os! ...partitur agios. GUILL. PIcrAv. gesta 11 41

p. 102 : terras tradidit amplas ac multum -as. Ono FRIS.gesta 2,46 p. 153,34 : ea namque regio ... in frumento etvino -a.

'o B) riche, abondant (PAPIAS : -um, abundans, pingue,profluens. UCUTIO S.V. ops : ab ope, -us, opulentus,habundans) : 1) en parlant de choses : WALAHFR. boit.VIII 176 p. 341 : hortorum letus -as/ delicias convivacapit. ALCUIN. carm. 1 1228 p. 196 : ecclesias alias donis

15 ornavit -is. POETA SAXO 4,210 p. 51,3 : Rex Sarracenegentis ... muneribus ..: augustum veneratur -is. ORD. VIT.

hist. IX 9 t. III p. 520 : terra ... crut... hortis -a. enparticulier, en parlant du butin de guerre: PortA SAXO1.176 p. 11,45 : cum spoliis vicier regressus -is. GUILL.

20 PICTAV. gesta 40 p. 98 : -a preda invenitur : nobiles equi,arma mititaria omnisque generis supellex.

2) en parlant de personnes: TIIEODULF. caria. VII 61

p. 462 : cultor -us.3) au figuré : en parlant de richesses spirituelles ( avec

25 pléonasme) : ALCUIN. catin. 11095 p. 193 : ut ... divitiascelo reperiret -as. BERNARD. MORL. Trin. 912 p. 34Jhesu thesauros et inexhaustos et -os/dividit.

C) (spir.) : 1) qui porte des fruits, qui conduit auxrichesses spirituelles : HoNtE. ANAST. 37 p. 410,5 : -um ad

30 ministros Dei accessum descripsimus. HROTSV. Theoph.267 : vente meruit medicamen -e. FROUM. carm. 3,3 : quifuit abba loci/ huius et officium gessit pastoris -um.Eneaw. Magner. 36 : cuius etiam -e conversationis etsanctitatis imitator effectus.

35 2) bienheureux : a) en général: WALANER. Wett. 464p. 319 : ipse turion vitam captabit -am. b) en parlant dessaints: CAND. FIJLD. Eigil. II 23,5 p. LIS : ubi martyr-us/pone jacet.

D) nombreux: I) en général: ARBO SANGERM. 1x11.40 Paris. 1 191 p. 130 : tellus opulenta gazïs nudatur -is

(glosé multis). TRAD. Ratisb. 217 (e. 980-85) : regiseculorum omnium grates refferamus -as. noter le sens

affaibli, dénué de l'idée de richesse: VITA Galli 1583precibus rogitamus -is. VITA Alexii 413 (Mittellatein.

45 Jahrb. 1, 1964, p. 98) : nobiscum lacrimis oculus fluatomnis -is

2) avec un subst. collectif: VITA Pirm. 1 10 : populo -oundique conveniente. Faco hist. vie leros. 11 266 : divesuterque satis et -o milite cinctus.

50 II) opulent, magnifique, excellent (PAPIAS : -um.....

honestum, celebre) : A) en parlant de choses: excellent(confusion avec optimus ?) : WALAHFR. Blaithm. 76mensuras farris -i.

B) qualifiant un grand personnage: 1) l'empereur:

Page 9: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

549 opinabilis - opinàius 550

ErnsT. var. I 33, 1 (a. 812) que cuncta honesta censebatCesar -us. EPITAPH. var. II 63,3 hurle [sc. Ravingerum]Otto primus transmisit Cesar -us.

2) les grands: ERMOLD. NiciaL. Ludov. 1V 143Cesar namque duces custodes ponit -os (cf. y . 337).

C) puissant : ANAST. chron. p. 107,7 : Gezerichus...multitudine -us effectus.

D) sens faible: cher, dans l'interpellation -e lectorWANDALB. martyr. alloc. 65. HRABAN. carm. 5,5 p. 169.

employé substantivement: les Bienheureux: BONIF.ANAST. p. 26,7 o bigam sanctorum, per quant fidesstabiiitur O bigam -orum per quant ph magnificantur.

opime adv. avec opulence: Gsui. SEON. ad lient. 16nunc quia sceptrigeras moderante potenter habenas/ te,pater, ecclesie matris morts poliet -e.

opinabiis, -e I) adj. : A) croyable, imaginable, dans lalocution -e est FULB. epist. coi. 218 aliter enim becilium aggredi vix -e est. GUILL. PICTAV. gesta 28 p. 62aliquanti potentiores ... quos jam antea conspirationis...fuisse adjutores -e erat. FIELM. 42 p-85,13 tantis lacrimisinundans et verecundie punctiones sustinens, ut vixcuiquam -e sit.

B) (phil.) qui est conçu par la pensée, produit par l'ima-gination : Jon. SCOT. gioss. Mart. Cap. 368,18 p. 156,19-is id est cogitativa quia corporatio -is dicitur. ABELARLLgloss. ad categ. p. 175,39 cum dicimus chimeram esse-cm, nil attribuimus chimere, sed potius monstramusanimam alicu jus opinari chimeram. id. gloss. peri erm.

p. 482,30: si -e nomen sit non existentium, tantumexemplum est aliud de oppositione in adjecto; quod si -elarge sumatur, ut sit nomen omnium que excogitantur,tant existentium quam non existentium, accidentalispredicatio.

C) conjectural: Rup. TuIT. genes. 6,28 col. 427B

verumtamen quid opus est... etymoiogiam dubitabiiemquerere aut ut -cm investigare, cum ex presenti IocoScripture manifeste constet

D) remarquable, digne d'intérêt, dans la locution -e estEKKEH. 1V cas. Gall. p. 88,20 : -e autem erat, in quantumse post reditum suum in virtutibus christus Dei exercuit.lb. p. 123,24 : -e erat, quantas... impensas navibusSteinaham premiserit.

II) subst. n. (le plus souvent au plur.) : A) conjecture,opinion fondée sur des hypothèses: RATHER. conject.coi. 523A: falsa yens, -ia certis... conjungam. BERNARD.consid. V 7 p. 472,5 : quamquam de ôorporibus horumnon modo unde suit, sed an aiiquatenus sint, heretsententia aliquorum. Unde si quis inter -la magis idponendum censuerit, non contendo. GUNTH. PAR. oral.5,1 coi. 140B : in iiihs rebus que neque sunt nec essepossunt, sed tamen finguntur, quaiia sunt -la logicorum.

B) (péj.) illusions, opinions fausses: VIrA Annon. I3,25 p. 513 a, .14 : quanta vuigus facit -ta, que nuliovenitatis pondere subsistant.

opinabilitas, -lis f [opinabilis] ce qui est conçu parl'imagination, construction de l'esprit : ABELARD. glOss, adcateg. p. 148,3 cum omnia que in subjecto sont, sint inprimis substantiis ut in subjectis, quomodo dicuntquidam -tem quam vere esse contendunt, fundari inchimera quant non esse concedunt omnino?

opinabilitcr [opinabilis] par l'imagination : GUERR.serm. col. 1072€ : sutures due, manus due, et si qua sintbinaria, que lis consonante -r queant inveniri.

opinacio, -ais f u. opinatio.opinanter [opinor] par hypothèse, par conjecture: ROB.

PULL, sent. col. 916' : quidam non assertive, verum -raiunt.

opinarius, -a, -um [opiner] présumé, imaginaire : ROB.15 MELODUN. div. pag. 91 p. 47 quod videur Judeos

credere hoc idem quod Habraam falsum est, cum illi hocopinentur et ûdes -a certitude, [non] sit.

opinatio, -nis f forme opinacio : HENR. ARIST. transi.Plat. Phedo p. 52,16, 92 a.

20 1) imagination : I-JERM. SANGALL. Wibor. 1,21 : spin-tualis visio etiam sine corporali fieri potest, cumabsentium corporum simjiitudines in spiritu apparent, etfinguntur multe pro arbitrio vei -ne. DOM. GUNDLSS.transi. Ibn Gebirol forts vite III 38 p- 166,19 : anima

25 potest facile apprehendere bas formas (sensibiles) sineinstrumento, secundum -nem, sed hoc non fit nisipostquam apprehenderit eas instrumentis.

2) pensée, opinion, façon de voir: HENR. ARIST. transi.Plat. Phedo p. 52,16, 92 a : ceterum necesse tibi ... aiia

30 opinari, si quittera maneat bec quoque -do [gr. obwLc],armoniam nempe esse compositam rem.

opinatis [forme corrompue pour opopanax] suc depanax : Uuu'rio s.v. penanstes [= panaces] herba est exqua profluit succus qui -is dicitur (cf. Isid. etym. 17,9, 28).

35 V. opopanax.opinatitius, -a, -um [opinatio] imaginaire: FLOR.

LUGD. invect. 27 p- 374 : qui jam corpus tenet et adhuc-as umbras requirit in ipso corpore, stuitum se essedemonstrat et confusione dignum.

40 opinatus, -a, -um (le plus souvent au superl.) formeoppinatissimus : TRAD. Fris. 452 (a. 821). WOLFHARD.Waidb. I,!.

A) célèbre, connu (PAPIAS : -issimus, nominatissimus)1) s'appliquant aux personnes : a) absul. : illustrissime

45 Ruop. MED. Adalb. 28 p- 21,24 : de vita et virtutibus-issimi confessons Christi Adaiberti. GUIBERT. Nov. vita1,11 p31 : Bruno in ecciesiis lune Gallie -issimus. AWN.pro]. 4 p- 127: de -issimo progenitore vestro. Joli.SAIusn. metal. 1110 p-78 : adhesi magistro Alberico qui

50 inter ceteros -issimus dialecticus enitebat. b) avec abl.connu pour: ADAM EYNS. Hugon 5,13 p- 301 : ut vinsfide et discretione -issimis hec opera imponeret.

2) s'appliquant aux choses : a) (lieu) : ArQ4AL. Xant.a. 864 : iocum -issimum vastaverunt. MIRAC. Bav. 1 5

Page 10: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

551 opinax - opinio 552

p. 592,42 ad -issimum et montem regium. ORD. VIT.

hist. XII 45 t. 1V p. 479 : -issimum castrum quod Insuladicitur. b) (événement : spéc., un miracle) MIRAC.Gilduini 52 P. 171: -issimum sancti Giiduini mentis...patratum fuisse miraculum. 5

B) excellent, de bon renom : EPIST. Hann. 24 p. 57,23ne -issimos patrie et presertim Babenbergensium mores.EPIST. Becc. p. 151,24 : in Dei rebus nomen habetur-issimum.

opinax, -cis adj. manifeste : PAPIAS : -x, manifestus. 10

opinio, -nis f formes : hopinio : CARTA a. 975 (Ficker,Forschungen IV 28 p. 37). DIPL. Otton. III 193 p. 602,6(a. 996). oppinio : FORM. Augiens. C 7 (a. 833). SUCER.Ludov. VI 27 p. 208. Dom. GUNDISS. trans]. Aifarabi font.quest. P. 317. CARTUL. Carthus. 46 P. 131 (a. 1188). 15

1) opinion : A) manière de voir un sujet, avis : 1) en

général: HRABAN. epist. 28 p. 444,28 : cum enim habue-nim te propitium et benignum judicem, pro nihiloaliorum -nes falsas deputo. Lupus epist. 1 4 p. 28quantum mea fert -o. WIDUK. .1,2 p. 4,12 : super bac te 20

varia -o est. BERNARD. latin. milit. 29 p. 236,27 : nec casuvel subito, aut veluti lubrica popularis favoris -ne. ACTAPhil. Aug. 53 t. I p. 71,26(a. 1181) : alteralteni... secundum -nem suam auxiliabitur.

2) expressions signifiant « l'avis de tous », « l'opinion 25

générale » : -o est, -o habet : on pense que : DIAL. de ccci.

p. 88 : in Saxonie autem et Germanie partibus quandamumbram justicie in bac te adhuc reservani -o est. GulLuTva. hist. ter- transm. X 17 p. 424 : nèque ipsam priscisfuisse temporibus frequens habet -o. GIRALD. topogr. I 30

12 p. 37 : certior habet -o quod potins ex parentibusnaturaliter hec proveniat discoionitas. -o vulgi : l'opinion

du peuple: WALAHFR. Mamm. IX 9 P. 282: ut stulticonfixit -o vulgi. EGnERT. LE0D. rat. 11 327 p. 224 : ultro

sollicitus scrutetur quique sacerdos, / que per oviie suum 35

de se sit -o vulgi. in vulgari -ne : généralement : ANDR.STRUM, Ariald. 2 p' 1058,18 : ut in vuigari fertur -ne. juxta

• humanam -nem : selon l'avis général: PEFR. DAMIAN.Romuald. P. 89,4 : erat ... fagus ita celte acciinis ... utjuxtahumanam -nem, si cecidisset, totum mox edificium indubi- 40

tanter obrueret.3) jugement que l'on porte sur quelqu'un ou quelque

chose : DIPL. Arnulfl 150 (a. 897) : varias -nes de eisproferentes et omnigena pravitate cos accusantes. par

extension : estime : 'GUIBERT. Nov. vita 1 12 P' 38

45

estimat se quelibet extremas attigisse miserias, siarnasiorum -ne caruerit.

E) (par méton.) l'opinion, ce que pense un groupe

d'hommes déterminé: WETT. Gall. 2 p' 258,25 : heremum,quem vulgalis -o nuncupat Vosagum. PETR. Veng. 50

mirac. 11 12 col. 923n : accepto consilio totius religionisac religiose -nis.

C) supposition : 1) complément d'un comparatif: plus...qu'on ne l'aurait cru: Ru0TG. COL. 24 p. 25,13 : illud prius

latius -ne disseminatum est. SUCER. Ludov. VI 27 p. 208-ne cicius applicans, portum placidum apprehendit.

2) dans des expressions signifiant ((au-delà de touteattente)) : CARTUL S. Sepulchri 11 p. Il (a. 1117): preter-nem ,.. adeo ... aucta turbatio, ut idem patriarcha cumnonnullis fratribus ad nostram coacti sunt presentiampervenire. GUILL. Tnt. hist, rer, transm. VIII 13 P' 345horrendus et supra hominum -nem protervus ,.. conflic-tus. ib. XVII 23 p' 798 : [urbs] ... armis et victualibus eratsupra omnem -nem instructa. ANNAL. Gemet. p. 53 : fuitventus vehemens ultra -nem omnium.

3) sine -ne et le gén. : sans attendre, sans craindre:CARTUL. Burgenl. 34 p. 19 (a. 1096) : consilium accepi utdescendas ad nos ad casteilum nostrum ... sine -nealicuius pericuti.

D) conception, croyance : I) intellectuelle : REMIG.comm, Mart. Cap. II 76,14 t. I p. 203,30 : tangit -nemphilosophorum qui dicunt summum Deum effugereomnem inteliectum atque ideo esse incomprehensibilem.Joii. SARISB. epist. 133 p' 241 : si quis de solo nititurUlpiano, immo de -ne Ulpiani .,. erudietur.

2) religieuse: HROTSv. Gall. 1 10,1 p' 117 : o te tali-ne felicem I nunc testaris te verum cristicolam. en

parlant d'une hérésie: ANAST. chron. P. 109,11: epis-copum Scythopoleos, qui non fuerat eius maia -nedeceptus, ... occidit. ALAN. lus. expos. pros. angel. p. 209:quorundam hereticorum est -o nullam causam rerumpreter rerum naturas in inferioribus operari. GUILL. TYR.hist. rer, transm. XXII 10 p1080 : dum contraRomanam ecclesiam et apostolorum Petri et Paulifidem ... novas et pestilentes -nes aut gignunt autsequuntur.

E) (phil.) : 1) connaissance incertaine fondée sur lacomparaison et la conjecture : a) en général : ALCUIN.dialect. col. 9528 : -o est, cura incerta res latet et nuilaflrma ratione diffinini potest, ut magnitudo celi velprofunditas terre. RADULF. ARD. spec. univ. VII p. 407

-o vero est perceptio ex causis mi tantum probabiliterprecedentibus vel ex signis tantum probabiliter sequenti-bus citra certitudinem. ABELARD. gloss. Porph. p. 23,14unde hommes in bis que sensu non attractaverunt, magis-nem quam inteliigentiam habere contingit. GuILL.CONCH. dnagm. VI p. 307 : est igitur -o faisum de nebusanime judicium vel verum fluctuans et incertum. DOM.GUNDI55. an. X p. 85,9 : eum enim inteliectus nonquiescit in en quod comprehendit, sed adhuc hesitatignonans quid potins tenere debeat, file intellectusvocatur dubitatio sive -o b) opposée à assertio ouaffirmo : AELR. inclus. III 30 p. 122 : itaque ad incenti-vum amonis baud inutile arbitror bac uti -ne, remotaomni alTirmandi temenitate. STU'H. TORNAC. epist. 5p. 24 : -nes prefero, non assertiones. Buxcn. Trtun. limbopair. I P. 729 : beatus Augustinus ... nec sententiam necassertionem vocat sed -nem. par extension : opposée à la

Page 11: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

553 Opina - opinor 554

vérité: REMIG. Boet. p. 313 [bona] ... que autem inanime sunt, vere et absque -ne bona sunt. SAEWLJLF.p. 260: illud dicunt secundum -nem et non secundumveritatem. c) s'appliquant â la logique : J0H. SARISB.metal. I 5 p. 17,2 : Peripateticus Palatinus, qui logice-nem preripuit. d) comparée à la foi orthodoxe : BERNARD.consid. V 6 p. 471,9 : fides ambiguum non habet, aut, sihabet, fides non est, sed -o. JuLIAN. VIZELIÀC. serra. VII206 t. I p. 186 fides ... voluntaria certitude est, super-nem, infra scientiam (cf. RICHARD. S. VICT. dub. apost.col. 2668). ROLAND. BANDIN. sent. p. 10 : [Mes dicitur]

supra -nem quia plus est credere quam opinari.e) s'appliquant à la connaissance sensorielle : ADaARD.BATH. eod. et div. p. 13,35 : est hec eorum piena errons etfalsitatis -o orta ex depravatione sensuum. d'où -osensus perception : OTTO FRIs. gesta 11 25 p. 129,23linea recta curvo parieti apposita irrationali sensus -nenon recta videur.

2) imagination, construction de l'esprit : GILO. PORR.Boet. contra Eut. 7 p. 260 : ejus, quod non est,quicumque conceptus « -o » dicitur, ut bicorporiscentauri vel tricorporis chimere conceptus. ib. 13 p. 262sic quidem ilia que non sont, -ne, que vero sunt,imaginatione vel inteilectu concipiuntur. Irnaginatiotamen et inteliectus in multis scripturis dicuntur «-o ».

3) pensée. jugement: GERARD. MORES. delib. VI 191

p. 83 : errore involuti diabolicaque -ne armati. ADAMBREM. 3,71 p. 219,2 : ut scriberem veraciter, secundumquod scientia et -o se habet in hac parte. ANSELM. CANT.vent. 6 p. 183,20 : non michi videtur hoc venitas et falsitasin sensibus esse, sed in -ne. Ipse namque sensus inteniorse fai!it, non illi mentitur exterior. ABELARD. tract. intel!.

p. 738 : -nis nornen, quod idem est quod existimatio adinteliectum quandoque transfertur. HENR. ARIST. transi.Plat. Phedo p. 98,16, 96b : ex hiis sensibus fiat memoriaet -o.

II) réputation, renommée de quelqu'un : A) en bonnepart : 1) absol. : GESTA Aidnici p. 9 : audiens autem1-Iludowicus imperator Francorum eus -nem, ad se curevocavit. Lupus epist. 1 1 p. 6 : propter -nem vestramdesideravi deinceps aliquam nancisci oportunitatem, utvos presentes aiioqui possem. IDIPL. Otton. 11 148

p. 166,36 (a. 977): pervenil ad nos -o monasteriiGandensis. VITA Amant. Engol. 21 p. 352,21 : audita eius-ne sese petit plaustro in ejus coenobiolum deduci. Ivoepist. 1 29 p. 120 : nornen tuum in tantam enituitclanitatem, ut -o tua non tantum inter eruditos, sed etiamcelebnis fieret inter Dei serves.

2) avec adj. : URABAN. epist. 37 p. 47230 : audita bona-ne vestra. ADREVALD. mirac. Bened. 21 p. 51 : allisample -nis vins. DIPL. Otton. 11149 (a. 977) celebris -oBlandiniensis cenobii. GESTA Franc. expugn. Hier. 25

p. 506: juvenis magne -nis et fume. CARTUL. S. Croc.Aure]. 109 p. 191 (a. 1192): multis -nis honeste personis.

CARTULS. Michae!. Mes. add. 17 p. 444 (a. 1195-1208)vins ... preclare -nis et eruditionis eximie. noter le sensfur. : SUMMA Paris. 15,3 p. 175 : aliquando infamis est,aliquando integre -nis. Piwus ord. juche. Il 8 p. 64

s testis inimicus si fuerit somme -nis non reicitur, sedadmittitur.

B) en mauvaise part : FORM. Augiens. C 7 : si autemsinistre -ris de amicorum societate lama precrebuerit.DIPL. Henr. il 238 (a. 1011?): mala ipsorum -o.

10 HARIULF. Arnulf. 24 col. 1394' -o seva urbem Suessio-nicam ... foedaverat. CARTUL. S. Nico]. Prat. 75 p. 130(c. 1200) : excepta vel furti vel prave -nis culpa.

C) sainteté: 1) absol. : WALDO Anscar. 38,10 : suajam miris radiarat -o signis. CARTUL. Carthus. 46 p. 131

is (a. 1188) : -ois vestre balsarnus sac nobis odore discerni-tur. 2) au gén. : GUIBERT. Nov. vita 1,11 p. 34 : utNevernensis cornes ... ces causa devotionis et optime, quehinc ernanat. -nis inviserit. HERM. COL. conv. 12

p. 107,19 : sancta conversatio inclusarum suavissimum

20 bone -nis odorem ... diffuderat. CARTUL. S. Florent.Santon. 32 p. 71 (a. 1157) : in manu ... Xanctonensisepiscopi, suave olentis -nis.

III) rumeur, bruit : A) sens actif: renommée en géné-ral : ADREVALD. mirac. Bened. 23 p. 53 : -ne vulgo orbem

25 penetrante. RADULE. TORT. mirac. Bened. 5 p. 281degenerem se autumabat ni eu gereret quorum muitimo-do -o aunes vulgi percelleret.

B) (sens passif) rumeurs, nouvelles : BRUNO QUERF.fratr. 9 : chnistianus mundus ad prelia et -nem preliorum

30 exestuavit in potestate. OTLOH. Bonif. 2,27 p. 210,38 : quisupererant iterum de pecuniarum -ne gaudentes concur-rebant. GUILL. PICTAV. gesta 12 p. 26 : fit -o tristissima.Flostes arbitrantur eos, atque dominum suurn in eorumpotestate comprehensum teneri. RICHARD. LOND. E.

35 dia[. scacc. XI p. 56 : [Danegeldus] rare ... solutus est;hoc est cure exteris gentibus bella vel -nes belloruminsurgebant.

IV) présomption, suffisance: CERBAN. transi. Max. III61 : vana gloria ... dure quidem, -nem

40 ingenerans, manens autem arrogantiam. ib. III 81 : si visfieni admonitionis adrnissor et mediocnis et -ris vitio nonservire, semper in bis querere, quod sit absconditum tuescientie. expression -nis arnore : vanité : GuIBERT. Nov.moral. V, XIX 6, 7,8 col. 148° : habendi cupiditas et -nis

45 amor, id est cenodoxia.opino I. u. opinor.opinor t. formes: opino : AONELL. RAV. lib. pont.

p. 362,28. oppinor : ANNAL. Rod. a. 1127 p. 107,10. inf.opiniari : JuuAN. VIZELIAc. serm. VII 210 t. t p. 186.

50 I) déponent: A) penser, croire (PAPIps : -atur, existima-tur) : 1) cet dans des prop. incises: EINH. Canot.prol. (éd. Halphen p. 4): subenat et alia non inrationabi-lis, ut -or, causa. Lupus epist. I 4 p. 20 : quod, ut -or,nihil ad consolationem pertinet. ORD. VIT. hit. XIII 26

Page 12: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

555 opinosus - opipanis 556

L V p. 73 : unde probrosis facinoribus ... peur cuncti, ut-or, sordebant. noter l'expression quod non -amur : Dut-Heur. IV 334 P. 438,36 (a. 1081) : si quis, quodnon -amur, temere presumpserit. DIpL. Loth. IIISOa (a. 1133): si quis, quod non -atout, contra hanc

5

preceptionem conari presumpserit.2) avoir une opinion sur quelqu'un ou quelque chose

HENR. ARIST. transi. Plat. Phedo p. 52,16: ceterumnecesse tibi ... alia -an, si quidem maneat bec quoqueopinacio, armoniam nempe esse compositam rem. lapersonne ou la chose sur laquelle porte l'opinion étantdésignée : a) par de et labl. : ADAM PERSEN. epist. 14,138

p. 210 : nihilominus absurdum est me aliud de me quammea mitai conscientia ioquitur -an. VINC. Ki.rt. chron.p. 164 : quasi de principe dunius aliquid fuissent -ati. 15

b) par super et l'abS. : VINe. KAnt. chron. p. 77 : quisuper tant prudenti facto dunius -ati surit.

3) juger, estimer que: a) avec prop. inf. : GuILL.PICTAV. gesta 40 p. 98 : equitum ac peditum copiastantas incassum fatigani cuncti (ère -antun. RADULF. 20

TORT. Bened. II p. 289 : Rotbertum, quem suum -abaturservum esse perpetuum. Sauo WtLT. app. 111 A 16 ab

p. 151 : stuitus -atur nichil esse, nisi videatur. b) avecpro p. conj. introduite par quia : PEn. DAMIAN. Romuald.

p. 58,10 : -atus est quia vit sanctus talia non reiigionis 25

causa proferret ... potins ut pecuniam. congregaret.

4) sens fort : croire : a) (théol.) : RATRAMN. an . 8 p. 49in Bio vel polo vei pane [eucharistico] nihui corporaliter-ari sed totum spiritualiter sentine. GERARD. MORES.deiib. 1322 p. 10 : Meichisedechiani Meichisedech non homi- 30

nem sed virtutem Dei -antur. avec prop. conj. : ROB.MELODUN. sent. V 1 t. II p. 163,1 : -antur enim quodpersonales proprietates nuiia ratione possint essepersone. b)(philj: ANAST. ciron, p. 70,12 : Origenesinsensatus apud Aiexandriam inanis -atus dogmata 35

sectatur gentiiium. Gnwtn. MORES. deiib. IV 398 p. 49Stoici ... Piatonici ... achademici omnia -antes incerta.

B) imaginer : 1) concevoir par l'esprit : SENT. Paris. 1

p. 23, 28-29 : cum dieu chimera est opinabiiis, opinionemrefero ad rem subjectam, non ad chimeram, quia .., non 40

dieu quod chimera posait opinari, sed quod aiiquis potest-ari chimeram.

2) conjecturer (PAPIA5 : -atur. .... suspicatur)n) connaître d'après des éléments hypothétiques : Comm.Boet. pu]. V 3 p. 289,3 : quod veto -amur, incertum 45

nobis est utrum fiat; potest enim fieri et non fieri. OrroFRIS. chron. 4,18 p. 205,20 : non bene considerantes, quidsecundum quid ioquantur auctores, quid -ando, quidasserendo. Gmt&iw. CREM. transi. Arist. anal. post. 1 33

p. 61,12 : si credit in illis rebus, quod sont vere, 50

verumtamen non sont essentiaies neque substantialesrune ipse -atur illud et non scit vere quod tes existat etquare est, b) comprendre (avec une prop. relative) : PETR.DAMIAN. Romuald. p. 112,19 : iam quod evenerat

veraciter -antes, impulsa ianua velociter irruunt.II) sens passif: A) être ljiué, être célébré: Wnrr.

Gall. 39 p. 279, 14 : in quorum ore merita electi Christi

-abantur.B) être su, être connu. STEPH. COL. Maunin. 9,5

p. 281 D : rumor et odor sancti corporis vere nituntur,causa neque etiam -atur.

III) part. passé opinatus, -a, -um employé comme adj.I) prévisible, dans l'expression non -us (cf. inopiné)Ln.rrpR. antap. 2,4 p. 39 : tex ipse e victore se victum essemiratus, fitque illi non -atus gravior casus.

2) conjecturé, imaginé : VIrA Steph. Obaz. 17,50 p. 56sed hec ideo ad plenum exponere recusamus, ne quia inocculte, gesta sunt, -ata magis quarn cognita scripsisseinve nia m u r

opinosus, -a, -um [opinor] célèbre: AELFR. angl. saic.

vocabui. p. 47 : famosus, vel -us.opipare adv. 1) fastueusement, élégamment (Pj'i*s

-e ... deiicate. UGUTIO S.V. ops : -e ... id est eleganter)GUIBERT. Nov. pign. sanct, IV I col. 668 e': pantins -etextos. s'applique souvent aux banquets: ANNAL. Launiss.

p. 144 conviviisque -e ce!ebratis. GUIIL. S. DION. Odon.

Diogil. 12,78 p. 103 : ad cibum liberaiissime invitatisumus et in secretiori cubicuio -e refecti (cf. opiparo).

2) abondamment, beaucoup (Ps'IAs: -e, abundanter.

UGurlo S.V. ops : -e ... id est ... habundanter) : CARTUL. S.

Savin. Levitan, p. 143 (IX vei XI s.) : ut christiana inautenticis continet exaratum -e apicibus [ides. ADAMBREM. 3,36 p. 179,4 : affirmans se frequenti comme-antium multitudine non modo non gravari, verum etiam-e detectari.

opipanis, -e [opiparus] forme oppiparis : Non. BALB.

gesta 118 p. 23, 22. riche, somptueux : NOTK. BALB. gesta

118 p. 60,7 : ad -e convivium opuientissimi Karoli ... sontinvitati. id . martyr. XVI kal. nov. : dedicatio -is etdecentissime basilice ipsius.

opiparius, -a, -um V. opiparus.opiparo 1. [opiparus] formes: opipero : Uouîio 5v.

ops. inf opipare sive oppipare : PAPIAS.

1) organiser un banquet fastueux : PApI&s : opipare,tante opulenterque convivium renovare. ib. : oppipare,convivium quasi renovare vel componere. UGUTIO S.V.

ops : opipero ... componene.2) festoyer: PAnAs: oppipare ... post planctum in

convivio gaudere (cf. UGUTIO S.V. ops).3) embellir, rénover: UGUTIO 5v. ops : opipero, -as,

nobilitare, reparare, novane.opiparor, -is m. V. opipator.opiparus, -a, -um formes : opiparius : UGUTIO 5v. OpS.

oppiparus : HERB. Bas. met. II coi, 1308A,

1) élégant, beau (Uouîio S.V. ops : -ius ... id estelegans) : VIrA Germ. metr. str. 2 p. 124 : carmen -um.HERB. Bas. mei. II col. 1308' dotantur et ditanturoppiparae per universum ecclesiarum onbem ecclesiae

Page 13: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

557 opipator - opitu!atio 558

muitae.2) abondant : UGUTIO S.V. ops -ius ... Id est

habundans.opipator, -is m. [opiparus] forme opiparor : infra.amphitryon : PETit. DAMIAN. epist. 1 15 col. 230'

annon ceparum et alliorum esuriunt acrimoniam, quivideicet esculentiora domestici apparatus edulia dese-runt, qui ..., quas opiparor ultroneus obtulit, deliciasparvipendunt ? ib. VIII 3 col. 467" dum ... uxore ducta,celebraret nuptiale convivium, conquestus est -r corisper-sum epulis defecisse pigmentum.

opiperatus, -a, -ont V. oppiperatus.opipero 1. y. opiparo.apis, -is, f V. 2. Ops.opiscupus, -i m. [ops et cupio, jeu de mots sur

episcopus] avide de richesses (en parlant d'un évêque)VINC. KDL. chron. p.68: pistorem non pastorem,pressulem a pressura, non presulem, -um ab opibus, nonepiscopum.

opisfera, -e f [gr. 6xiaøop6po; ] formes : opiferaPAPIAS. GAUFRID. GROSSUS Bernard. Tiron. IV 31p. 230A, oppifera GESTA Ern. duc. JI 16 p. 212,

16.(marit.) câble qui tend les deux extrémités de l'antenne

(ArLFR. angl. sas. vocabul. app. p. 57 nomma navium etinstrumenta earum ... -a, sedingline. ANGL. SAX. vocabul.I p. 63 -a, stedin-line. PANAS opifera, lunes quicornibus antenne dextera levaque tenduntur retrorsum[cf. Ism. etym. XIX 4,6 : opisphora] GAuHUD. GitossusBernard. Tiron. IV 31 p. 230' antenne quoque resolutoligamine cum suis opiferis corruunt. GESTA Ern. duc, II16 p. 212,16 oppifera ... in trierim ducis Hernesticomportantur.

opisthotonicus, -i m. formes: opistonoticus PAUL.AEGIN. cur. 72 p. 49,22. opistothonicus ANTIDOT. Glasg.

p. 142. opistotonicus : GLOSS. medic. p. 49, 17. P,kPIAs.1) malade atteint d'opisthotonos : GLOSS. medic. p. 49,17opistotonici surit retrorsum contracti cum magna doioredorsi adque Omnium et crurum, quod eorum cum sensupatiantur; manus quoque extendere non possunt, digitosautem inpugnant conductos. PAUL. AEGIN. cur. 72

p. 49,22 : opistonoticis potus. P p,pIAs opistotonicusretrorsum contrahitur cum magno dolore dorsi etclunium.

2) opisrhotonos: ANTID0T. Glasg. p. 142 yddropicuset opistothonicos et podagricos et nervorum dolores etcontractos et ossa putreda producit.

opisthotonos, -i m. opisihotonos : 1) maladie danslaquelle la tête se renverse en arrière : PAUL. AEGIN. cur.70 p. 47,23 si quidem circa cos qui retro sont musculoscoili consistat passio, -os ex accidenti, si veto circaanteriores, emprosthotonos.

2) maladie qui fait pencher le corps en arrière : ib.

p. 47,18 quando quidem in priera tendunt partes

corporis, dicitur passio emprosthotonos, cum veto inposteriora, vocatur -os, cura veto equaliter ad utraquetenduntur, tetanos passio appellatur. y. aussi oportotania.

opistonoticus, .i m. y . opisthotonicus.opistathonicus, .i m. u. opisthotonicus.apistotonicus, -i m. y. opisthotonicus.opiter, -teris sive -tri m. enfant posthume élevé par

l'aïeul: PAPIAS : -r, -teris et -tri, qui obito patte velperdito, avo vivente nascitur et nutritur. UGUTIO S.V.

10 ops : -r quasi obiter, id est puer qui natus est post obitumpartis, idem et postumus vel dicitur -r, -tri, puer cuiuspater est mortuus ... antequam nasceretur puer et dicitur-r quasi oh pater quia in loco est patris.

opitilar 1. u. opitulor.15 opitulamen, -mis n. [opituior] aide, assistance d'un

supérieur (UGUTI0 S.V. ops unde ... -n, auxiliamen)1) aide matérielle: Cna. Mog. A 331 p. 225 (a. 1071)viciant, sustentationem, refrigerium et -n ecclesieinstituit.

20 2) aide spirituelle (s'appliquant à Dieu ou aux saints)a) au sing. dans des expressions à l'abl. : avec l'aide deDieu, grâce à Dieu: VETA Mach, p. 325,1 : cura Dei -me.VINc. KADL. chron. p. 49: divino utinam -me. b) auplur. : secours, bienfaits : UFFING. Ida 2,1 beate Ide -ma.

25 PROSAR. Lemov. 243,6 te oramus,/ potestas diva! ... innobis perstant/ omnia,/ et mitte/ -ma/ ah arce superna.

opitulanter adv. [opituior] en apportant de l'aide:UGUTIO S.V. ops : unde -r ... id est auxiliatim, adverbiurn.

opitulatim adv. [opitulor] en apportant de l'aide30 Uou'rio s.v. ops : -m id est auxiliatim, adverbium. -

opitutatio, -nis f formes: opitulacio : HILDUIN. transi.Dion. p. 531, 3. CARTUL. archiep. Magd. 337 (a. 1172).oppitulatio : GIJNDR. ad Ermenr. p. 155,4.

secours, assistance : A) aide : 1) aide militaire ou35 politique: A g. FLou. Bened. IV 2 p. 251 comite

Rodulfo retento cura suis, in quo summa totius factionissita et -ais secura erat. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1079

p. 322,25 : gratissima ipsius -ne communiti. CARTUL.Mog. 8105 (a. 1188) ut ... iilis ... qui ... se ... nostre

40 ecciesie submiserunt ... ad optinenda justicie sue jura -oisnostre subsidium ... prebere necesse habeamus.

2) (fur.) assentiment (des témoins) : C.kwruL. S. PetriCarnot. 11 20 p. 480 (XII s.) : ut donum certius confirma-tum ad posterorum noticiam transfertur, testium -nem

45 huic inseruimus scripto.B) protection accordée par un supérieur : 1) en général

CARTUL. S. Ben. Divion. 227 p 23 (a. 1004) : quequenostri ordinis vel correctionis indigent vel -ne. VITA Fgid.11 39 p. 119,23 : -ne itaque fretus apostolica. DIPL.

50 Loth. iII 40 p. 65,36 (a. 1132) ut ... Deo militarevoientibus ... defensionem et -nem impendat. CARTUL.archiep. Magd. 337 (a. 1172): si pus fldelium laboribusaliquid nostre -ais solacium inpendimus.

2) protection spirituelle accordée par Dieu ou un saint

Page 14: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

559 opitulativus - opium 560

a) au sing. : HILDUIN. transi. Dion. (epist.) 8,6 p. 331,3 : aDeo salvatore -cionem accipientem. HUGo S. MAR.mirac. Bened. prol. p. 358 : ipse ... pater piissimuscames ... sua -ne tuetur et protegit. GAUFRID. AuTIss.serra. p. 182,52: promissio -ois divine. ADAM EYNS.Hugon. V 15 p. 328 : que [Anna] vicissim ... celerem

rependebat -nem. b) au plur. : DIPL. Otton. I 335

p. 449,45 (a. 966 ?) : justissimis et redis -nibus ... statumsancte ecciesie ... erigere conamur. par extension : grâcesaccordées aux malades par un saint : LAMB. HERSE. annal.a. 1072 p. 139,6 : clara ... erat memoria sancti Seboidiet ... sancti Heimeradi ... propter -nes que divinitus luelanguentibus ... conferebantur. c) expression -ne avec gén.:

4 avec l'aide de, grâce à : AcrA a. 1092 (Mansi, Concii.XX col. 754) : osque ad tempora beati Oswaidi archiepis-copi, qui -ne Eadgari regis ... mutavit huius ecclesiecongregationem. SUGER. consecr. Dion. 4 p. 224maiestatis somme -ne ... celebrata est [consecratio]. AaR.Edw. reg. col. 740 : eterna mihi vita tarai pretiosiconfessons -ne donetur. CARTUL. Hosp. S. Joh. Hier. 442p.305 (a. 1173) : Roduifus, -ne superna Leodiensisecciesie episeopus. à cause de: TRAD. Ratisb. 304(e. 1010-20) : quatinus eorum -ne restituentur pristineservituti.

opitulativus, -a, -ami [opituior] utile, qui sert : HIL-

DUIN. transi. Dion. XIV p. 62,11 : cause substanciamfacientis et -e virtutis. ANAST. disp. coi. 632' : indicantomnia que sic sont -a sensibus sensualium.

opituiator, -is m. protecteur: GLOSS. end. Cas. 401,

p. 471, 48 : -r, susceptor.opitulatrix, -cis adj. [opitulator] secourable: FRU-

LAND. Leud. p. 357,28 : patronoque ... -cis interventionissuffragium muitipiicante.

opituiatus, -us 'n. aide: LAMB. ARa hist. Ghisn. 25p. 574,11 : Adelidis videiicet, Parisiensis episcopi Guiffri-di, Boloniensis cornais Eustacii fratris ... -u ... dominoGaifnido ... iegitimo conjuncta est matrimonio.

opituior 1.formes : opitiior : Doc. Lue. V 3,1794 p. 665coi. 1 (a. 1061). oppituior : ALTER. Liudg. 1,22. VIrASadaib. p. 61,4. Dut. Otton. 1 40 (a. 941). etc.

I) aider. secourir (PAPIAS -atur, auxiliatur, sustentat.Uou'rio S.V. ops -or, -ans, id est auxiliari, auxiiiumferre)

A) apporter une aide militaire ou politique : ANAST.chron. p. 239,10 : Heradius a Thrace vinctus adductusest carat dmnibus, qui eis -abantur. GESTA Franc. expugn.Hier. 71 p. 541 : tex Baiduinus ... cum agmine suoadveniens, suis -atus est.

B) accorderune protection: 1) (de la part d'un grandpersonnage) prêter son appui. patronner: ErnST. Coi. 7

p. 250,1 (a. 870) : vos ... in cunctis negotiis fovere et -anper omnia cupimus.

2) (spir., s'appliquant à Dieu ou aux saints) accorderdes soulagements aux malades : ANNAL. Sanblas. 1 a. 1120

p. 278,9-10 : qui adhuc hodie infirmis sepuichrum souritvisitantibus soiet crebnius -an.

C) secourir (les pauvres) : HI5T. de via Hier. 128

p. 224: pauperibus -an . GALAND. REGN. prov. p. 41muiti cum indigentem ... viderint ... ei protinuscondoient, condoientes quatenus facuitas fert, -antur.

D) par extension, au figuré : servir, être utile à : 1) en

général: CARTUL. S. Gundulfi 23 p. 44 (post 1100) : -ancupientes memorie hominum. SUMMA Trec. p. 20,25

'o [duplex causa spectatur], ut si tam persone ratio quanttel tibi -etur. BURCH. Bvi..v. barb. III p. 14 : barbe in hocmodum figurate ievitati iliorum quasi voiatui videntur-an. ACTA pont. Rom. Gall. 111 48 p. 104 (a. 1161):concessionem ... dicebat abbas nichil sibi -ari utpote de te

'5 ad se non pertinente facta donatione.2) spéc. : a) apporter son concours, s'unir à : GIRALD.

topogr. lI 9 p. 93 : de pnedicto fonte. allis -antibus aquis,originem italiens, per eandem terrant ... manavit. b) péj.

se rallier, servir (le mal) : BERNARD. consid. 111 p. 438,520 usurpatorie sont huiusmodi nomes [appellationes], non

subvenientes in necessitate, sed -antur iniquitati.c) abriter de (avec contra et (accus.) : REMIG. Comm.Mant. Cap.! 31,7 p- 123,33 ceraunius lapis vocatun quifertur -artcontra fulmina.

25 E) part. prés. à l'abl. absolu: avec l'aide de, grâce àAuxiL. Formos. p. 60,18 : eisdem -antibus Francisapostolatus fastigium conscendit. HFaM. AUGIENS. chron.a. 1049 p. 129,3 : Gotefridus ... -ante papa gratiamimpenatoris promeruit. DIPL. fleur. 1V 247 p. 313,29

30 (a. 1071) : nos ... -ante nostra diiecta Berhta regina,tradimus. s'applique très souvent au secours de DieuDomino (Den) -ante : CARTA a. 819 (Hist. Langued. I!pr. 52 col. 127). SUGER. Ludov. VI 27 p. 210. etc. divina-ante gratin : CAND. FULD. Figil. 120 p. 231,49. -ante Dei

35 (Christi) gratia : Lupus epist. I, 18 P. 100. CARTUL. S.Cyr. Nivern. 41 p. 81 (X s.) etc. -ante divina ciementiaDJpL. Karoli 111 80 (a. 883) etc.-ante Dei misenicordiaCARTUL. Careas. 11 p. 241 coi. I (a. 1109).

II) sens passif: recevoir de l'aide, être aidé : WANDALB.40 Gent. 1,29 : ut ... eius [sc. Goaris] ... interventu ... ad bene

vivendum mereamur -an. EPIST. Col. 8 p. 250,43 (a. 870)in qua te vestnis suffragiis deieetamur -an. ANDR. FLOR.Gauzl. 14 p. 46 : merito, inquit, toi non -r soiatio.

part. présent opituians employé substantivement45 soutien, aide : INVENT. Elig. 8 p. 429 : lepentina super cas

ceiitus descendente medicina, se attoientes ac sine -antead altare festinantes.

opitulum, -i n. [opituion] aide, secours : COD. Amaif. 91

p. 147,2 (a. 1093): de presentem me exinde scribat at -um50 et in sua societate et in ipsa elemosina.

opitus, -us m. y . obitus.opium, -i n.formes : oppium : PANAS. oppion : UGu'nlo

s.v. popa.I) opium, suc de pavot (PApiAs: oppium, quoddam

Page 15: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

561 opiza - oportet 562

venenum, succus papaveris agrestis, herba somnifera.

Uourio S.V. popa : hic papayer ... est herba soporifera exqua fluit succus quem oppion appellant) : PAUL. AEGIN.cur. 61 p- 37,26 : -o ungens nares in somnum converte.COLL. Salem. II p. 279 contra Iluxus ventris triferamagna cum -o ... super stomachum ponatur. avecindication d'espèce ou dorigine: GuWL. TYR. hist. rer.transm. XIX 24 P. 924: optimum -um quod usquaminvenitur, quod medici thebaicum vocant, ibi nascitur.COLL. Salem. II p.405 : -um thebaicum rufum puresubstantie. ib. p.405 : -uni tranense subnigrum velsubrufum et pure substantie. noter l'expression pléonasti-que -um miconis : opium de pavot : PAUL. AEGIN. cur. 37p. 16,5 : gutte ... .i miconis, anisi,jusquiami, croci. COLL.Salem. 11 p. 405 : -um miconis rufum non perforatum.

2) pavot ou graines de pavot : TRAD. Formb. 38

(c. 1130) : octo modios avene cum uno modio -i, undeetiam brasium conficere debet. REG. Patav. II p. 76,8 (XIIs. ex.) : dabunt II molles et III mod. -i. u. aussi papayer.

opiza, -ef y. ophiusa.opizo 1. [gr. 6xto ?; cf opicus] corroder, ronger:

PANAS : opizim, grece diminuere, unde dicitur opizi quiverba frendent et velociter diminuunt, hinc opizo, -as etopizi, diminuentes. SCHOL. Egbert. Leod. 1 86 p. 22 -odicitur minuo, inde opicus, mus rosorius, qui solet vasa etvestes rodere. UGUTIO s.v. ops : ab ops, quod est terra, di-citur -o, -as, corrodere, diminuere, quia terra omne rodai.

opizus, -i 'n. [opizo] celui qui avale ses mots : PANAS-i qui verba frendent et velociter diminuunt.

oploma, -titis n. [gr. * &riarzcc] ici forme opploma. grandbouclier pesant : ALEX. Nncx. carm. (1-laskins, Med.Science p- 365 n. 42) : ibi corpus maceres, ibi carnemdonna;/ pugnantem cum viciis te tegat opploma.

oplondinum, -i n. [refait sur l'angl. up1and »] hautesterres: CARTA a. 1154-89 (Brit. Borough Charters I

p- 192) : per orants terras meas et vestras quas de metenetis in comitatibus, in burgagiis, in castellis, in villis, in-is, in mercatis, in bosco, in plano (cf. CAL. rotul.Pat. 1377-1381 p- 157, vidimus a. 1190).

opn- y. obn-opobalsamum, -in- baume, suc du baumier: 1) au propre

(ANGELOM. Luxov. cant. 1,111 11 col. 583' : arbor autembalsamum, lignum chirobalsamum, id est ramusculuseius, dicitur, fructus sive semen carpobalsamum, succus-um [cf, Isin. etym. XVII 8,14]. AELFR. angl. sacvocabul. p. 33 : -tua, balsames tear. PANAS : -um guttaque distillat per incisas cavernas balsami) : Noix. BAIS.gesta 2,8 : attulerunt autem Perse imperatori elephantumet simias, -um, nardum, unguentàque varia. FLODOARD.triumph. Palest. 1118 col. 527°; -a sudant /quis virgultalocis. Ps. OVID. mirab. mundi 56 p- 293 : arboris ex nodisrorant -a nobis. VITA Kenteg. 44 p- 239 : qui de miricaexpressit -um, de urtica lilium. JOH. WIRz. descr. 20

p - 176 : viens .. Engaddi juxta mare Mortuum, unde et

-um oriri solebat et afferri.2) par métaph., pour qualifier la vertu: GEBEH. Udair.

p. 591,39 : religiose propaginis .. palmes divinumredolens quiddam .. virtutis spirabat -ont.

5 opocarpasum, -i n. [gr. 6Iox&p7rœ6ov] suc vénéneux ducarpathum (plante narcotique) : MAPPE clav. 29 p. 198-um misce I arborinum, quod est lacrima, quasi gummide arbore in qua arborinum nascitur.

opocissos, -i 'n. [gr. non au.; cf. J. André, Lexique des10 termes de botanique p. 229] ici forme opposcissy.

gomme tirée des fruits du lierre: COLL. Salem. V

p. 279 : xilocissy id est liguant hedere ... opposcissy, id estgummi eius.

opopa, -e f [pour upupa] huppe (oiseau): WALAHFR.15 epit. in Lev, col. SlS : upupa sive -a, que edificat in

stercoribus gemitumque in canto simula PA1'IAs : -agrece id est upupa, avis spurcissima.

opopanax, -acis m.formes : opapanac : COLL. Salem. IIp. 405 opopax REcEp.'r. C. VIIlI p. 65. oppopacum

20 COLL. Salem. V p- 305. gén. opopanacos : PAUL. AEGIN.cur. 71 p. 49,4.

opopanax, gomme-résine du panax: PAUL. AEGIN. cur.64 p. 40,11 : mellicratum instillare et olentia adducere,-cem aut sagapinum et galbanum. ib 65 p. 42,5 : -x ad

25 fabe magnitudinem deglutitur. REGEPT. C VIIII p. 65opopax dentis inponis et miraveris. COLL. Salem. V

p. 405 : panax est herba coins dicitur oppopacum abopos quod est succus. COLL. Salem. Il p. 405 : -c coloresubalbidum continue et clare substantie et horribilis

30 odoris vel subrufum, colore ad citrinum colorentaccedens, et quidem quasi quasdam claras guttas habetbonum. y. opanaclum, opinatis.

opopax, -cis m. y. opopanax.opopyra, -e f [gr. âir6ç et ,rupôç] forme opopira : COLL.

35 Salem. Il p. 84. suc de froment : COLL. Salem. II p. 84dabis eis opiatas ut est aurea, opopira. ib. p- 119 : dabisopiatas medicinas ut est -a, aurea.

oporte y . oportet.oportet 2. formes: hoportet : MON. hist. Neap. Il 237

40 p. 147,27 (a. 982). FONT. Flot. 43 p. 115,6 (a. 1038). etc.opertet : GREG. CAL reg. Farf. II p. 28,13. oporteCARTUL. Iniol. 11 p- 3 (a. 964). oporte est : COn. Lang.226 col- 379c (a. 863). CARTUL. capit. Astens. 22 p. 33,15(a. 892). etc. oportu est : FONT. Flor. 4 p. 10, 13 (a. 972).

45. oportum est : CARTUL. Carcas. I p- 77 col. 2 (a. 933). REG.Sublac. 184 p. 225,15 (a. 1000). etc. opportet : D1PL.Hugon. 51 p. 154,3 (a. 939). ACTA duc. Norm. 37 p. 142(a. 996-1026). Ivo epist. I p- 36 (a. 1091). etc, opportumest : FONT. Flot. 14 p- 45, 18 (a. 1001).

50 I) impersonnel : A) ilfaut. il est moralement nécessaire:1) suivi d'une subordonnée infinitive ou d'un infinitif:a) une proposition infinitive : REGINO chron a. 746 : ita tefratribus deservire -et ? Hucio S. VICL didasc. VI, X

p. 128,10 : non te -et de nobis esse sollicitum. VtNc.

Page 16: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

563 oportotania - oportunia 564

KA&. ciron, p. 215 eis vos obsecundare -et. b) un ac diruta restaurare Bique honorabiiiter cum decet et -et.

infinitif seul: DIPL. Loth. Iii p. 75,15(a. 833) -et nostris C) il est obligatoire, il est nécessaire (avec le dot. et

coùfirmare oracuiis. GERH. Auo. vita Udalr. 16 suivi de l'infinitif) : COD. I-Iistr. I a. 804 : non vous -et

p, 405,25 non -et reticere. CERBAN. transi. Max. II c. 29 : venire. TRAD. Fris. 492 (a. 823) dum -et unicuique-et ... unum Deum servare. DANCUS REX 4,3 p. 66: sic s sacrarnenta reminisci et uitimum diem pertimisci.medicari -et. GUILL. TYR. hist. rer. transat. IV 14 p. 175 : D) formes pour oportet : 1) oportere : EIGIL. Sturm. 15natando transire -ebat. p. 372,53 : ubi episcopalem sedem vivens habuit, ibi

2) d'une subordonnée au subj. : HRABAN. homil. Il etiam -ere eum corpore quiescere. Dia. Zwent. 5114 coi. 359° : -et ievius esse inteiligatur irasci sine causa p. 26,39 (a. 895) : qua bora non putatis Filius Hominisftatri quam dicere Raca. HROTSV. Gai]. 1 1,5 p. 110: si io veniet, quapropter nos paratos esse -etc. VrrA Theod. An-aliud expetas, -et proferas, dag. p- 56,17 : pro directione autem ecclesie Sancti Huberti

3) d'une subordonnée au subi. introduite par: a) ut : non -ere eos sollicitos esse, quia provideret Dominus.Du'i. Ludow. Inf. 55 p. 181,35 (a. 907) : -et etiam ... ut ... 2) oportere est EplsT. Hann. 87 p. 150,20: quod itapareamus. REG. abb. Werd. 2,3 p. 18,5 (Ix-x s,) : -et, ut ... fieri -ere est, quando beatum Augustinum auctoremaccipiantur duodecim modia grani. C0D. Poion. Mai. is habes.

p - 2 (antea a. 1000): -et, ut nos ... provideamus nunc et in 3) oporte ou oportum est : CARrUL. capit. Astens. 22posterum. Ivo epist. I p. 46 (a. 1092) : -et quoque ut p. 33,15 (a. 892) : aut ubi vobis -rte fuerit ad anonasemper sitis intente orationi aut lectioni aut open. ORD. domnica. FONT. FIor. 4 p- 10,13 (a. 972) : si vobis -rtuVIT. hist. XII 39 t. 1V p. 457 : -et ut pars nostrum ad fuerit, vos volueritis. CARTuL. Camas. I p. 77 coi. 2

pugnam descendat et pedes dimicare contendat. b) ne : 20 (a. 933) : -rtum fuerit Donadeo abbati, vel ipso iam dicto

GERH. AUG. vita Udair. pro]. p. 384,22 : -et in pnimis, ne mandatario, ut notitiam conlaudationis scribene vel

reticeamus. firmare rogasseni. REG. Sublac. 184 p. 225,15 (a. 1000) : si

B) il convient : 1) avec un complément à l'accus : a) -rtum fuerit tibi Petrus abbas vei tuis successoribus

seul: GERARD. Moitrs. delib. VIII 636 p. 151 : mufti ipsum preceptum ... ostendere.

querentes, quod illos non -vit. BERTHOLD. CONST. annal. 25 II) emploi personnel: oporteo (GIRALD. gemma 11 36a. 1007 p. 298, 25: giorificatum, ut et regem et dominum p- 347 : quidam autein ex iliis ... allegabat : oportuit,suum -Oit, ... eum ... magnificabant. b) avec un com pI-à oportebat, oportebatur, oportuerunt bec fieri, verboruml'accus. et une subordonnée introduite par ut : DIPL. Loth. impersonaiium naturam male discernens. Ucunto S.V.

1 55 p- 158,24 (a 841) : -et imperiaiem subiimitatem ut ops : oporteo, -es, convenire) : A) devoir (équivalent deûdeiium suorum petitionibus aurem accommodet. CAR- 30 debere) : 10H. SARISn. poiicr. 6,13 t2 p. 36 : abutitur

nuL. Ciun. I 223 p.213 (a.920): -et impeniaiem autem quis vei non faciendo quod oportet vel faciendoceisitudinem ut... devotionem remuneret. ACTA duc. quod fieni non -et. PEFR. LOMB. sent I 7,1 p. 55 : videturNorm. 3 p- 71 (a. 968) : -et unumquemque ... ut semper de enim dicere quod Filius potuit gignere sed non -vit-sue vite fine ... studiose cogitet. B) convenir : THIETM. 7,53 p. 464,27 : quia tunc

2) avec un compl. au dat. et suivi d'un inf, : DIPL. Otton. 35 quadragesima fuit, que Christo -ebant et seculo in muitis

1 396 p.538,19 (a. 970) : -et impeniali magnitudine necessaria erant, operari studuit. noter la construction

prelatis Deo famulantium preces obaudire. avec une proposition sujet : EUBERT. Lnov. rat, I 388

3) dans une subordonnée: a) de comparaison introduite p. 85 : quid prosit, -et.par ut : RA1-IlErt, conf. col. 398 8 : mortuos nec sepelivi C) être nécessaire : Lupus epist. 1 4 p. 28 : hoc

nec sepeliri, ut -uerat, feci. BERTHOLD. CONST. annal. 40 admonitus oracuio aiiud -etc. ADALHARD. statut. lI 10a. 1071 p. 275,20 : non tamen publica, ut -eret, depositio- p. 373 : ut ... ipse discernat iuxta quod -et.ne. COD. Croat. II p49 (a. 1141) : iitterarum vestranum 111) employé comme substantif: besoin, nécessité:

inteliigentiam diligenter, ut -vit, animadvertimus. noter la SEltLo WILT. 73,1 p. 120 : Ut cito se portet vetule pes,présence possible dans la subordonnée d'un compl. (ici au cogit -et. Fert in defesse vetuiam currendo necesse. (cfdot.) d'un infinitif sous-entendu après -et et reprenant le 45 proverbe français : busuinne fait veille trotter.)

verbe de la principale: BERTJJOLD. CONST. annal. & 1077 oportotania, -ef [pour opisthotonia]forme oportunia

p. 300,53 : alteni tandem consentaneo tota ûdelitate et PAPIAS. opisthotonos, spasme nerveux: GLOSS. medic.subiectione, ut regi -et, obedientissimi servirent, ou d'un p. 50,3 : -a, grece, quod latine spasmus dicitur, quod est

compl. à l'abl. : ADALBOLD. Henri. II 3 p- 684,37 : totum contractio nervorum. PAPIAS : oportunia grece, latine

exercitum ... per terram suam qua -uit commoditate 50 spasmus, id est contractio nervorum. y. aussi opistho-

conduxit. b) dans une subordonnée circonstancielle de lieu tonos.

ou de temps: DIPL. Loti. 1 1 p. 52,11 (a. 822) : stationem opertu y. oportet.vero navis ...ubicunque -uerit ... teneant CARTUL. prov. oporfliin est y. oportet.Lugd. 4 p. 8 (a. 932) : habitacula sanctorum ... ampiificare oportunia, -e f y. oportotania.

Page 17: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

565 - opperior 566

oppacum V. opacus.oppailio 1. formes : obpallio PETR. BLES. amicitia 11,

VII p. 274. WALTH. M&p catin. p. 192,30. oppalioREGINALD. COLOD. Cuthb. 3 p. 7.

couvrir d'un voile, cacher : a) au propre: WALTH. Mi'earm. p. 192,30 virgo ... Deum obpalliat sub carnispallio. b) au figuré: REGINALD. COLOD. Cuthb. 3 p. 7Verbi Dei predicator officiosus moite debet esse indaginisexaminator studiosus ... ne aliquid sub veritate -atoutobripiat. c)forme réfléchie: Prra. BLES. amicitia II, VIIp. 274 : cumque cetera vitia se quibusdam virtutumtegumentis obpatiiunt (sic).

oppalpo 1. [oh et palpa] toucher, tâter: UFFING. Ida Ip. 571, I : ut ... dus boitera -aret.

oppando -di, -sum 3. formes: obpando :,WOLFHARD.Waldb. 1,15 (13). GLOSS. coi. Cas. 401 p. 470,10. MON.Polon. hist. 11 p. 40. etc. opando : HIT. exp. Frid. imp.P. 80,9.

1) tendre devant, brandir devant (Gioss. end. Cas. 401p. 470,10 obpansum, ante suspensum vet extensum):a) sens propre: NORB. IBupG. Benn. 18 p. 884,19 : panna,qui prependebat, diligentius -so foramini.

b) sens figuré: CARTUL. Altenberg. 25 p. 23 (a. 1188):nostra potissimum interest illis providencie ctipeùm -etc.

e) étendre un voile devant, voiler: JoH. SARISB. poiler.1115 p. 94,3 : [species] que corpori veritatis quasi velumfigurarum -it. Rup. TOIT. off. 6,20: velamen, quohactenus tegebatur eadem crus ... illud significat, sub quosese Dominus a Judeis abscondit, quodcjue cordi eorum-sum est.

2) tendre, étendre, déployer (An.FR. angi. sax. vocabui.p. 22: -o, -sus, ic apenige. PAnAs : obpansumobductum, extensum.UciuTlo S.V. pando : -o, -15, undiquepandere, extendere) a) en général: HIST. exp. Frid. imp.p. 25,23 : tentorium ... -sum. AELR. inclus. I 11 p. 72-anditur velum inter nos et sancta sanctorum.

b) tendre, déployer les voiles (d'un navire) : CmwN.reg. Coi. cont. la . 1189 p. 142,33 : naves ... velis -sis iterequoreum ingresse sunt. -

e) (cynég.) tendre des filets: A1Mon. FLOR. mine.Bened. 11 5 p. 137 : quod retibus -sis, muititudinemaprorum pre se ageret.

d) expressions avec le part. passé : manus (-ibus), -ansa(-is) : mains tendues: WOLHIARD. Waldb. 1,15 (13)obpansis manibus coeli benedicere Conditorem. ADAMEYNS.-Flugon. 5,9 p. 275 : dexteram ahquamdiu prope osiHius tenebat -saut. alis -sis : ailes déployées : FIisr. exp.Frid. imp. p. 80,9 : videront agmen ... avium ... -sis alispaulisper in acte sese suspendere.

part. passé oppansus, -a, -um, employé comme adjectif:1) déployé, étendu : a) en parlant des cornes d'un animal:VITA Liutb. 26 p. 30, 10 : duo iterum venerunt et tertiumsecum attuierunt qui habens ymaginem hirci, hirsutafronde et barba prolixa ac cornibus -sis. b) du croissant de

la lune : RADULF. TORT: epist. 9,125 p. 323 cornibus -sisPhebe non semper obambit. e) du ciel: Duno Norm. 11154 p. 177 : -sum undique coelum undique cernitur.

2) ouvert, béant : CifitoN. Rames. pref. p. LXXX5 oculis dissidentibus, naso recurvo, labils -sis.

opparo 1. [eh et patate] préparer contre: Orto. Vif.hist. IX 15 t. III p. 602 : retinuerunt ... unum hominemvivum, qui coactus enarravit per ordinem quecumqueChristianis -abantur.

10 oppedito 1. [oppedo] faire obstacle, s'opposer àGLaSS. cod. Cas. 401 p. 471,53 : -asset, obstitisset,officisset.

oppedo 3. forme obpedo: AMARC. serm. 1,110.1) insulter, vilipender : AMARC. serm. 1,110 : si cristatus

15 hideux et excoriatus /ex nostris inopem perceihi strageprofana / excusso querutis -itur are propinquis (cf. Florat.Sat. I, 9,70).

2) contredire : UGUTIO S.V. pas : quia qui pedit contrapedentem quodam modo sibi contradicit ideo -ere pro

20 contradicere ponitur.3) être d'accord avec : UGuTio 5V. pas : quia qui -it et

pedens facit et ipse facit, ideo ponitur pro consentire.• opperimen, -mis n. [operio] tout ce qui sert à couvrir

Uuisrio S.V. paria : -n, tegimen.25 opperior (operior) sire opperio (operio) -pertus sum 4.

formes: parfait: obperi : GLOSS. cod. Cas. 401 p. 470,11.20 pers. sing. ind.furur : obperibere : GLaSS. cod. Cas. 401p. 470,17.

1) attendre (PAPIAS : -itur : exspectat. UGuTIo S.V.

30 paria : -or, -iris, deponens, id est expectare) : A) une ouplusieurs personnes : REciiNo ciron. a. 810 : copias, quenondum convenerant, statuit -in. THANOM. Bernw. 5p. 760,14 : sicque -ebatur ciericum dispensatorem, quie1eosine et pauperibus preerat. EGBERT. LE0D. rat. Il

35 498 p. 234 : discipulo dicens apparuit -enti. GUILL. TYR.hist. rer. transm. VII 14 p. 298 : tum ut reliquôs principes-irentur, qui ces in proximo subsecuturi credebantur.spéc., en vue d'un combat: GALTER. CASTEL. Alex. IIy . 264 : qiienitur hic inter proceres ... potiusne sit hostis/

40 -endus ibi. NARR. Flot. de capt. Antioch. Hier. 13 p. 361adversanii ..., proelio disposito, -chant illos.

B) une chose, un événement: t) en général: EINH.transi. Marc. 4, 17 p. 263,61 : pollicitationem visionis-ebat. GESTA Franc. expugn. Hier. 25 p. 507 : castrumque

45 iilud, belium -endo, impugnabant. GUILL. Tya. hist. rer.transm. XXII 3 p. 1066 : ubique domini sui mandatum-entes.

2) expressions : a) -in (ou -ire) adventum : attendrel'arrivée de quelqu'un: ANNAL. FuId. II a. 876 p. 87,12

50 Flludowicus ... suorum -cris adventuit. POErA SAXO 3,258p. 37,12 : itlic adventum quorum dont forte maneret/-cos, ex bis extinctum campent unum. AIM0EN. FLOR.mirac. Bened. II 8 p. 149 : in me ... adventum tui senioris-ente. EGBERT. LE0D. rat. 11394 p. 227 : iudicis adventum

Page 18: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

567 oppetitio — oppidalis 568

securior -etur. b) -in (ou -ire) mortem : attendre la mort

HELGAUD. Rob. 29 p. 134 sexagenarius, ut credimus,-ebat mortem intrepidus. Hucio FLAV. chron. Ilp. 493,36 mortem si Dominus iubeat intrepidi -entes.

spéc., absol. : kil. COLLEMED. Job. Tarvan. V 23 p. 799

utpote cupiens dissolvi et esse coin Christo, impavidus

-iretur. c) -in (ou ire) diem, -in (ou -ire) tempos attendre lemoment favorable, un événement heureux : ANDR. FLOR.mirac. Bened. 1V 6 p. 257 rursus obdormit, diem -crisinstantis solemnitatis. CHRON. S. Michael. Mes. p. 36 -mipotins oportunum diei tempus.

II) espérer, souhaiter (PArIAS -itur ... sperat) A) lavenue d'une personne (la naissance d'ut; enfant) : GUILL.MALM. gesta reg. V 419 t. Il p. 498 : celibatui renuntiavit,cui post mortem Matildis studuerat, futures heredes exnova conjuge iamiamque -ers.

B) une chose, un événement : ADREVALO. mirac. Bened.17 p. 41: terrore valido adoperti, nihil aliud quam vitedispendia -ebantur. Huco FLAV. chron, I p. 316,15-ebantur anhelo spiritu dependentem cervici mucronem,et gratissimum erat eis sic emori, dum reformidabantomni ferro graviorem ... captivitatem. CERBAN. transi.Max. 1V 23 Ionganimus est, qui finem expectat tempta-tionis et gloriationem perseverantie -itur.

constructions (valables pour les sens J et II) : 1) avecprop. inf. : WALTHARIUS 650 p. 50 : conticuit ... heros,/-cos propius hostem adventare ferocem. CHRON. S.Michael. Mos. p. 25 : -ebantur obtatam sibi afforelucem.

2) avec adj. verbal : GuIB&T. Nov. vita I 7 p. 19dandas -ebatur pecunias.

111) (intr.) rester dans l'expectative, être dans l'attente

(dans une expression pléonastique) : TRANSL. Eugen.Diogil. 6 p. 33: tu hic nimia potatione sopitus stertis, et

martyr egregius Eugenius prestolans -it sine matutino-rum laudibus. RAHEW. gesta 3,31 p. 205,16 : Fnidericusper aliquot dies -ens expectabat, si forte Mediolanensespenitudo salubris ab incepto rebellionis revocaret.

1V) saluer: VITA ApolI. p. 198,27 precepit, utpontifices ... per singulos menses regem -ire deberent.

V) connaître: GLOSS. cod. Cas. 401 p. 470,11 : obperi,cognovi.

oppetitio, -nis f [oppeto] mort violente (?) : ARNOLD.RATISB. Emm. 2 col. I054 : licet ergo nosmet servulostuos, -ne recenti huius nostri semons dilecti luctuoseconsternatos ... aliquantulum requiescere. ib. col. I082'quia martyrium nominasti, et quia sunt nonnulli quiestimant cos martyres esse qui cuiuscumque generispoena plectuntur et ad -nem propelluntur.

oppeto, -ii, -itum 3. formes : obpeto : UGuTio S.V. peto.3 e pers. plur. md. parf. : oppeciere THIETM. i 10 p. 16,7.oppecierunt : HUGO PIcTAv. chron. Vizeliac. 111 1205 p.497. inf parf. oppeciisse : THIETM. 2,10 p. 50,4.

A) aller au-devant de, chercher à atteindre (UotjTIo S.V.

peto : -o. -is contra petere) trans. suivi de l'accus.

1) avec idée d'accueil: GIRALD. topogr. 11122 p. 167 subreligionis et pacis obtentu ad sacrum aliquem locumconveniunt, cum en quem -ere cupiunt.

5 2) avec idée diostilité : a) affronter : EBO BAMn. Otton.

(MON. Polon. hist. Il p. 63) : dux .., Boliziaus ... eopresente belle, infensam sibi gentem obpetere nequiret.b) attaquer: Huco PICTAV. chron. Vizeliac. III 1205p. 497 , me ... -cierunt ... et ... claustra monastenii

io violaverunt. GIRALD. expugn. 11 7 p' 322 : cives autem

in ipsa ripa ci obviantes ... dum ipsum repeilere vel potius

-ere nituntur.B) atteindre: I) en général: Eso BAMB. Otton. 3,19

quia barbarus iste ... ita sagittandi ... peritia est imbutus,15 ut etiam angusti foraminis orbem non frustrato ictu -ere

idoneus esset.2) au figuré: porter préjudice à : EUGEN. VULG. causa

Formes. p. 134,8 : ne caritas ecclesiarum quassata fuissetet tam lugubris barbarorum irnisio ecciesiarn non -isset.

20 C) tomber à terre, tomber: 1) dans l'expression -ereterram : mordre la poussière (cf. Uou'rio 5v. peto -oore terrain petere et mordere) TwvrM. 5,6 p. 226,29 cuiSifridus basta fortiter emissa nodum cervicis infregitterramque -ere compellit.

25 2) avec in suivi de l'abl. : tomber (la tête la première)

SciloL. ad Egbert. Leod. rat. 151 P. 13 : si sanus sis, circaputeum noli frequenter currene, ne forte in co contingat-ere.

D) périr, trouver la mort : 1) dans l'expression -ere30 mottent : ADREVALD. mirac. Bened. 21 p. 51 : ductores

belli ... cum muttis alus ample opinionis vins, montem.iisse.

2) absol. (PAI'iAs -etc, mon, occumbere, occidere.Ucu'rio s.v. peto : -o ... ponitur pro mon) : Acius epic.

35 Hath. 242 p. 377 : et pater -ut et soboies periit.ADREvALD. mirac. Bened. 33 p. 71 millia sacrumprospexit -iisse satellitum. PASS. Ursul. I pro].p. 143,10 : ut tantus martyrum grex, pro sui [sc. Dei]

nominis confessione promptus generosa morte -ere40 conflueret. TFJIETM. 2,10 p. 50,4 compenit tutu ducem

Conradum ... oppeciisse. ib. 7,47 p' 456,26 : unus ex suiscomitibus ... mcx interfectus -ut. EKKEH. 1V pict. Gall.124 : vin Domino gratus, languore gravi superatus/ -it.

sens spécial du part. présent oppetentia n. plur. : ca-

45 claires : Oan,. VIT. hist. IX 9 t. III p. 527 intestina vide-tes dependentia, caesa capita, trunca corpora, passim -ia.

oppidalis, -e [oppidum] ici forme opidalis.1) adj. : urbain : CARTUL. Westph. 11 526 p' 225,1

(a. 1193): quod si medio tempore henes putativus50 intervenerit, per ius opidale sibi obtineat.

2) subst. ni. : habitant d'une ville, citadin : CARTUL.Westph. II 526 p. 225,5 (a. 1193) : hec iura sibi opidatesin Marca elegerunt per consensum domini connusAdolfi.

Page 19: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

569 oppidanea - oppidulum 570

oppidanea, -e f [oppidum] habitante d'une ville.

citadine: ROB. WALC. Foran. II 17 p' 812' quedam -a,gravem ... patiens dolorem.

oppidaneus, -i m. [oppidum] habitant dune ville,citadin : ORD. VIT. hist. VIII 16 t. III p. 363 nec sic -osad libitum suum coarctavit.

oppidanus, -a, -uniformes : opedanus Doc. S. Mar. inOrg. 4 p. 294 (a. 1198). opidanus REGINO citron. a. 776p. Si. ALBERT. .METT. div. temp. 13 p' 703,31. CARTIJL S.Petri Carnot. 1 25 p' 148 (ante 1070). SUCER. Ludov. VI11 p' 72. etc.

I) adj. : de bourg : JuLIAN. VIZELIAC. serm. 19, 267 t. Il,

p. 418 villanas ecclesias, -as et urbanas.II) subst. in. : A) habitant : 1) d'une ville: a) en

général: EINH. Carol. 13 (éd. Haiphen p. 40) juxtaTharsaticam maritimam civitatem insidiis -orant inter-ceptis. DIPL. Otton. 1 338 p' 461,20 (a. 967) universi -ieiusdem municipii. b) d'une ville à l'exception de RomeHRABAN. univ, 16,4 col. 455' : urbani vocantur qui Romehabitant; qui veto in ceteris [lacis], -. PANAS : -ivocabantur qui in ceteris lacis habitabant quant Roma(cf lsID. etym. 9. 4,42).

2) d'un bourg, d'une petite ville (GLoss. end. Cas. 401p. 471,51 : -us, ex civitate brevi) : a) par opposition à civis

ou à urbanus : TRANSL. Alex. Fris. 3 p. 287,61 : nommeravicinorum civium -orumque. ALBER. CAS. Modest. 6p. 372 : urbani itaue, suburbani, -i, pagani ... adModestum confluere. OTTO FRIS. gesta 2, .19 p. 121,9 : -i.Kaire simul et Astenses cives, b) habitant d'un oppidumou d'un castrum (UcuTro S.V. ops : -us ... aliquis in opidomanens) : FLODOARD. annal. a. 933 p. 56 : castrumpugnando cepit, -is non repugnantibus. ib. a. 944 p. 91:castrum ... Montiniacum ... proditione quorumdam-orum fldeles regis ceperunt. RICHER. 11 11 t. I p. 146:cartes -os [oppidi Monasterioli]. HIST, pont. com. Engol.38 p. 44 : Hugo ... Rupis-Focaldi [castri] -us. ACTA pont.Rom. Gall. IV 41 p. 129 (a. 1143) : qui vendant ligna ineodem castro, sive opidani sive extranei. Orro FRIS.gesta 1,18 p. 31,25 : data -is die ac signo ipsi quadam diecum milicia sua Castro appropinquant. ACTA com.Flandr. 1191-1206 5 127 p. 280,29 (a. 1191-99): Insulen-sium -orum. c) dans un bourg monastique, par opposition ômansionarius SUCER. carte 1 p. 319 (a. 1125): quoniam-i et mansionarii ville Beati Dionysii de exactioneconsuetudinis pessime ... admodum gravati. d) dans uneville dotée de privilèges : bourgeois : CONSUET. Novi Porti8 P. 39 (a. 1163): justiciario non licet aliquem opidanumimplacitare. ACTA com. Flandr. 1191-1206, 1 p. 12,23(a. 1191) : -i Gandenses fldeles debent esse principi suc.

3) d'un village: GUIBERT. Nov. vita III li p. 180fama ... vicinorum ratura hommes ac -os exsuscitat,vacuam habitatoribus ferens urbem. ORD. VIT. hist. XIIlit. IV p. 339 : Curceienses aliique -i qui in vicinio erant.VITA Theog. 1,31 p. 464,5 -is [vtculoruni].

B) soldat chargé de la défense d'un château fortCARTUL. S. Michael. Mos. 74 p. 266 (a. 1112-26): monituet consilio nobilium et liberorum ac -orum meorum deAsmantia. SUCER. Ludov. VI il p. 72 : opidani fortiter

5 resistunt et ripa ardua altiores Iluctibus et Classeinferiores saxis, lanceis. sed et sudibus dure repeliunt.GALL. ANON. chron. p. 454 : cives et -os pronis cervicibusobviam Boleziavo procedentes.

C) châtelain (UciuTto S.V. ops : -us ... castellanus)10 GISLEn. ELN. mirac. Amand. 3 p. 850 : ubi multe

aversiones ab -o seu judice ejusdem loci familie infere-bantur Sancti Amandi, que circa ipsum degebat oppi-dum. C.1ruL. S. Gundulfl 35 p. 59 (c. 1050) : Lisoyus,castri quod vocatur Calvus Mons -us. Otto. VIT. hist. III

is 14 t. II p. 150 : Engenulfus Aquilensis -us. ib. 1V 7 t. II

p. 216 : ilium ... in vinclis injecit ... et cautele Rogerii -iBelmontis malicipavit. CHRON. Morig. p. 3 : ecclesiamSancti Juliani ... dedit nobis Emmauricus Stampensis -us,vit egregius. SUGER. Ludov. VII 5 p. 150 : comitibus et -is

20 fide et sacramento obligatis.oppido 1. [oppidum] fortifier (au moral), donner une

impression de sécurité : MIRAC. Fid. p. 265 : Acrimonten-ses quoque econtra nituntur sese defendere, ideoquequod erant -ati opinione oppidi, oppido oppidum

25 conantur tueri.oppido adv. forme opido : FROTI]. epist. p.295,4.

RADULF. CLAn. hist. III, 1 4 p. 55.I) très, beaucoup (UcuTIo S.V. ops -o, adverbium, id

est valde) : HRABAN. hymn. 23, 2,2: cantemus pariter30 carmen amabile,/ Martini mentis -o nobite. ANNAL.

FULD. Il a. 873 p. 8030 : quod -o lassi sumus. W0LF-HARD. Waldb. 4,21 (12) : cum ... de hujusmodi te -omiratentur. RAnIER. epist. 7p. 35.12 : promisso regis.quime tunc -o, ut credebatur, diligebat. HROTSV. Dion. 123

35 p. 88 : instantes messi sed constant -o pauci. CARTA Edg.a. 978 (Madox, Form. Angl. p. 174) : cuidam ministromihi -o fideli, ANDR. FLOR. mirac. Bened. III 19 p. 246super bis -o illi admirati.

2) absolument, tout ô fait : ErnsT. Meginh. 2340 p. 218,15 : ipse quidem in primis banc molem -o recusare.

ib. 2 p. 194,21 : verum nunc -o nosse velim, si vobis facileet ex sententia iter illud provenerit.

3) chaleureusement, vigoureusement : ErnsT. var. 11 24vestris sacris orationibus -o se commendant. RADULF.

45 TORT. Bened. 14 p. 296 : -o gratiarum actiones retuleruntomnipotenti Domino.

oppidolum, -i n. u. oppidulum.oppidulum, -i n.formes : opidulum : HINCM. REM. epist.

col. 340'. CARTUL. Icaun. 1 73 p. 141 (a. 938). CHRON.50 OrtI. add. I p. 128,6. LAMa. ARD. hist. Ghisn. 111 p. 614.

23. oppidolum : HI5T de via Hier. 108 p. 216.A) au propre: 1) petit château fort, petite forteresse

(UGUTI0 5v. ops : oppidum ... unde hoc -um.diminutivum) : a) pourvu de fortifications naturelles

Page 20: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

571 oppidum 572

ANSELM. LEOD. gesta 55 p. 222,38 quorum magna parsin paludibus sive rupibus firmissima sibi receptaculacommunierant ... Hec nempe -a multis ante seculisdecernit vindex Dei humo si possit coequare. GuILLTYR. hist. ver. transm. XXII 26 p. 1118 solo -o, quod inpaludibus situm est, paucorum habitationi reservato.b) synonyme de castrum ou de castellum : CARTUL. Icaun.I 73 p. 141 (a. 938) : ecclesiam ... que est juxta moeniaTornodori opiduli. RADULE CADOM. gesta Tancr. 44p639 : Guastonem -mu dirirnun,t. e) dépendant d'uneabbaye: BERNARD. ANDEGAV.mira?C. Fid, p? 59:.jiioddam -um, vico Conchacensi contiguum, quod sub ditionemonachorum quidam Austrinus presidebat dudum.FUND. Brunw. 16 p' 135,5 ad Brunwilrense transfertur[J'eretrum] -um ... infra monasterialis ambitus medium.

2) petit bourg, petite agglomération : HINCM. Rai.epist. col. 340 ut vel in opidulo posses esse episcopus.PETR. DAMIAN. serra. 28 col. 654' : Romane urbishabitationem, Edesse videlicet perexilis -i peregrinationemutavit. VITA Reginsw. 12 tam de viciiis quam eminuspositis innumerabiles coeuntes -is. Cimox. OrtI. add. 1

p. 128,6 venir ad illam in opidulo paginensi. VINC.KADL. chron. p. 177 patria ... excedit ... finitimocontentus -o. spéc. : petite ville dotée de privilèges : LAB.Ano. hist. Ghisn. 111 P. 614,23 impetravit ut scilicet devilla sua Ardea liberum, immo liberrimum facerecastellionis, licet exiguum, posset opidulum.

B) au figuré : 1) (poét.) bordage (d'un bateau) : ALAN.INS. planct. nat. p. 440 illic cctus ruibus contendens,sue scopulo quantitatis turriti corporis incursu, naviumarietabat -a. -

2) enclos (du coeur) : WÀIAI-in. carm. V 31,6 p. 385doleo cordis in -o.

oppidum, -i n.forme opidum DIPL. Ludow. Germ. 142(a. 871). CARTUL. Gratianop. 18 p. 28 (a. 993-1032). Lia.fid. Brac. 21 p. 43 (a. 1078). CARTUL. Richar. 13 p. 17(a. 1141). HELM. 48 p. 95,22. etc.

A) lieu fort fié (Uoui'Io 5v. ops dicitur -um per duo pab oppositione murorum (cf. ISID. etym. 12, 2,5). (VoirP. Michaud-Quantin, Universitas [Paris, 1970] p. 119)1) ville close de murailles, place-forte (cf. A. Vermeesch,Les oppida en Brabant (1123-1355) dans MélangesE. Lousse, I [Louvain, 19621 p. 33-4e : a) en général(PAJ'iAs -um autem magnitudine et moenibus discrepata vico, castello et pago) : EINH. Carol. 6 : erepta Romanis-a atque castella restituere. SALOM. 111 carm. I, 2,119machinantur et -a bellum. FLODOARD. annal. a. 945p. 96 Compendium etiam regalis sedis -um pervaditcum quibusdam villis eidem sedi subjectis. RICHER. 1156t. I p. 216 : Silletum quoque vi irrumpere nitentes,considerato -i firmamento, inde amoliuntur. ib. III 103t. II p. 132 : Virdunum ... negotiatorum claustrum, muroinstar -i exstructum. ADAM BREM. 1,60 p. 58,12: Birca est-um Gothorum in medio Suevonie positum. b) en parlant

d'un castrum : Aoso Waldeb. 9 p. 1176,21 castrumquod ... Montent Biliardae novimus esse cognominatum.Huius -i incolam ... ACTA Heur. Leon. 46 p. 66, 14(a. 1160): Guncellinum prefectum -i Suerini, quod nuper

5 a Saxonibus in potestatem redactum jus et formamcivitatis acceperat. c) en parlant d'une cité épiscopaleFLODOARD. a. 949 p. 122 : tex ... Laudunum improvisusaggreditur, et noctu muro latenter a suis ascenso ... -nulingreditur. ADAM BREM. 2,48 p. 108,15 : aggerem Bre-

ta mensis -i firmatum contra insidias et impetus inimicorumregis.

2) château fort, forteresse (cf. J. Verbruggen, Note surle sens des mots castrum, castellum et quelques autresexpressions qui désignent des fortifications, dans Rev.

is belge de philol. et d'hist. 28, 1950, p. 153-154) : a) engénéral: GALBERT. BRUG. Karol. 20 p. 34 : excursumfecerunt ... in hostes sons ... et repererunt -a eorum vacua.GuILL. TYR. hist. rer. transm. XV 25 p. 698 : vocatisartificibus ... aedificant solidis fundamentis et lapidibus

20 quadris -um cum turribus quatuor. b) synonyme decastellum : CARTUL. S. Cari 1. 26 p. 50 (a. 1015-36)requirens ut suo consensu faceret castellum ad SanctumCarilefum. Ipse autem comes respondit ci non sedimissurum in suam terram facere -um. CARTUL S. Vinc.

25 Cenom. 783 col. 444 (a. 1068-78) : hoc factum est apudBaladonem, in superiori domo -i qua idem Radulfusegrotus jacebat. ACTA Henr. II, I p. 6,1 (a. 1138):Goffredum comitis filium ... qui in opidum Salmuri apudGoscelinum Rotonardi nutriebatur. GIRALD. itin.

30 Kambr. 15 p. 61: proditionem quoque castelli de Oschapredixit; vivumque ab -o evasurum precinuit.

c) synonyme de castrum : GUILL. Fiera. gesta 9 p. 18:-um hoc cum loci natura, tum opere inexpugnabilevidebatur. Nam preter alia firmamenta ... aulam habet

35 lapideam arcis usum pugnantibus prebentem quantfluvius Risela ... circumiluit ... Recepto castro ... TRAD.Fris. 1650 (a. 1078-91) episcopus -um Puttenperichnominatum XXX libris comparavit a quodam nobiliviro. ALEX. NECK. utens. p. 104: si forte castrum

40 obsideatur, ne defensores nostri opidi [glosé del chastel]ad dedicionem cogantur, muniantur farre. d) synonyme demunitio : FLODOARD. annal. a. 948 p. 116 : obsidentquandam munitionem quant ediftcaverat et tenebatTetbaldus in loco qui dicitur Monsacutus. Hoc etiam

45 -um expugnantes ... ALBERT. Mn-r. div. temp. 2,2 p. 28quem [locum] vallo circumdedit et turribus excitatis,munitionem satis fumant perfecit. Dein finitimis non sinearrogantia imperare ut commeatus ad -um apportarent.

3) bourg fortifié d'une abbaye: Dia. Ludow. Germ.50 142 (a. 871) : monasterium quod vocat;'r Wialteshus

sicut prefatum opidum Wialteshus in utraque parteIluminis quod vocatur Huma consistit. CARTA a. 997(Plancher, Hist. de Bourgogne I pr. 31 p. 25 col. 1): in -oFlaviniacensis monasterii. CARTUL. Sithiens. 1 p. 186

Page 21: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

573 oppifera —oppigneratio 574

(a. 1056) in -o Sancti Audomari. CARTUL. S. PetriVirsion. 61 p. 183 (e. 1075) : infra Virsionis -um. On'oFRIS. gesta 1,37 p. 58,6 aput Verzelacum Gallie -um ubibeate Marie Magdalene ossa recondita suivi. HuooPICTAv. ciron. Vizeliac. IV 2711 p. 581 ex -o Vizeliaci.

4) fortification dans une eurtis Dirt. Fleur. 1V a. 1077(Deutsches Archiv 12 p. 525,28) : opido ibidem [sc. incarte Carisiana] edificato et capella extra opidumconstructa.

5) murailles, fortifications : DIPL. Caroli II, II 469

p. 553,26 (a. 847; spur. XI s.) in basilica predictorumsanctorum, que est constructa extra -uni civitatisnomine Parisius. par opposition au donjon : FL0D0ARD.annal. a. 958 p. 145 castrum Codiciacum ... capiunt.Flarduinus ... videns -um captum, confugit cum suis inarcem. par opposition à la citadelle : I-IELM. 48 p. 95,22Rugiani urbem vacuam navibus otîendentes opidum cumcastre, demoliti suivi.

6) camp militaire: ABBO SANGERM. bel!. Paris. 1 426

p. 48 : reveunt crates sua ad -a.B) lieu habité : 1) cité : a) s'appliquant à toutes les cités

à l'exception de Rome : tJGuTIo S.V. ops opidum etiamdicitur quelibet civitas preter Romam (cf. Isin. etym. 9,4,42). b) s'appliquant à une cité antique: REMIG. comm.Mari. Cap. lI 59,14 p. 174,22 : pergamenum autem aPergaino -o dictum ubi primum usus eius repertus est,sicut et caria a Cartino -o dicta. e) s'appliquant à une citéépiscopale: NorK. BALB. gesta 1, 10 p. 14,11 : cumfestivitates nativitatis et apparitionis Domini apudTreverense vel Mettense -um celebrassent. CARTUL.Novigent. 5 p. 16 (a. 1031) : in Carnotino -o ... In burgoCastridunensi ... Iocutw. Serv. p. 39, 15: cum enimaspicio Agrippinense hoc -um, -

2) bourg (PAPIAS : -um, civitas modica) : a) sansfortification : LAMB. ARD. hist. Gbisn. 8 p. 567,11: cumGhisnarum -um nullius valli aut firmitatis aggerevallatum fuisset aut munitum. b) par opposition à uneville : DIPL. Caroli Il, I 60 p. 172,22 (a. 843-44) : inquibuscumque civitatibus, -is, portibus. ADREVALD.mirac. Bened. pro!. p. 15 : novarum urbium amoenitate,veterumque -orum decore. THANGM.( ?) vita Epiph. 8

p. 127,11 : p!ebs non solum de vicis et -is, sed etiam deurbibus ... collecta. RICHER. III 3 t. II p. 10 : regemeiusque matrem suas urbes et -a in tota Neustria viserepetit. GUIBERT. Nov. vita 1 4 p. 12 : tanta grammatico-rum claritas ut in -is prope nullus, in urbibus vix aliquisreperiri potuisset. CONST. 1 176,3 (a. 1158) : si quispacem violare presumpserit, si civitas est, pena Clibrarum ... puniatur; -um veto XX libris auri multetur.c) par opposition à un village: ACTA duc. Norm. 76

p. 218,2 (a. 1027/35-1033/34) addidi etiam totam terramde Vennesire cum -is, villis, agris, pratis. REG. S. Ang. inForm. VIII p. 22 (a. 1097) : baptismum veto per clericosvestros in -is vestris seu villis agatis. d) synonyme de

burgus : CARTUL. S. Ben. Divion. 290 p. 75 (a. 1026-49)de habitatoribus vero ipsius opidi[sc. Salinisburgus]. (cf.ACTA Fient. 11,11 p. 6,1 [a. 1138] Stephanus burgensis-i Salmuri).

5 3) village: CARTUL. Sur. 1 89 p. 104 (e. 1100) : -umSaccah cura alus 1111 vilulis ..., in Marchia quoque duo-a Tubilink et Legindorf. GESIA Trev. cont. 12 p. 176,20:

est in suburbio Treverensi -uni quod vocaturAula Palacii. CMtruL. Bund. 397 p. 294,3 (a. 1170-77)

te tres modiales in -o quod dicitur Schiuse in beneficiumeidem ... concessisse.

4) faubourg d'une ville : Dipi. Karoli III 124 p. 198,24(a. 885) : terras ... que circa Tullum conjacent ...; iteminfra ipsum -uni et in circuitu terras et vineas (cf.

15 DIPL. Arnulfi 128 p. 191,27 [a. 8941 et DIPL. Caroli III114 p. 271,12 k 922]). CARTUL. Matisc. p. 203 (a. 892-

923) aliquid de rebus meis que sont site in -um civitatis.Wiouic. 1 22 p. 32,11 : egressus est urbem; cumquepertransisset -uni omni comitatu. ib. 11145 : cogens

20 illos intra murum [urbis], -o poiito et incenso et omnibusque foras murum erant captis.

5) localité dotée de privilèges (cf. G. Des Marez, Lesens juridique du mot oppidum dans les textes flamands etbrabançons des X1IXIJJ siècles dans Festschrift

25 Heinrich Branner [1910] p. 339-348) : CARTUL. select.Keutgen 140 (a. 1144) : prenominata villa, immo hones-tum -uni habens publicain et banno regioconfirmatum, Medebeka videlicet primum tibera etpeculialiter ad mensam Coloniensis serviebat archiepis-

30 Copi. CARTA a. 1160 (G. Des Marez, op. cit. p. 343): -umsecundum leges Lovaniensium. ACTA coin. Ftandr. 1191-1206, 1 p. 12, 21 (a. 1191) : jura sua, consuetudines et -iGandensis libertatem ... concessi.

6) par extension -uni fisc. : TRAD. Fris. 60835 (a. 835) : colonica ... adiacet in publico -o !oco

nuncupante Mammindorf.C) au figuré, dans l'expression -air, poli : le Ciel (cf arx

Poli) : ADEMAR. CABANN. hymn. p. 328 : -a scandere celsapoli! nos jubeat meritum Domini/ huius Eparchii.

40 oppifera, -e f V. opisfera.oppigneranter [oppignero] ici forme oppignoranter.à titre de gage: ErnsT. Hann. 47 p. 92,22 (e. 1074)

predium quod ex integro mulier itla aut proprie posseditaut oppignoranter, avunculo suo venale proponit.

45 oppignerantia, -ef.{oppignero] ici forme oppignorantia.gage, bien donné en gage: CARTUL. Stir. 1 491 p. 457

(c. 1165): quidam nobilis ... contulit ecclesie ... quandamoppignorantiam quatuor mansorum secus ecclesiamSancti Georgii ... siiorum.

50 oppigneratio, -nis f [oppignero] formes: opigneratioCARTUL. Tarvan. 33 p. 29 (c. 1158). oppignoratioCARTIJL Rhen. inf. I 196 p. 126 ex. (a. 1061) et 498(a. 1185).

mise en gage: CARTUL. Rien. inf. 1 196 p. 126 ex.

Page 22: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

575 oppignero - oppio 576

(a. 1061) : huic oppignorationi intererant testes. CARTUL.S. Ben. Divion. 398 p. 174 (a. 1105): si quis ex hominibusSancti Benigni terram casamenti sui hominibus ducispignons Ioco ... tradidenit, talis -o rata non erit. CARTUL.Tarvan. 33 p. 29 (c. 1158) : decima quam ... homo noster

ternisse cognoscitur, inter nos et ipsum ... opigneratio-nis facto contractu, nostre per ipsos venir in potestatem.CARTUL Grz. 186 p. 320 (a. 1161-63): ad ilium statumcausa eorum reverti debet in quo vain fuisse constatquando sepedicte calumpnie facta est -o. CARTUL. Rhen.inf. I 498 (a. 1185): in patrocinium et tutelam ecclesiebanc advocatiam ... suscepimus, quatinus ... huicoppignorationi perpetuum robot preberetur et munimen.

oppignero 1.formes: obpignero : GLOSS. cod. Cas. 401

p. 470,14. CARTUL. episc. HaIb. 315 p. 283,13 (a. 1186).CARTUL S. Sever. Burdigal. 65 p. 52. CARTUL. Geniet.123 p. 49 (a. 1178-90). obpignoro : CHRON. Andag. 76

p. 180,31. CONST. I 300 p. 425,23 (a. 1184). opigneroCARTUL. Celsiniac. 900 p. 606. CARTUL. S. Mar. Paris. 1332 (e. 1056). oppignoro : CARTUL. Rhen. inf. 1196 p. 126med. (a. 1061). HIST. Hier. 11 39 p. 584. CARTUL.Epternac. 204 p. 337 (a. 1140-79). CARTUL. Sord. 155

p. 130 (a. 1167). CARTUL. S. Paul. Leod. p. 17 (a. 1189).LIE. trad. S. Petri Bland. p. 206 (a. 1193). VIrA Reginsw.12.

A) mettre en gage, donner en gage (GLoss. end.Cas. 401 p. 470,14 : obpignerat, plus quam pignerat)1) un bien : BERNARD. ANDEGAV. mirac. Fid. p. 12querens duodecim -are denarios. CARTUL. Nuchar. 250p. 274 (e. 1096) : non ticeat el quidquam horum venderevel -are vel alicui uxori sue in dotent dare. CARTUL.Epternac. 225 p. 396 (a. 1181-1210) : quam nec ipse necaiius deinceps nec alienare vel -are ab ecclesia poterit.CmoN. Andag. 76 p. 180,31 addiderunt etiam obpigno-rare aut vendere possessionum quarum molendinos etecelesias. 2) contre une somme d'argent : CARTUL. Rhen.inf. I 196 p. 126 med. (a. 1061) : cum ... prefatusBertholphus ni domus oppignoravit recipiens prememo-ratum pondus auri. FULCH. hist. Hier. 27 p. 694oportuit nos etiam pretiosiora ecclesie Hierosolymitaneornamenta colligendo nomismata creditoribus -are.CARTUL S. Mar. Paris. 1 33 (c. 1056) : quendam alodumprope atrium pro sex libris opigneravit, co videlicetconventu ut nunquam, nisi de proprio censu, redimere-tur. CAreruL Mai. Mon. Dun. 186 p. 177 (a. 1177): subtali conditione aquam meam Castriduni -asse pro M.solidis Andegavensium monete. La. trad. S. Petri Bland.

p. 206 (a. 1193): terram ecclesie Sancti Petri quinquagin-ta marcis oppignoraverat. 3) part. passé -atus : mis engage: RADULF. CADOM. gesta Tarer. 71 p. 658 : non estde -ata chlamyde rementum (sic). BERTHOLD. ZwIF.chron. 8 p. 168,22 : nonnulla allodia oblata, sed -atasont redempta. CkrcruL. episc. HaIb. 315 p. 283.13(a. 1186): contulit ecclesie L marcas argenti ad rede[m]-

ptionem cuiusdam decime necessitate debiti obpignerate.B) acquérir, gagner (GLoss. end. Cas. 401 p. 471,16

obpigneravit, dato pignore conligavit [cf. PAPIA5])CARTUL. Mog. A 482 p. 387 med. (a. 1119): memorgloriose virjinis matris Domini et ratus utile fore tanteregine patrocinium sibi -are aliquo matrimonio suehereditatis ... decem ecclesias ... delegavit.

Cl (par métaph.) honorer, combler: VITA Reginsw.12 : in supramemorati loci ... çoemiterio terram virgiirnli

'o oppignorantes vadimonio sanctissime virginis corpus-culum humidis tumulavere luminibus.

oppignoratio, -nis f u. oppigneratio.Oppignoro I. u. oppignero.oppilatio, -nisf forme opilatio : COLL. Salern. ii 3. 110.

'5 GRISOFU5 5 p. 14. (physiol.) : 1) obstruction : COLL.Salem. II p. 110: apoplexia est -o omnium ventriculorumcerebri cum privatione vel diminutione sensus et motus.GRisoFus 5 P. 14 : si ancipiter, cum saturatus fuerit. Rarenon possit propter -nem.

20 2) arrêt d'une fonction physiologique: ALr. ANGL.cord. 1113 p. 13,13 : non vero ex sensus motusve -ne vitaCorrumpitur.

oppilax, -cis f [oppilo] ici forme opilax.obstruction : HONOR. AUG. glor. 4 : ora loquentium

25 iniqua bac opilace [autres leçons opilate, oppilatione].obstruuntur (cf. Ps. 62.12 : quia obstructum est osloquentium iniqua).

oppilo 1.formes : obpilo : AMARC. serm. II 280. opiloGERH. Auc. vita Udalr. 6 p. 394,44. COLL. Salern. Il

30 p. 135. TFIIOFR. Willibr. vita pros. 19 p. 471. part. passéopilatus : MIRAC. Egid. 22 p. 410,18.

1) fermer, clore (PAnAs : -ai, obturat, obclaudit)A) au propre : 1) obstruer, boucher : a) une ouverture, unaccès, un passage : CARTUL. cath. Andegav. p. 89 (a. 843)

35 alu -atum ohm aditum effodientes infringunt. ADREVALD.mirac. Bened. 26 p. 59 : -antes homo aditum fosse. ORD.VIT. hist. XIII 16 t. V p. 38 : nix copiosa ... domorumaditus mole sua sic -avit ut ... vis egredi de tectis hommesaut jumenta possent. BERNARD. convers. der. 28

40 p. 102,15 : siecatojam aliquatenus fonte et -ato foramine.COLL. Salern. Ii p. 119 : superposito itaque olle superiorieum argilla ore bene -ato. b) par métaph. : BERNARD.serra. p. 130,20 : vider multimodis sordibus plenam essememoriam et adhuc tanto impetu sondes influere ut non

45 possit vel -are foramen. c) par extension : empêcher decouler: COLL. Salenn. II p. 135 : -ant et ... constninguntbonos humores, ne fluant in membris exterius.

2) clore : a) un lieu : AONFLLr.. RAV. lib. pont.p. 362,17: cessaverunt spectacuha. publica ... -averunt

50 caupones tabernas. b) enclore un lieu : NARR. Flot. decapt. Antioch. Hier. 4 p. 357 : exstructo muro, -ata suntloca oppontuna, per que nostros impugnare poterant.

B) au figuré: 1) réduire à l'impuissance. contrecarrer:CARTUL. S. Steph. Witz. 8 (a. 1091) : ob omnem

Page 23: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

577 oppinatus - oppono 578

improborum importunitatem -andam. spéc. dans desexpressions signifiant « réduire au silence» a) os (ara)-are (cf. Ps. 106,42) GERM. AUG. vita Udair. 6 p. 394,44:regulas canonicas legere precepit, ut sens justicie ararefragatorum -arentur. CARTUL. S. Florent. Engol. I

p. 346 (a. 1060) : pravis judicibus, quorum mentesiniquorum muneribus corrumpuntur et ara -antur. Rup.TOIT. reg. V 38 col- 272' : -are non metuit ora propheta-rum. CARTEL. Carthus. 15 p. 36 (a. 1129): calumniarummachinatoribus os -etur. b) labia -are : Pm'R. DAMIAN.epist. Il 9 col. 273° : detrahentium labia digne responsio-nibus obicibus -avit.

2) par extension : empécher d'exprimer: Ron. MON.

REM. hist. Hier, VIII I p. 831 : lancea ci guttur perforavitet sic os illius -avit.

3) -are aures : refuser d'entendre : Tuiow. Witlibr. vitapros. 19 col. 471 : non opilavit supplici aures clementie.

11) cacher, dissimuler, couvrir : A) au propre : UFFING.Ida 1,9 : quod [corpusculum] hesterno labore fuerat

-atum, (une in extremo atrii... angulo viderunt evulsum.B) par métaph. : WOLFIIARD. Waldb. I.! : -atam

parlote mentis faciem obfirmo.oppinatus, -a. -um u. opinatus.oppinjo, -ois f t. opinio.oppinor 1. u. opinor.oppion V. opium.Oppiparis, -e u. Opiparis.Oppiparus, -a. -um u. apparus.oppiperatus, -a. -um [oh et piperatus] forme opipera-

tus : HERn. Las. epist. p. 92.assaisonné, épicé : ARNOLD. RATISB. Emm. 2

col. 1072 : apnine spatiale seu carnes ursine et suille, adinventionem coquorum -e. Hn. Los. epist. p' 92aspernatur phiiosophus -ata convivia et fecunda pocula.

oppipero 1. u. opipero.oppites, -is m. u. I. ophutes.oppitulatio, -ois f u. opitulatio.oppiftilor 1. u. opitulor.opplementum, -i n. [oppleo] action de terminer, de

parfaire (dans le domaine intellectuel) :PAu1. ALB. epist.5.1 p. 149 : licet insita naturalibus iocis existe voluntasDei, tamen demitur -i facultas ci certe cui ex omni parteindicitur remorationis debilitas.

oppleo 2.fonne obpleo : ErnsT. var. II suppl. 5 p. 621,6,remplir: A) sens propre: 1) combler (une chose creuse.

un récipient) : AIMOIN. FLOR. mirac. Bened. 11 12 p. 156fluctus qui catît [sc. navem] -everant, panne,exhauriens. Futœ. hist. Hier. 11156 p. 804 : ut de rivis etfontibus situlas suas ... -erent.

2) boucher (un trou) (UGUTI0 S.V. pleo -eoobturait) : ADREVALD. mirac. Bened. 26 p. 60: foramensulTossi parietis. quod pridem tellure -everant. Acaus vitaHath. 12 p. 170,45 : non debere ilium [sc. hiatum terre]-ere.

B) au figuré: ADREVALD. mirac. Bened. 33 p. 72 : eam[sc. civitarem] ... stragibus -entes. ALBER. CAS. Modest. 1

p. 369 : letitie festivitate -etos ... oculos. GUILL. M4LM.gesta reg. V 418 t. li p. 495 : feculentis susurris aures -eta.

5 spéc. (sens intellectuel) : imprégner: Epin. var. Il suppl. S

p. 621,6 : cum nulla sim scientia liberalium artiumobpletus. ADAs BREM. 1,11 p. 13,13 : ne iactum in eissemen verbi Dei inimicus homo zizaniis -eret,

opploma, -atis n. u. oplorna.10 opponderafiim, -i n. [ob et pondero] offrande : CARTEL.

capit. Atneb. 28 p. 20 (a. 1154-59) : omnia -a percircuitum anni in ecclesia Beate Marie adiata vel ablataet oblationes duarum missarum in nocte Natalis Domini(cf. ACTA pont. Rom. Gall. 111 38 p' 88 [a. 1154]).

15 oppono, -posui, -positum 3. formes: obpono : DIPL.Karoli III 21 p. 36,9 (a. 880). RADULF. GL,AB. hist. II, VI12 p. 39. ACTA pont. Rom. Gall- 11138 p. 88 (a. 1154). etc.opono : COD. Lang. 260 col. 438° (a. 875). CARTUL.Carcas. 1V p. 71 coi. 2 (a. 873). etc.

20 1) trans.: A) placer en face de, placer face à (P&pI.a.s-etc, obiicere. UcuTIo s.v. porte : -o, -is, contra ponere,obicere) : 1) en général (construit avec le dot.) : a) aupropre: GLoss. medic. p. 7,20 : prohibet anethum etsternutamentum natibus -positum. Ptrit ALE. dise. cler.

25 p. 43: dimidium inhabitasse dolium, cuius fundum vente-chat. GERARD. Moats. delib. V 825 p. 77 : deficere nobissol videtur, dam illi orbis lune -itur. BERNARD. apol. 26

p. 102,16: quando cucullam empturus ... explicascumulos pannonum, attrectas digitis, admoves ocuiis,

30 salis -ois radio. ACTA pont. Rom. Gall. III 38 p. 88(a. 1154): cambam vicedomine super pontent Tenardisitam, et cambam Tenardi, predicte carabe obpositam.(cf. CARTtJL. capit. Atreb. 28 p. 21 [a. 1154-59]). à noter laconstruction avec versus et l'accus. : VITA Bard. 6

35 p. 325,29 : versus enim septentrionem -situs ... sempervirginis Marie vidit oratorium. b) par métaph. : AGIOS

epic. Hath. 197 p. 376 : cura vitam nostris oculis -unesomnem.

2) poster des personnes devant un lieu, pour le défendre40 His'r. de via Hier. 112 p. 218 : cornites ci porte -untur.

3) opposer une arme de défense : a) au propre : ANNAL.Fuld. a. 858 p. 50.1 : flemme resistente aut scutum -ente.b) par métaph.: WALTH. SPIR. Christoph. 1 2 p. 67,19contra persequentium gladios dilectionis scutum semper

45 -eus. BERNARD. Malach. 17 p. 326,15 : iniuriatus -chatscutum patientie. ALAN. INs. serm. p. 263 : contra quosinsultus homo fidelis per orationem clipeum orationisobiciat, per ieiunium hastam impugnationis -at. parextension, en parlant du signe de la croix : LECEND. Gerh.

50 minor p. 478 : signant sancte crucis -ebat.4) apporter, offrir: CARTEL. Vizeliac. 15 p. 297, 9

(a. 1103): ad sepulchrum beate Marie ... accedere autaliquas oblationes -ere.

B) opposer, placer en opposition: I) une personne à une

Page 24: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

579 oppono 580

autre, ou plusieurs personnes: a) en général: RICHER. 111 57t. II p. 68 nitebatur autem Gerbertum incautum Otrico-etc. Orro FRIS. gesta I, 15 imperator Ileinricus,revocatis in pacem qui ci oppositi erant principibus.spéc., au combat: HRABAN. epist. 15,3 p. 408.29 cumcontra hostium septuaginta milia quinque militum incastris -cet. GUILL. TYR. hist. rer. transm. VI 15 P. 259si pugnam preeligere inveniretur, esset in eius optione,utrum ... an certum numerum suorum nostrorumtotidem -etc. b) des témoins : WALTH. DAN. epist.

p. 70,20 -e turbam testium temeritati eorum.spéc., testescontra -ere Con. Ver. 178 p. 259,33 (a. 845) : interroga-vimus ... si habuisset testes contra -enduro (cf. Doc. S.Mar. in Org I p. 291 [a. 845]).

2) établir dans une position hostile (un ouvragemilitaire) : GuILL PICTAV. gesta p. 18 victor matureinsecutus arctam locavit obsidionem, castella, utrinquead ripas Quminis bipartiti, -ens:

3) dresser un obstacle : a) au propre, dans l'expression-ere insidias : Wwo gesta 11 p. 32 : supradictis hostibussuis insidias per filium et ceteros fideles sucs diligenter-eus. b) au figuré: RADULF. GLAB. hist. II, VI 12 p. 39contigit ut hi ... qui omnipotentis Dei gregi sibi commissoferre debuerant salvationis amminiculum, obponerenteidem consueti beneficii obstaculum. SIMON. TORNAC.

sent. p. 311 hommes, qui cum velint ex[h]ibere debitamreverentiam vel exequi ministerium impediuntur ademonibus offendiculum -entibus.

4) utiliser un remède contre une maladie (par ,nétaph.)Grnn. AUG. vita Udalr. 6 p. 394,32 : morbis vitiorumaptissima fomenta emendationum -suit. ELMER. CANT.

epist. IV p. 67, 74 de discretione iudicii que tanto magisanimarum curam gerenti est appetenda quanto diversismorbis congrua necesse habet -ere medicamenta.

5) opposer une réponse, un argument à une attaque, àune critique: a) en général: WALTH. SPIR. Christoph. II3,43 et responsa suis -ere congrua dictis. b) mettre enavant comme justification : DECRET. Burch. 8.37col. 7988 : de nobilibus feminis, que amissis vins repentevelantur... in propriis domibus diversas necessitates-entes residere delectantur. ACTA pont. Rom. Gal!. 1V 150

P. 280 (a. 1172-73): ecclesia Sancti Martini possessionemquadragmnta annorum <bat (cf. sens C2: -ere exceptio-nem).

6) présenter une objection : RATHER. coniect. col. sisenon ignoro tamen quod mihi nunc possis -etc. ADELARD.BATH. eod. et div. p. 9,29 : quod mihi primum -sisti,primum absolvam. d'où: poser une question qui soulèveune difficulté : EPIST. Hitdegard. 26 P. 406,35 insolvendis questionibus difficillimis que -untur ... occupa-tur. d'où le parallèle': -etc, respondere; -ere. dicereCARTUL. S. Petri Colt. 16 P. 24 (a. 1076): -suit eis abbasBartholomeus quod essent sine abbate. Et illiresponderunt. spéc., sens réfléchi : ARNULF. AuREL. Ovid.

metamorph. III 1 p. 208 (52) : mutuo se occidunt, id estsibi -entes et respondentes se confutant et confundunt.

7) opposer des contraires : a) en général: DIPL. Otton,111 228 (a. 996) : nature necessitas ... qualitates Italici

5 aenis qualitatibus mei corponis quadam sui generiscontrarietate -it. ALAN. INS. ier. p. 231 : conventusdemonum qui hommes arcent a scientia Dei Cherubinest -situs; unde anticherubin potest dici. spéc., engrammaire: ABELARD. sent. VII p-112 : si -armas «pror-

10 sus » vet « omnino ». b) des notions abstraites: WA-

LA}IFR. Mamm. 10,29 : preses ait diversa studes -ereyens. 10H. SCOT. pred. 9, 7 p. 61, 146 : si temporaliaeternitati contradictorie -erentur. GERARD. MORES. delib.V 768 p. 75 : contra venitatis lineam suam tortuositatem

15 -entes, lb. VIII 1496 p. 173 : -untur secundis contraria utcontrariis secunda, ut caler fnigori, frigus cabri. CERBAN.

transi. Max. III 8 : philautia ... cul -itur canitas etcontinentia.

C) (techn.) : 1) math. : FRUTOLE. rhythmimach. 1,10

20 versa tabula in altera parte pari Ioco et ondine paribusimpares e regione -es. ROB. ANGL. atgebra p. 96,4substantia absque 100, illi cern quo -suisti equatur.2)jur. : dans l'expression -ere exceptionem : opposer uneexception (cf. sens B) 5): Pria. VIR.4N. (?) except. IV 23

25 p. 357 : postquam veto actor intentionem suant probave-rit, vel postquam tu confessus fueris, deinde wl solvereve! exceptionem -endo probare necesse habes. ACTA

pont. Rom. Gall. VII 274 p. 579 (a. 1185) : abbas veto etcanonici -sueront monachis exceptionem rei iudicate.

30 CARTUL. capit. Agath. 268 P. 241 (a. 1190): nec de ceteropossum -ere exceptionem non numerate pecunie.

D) reprocher : CARTUL. Carcas. IV p. 71 col. 2 (c. 873)et nullam infamiam contra eus scnipturas oponere nonpossum. UFFING. Ida proem. : lectorem obsecramus, ne

35 temeritatis notam nobis non -ai. PETIt. DAMIAN.

Romuald. P. 91,13 : ausus est diabolicus vis titulum illieiusdem reatus -ere. ADELARD. BATH. quest. nat.

p. 24,15 : cum et inter hommes opprobrii nommecalvities /icissim -atur. remarquer la construction

40 BERNARD. epist. 68,1 p. 166,9 : -itis enim, indignantes, curexcommunicatum nobis sociare presumpsimus.E) échanger: Doc. Luc. p. 235 col. 1,24 (a. 813) : et

pro ipsos solides -imus tibi in appeciato union petia deterra nostra. ANNAL. Camald I append. 72 col. 175,45

45 (a. 1003) : rem aljcui homini date vel vendere seutransferre aut -ere id est commutuare.

F) placer sur, imposer: 1) placer sur : HUGO S. VICT.

didasc. 2,25 p. 42,12 : panis dictus est vel quasi ponis,quia omnibus mensis -itur.

50

2) imposer : DipL. Karoli 111 21 p. 36,9 (a. 880) : nultasprestationes vel redibitiones ... obponere illis vel ab ipsisexigere audeat. ANNAL. Xant. a. 869 p. 27,8 : Karolussemper eis censum -cris.

II) forme pronominale se opponere A) se placer : VITA

Page 25: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

581 oppopacum — opportune 582

Theod. Andag. p. 43,46 inter ilium et ostium subitomedium se -suit demon.

B) se placer aux côtés de quelqu'un comme défenseur:1) de manière concrète: RIMB. Anse. 29 p. 59 ipse nonsufferens ilium sic puniri accurrens -suit se post dorsumeius verberantibus. spéc., dans l'expression se -ereiusticie CARTUL. Leoncel. 19 p. 23 (a. 1171) proLeoncellensibus se semper -etc debent iusticie. 2) dansune formule plus abstraite : n) avec pro suivi de labi. : Joil.DIAc. ROM. Greg. IV 55 coi. 211A in quantum fraterni-tas tua prevalet, -ere se pro oppressis debet. CARTUL. S.Petri Gomai 5 p. 214 (a. 1080) : ego me omnibus pro te-am. Arro Vnitc. epist. coi. 122 : Moyses autemsemetipsum pro populo Isfaei -ens, ait ad Dominum.b) suivi du dot. : CARTUL. S. Vit. Virdun. 11 52 p. 76(a. 1060) : ut ... ecciesiis Dei etpauperibus defensorem te-as. spéc.. se -ere mururn (peut-être par réminiscence deEzech. 13,5) : Cou. Su. (M) I p. 35 (a. 1133): nec ... efFicerepotuerunt, quin adversus Petri Leonis tyrannidemmurum inexpugnabilem te -eres. NicoL. CLAR. epist. 42col. 1640E) : non fuit adhuc qui insolentes reprimeret, quise -eret murum pro domo Israel.

Cl s'opposer : 1) â une ou plusieurs personnes, engénéra!: THANGM. Bernw. 7 p. 761,15 : adversariisecclesie ... ut forfis gygas se -suit. GUILL. PJCTAV. gesta 30

p. 70 : regi ... magno animo sese festinus -il. GIRALD.gemma li 11 p. 224 : exire volerai se -entera. 2) auxennemis : WALiIL&luus 808 : hostibus iste meis se -ere sepesolebat. HIST. Hier. 11 18 p. 566 Turcis se cordatissime-it. 3) aux dangers : Ivo epist. I p. 144 (a. 1094) : nequesanum consilium est pro incerto commodo vel nuiiocertis periculis me -ere. 4) ô une action : a) avec le dot.HEWAUD. Rob. 17 p. 92: quia -it se nostre narracioniquorumdam perverse mentis intentio. CARTUL. Mog. A451 p. 359,13 (n. 1112) : maligne machinationi nos -etchortamur. BERNARD. Malach. 20 p. 331,8 : mu]tum essead se pauperculum -ere se lot, tantis, talibus, taliterradicatis. CARTUL. S. Michaei. Mos. 137 p. 404 (a. 1194):si aliquis huic nostre confirmationis privitegio ausutemerario se contrarium -suent, b) abso!. : CARTUL.Henniac. 18 p. 60 (a. 1187): cum ... leprosi Hinniacensesoratorium construere et in eo vellent proprium capella-nom habere, diiecti nostri abbas et conventus Hinnia-censis se omnibus modis -sueront. CARTUL. S. Petri Cuit.151 p. 123 (a. 1189)! abbas ... se -suit, nitens factumarchiepiscopi prepedire. c) suivi d'une proposition complé-tive introduite par quod : CARTUL. S. Petri Burg. Valent.3 p. 9 (a. 1160): quod idem Gin, pro posse suo se -ut itatamen quod guerram vel expensas inde non faciat.

D) au figuré : faire obstacle: ADEL.&iw. BATH. end. etdiv. p. 12, 15: adeo rationem imaginatio perturbat etquasi invidia quadam subtilitati eius se -il. spéc., parmétaph. : NIC0L. CLAR. epist. 16 col. 161 P' : quis enim se-eret vento furenti et urenti ?

Iii) abso!. : A) faire opposition, interdire : Cou. Lang.260 coi. 438 d (a. 875) : non sit mihi ... licenciam necpotestatem per nuiiumvis genium oponente capituiumvendere. MEM. Milano Il p. 486,7 (n. 999) : per nuliumvisingenium, quod fieri potest oponente capituio spéc., enincise: His'r. Mont. Pannon. I p. 602 (a. 1153 ?) : eumautem, quod humanum esse sein, nec -o, iuxta suenobilitatis normam viro nubere [uxor mea] decrevenit.

B) faire une objection : PETR. LOMB. sent. 14, 1 p. 40'o sed adhuc -unt garruh ratiocinatores dicentes. GUILL.

C.&ss. 11 1467 p. 139 (a. 1192) : dixit se veile improbarelitteras, -ens ita. d'où le parallèle -etc, respondere (oudicere) (cf. sens I B 6): HRABAN. epist. fragm. p. 527,45(a. 845) : si aliquis mihi -suent, dicens ... huic sancti Petri

15 sententia respondebo. RADBERT. corp. Dom. 516 p. 161quidam ... ne credant que Veritas repromittit, -ont etdicunt. PaIR. CANTOR verb. abbrev. II col. 26C: inermessumus contra ludeum, hereticum, tum in -endo, tum inrespondendo. ADAM FARVIPONT. am 113 p. 7, 75,11 : ne

20 iongis orationibus ratio impediatur, et -enti et respon-denti ... disputatio constituatur.

oppopacum, -I n. V. opopanax.opportet V. oportet.opportum est u. oportet.

25 opportune sive oportune adu. I) de manière opportune, àpropos : a) en généra! : TRAD. Fris. 599 (a. 830) : co mododiviseront inter se ut utrisque -e videretur. Wrrr. Gal].I : meliifluam doctrinam secum degentibus -e tradidit.SICEBERT. GEMBL. gesta p. 536,17 : pro juvenilis etatis

30 fervore littenarum studiis -e intentus. ORD. VIT. hist. LX 9t. III p. 541 : iliud certum habetur, quoniam si casteilumsuum introisset, sibi suisque -ius consuiuisset. GAUFRID.S. Via. prec. Aug. 311 p. 102 : tamen -ius fuerat sucre, ausuper!. : RADBERT. corp. Dom. XIV 23 p. 86 : credere

35 oportet, quod et bec -issime ostensa sint. noter l'expres-sion de sens super!. salis -ius : de manière tout à faitopportune: CARTUL. S. Steph. Nivern. 3 p. 30 (XII s.)concedit .. per manum nostram, quod salis est -ius, que-cumque ... habere videbatur. b) au moment opportun:

40 HROTSV. Pafn. 7,1 p. 173 : -e occurris, iiiiustris abbatissate ipsam quero. UDALR. consuet. Clun. III 8 coi. 7470quando in coquina [pueri] obsequuntur, magistri eorumsoient providere ut -e accendant luminaria dormitorii.BERNARD. serin. de temp. 9 P. 168,7: -e ergo lune

45 advenit eternitas, quando magis temporalitas prevaiebat.e) â l'endroit opportun : DIPL. Otton. 167 (a. 945) : hobamunam dominicaiem prope et -e donnai Dei adjacentem.Ivo epist. I p. 258 (a. 1097) : vobis quacunque occasione,ubicunque -e fieri posset, occurreremus.

50 2) expression importune et -e : avec insistance, sansrelâche: ACTA Gisuiphi II Salem. XI s. (Gattula, Hist.abb. Cas. p. 27,35) : -e et importune petiit nos ... ut nonipsam causam exigere permitteremus. HERM. Co ­ conv.9 p. 96,25 : religiosis ecclesie doctoribus .. exercitatis

Page 26: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

583 opportunitas 584

cotidie me -e importune ingerens, meis cas questionibuspulsait non destiti. TRAD. Gan. 37 p. 55,10 (ante 1159)prepositus ... advocaturn sepe -e satis et importunemenait. MON. Polon. hist. Il p. 42 (Ebbo) apostolusdia multumque in opere Dei et verbo predicationis -eimportune laborabat. noter -e pariter et inportune

BERTUOLD. CONST. annal. a. 1077 p. 304,8 coargutis,objurgatis, obsecratis -e pariter et inportune.

opportunhtas, -lis f sire opurtunitas, -lis f forme

hoportunitas CARTUL. Nobiliac. p. 51 (a. 900).1) opportunité : A) circonstance favorable, moment

favorable : 1) en généra! : Lupus epist. 110 P. 80 si tibiad nos veniendum existimas, -tis vides expectandumcommertium. GUILL. S. THE0D. cant. 160 p. 192 : queram-tem exterius bene actionis, in auxilium interne contem-plationis. BERNARD. precept. 52 p. 288,26 quesissequietem in secretis monasteriorum et -tem penitentie.

2) moment propice : a) en parallèle avec occasioTRAD. Fris. 407 (a. 819) : utrorumque occasionem et -remtractantes decreverunt inter se concampiare aliquas tes.GUILL. TYR. hist. rer. transat. 11 13 p. 91 si forte eisconveniens daretur occasio, et ira -s se offerret nocte velinterdiu. GIRALD. topogr: iII 21 p. 165 visa igitur -te etoccasione captata. b) dans une expression formée avec lemot tempos : HRABAN. epist. 50 p. 505,10 a NativitateDomini usque in Pascha pro -te temporis. ib. 31

p. 460,29 cum data fuerit -s temporalis. SIGEBERT.GEMBL. gesta p. 533,25 : accepta occasione ex -tetemporis. Sitpu. TORNAC, epist. ad p. 411 (a. 1155): siforte vacui temporis -s se olTerret. GUILL. TYR. hist. rer.transm. XI 24 p- 494 : sumpta -te ex tempore. à noter intempore -tis pour in tempore opportuno : CARTUL.Baioc. I 66 p. 85 (a. 1165-1205): ut in tempore -lis sineobstaculo provisum sibi recipiant iuste largitionissolatium (cf. opportunus A 2).

3) situation, position favorable (dans l'espace) : a) engénéral (absol.) : RAYM. P0D. 20 p. 299 : multa copiaatque -s, que hostibus ad munimen, nobis adverse.b) précisé par un gén. : GESTA Aldrici p. 90 : confirmamus

-tenu eiusdem cenobii. THIETM. 8,21 : quia tunc aerisserenitas et vie -s conveniebant. spéc., par le qén. de locusLupus epist. 117 p. 98 : Aquitanie tutela tripertito divisaest, secundum -lent locorum militarium virorum mul-titudine distributa. REG. Alsat. 481 p. 305 (a. 829-30)pro -te terrarum Iocorumve. RUOTG. COL. 15 : propter-tem loci.

4) circonstance favorable due à la fois au moment et aulieu : HRABAN. epist. 3 p. 385,25 : prout -s loci actemporis erat. Ivo epist. I p. 68 (a. 1094) : habitaconsideratione salutis animarum pro qualitate persona-rum, pro -te locorum et temporum. ORD. VIT. hist. XI 20t. 1V p. 229 : ad prelium omnes instruxit, breviterquecommonuit prout -s loci et temporis exegit. AL?X. Nvcx.nat. ver. II 129 p. 210 : temporis et loci -tem attendens.

5) expression prout -s dictat HRABAN. epist. 6diversis temporibus, prout -s dictaverat. DIpL. Henr. II66 (a. 1004) : recollectis undique que per nostrosantecessores ibi collata saint omnibus additisque exrostre, prout -s dictaverat, sumptibus et prediis. ACTAduc. Norm. 128 p. 301 (a. 1040-53) : do de meis rebus prosalute mea humiliter munuscula prout -s dictat.

B) occasion, facilité pour faire quelque chose (ALAN.

INs. dist. col. 883 : -s est congruitas vel facilitas ad'o aliquid faciendum) : I) en général: RIMB. Anse. 20 p. 45

cum tibi primo -s evenerit ... sume tectim argentum etvade ad Dorstadum.

2) avec le gén. du gérondif: TRANSL. Marci in Aug. 13:ille [[rater] ... ecclesiam reseravit atque orandi -tem dedit.

'5 TRANSL. Libor. I p. 153,27 : ut ... nunciis ... redeundi adpatriam -s optata daretur. RIdER. 111 7 t. Il p. 14 : si aDeo nobis rei gerende -s conferatur. GALAND. REGN.prov. 22 p. 50 : qui bene vivendi -tem a priore etmagistro omnium Deo sibi hic oblatam et paratam

20 respuit. ANDR. FLOR. mine. Bened. 111 15 p. 242lustrata -te evadendi, levi elapsa lembulo. spéc., au plur.-tes peccandi : occasions de pécher GUIBERT. Nov.moral. III, VIII col. 101' : intentio ... prestolatur, imoultra se providet -tes peccandi.

25 3) expressions : a) -tem nancisci : Lupus epist. 11 p. 6desideravi deinceps aliquam nancisci -tenu, ut vospresentes alloqui possem. THANGM. Bernw. pro].tandem -te nacta, aditum temptavi. Orro FRIS. gesta I

prol. p. 12 : si a plana hystorica dictione ad evagandum30 -te nacra ad altiora velut phylosophica acumina attolitur

oratio. VINc. KADL. chron. p. 163 : autistes, pleniorenacta dicendi -te ait, b) quesita -te : 1 v epist. p. 20(a. 1091) : instando pulse, ut quesita -te, nos tuevisitationis consolatione letifices.

35 Il) avantage, utilité : A) en général : WErr. Gall. 5cuirs; terre pinguedo marisque vicinitas potuissent fieriservis Dei -s. CARTUL. Argent. 25 p. 20,7 (a. 845) : quifundavit iam dictum locum ... pro -te solitudinis. TRAD.Ratisb. 33 (a. 847-63) : consuetudo ... inoleverat commu-

40 tandi videlicet quarumlibet rerum portiones pro amba-rum -te partium. Doc. Luc. V 3, 1398 p. 295 col. 1 (a.964) : et faciendi quiquit nobis -s vel -te fuerit adfaciendum. SIGEBERT. GEMEL. gesta p. 537,41 : provicinitatis -te utrique magis accomodum fuit. GUILL.

45 TYR. hist. rer. transm. XII 21 p. 543 : princeps Aegyptiusde regis captivitate arbitrans sibi multam -tem emersisse.spéc., au plur. : Orro FRIS. chron. 7,28 p. 355,7 : sieurfrequenter inter bas duos imperatores ... pro diversis-tïbus mes iste servatus est, .. contra Rogerium .. hec

50 farta est confederatio.B) convenance, commodité 1) au sing. : DIPL. Otton. I

409 p- 557,16 (u. 972) : monasterio confirmamus ... resque illi pertinent ... sive per .. quaslibet pactiones -tis.2) au plur. : CARTUL. S. Michael. Mos. 9 p. 68 (a. 824) : si

Page 27: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

585 opportunizo - opportunus 586

enim ea que fideles imperii nostri pro eorum -tibus interse commutaverunt nostris confirmamus edictis (cf. DIPLLudow. Germ. 16 [a. 835]. DIPL. Ludow. lun. 9 [a. 878].)

C) ce qui est nécessaire (â l'entretien ou à la défense)1) au sing. : ADREVALD. mirac. Bened. 9 p. 29 : ceteriquidem necessariis coemendis occupari pro -te diei festicoeperunt. BULLAR. Cas. 11 p. 40 col. 1, 37 (a. 916)castellum omni -te et necessitate munitum. CARTA XII S.(Lawrie, Early Scottish Charters p. 201) : sciatis mededisse ... quandam plenariam toftam ... ad -terni dormissue et ad usus suos et negotia sua. 2) au plur. : ACTApont. Rom. Gall. 19 p. 184 (n. 1106): confirmamus .,. inusus autem fratrum et ecclesie -tes villam.

D) avantages en nature, commodités : Cutîui. Stabul.I p. 74,15 (a. 827) : suas -tes et commoditates in eademsilva communiter habere debeant. DIpL Karoli 111 127

p- 204,16 (a. 885) : si de rebus terrenis fidelibus nostris-tes accomodaverimus. INQ. terr. don. p. 253 (a. 1147-50):omnem illam partem ... in bosco et plano et culturis etpastura et omnibus commodis et -tibus que in eademvilla ad me pertinebant. CARTUL. S. Steph. Nivern. 8

p. 37 (a. 1162) : hommes quoque eiusdem burgi liberamhabeant facultatem utendi omnibus -tibus suis in terracomitis Nivernensis, tam in aquis, quanti in pascuis, silvis.

E) aide, soutien: DIPL. Loth. III 59 p. 94,16 (a. 1134)abbas utriusque ecclesie tam interiora quam exterioraabsolute disponat, liber ab omni ... servicio, excepto quodeidem abbatisse suisque sororibus in consiliis -terriexhibebit.

III) situation difficile, moment critique, difficulté (ALAN.INS. dist. col- 883 e : -s ... dicitur tribulatio) : cf. Ps. 9,10adiutor in -tibus : EPIsT. Col. 5 p. 247,27 (a. 870) : debetis

nobis curam impendere, ut pius adiutor in -tibus et intribulatione, StGEnrir. GEMBL. gesta p. 525,35 : promp-tus in rerum -te adiutor, Dia. Loth. 111 77 p. 119,39(a. 1136): imperiali deffensione tueri et auxilio in -tibus,in tribulatione gaudere. (cf. ib. 1.11 p. 179,10 [a. 1137]).CARTUL Baioc. 1206 p. 253 (a. 1144) : tam in his quam inalus suis et ecclesie sue -tibus opem ci et consiliumprebeas. Coo. Sil. (M) p. 49 (a. 1148): pater nostermandata reliquit ... ut a vobis ... verum consilium etcompetens adiutorium in omni -te nostra speramus.LEGEND. Ladisi. p. 524 : adiutor in -tibus defensionissolatiurn oppressis impendit. spéc., dans le domaineSpirituel: BERNARD. serm. de temp. I p. 210,3 : multaenfin in peccata facile cecidissem, si data esset occasio;sed Dei miseratione non me talis -s apprehendit.

opportunizo 1. [opportunus] ici forme oportunizo.convenir à (avec l'accus.) : I-IILDu1N. transi. lion. (epist.)DC 1 p. 337,21 : est quoddam quod complectitur dictoarchanum; quoddam quidem, quod patitur et -utdictorum veritatem.

opportunus strie oportunus, -a, -ont formes: oportuCARTUL. capit. Pis. 48 p. 139 (a. 1020). utportunus

• CARTUL. Imol. I 3 P. 10 (a. 1017).A) opportun, convenable (Ucurjo S.V. ops : -us, -a,

-um : Conveniens. ... necessarius) : 1) en généra! : quiconvient, adéquat : a) absol. : ERACL. color. 1, XII y . 2

5 cristallum ... tali facile valet arte secari : -a tibi queraturlamina plumbi. AIM0IN. FLOR. mirac. Bened. 11 6 p. 144qui equum per -as corporis partes funibus hgaret. b) avecle dot. : CARTUL. capit. Agath. 142 p. 141 (a. 1160) : vestes-as nuptiis.

la 2) en parlant du temps, d'un moment opportun : a) engénéra!: GUILL. TYR. hist. Ter. transm. VI 20 p. 269quorum -o adventu ... hostium. LEGEND. Gerh. maiorP. 487 : captata autem -a hora salutavit regem. b) dansl'expression tempus -um : ANNAL. Lauriss. p. 142 : -um

15 proficiscendi tempos. Ivo epist. I p. 36 (a. 1091) : tempore-o et loco tuto intra Senonensem provinciam ... vobisocCurrere. VITA Theod. Andag p. 45,22 : si Deusannueret, -iori tempore hoc repetere. HIST. Mont.Pannon. I p. 596 (a. 1137): -um tempos accidit, quo

20 bonam intentioriem perducerem ad actionem. ACTAHeur. Leon. 77 p. 112,15 (a. 1168): ut mercedemrecipiamus in tempore -o vitam eternam. ADAM PERSEN.epist. III 34 p. 90 : nutriatur in nobis lesus ... ut -o intempore sue sit idoneus passioni. à noter la construction

25 avec ad et l'accus. : RUD. FULD. .mirac. 2 p. 331,34tempore veto -o ad orationem esse veniendum, d'où -umest ou -um est tempori : LIUTPR. legat. 8 P. 180,16contra hec, cum -um fuerit, respondebimus. GESTAFranc. expugn. Hier. 48 p. 525 : erat presenti tempori

30 -um. quod. (cf, sens D).3) en parlant d'un lieu : a) avec le dat. de la personne

HELGAUD. Rob. 9 p. 70: sedes regalis ... supra Sequanamposita, Francorum regibus satis est -a. SIGEBERT. GEMBL.gesta p' 533,21 : in locis sibi -is. b) avec le dat. d'un nom

35 complément accompagné ou non d'un adj. verbal: EINH.Carol. 9 : locus ... insidiis ponendis -us. OTTO FRIS.gesta 2,43 P. 151,16 : ratibus -a boutique [flumina].C) avec l'accus. du gérondif seul ou précédé de ad : TRAD.Fris, 949 (a. 876-83) : dedit .. Iocum -um molinum

40 faciendum, ADALBOLD. Heur- Ii p. 685,37 : prata ... addecertandum -a. Ono FRIS. gesta 1,3 p. 14,24 : -iorem adinhabitandum terram querens. d) absol.: GERII. AUG.vita Udalr. 28 p. 416,1 : in ioco -o exspectaverunt.

B) bon, avantageux, approprié: 1) absoL: a) en générai:45 RATHER. conf. col. 424e : nihil tant -um quam illud

sacrificium quod quotidie nobis representat Paschanostrum. GumER'r. Nov. gesta Franc, 7,1 col. 788B : sitisanxietatem nimie passi sunt, cui Rumen ... -um remediumprestitit. Ono FRIS. gesta 1,48 p. 68,15 : quod propter

50 litteratorum virorum copiam ibidem manentium -ioremexaminandi facultatem haberet. b) en parlant de dons,d'avantages fonciers: DIa. Odon. 6 p. 32,1 (a. 889)beneficia largimur -a. CARTUL. S. Vit. Virdun. 1 8 p. 388(a. 940) : beneficia -a non denegat. CARTUL. Argent. 42

Page 28: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

587 opposcsy - oppositio 588

p. 34,6 (a. 974): -a commodi terreni eis impenderimus PALID. annal. a. 1153 p. 87,28 domina codicem ipsum

suffragia. c) par métaph., dans l'expression -us adiutor (cf mihi concessit ... ut ubicunque suum jus in me requisierit,

adiutor in opportunitatibus : Ps. 9,10) CARTUL. S. libri huius obpositione per ipsum pie matis interventum

Sulpic. Bresss. 10 p. 15 (e. 1141-60) qualis ymber Iaqueos inimici ... evadam.

temporaneus et serotinus terre -us adiutor in tribulatione 5 11) attitude opposée, opposition : A) opposition : 1) en

existebat. général: CARTUL. S. .Jovin. p. 14 (a. 916) quicquid

2) avec ad et l'accus. : JoB. FIscAr. deplor. quiet. 227 cornant communi utilitate elegerint ad faciendum

p. 59 : et da mihi illud solitudinis secretum et spiritale -e absque ... extranee persone obposicione. COD. Udalr. 86

ad te vacationis otium. (a. 1093-96) quantis minis et terroribus et diversarum

C) utile, nécessaire, qui convient : 1) en parlant de 10 -num obiectionibus se suamque sedem inquietare non

personnes: GIRALD. topogr. 111 12 p- 157 : qui narrator desinant. 2) conflit: STATUT. Cisterc. p137 (a. 1191) de

fueras importunus fieri poteris -us. -ne inter abbates Combramare et de Miravalie dicitur.

2) en pariant de choses: VITA Steph. Obaz. 11 3,54 3) revendication, réquisition: CARTA a. 850 (Manaresi,

p. 100 : cumque diversas rerum species inter utrumque Placiti I 53 p. 181,30) : non sibi sufficere possessionis

ostium coliocaverit hoc est panent, vinum, olera, ligna, 15 -veut. DIPL. Cour. 11 219 (a. 1035) ut nulius

legumina ceteraque talia tant sanis quant infirmantibus hominibus in prefata civitate ... habitantibus ... coilectam

-a. vel angarias seu iniustas -nes superponere vel exquirere

D) -um est. -um videtur ou -um avec un verbe presumat. spéc. : revendication, droit de revendiquer, dans

d'opinion : il est ou il semble opportun, il convient : l'expression cum omni voce (voci) -nis nostre CARrUL

1) absol. : Dia. Henr. 11 71 p. 90,3 (a. 1004) : notarios, 20 Carcas. 11 p. 219 coi. 2 (a. 902) : post ovituni nostrumqui causas ipsius episcopi discucientes ubicumque -ont maneat vobis ... firmissima potestas cum ornai voci -nis

fuerit ... scribant cartas. nostre. ib. I p. 75 col. 2 (a. 925) : habeatis potestatem,

2) construit avec : a) ut et le subj. : DIPL. Odon. 55 cum omni voce -nis nostre. ib. I p. 244 col. I (a. 1027)

p. 216,4 (a. 887) : -um visum nobis fuit ut erumnas ipso alode ... cum ipsa ecclesia ... cum decimis et primitiis

presentis seculi ... exsequi rationabiiiter prOcuraremus. 25 eius ... et cum omni voci -nis mee.

CARTUL. Remen. p, 244 (a. 1093) : -um habentes ut B) dans le domaine philosophique et théologique:

impense ceteris liberaiitatis nostre ecclesiam banc 1) opposition, en générai: DOM. GuNDISS. transi. Ibn

alienam diucius minime relinqueremus. b) l'inf. : Wn'o Gebirol fous vite III 13 p. 47,1 : divisio compositi in

gesta epist. p. 3 : vitam ... Chuonradi imperatoris ... crescibile et non crescibile et in vivum et non vivum, et in

scribere -um existimavi. DIPL. Loth. III 66 (a. 1134) : 30 omnes -nes differentiarum que dividunt materiam.

quedam ... reformare imperii nostri auctoritate -um 2) opposition de la chair et de l'esprit dans la nature

iudicavimus. c) le dot. d'un nom de personne: BUCHOLD. humaine : OTLOH. curs. 13 col. 183' nonne ergo

C0N5T. annal. a. 1079 p - 319 ,34 : quamprimum optirnati- spiritus et caro unde subsistit homo, In tanta -ne sibi

bus suis -um videretur. CARTUL. 1mo!. I 86 P. 125 invicem adversantes iaborant ut non nisi difTicihima

(a. 1144): neque aliquo modo atienare si -um fuerit vobis. 35 ratione convenire valeant ? 3) en parlant de la nature du

substantif n. plur. opportuna, -orum 1) choses utiles Christ: incompatibilité: Ros. MELODUN. sent. 1, V 30,2

(dans le domaine spirituel) : Wnr. Gall. 2 p. 258,19 p. 219 si Filius hi est quod ipse ex marre est, non solum

heremi secreta elige, in quibus et augmentum tui premii aliquid esse quod Pater non est videri potest, verum

et -a provideas nostre saluti. 2) avantages : VINC. KAnt. etiam aliud ideo quod atiud est quod ipse ex maire est

chron. p. 169 : [Mithridates] -a queque victorie sue 40 quant sit Pater. Banc veto -nem dissoivit predicatio

meditatur. VITA Steph. Obaz. I 30,2 p. 90 : siquidem amortis.

preter solitudinis -a, materiis quoque ligueront lapidum- C) (rhét.) : 1) opposition, dans une alliance de mots:

que multipliciter affluebat. GARLAND. dialect. III p. 78,11 : -nem dico esse in adiecto

opposcissy V. opocissos. quotiens voces compositas sequitur -o, id est contradictio

oppositio, -ois f formes: obpositio :CARTUL. S. Jovin. 45 affirmationis et negationis, ut cum dico: hoc cadaver est

p. 14 (a. 916). THEOD. PALiD. annal. a. 1153 p. 87,28. homo mortuus. 2) objection : GARLAND. dialect. p. 21,24

opossitio : MARIAN. Scor. chron. a. 336. nichil valet bec -o. GAUFREr>. S. Vtcr. fons philos. 1 163

I) situation en opposition : A) en vis-à-vis : WALCER. p. 40 : illis donat gladios -nis, /his econtra clipeum dat

MALVERN. transi. Petr. Ebrei (E1-IR 30,1915, p. 59): fieri responsionis.

dixit alteram [eclypsim], id est lune, in -ne ipsorum IIsolis 50 III) argument opposé à autrui : A) dans la discussion

et lune]. 1) en général: HUGO S. Via. didasc. VI, III p. 114 ut

B) en position d'obstacle ( en guise de protection) : etiam sententiarum, questionum et -num omnium fête

MIRAC. Viviani 31 p- 272,13 : coins [maiestatis] -ne, quas didiceram et solutiones memoriter tenerem et

mirabile dictu, tota flammarum vorago concidit. THEOD. numerum. 2) contre des adversaires de la Foi: MARIAN.

Page 29: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

589 oppositor - oppositus 590

Scot. ciron. a. 336 outres hereticorum machinasomousii opossitione delevit. Guioo I medit. 59 p. 79positus es quasi signum ad retundenda iacula inimici, id

est ad destruendum malum, -ne boni. J0R. BEL. div. off.

153 p. 294 (col. 154A) est quod profonde significationis

-nes contra suos hostes fecit [Mattheus].

B) en réponse à une objection : Vin Norb. II 34 nonest aliqua cette rationis -o, quam possit aliquis obiiceretue contradicendo vel obsistendo petitioni.

Cl en réponse à une attaque : EOBERT. LEOD. rat. scl'iol. 10

1,20 qui tibi minatur malum, ea, qua poteris, riches -neextinguere.

IV) chose que l'on reproche : A) inconvénient physique

ADELARD. BATH. quest. nat. p. 24,15 : cum et interhommes opprobrii nomine calvities vicissim opponatur 15

et ipsa -o posterius quam anterius galeari operimento

fieri posset absconditior.B) dans l'expression criminis -o reproche, accusation

WALAIIFR. Otm. 7 p. 44 prima sanctitatis eius indiciaclameront ... ut ... tam inlesum ... corpus eius inveniretur 20

quam liber ipse fuerat a crimine cuius -ne superatusvidebatur. RATHER. phren. col. 380° este aliquis

legaliter factum inficiari nullo modo valens, infectumrursus fore criminis alicuius -ne veut vera falsave.

V) math. : FRU'rOLF. rhythmimach. 1,14 p. 181,2 in 25

omnibus numeris ... ut munis -o fiat in ante, retro,dextrorsum, sinistrorsum, angulariter. ROB. ANGL.

algebra p. 668 incipit liber Restaurationis et -ois numeri

quem edidit Mahomet, filius Mosi Algaurizin.oppositor, -is n. [oppono] dialecticien : GERARD. 30

CREM. transi. Isaac Israeli defin. p. 309 cum enim -r

dicit : «Abdala fuit peregrinus» ... et dicit contradictor«Abdala non fuit peregrinus ».

oppositus, -a, -um part. adj. formes : abpositus

CARTUL. Apt. 38 p. 154 (a. 988-89). MARC. V.Lut hoc. 35

IV 9 p. 83. apositus C.wrui. Apt. 25 p. 129 (a. 976).

FONT. Flot. 11 p. 40,4 (a. 997). CARTA a. 1034 (Morbio.

Storia Novara p. 318,33). obpositus CARTUL. Hersf. 21(a. 802). DIPL. Ludow. Germ. 42 p. 57,10 (a. 845). FONT.Flot. 5 p. 16,11 (a. 978). CARTUL. Apt. 36 p. 151 (a. 986- 40

87). etc. opositus CARTUL. Apt. 7 p. 99 (a. 904). Coo.Ar. 2,88 p. 123,6 (a. 999). SUCER. Ludov. VI 34 p. 284.

opossitus Doc. Ver. II p. 78,4 (a. 1055). opoxitus : COD.Lang. 914 col. 1068' (a. 996). CARTA a. 1021 (Morbio.Storia Novara p. 308,34). 45

I) adj. : A) placé en face ou devant : WALAHFR. Gall.

449 p. 318 -umque animal lacerare. WALTH. SPIR.Christoph. II 6,33 p. 56 -osque iubes proscindere

montes. ADAM BREM. gesta p. 242,18 quarta [insula] est

Samse, que -a est civitati Athusin. 50

B) situé à l'opposé : 1) en général : GALTER. CASTIL.Alex. V 53: in latus -um. CARTUL. Hosp. S. J0h. Hier.464 p. 318 (a. 1174): in -a parte faciei ecclesie DominiSepuicri. 2) en géométrie: HERM. DALM. transi. Eue].

elem. I clef. p. 10 : -a latera. 3) dans l'expression perpartem -am : GuILL. T yg . hist. rer. transm. XVII 5p. 765 : ut ... ipsi per partem -am ... egrederentur

fugientes. GIRALD. topogr. I 6 p. 27 : turnes fere

occidentales arbores, in eminenti p6sitas, partem in -amvel inclinans vel evertens.

C) opposé (avec hostilité) : 1) en parlant de choses

a) d'un ouvrage fortifié: ORD. Vit. hist. VIII 3 t. III

p. 288 : construxit castrum tenuitque clin, Rodelentum,firmiter indigenis -um rabidis. b) par métaph. : VINc.

KADL. ciron. p. 8 : non ... sine collisione conquiescunt

fluctus -i.2) en pariant de personnes: a) expression -a persona

adversaire: REGINO chron. a. 869 p. 96,36 : nec ulla -apersona inveniretur, que adversus regiam auctoritatem

auderet ... mire certamen. b) noter l'emploi fréquent dans

/es formules diplomatiques : CARTUL. Hersf. 21 (a. 802) : siquis ... vel quilibet obposita ulia persona qui contra hanccartulam donationis venire voluerit. CMnUL. Apt. 3 p. 93

(a. 877) : aut ulla -a commentia (sic) persona. Dia.Karoli III 90 (a. 883) : ut nullus missus neque indexpublicus nec nulla -a persona ... inferre presumatmolestiam. (cf. CARTIJL. Biter. 117 p. 13 [a. 918]. COD.

Crem. 112 p. 47 col. 2,47 [a. 1010]. ACSA duc. Norm. 45

p. 152 [a. 1017-26]. CMnJL. S. Mar. Avenion. 6 p. 7

[a. 1105]. etc.) c) d'opinions opposées: PETIt. LOMB. sent.

III 18,3 p. 631 : videtur [se. Ambrosius] secus verborum

superficiem -us Augustino.D) contraire, opposé (en parlant de notions abstrai-

tes) : CERBAN. transi. Max. IV 44 : caritatem spiritalemodio -an. spéc., en logique : ABELARD. gioss. ad . categ.p. 260: voces quoque -as secundum significationempluribus modis dicimus, sive sint complexe voces, sicutaffirmatio et negatie, sive incomplexe, ut dictionessingule. Et voces incomplexe que tes significant, quesecundum rerum naturas oppositionem habent, ut homoet asinus -e voces dicuntur secundum hoc quod tes -as inessentia significant. Album veto et nigrum ... in essentiasunt -a.

II) subst. oppositum, -i n. A) sens concret: obstacle

(objet) : ANDR. FLOR. mirac. Bened. III 5 p. 226 : -umamovet.

B) sens abstrait : I) ce qui se présente (à les prit)ERMENR. ad Grim. 1 p. 536,4: inter multa animo -a

occurrerunt mihi duo magna luminaria.2) opposé, contraire: a) en général: REIMBALD. LEOD.

vita canon. 7 p. 20,29 : magna est humitium Deihumilitas, que mirum in modum tanto semper ma jor eritquanto humilior fuerit. Sicut eius -ont, quo magisintumuerit, eo magis semper inlabescens deficit. b) en

logique : concepts opposés, contraires : Jo11. SCOT. divis.

nat. 113 col. 458D : -um dieu, aut per privationem aut percontrarietatem aut per relationem (aut per negationem)aut per absentiam. ib. col. 459' : -a per reiatïonem ira sibi

Page 30: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

591 oppoto - oppressio 592

semper -a sont, ut simul et inchoare incipiant, et simulesse desinant, dum eiusdem nature sint, ut simplum adduplum. GARLAND. dialect. p. 108,34 : -um dividiturquatuor niodis tantum, sciticet per privationem ethabitum, per relationem, per contrarietatem, per affirma-tionem et negationem. ABELARD. gloss. ad categ.p. 262,9 : -a sunt ea que dicuntur invicem vel contrariavel relativa vel privatio et habitus vel affirmatio etnegatio propria. GILB. PORR. Boet. Trin. I 9, 4 p. 76:nam -is et maxime illis, que ... ut habitus et privatio, autut affirmatio et negatio opponuntur. OTTO FRIS. gesta 1,5

p. 20,22 : compactio concretio potius -orum quamcompositio similium vocatur. BERnIOLD. ENOELE. assert.17 p. 161 : -a sont, que in eodem secundum idem, eodemIoco et eodem tempore simul esse non possunt.

Cl expressions adverbiales : 1) d'en face, du côtéopposé: a)ab -o : LAME. Aiw. hist. Ghisn. 18 p. 571,20:veniens ab -o, sagitta dextrum eius perforavit oculum.b)ex -o : CARTUL. archiep. Magd. 362 (a. 1179) : noscivibus ... decem loca tentoriorum ex directo iuxta sepemmaioris prepositi ad orientera et decem ex -o donavimus.VINC. Knt. chron. 2.16: ex -o sous. ib. p. 49: intraiectu fluminis ... castra ex -o metantur.

2) vers le côté opposé : a) in -um : GUILL. TYR. hist. rer.transm. XVI 11 p. 724 : conversis in -um flatibus,incendia .. in hostes se dirigunt. b) per -um : CARTUL.Rhen. mcd. II app. 11 p. 354 (XII s. rond.) : dedit ecclesieduos diurnales ... ibidem 11 communes per -um Hasen-wingart.

3) à l'envers: -o : RAI)uu. Aiw. homul. col- I307Petrus vero, quia Christum negavit, -o crucifixus fuit.

4) au contraire: ex -o : Orro FRIS. gesta 1,5 p. 18,21patet igitur ex -o per negationem (cf. sens II B). ib. 1,65p. 92,2 : ita ex -o dicere licet. ALAN. Iws, planct. nat.p 438 : passeres in atomum pygmee humilitatis relegatidegebant, gus ex -o in gigantee quantitatis evadebatexcessum.

oppoto 1. Lob et pote] boire, s'abreuver: Ono Ctuw.nec. VI 44 p' 120: indiget hisne Deus 7 Nom sanguineadape pasci 7/ Mandere se carnem negat, -are cruorem.

opprendo 3. [oh et prendo] ici forme obprendo.s'insinuer, s'emparer fi,rtsment: Gwss. PisL p. 56,652:

irrepserat ... i. obpmnderant (sic).oppressator, -is m. [oppressor; opprimo] oppresseur:

GEsrA Serv. Tung. p. 107 : familia erumpnosa nichilomi-nus occursans proclamitabat de -e suo.

opprcssio, -nis f formes: obpressio : VITA Corb. 11 7p. 606,5. CARTuL. Apt. 39 p. 157 (a. 991-92). CARTUL.Augustod. 1,40 p' 64 (a. 1076). opressio : ANDR. Bmw.Lang. 8 p. 226,35.

A) action d'être pressé, d'être étouffé : 1) pressionexcessive (dans une foule) : VITA Euch. Val. Mat. 14tanta ... fuit ... populi concursio, ut in flumine ... cosbaptizarent, nec aliter eorum -nem ferre sufficerent.

GE5TA Franc. Hier. 23 p. 126 : (am ... arta et angusta fuitporta ut illic fuerint multi mortui -ne aliorum. de làbousculade: RAYM. Poo. 20 p. 294 : cum tanto impetu et-ne aqua hauriebatur, ut mutuo se hommes in earn

5 proiicerent.2) étouffement : THEOD. HIRS. loc. sanct. 12 p. 28

custodes ... quantos volunt peregrinos intrare permittunt,ne forte ex magna compressione, que sepius ibi soletaccidere, -o aliqua sive periculum mortis eveniat.

B) violence, oppression, contrainte : 1) en généralADAM Prasm'. epist. III 25 p. 78 : tu tuis es in -nesubventio, in opportunitate auxiium.

2) pression d'ordre militaire: NOTK. BALE, gesta I 4

p. 5,6: propter cappam sancti Martini quam secum oh15 sui tuitionem et hostium -nem jugiter ad bella portabant

(sc. reges Francorum). ADREVALD. mirac. Bened. 5 p. 22Italia ah -ne Gothorum liberata. C.&it'rui. Pomm. A I

p. 17 (a. 1147): Rugiani primam obsessis opera inimiceclassis -ne porrigere statuunt.

20 3) abus de pouvoir, vexation, contrainte injuste: Lupusepist. I 16 p. 96: ut sue avaritie -ne servorum Deisatisfaciant clerici palatii. Dia. Karoli 111 49 (a. 882) : de

injustis -nibus a seculari ... potestate. DIPL. fleur. II357 p. 460,34 (a. 1016): locum ipsum ab omni -ne

25 liberum. URBAN. II epist. 170 col. 445À (a. 1096): ornaigravamine mundane -ais remoto. Ivo epist. I p. 218(a. 1096) : vitare volens -nes quas perpessus erat. CAR 'ru!.Tirol. 450 p. 245 (a. 1189) : exactiones ... in rebus autcolonis ecclesie aliasve -nes exercere. ACTA Phil. Aug. II

30 616 p. 163,8 (a. 1199) : -nes ... communia Stampensisinferebat ecclesiis. noter l'expression -o pauperum : PeTit.DAM1AN. Romuald. p. 108,14 : de violentia potentum, de-ne pauperum. ANNAL. Magd. II a. 974 p. 153,54quodque potentum invicem sevit commotio, ecclesiarum

35 et pauperum gravis luit -o. CIIRON. Maurin. p. 29 : quamdetestabile malum sit accipere sepulturam et divinarumScripturarum eruditione et pauperum -ne.

4) viol : PETR. BLES. epist. 25 col. 89' : Spado opprimitvirginem et prolem in -ne non querens ... corrompit, non

40 gignit.5) pression, contrainte morale : GERARD. MORES. deib.

IV 601 p. 54: temptamenta et -nes et cetera que inpedi-menta maxima sont animarum cupientium ire ad coelum.

6) (sens affaibli) obligation: CARTUL Chemnit. 30245 p. 264.10 (a. 1143): per omnes regni nostri provincias

incole jam dicti loci absque telonei -ne cum mercatu etsarcinis suis intrent et exeant.

C) souffrance: 1) malheur, calamité (en général)GesTa Franc, Hier. 24 p. 128 : rogans humiliter ut

50 subveniret in -ne illa que super nos erat. UDALSC.Cour. 20: plures condolentes tam sue quam genitorumconveniunt -ni [sc. pueri paralytict]. 0111). Vn. hist. XIII32 t. V p- 89 : aliquantulum illa regio post magnas -nesquievit.

Page 31: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

593 oppressor - opprimo 594

2) douleur physique : VITA Corb. 7 p. 606,5 : nectortorum obpressio anhelam ejus suffocavit. de làfamine: Pnn. TUDEB. hist. X 8 p. 68 : tanta -ne fuimusoppressi, quatinus equos et asinos manducabamus.GIJIBERT. Nov. gesta Franc. V 3 col. 760' ibi nostrorum-o adeo miseranda suboritur ut ad infâmes ciboscompellerentur.

D) (méd.) : 1) oppression (cardiaque) : HILrwa&1w.

caus. p. 142,28 de nocturna -ne. Multotiens autem cumhomo dormit, sanguis fortiter ardet et sic de cabresanguinis aqua que in sanguine est, exsiccatur. id . scivias1,4 col. 423' hommes ... qui ... amaritudinem, difficulta-tem et -nem cordis habent.

2) -o mentis état dépressif: HILDEGARD. phys. 4,7 sitristitia oppressus es, eum attente inspice ... et -o mentistue cessabit. id. Disib. 30 : nec in hoc ullam -nem mentis,

sed letitiam cordis habebat.3) sens affaibli, en parlant du besoin physique de

sommeil: GAUFRLD. GROSSUS Bernard. Tiron. VII 62

p. 237B que soporis -o ... fuit relinquendi supradictospsalmos divinitus missa revelatio.

oppresser, -is in. 1) (péj.) oppresseur, persécuteur : a) engénéral: BERNARD. consid. III 6 p. 435,10 : utinam, cumoppressus clamat, sentie -r. GRATIAN. I dist. VII c. 3Nemroth ... id est hominum -r et exstinctor. b) agissant

sur l'Église: CARTUL. Sangali. I 344 p. 318 (a. 833) necquilibet pontifex ... -r vel exactor existere deberet. DIPL.Otton. 11 231 p. 259,12 (a. 980) : Regiensis ecclesie ... jamdudum ah -ibus et devastantibus conculcate ... angustiissubvenientes. LAMB. HERSF_ annal. a. 1073 p. 152,20cum barbaro buste et christiani nominis -e justumbellum gesturos. DIPL. Hein. V (St. 3197 = Mem. BoicaX 5) (a. 1124) si forte [abbas] dissipator ecclesie sibicommisse factus fuerit vel -r. c) agissant sur une classe

sociale: FIJLCH. hist. Hier. III 21 p. 674 : si ecclesiarumest dissipator, si pauperum -r- GIRALD. expugn. I 1

p. 225 : nobilitatis -r existens.2) ennemi: ORD. VIT. hist. IV 13 t. II p. 265 hic

nimirum primus et maximus -r Angborum fuit.3) agresseur (d'une femme), celui qui se rend coupable

de viol: ISAAC STEL serm. 9,11,109 t. I p. 214 undesubintravit moechus et -r. GIRALD. gemma I 34 p. 107virgo indemnis et illibata a manibus -is evasit.

4) celui qui poursuit à bon droit: ADELM. LEOD. epist.ad Bereng. p. 478,69 Ambrosius... Hieronimus et aluplures bestiarum talium [sc. Manicheorum et Arrianlo-rum] -es.

oppretio 1. [erreur pour appretio ?] apprécier, estimerFOLCARD. Los. epist. coi. I83 ubicumque in vadiisadvocatus tertium denarium debet habere, communiterminister abbatis et minister advocati vadium debent -are.

opprimo -pressi, -pressum 3. formes: obprimoWIDuK. 2,14. LaiEs VI Aethelr. 39 p. 257 (Quadrip.).GAUFRID. S. Via. prec. August. 335 p. 103. THE0D.

PALID. annal. a. 1173. SCHOL. Egbert. Leod. rat. 1 312p. 69. oprimo Rxri*a. epist. 10 p. 50,8. ACTA Pont. 12p. 24,19 (a. 1100). parft. oprimi : CHRON. Salern. 46. part.passé opressus DIPL. Bereng. I 100 p. 263,11 (a. 915).

5 Episî. Worm. 1 38 p. 73,22 (a. 1025-44). opresusCARUJL Elisont. 39 p. 70 (a. 1075). oressus ib. 30 p. 57(a. 957).

I) écraser: A) écraser, étouffer: 1) au propre: LnxSaxon. 54 : si arbor ah alio precisa casu quemiibet

l0 -erit. iJsuAlw. martyr. 1111 U. Mai. 1 p. 220 deponi infoveam profundam et terra ac lapidibus -Uni. FLODOARD.triumph. Antioch. 113 col. 563': ruina templi apparito-res -irait- GUILL TyR. hist, rer. transm. XIV 3 p. 609subfossa subito corruens, incautum -esserat. GIRALD.

15 gemma 152 p. 157 : cum ... obdormisset in via, carrumpertransiens eum -essit. 2) par ,nétaph.: Lui'us epist. 14

p. 20 : revera valida utraque tes et que, preter sapientem,qui adversa ... ferre didicerit, facile quemlibet sua molepossit -imere. GUILL. PICTAV. gesta 30 p. 70: ducem

20 nostrum aut -imendum esse ea mole aut ignominiosafuga elapsurum. SIGEBERT. GEMBL. gesta p. 533,24fratribus tribulationuni mole -essis.

B) accabler, porter atteinte : 1) sens physique : a) enparlant de l'action d'une cause physique: a) sur une

25 personne : WALAIIFR. Wett. 925 : me sopor -essit (cf.

PEn. DAMIAN. carm. A IX p. 54). ADREvALD. mirac.Bened. 20 p. 49 : lethargo -essus. TiuvrM. 2,18 : nimia

corporis infirmitate -essa. ACTA Pont. 12 p. 24, 19(a. 1100) : egritudine -essus. HUGO FLAV. chron. I

30 p. 313,5 : quotquot -essi tenebantur multimodo morbo-

mm genere. I) sur une chose: JULIAN. VIZELIAC. serm. I,XV 235 p. 318 : -itur [terra] enim nimietate vel imbris vel

caumatis. b) en parlant de l'action d'un fléau: THIETM.4,19 : fames quoque valida nostras -essit regiones. ADAM

35 BREM. p. 53,12 inmanissima persecutio Saxoniam -essit.Ros. MON. REM. hist. Hier. 1V 5 p. 777: grando, nix,giacies, spiritus procellarum illos violentius -imebat quosnulla tectura cooperiebat. GUILL. TYR. hist. rer. transm.IV 17 p. 181 : tanta ergo lues legiones in castris -esserat

40 ut jam locus deesset sepulture. c) (méd.) fatiguer, alourdir

(l'estomac) : GLO55. medic. p. 20,20 : [cura alba citri]stomacum -irait. BERNARD. apol. 20 p. 98,9 : stomachusdum omnia suscipere cogitur, -essus magis obruiturquam reficitur. 2) sens moral: a) en parlant d'un senti-

45 ment: WALTH. SPIR. Christoph. 1 8 : in tantum enimmuliebris eam stupor -essit ne hoc ... plenitudine vocisefferret. EGID. PARIS. Carol. 11 390 : AIda .../ quant dobor-essit. b) en parlant d'un malheur: Pon-A SAXO 5,406Frantia, quam varus cladibus -imeris ADAM PrasEN.

50 epist. III 23 p. 74: cum maborum meorum me -menscumulus. c) en parlant dune accusation : RUOTG. COL. 5p. 7,3 : ab omnibus cabumnia qualibet -essis. RADULF.TORT. mime. Bened. 7 p. 284 : falsa -innoxios -imenscalumnia. d) en parlant d'une faute ou d'un vice : CwruL.

Page 32: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

595 opprobrinse - opprobriosus 596

Elisont. 30 p. 57 (a. 957) ingentis sceleribus oressapabeo presentiam Domini. RADULF. TORT. mirac. Bened.

18 p. 302 tanta te -essit ignavia ut aliqua nonsubministres tuis equis pabula. ACrA pont. Rom. Gall. I315 p. 415 (a. 1196) pressi, immo -essi gravi sarcinadebitorum. e) en parlant d'un honneur : GUILL. S. THEOD.

cant. p. 162 -essa a gloria.

C) abattre : 1) défaire, écraser par les armes: ETNH.Carol. 2 : pater çius Karolus qui tyrannos per totamFranciam dominatum sibi. vindicantes -essit. TulvrM.2,9 quarum extremitates hostis acer ... circumeundoincautas -imit, cesis lune pluribus ac despoliatis. WIDulc.

3,50 : industria autem ducis Herimanni facile cesobpressit trans Albiamque coegit. de là: presser par lesarmes, surprendre par une attaque : Wipo gesta 12 p. 33defensores eorum ... in iisdem terminis ... -imere coepit,castrum eorum ... desolavit. OTTO FRIS. chron. 2,28Samnites ... in angustias locorum Romanos in tantum-esserunt ut in potestate haberent, an occiderent, an ... inservitutem redigerent. 2) abaisser : THEGAN. Ludow. 50:precavendum est ... ut servi sint consiliarii sui; quiaconstruunt ut nobiles -imant et ces cum vilissimapropinquitate eorum exaltare studeant. RATHER. epist. 10

p. 50,8 : levure multos, oprimere neminem.D) subjuguer, soumettre: WALAHFR. Gall. 2,15

pontifex ... monasterium ingressus fratres -imere eteundem locum episcopii rebus subicere molitus est. MON.Polon. hist. H p. 142 : auctoritate illius ormes -essi sunt,ut nefas putarent si non acquievissent. de là : corriger,punir: CARTA a. 1152 (Martêne, Anecd. I col. 432) : situmultus vel seditio in villa exarserit, tumultuantes velseditiosos, si opus est, cum baculo -imere poterit.

E) contraindre: GERH. Auo. vita Udalr. 3 p. 390,23se exclamando injuste esse -essum vel exspoliatuni autaliquo modo injuriatum. SdiloL. Egbert. Leod. rat. 1312p. 69 : iglrnvius et obscure maux 111e potius est servitioobprimendus. Duto Norm. IV 127 p. 293 : -imebat dire,legis jugo negligentes justitiam. HIST. Mont. Pannon. I

p. 601 (a. 1152): eidem servitio -essi sint, par métaph.ADuL.&RD. BATH. eod. et div. p. 16,31 : lis igitur anima incorporis carcere vinculis -essa.

II) opprimer : A) persécuter, traiter injustement : Dia.Karoli III 49 (a. 882) : decet imperiale fastigium sibisubditas partes -essas ... ad proprium ... statum redinte-grando perducere. Ruoro. COL. 39 : cum a sobrinis suisvehementer esset -essus. DIPL. Otton. 1 391 (a. 970)quoniam sanctorum familie regiis civitatibus vel palatiisadjuncte regalibus aliorumque potentum interdum-imuntur operibus. GUILL. PICTAV. gesta 35 p. 84 : advota multorum vel quos -esserat, vel qui metuerant eum.

B) transgresser: EGBERT. Luon. rat. I 315 p. 69justitiam -imit invitam violcntus et exiex.

Cl abuser (d'une femme), violer : ANAST. chron.

p. 81,9 in feminas furiendo et -imendo atque Christia-

nos occidendo. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1078 p. 313,

28 : mulieres item ad usque mortem constuprando

nonnullas -esserant. CARTUL. select, Waitz 17 p. 45,2

(a. 1108): si quis ... mulierem vi in ea [civitale] -esserit.

5 BERNARD. Malach. 48 p. 353,16 : offendensque mulieremnon longe a turba ... vi -essit eam. Lvovs Aethelr. 39

p. 257 (Quadrip.) : nullus itaque christianus nonnam Decdicatam violet, nemo viduam vi obprimat. PETR. BLEs.epist. 25 col. 89c : Spado -imit virginem ... sue libidini

tantum services.

D) dépouiller: GIRALD. expugn. 11 21 p. 353 : tamampla manu alios -imendo sucs ubique ditavit. ACTApont. Rom. Gall. VI 175 p. 238 (a. 1181): exactiones,quibus vestri monasterii hommes -imebat.

15 III) détruire : A) abîmer (une chose) : 1) au propre:THEOD. PALID. annal. a. 1173 : nix inopinata ... pluresarbores ... confregit, stantes quoque fruges obpressit.2) par métaph. : CoNclu. Aquisgran.-Rom. p. 236,32 : nezizania satoris iniqui semenque malignum formosi tritici

20 valeat -imere fructum.B) dévaster: ADAM BREM. epil. 59 p. 285,5 : hec a

paganis -essa.C) tuer: WIDUK. 2,14 : ducem ipsum in quendam luti

puteum cogentes obpresserunt. HBtM. AUGLENS. chron.25 a. 922 .esso Heriberto.

IV) cacher : A) recouvrir : TRAD. Fris. 918 (a. 875-76)de inculta terra quam adhuc -imit parva silva. BERTHOLD,CONST, annal. a. 1076 p. 287,8 : pregrandis nix terrasundique -imere incepit.

30 B) embrumer (au figuré) : GAUFRID. S. Via. prec.August. 335 p. 103 : tenebris obpresse/ mentes verumcernere nequeunt expresse.

C) dissimuler : CARTUL. Andegav. III 34 p. 28 (XI s.)verum mendatio -imens. dans l'expression silentio

35 -imere passer sous silence : VITA Corb. 25 : qualis foretsecuta vindicta, silentio non est -imenda.

part. passé opprcssus employé subst. : 1) celui quia été écrasé sous une avalanche : CItRON. Carthus. p. 126ad testimonium beatitudinis -essorum ..., quidam ex

40 hisdem .essis ... de profonde, tante voraginis erutus.2) opprimé: Dipu. Bereng. 1 100 p. 263,11 (a. 915):

contes opressos consolari cupientes. RUOTG. COL. 38 : utin -essorum cordibus excitaret spem salutis. ADAM

BREM. p. 213,14: vidue ac orphani atque omnes -essi.45 BERNARD. consid. 1V 23 p. 466,6: magistrum insipien-

tium, refugium -essorum, pauperum advocatum. CAR-ru!. Remens. p. 282 (a. 1129) : pastoralis cura ... nosadmonet -essis subvenire.

opprobriose adv. ici forme obprobriose.50 outrageusement, injurieusement, : HUGO FLAv. chron. 11

p. 419,25 : provideat ... ne diutius tam obprobriose nobisimproperetur.

opprobriosus, -a, -urn formes: obprobriosus : LAMB.Mw. hist. Ghisn. 36 p. 579,40. oprobriosus: PAUL. ALB.

Page 33: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

597 opprobrium - oppugno 598

md. lum. 6,32 p. 278.1) honteux, déshonorant: MIRAc. Berch. 2 P. 435,25

-e foeditatis dedecus. LAMB. Ajai hist. Ghisn. 36

p. 579,40: simile obprobrium simul et pensionemobprobriosam incurreret.

2) outrageant, injurieux: PAUL. ALt md. loin. 6,32

p. 278 : vulgali proverhio et cantico inhonesto sugillantet fidei signum oprobrioso elogio decolorant. Ps. BENED.PETit. gesta I p. 354 : verba litigiosa et nimis -a inter eus

orta sont. 10

opprobrium, -i n. formes: obbrobrium : VINc. K4.DL.

chron. p31. obprobrium: THEGAN. Ludow. 44 p.599,43. DHUODA lib. man. p. 188. THIETM. 6,79. MArraViNnoc. ars vers, p. 109. et passim.

1) honte, déshonneur, acte infamant (PAnAS : -uni '5

malus crimen) : a) en général: BERNARD. laud. milit. 30

P. 237,19 : pudor fugat -um. GUILL. S. THEOD. nat. arnor.

8 p. 78 : gravis enim -j tes est in naturam, si plus indeterius proficere possunt eius corruptores, quam inbonum veri amatores. ALAN. INS. serin. div. c p. 269

20

ne amor iste vertatur in odium, honor in obprobrium.

b) par redondance: SIGEBERT. GEMBL. gesta p. 532,31

infamie -uni.2) situation infamante, état d'abjection : THEGAN.

Ludow. 44 p. 599, 43 : corrue nunc in obprobnium 25

omnibus diebus vite tue. Dhi'L. Otton. II 231 p.259,13(a. 980) : Regiensis ecclesie ... jam dudum ab oppressori-bus ... in obprobrium et contumeliam omnium ecclesia-

rum redacte. BRUNO QUERF. fratr. 7 p. 723,14 : affirmansnon se posse cessare a periculo proposito, douce videret 30

obprobrium civitatis. NicoL. CLAR. epist. 36 col. 1632'religionis nomen in contemptum et -um adduxerunt. de

là -uni sive eternum : damnation: HRADAN.

epist. 34 p. 469,13 : coin in obprobriumsempiternum. BERNARD. laud. milit. 17 p. 229,12 : ut non 35

-o sempiterno eriperet. ADAM PER5EN. epjst. 11135 p. 94eternum a nobis -uni

3) (par ,néton.) sujet d'opprobre, cause de honte : a)

suivi du gén. : Moyses PEROAM. epist. p. 143 (n. 1130):venir enim Joannes ... obprobrium hominum et abjectio 40

pkbis (cf. MA'ITH. VIND0c, ars vers, p. 109 prol. 2; cf.

Ps. 21,7). b) suivi du dot. : ADAM BREM. 2,31 p. 93,7aliqui nobiles vin, qui postea supervixerunt longotempore, obprobrio impenio et miserabile spectaculumomni populo. EPIST. Reinh. 6 p. 5,27: facte sumus 45

obprobrium vicinis nostnis (cf. Ps. 78,4). c) par extensionobjet d'opprobre, d'infamie : VITA Gaufnid. Castal. 5p. 17 : Christi nomen maxime, -o in illis regionibus

habebatur.4) injure, outrage, affront (par actes ou paroles) 50

(PAnAS : -uni, maledictum, ..., improperium) : a) en

général: RIMB. Anse. 29 p. 59: a Judeis et militibus sputaet obprobria patiens. A'rro Vstc. epist. 4 col. lOS : cumipse omnium Redemptor ... tanta pro nobis -a sustinuerit.

Hgorsv. Mar. 160 p. 9 Aima sed obprobrium patienterpertulit istud. GulGo I medit, 404 p. 151 : cum aliquisdoter se commississe furtum ... incurnit iode -umhominum. RIGORD. 82 p. 118 : ducis Austrie vexillumabstulit et in cloacam profundam, in -uni etdedecus vilissime confractum, dejecit. b) dans des tournu-res redondantes: LIuTG. Greg. 12 p. 77,29 : ferreindigna obprobria et contemptibilia. Ac'rA pont. Rom.Gall. VI 207 p. 268 (a. 1195) : a laicis obprobriocontemptibili deridentur. c) incredibile -uni calomnie

C0NcIL. S. Bas. 40 p. 165 : de omnibus incredibilibus -is

ultroneus se ipse convicit. d) par extension: souffrancemorale découlant d'un malheur : ECBAS. capt. 897 p. 124quis siccis referet oculjs obprobnia mortis.

opprobro 1. accabler, faire des reproches à : FL000ARD.triumph. Antioch. 1 10 col. 557' : cives abactis urbishuius mercibus/ vesanientis -ant socordie.

oppugnaculum, -i n. [oppugno] ici forme obpugna-

cu1um. fortification : GESTA Frid. imp. A p. 20,3 : labora-verunt [Mediolanenses] hedificantes cementum, murum

et alia obpugnacula construentes.oppugnatio, -nis f forme obpugnatio : DIPL. Otton. II

300 (a. 983). OTTo FRIS. gesta 1,4 p. 15,15.

1) attaque. assaut : GUILL. PICTAV. gesta 17 p. 36 : -netamen instabant eis Normanni creberrima ferventissima-que. Orro FRIS. gesta 1,4 p. 15,15 : castrum quoddamob eiusdem gentis obpugnationem ... funditus dde-

vit.2) opposition : a) attaque, critique (émanant d'une

personne) : DIPL. Otton. II 300 p. 353,24 (a. 983) : becseries foederis ... maneat ... remota omni contradjctionenostra vel obpugnatione. His'r. mari. Trev. 5 : ut admortis magis pro Christi amore susceptionem, quam adidolorum venerationem et Christianorum -nem seprebere, invicem exhortarentur. b) violation : PETR.

PIcTAV. 11 sent. II p. 130,263 : consistit tamen becpeccatum in veritatis -ne et in invidia fraternitatis.

oppugnator, -is m. forme obpugnator : H0N0R. AUG.spec. col. 838D, GERV. DOROB. chron. p. 384.

ennemi, adversaire: Ivo epist. I p. 80 (a. 1092) : magnishonestatis propugnatoribus et turpitudinis-ibus, Joanniscilicet et Elie. BERNARD. laud. milit. 10 p. 223,19 : utquos diu pertulit -es, magis iam propugnatores habereincipiat faciatque de hoste militent. id . epist. 45,1

p. 133,17 (a. 1129): quem acceperat defensorem, sustinet-em. GERV. Doiton. chron. p. 384 : quem ûdum tutoremhonoris nostri esse credidimus, nunc in membris nostrisobpugnatorem sentimus.

oppugno 1. formes: obpugno : Lin. fid. Brac. 12 p. 25

(a. 832). DIPL. Otton. II 300 (a. 983). Wmui. 1,9. etcoppungno : VINc. KAnt. chron. p. 31.

A) attaquer, faire assaut contre : 1) au propre

a) absol. : GUILL. PICrAV. gesta 19 p. 42 : reversum ad-andum yident Normnnnorum pnincipem. b) des persan-

Page 34: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

599 opramium - 1. ops 600

ries: GAUFRID. MONEM. Merl. 1150 p94 Romanosetiam hello sua regna petentes/ obpugnans vicit. e) un lieu

habité : PASS. Petri et Pauli metr. 265 [Roma] -ata ohmmultis sevisque tyrannis. WIDUK. 1,9 P. 16 sumptisarmis obpugnant oppidum incenduntque. DuDo Norm.1V 103 p- 265 : coepit . -are incassum terrain eius.CARTUL- Nuehar. 65 p- 76 (c. 1072) -ante GuidoneNevernensi domum Effredi. ADAM BREM. 1,3 p- 6,23Thuringiam -ans. GAunuD- MALAT. II 10 p- 32Messanam -atum vadit. d) une puissance: RAHEW. gesta3,48 p- 225,27 ad -andum imperium arma cepisse.ANON. Norm. I 24,180 p- 148 : ne in regno suo -eturecclesia Domini Dei sui. noter la métaph. : ODo CLUN.Ger. 14 p- 304 : ut arcem pietatis per iltos in corde tins-are t -

2) (au figuré) s'opposer, combattre : a) absoL : But-NARD. serin. de temp. 4 p- 247,9 contra peccatumdimicans in conversatione sua, verbis pariter et exemplis-ut. lsAAc SrEL. serm. 6,17, 171 t.I p. 174 quotquotChristum induistis, Adam exuistis. ut de loris jam -etconcupiscentia, intus adjuvet gratia. b) avec cornpl.direct : ErnsT. var. Il 35 p- 360,23 ejus [ecclesie]instituta, etsi non verbis, operibus veto -are nituntur.GODESC. SAX. div. I p- 160,7 demones .. contra electospugnant et Ipsos impugnant ac vehementer -ant.BERNARD. sent. 11 2 p- 23,15 potestates aerias virtutespiritus -ando. SUMMA Trec. p- 20,20 quod jus postuleset quod jus -es.

B) résister: I) absol. : CIIRON. Rames, p- 46 impu-gnant qui debuerant -are; calumnias instruunt quorumerat potius calumniatoribus obviare. 2) par tnétapk,avec dot. : PAS5. Petri et Pauli p- 355,2 navis ornatavelis -ans fluctibus furibundis.

C) pour expugno : prendre d'assaut: Lit l'id. Brac. 12p- 25 (a. 832) castrum iltud obsedi .. Auxiliante itaqueDeo castrum obpugnavi et omnium Sarracenorumcervices ad terrain prostravi. POETA SAXO 1,289 : Siburgaliud multo conamine castrum/ -are quittent studuit (cf.ib. 3,534). RAYM. Pou. 20 p- 293 non habemusarmamenta quibus -ari murus possit.

opramium, -i n. [erreur de lecture ?] violence,contrainte: CARTUL. S. Vict. Mass. 492 t. I p. 495(a. 1043) : sine ullo -o et sine alla inquietudine.

oprcptio, -ais f y. obreprio.

opressio, -ais f u, oppressio.oprobriosus, -a, -um u. opprobriosus.1. ops, -is f formes: hops : MON. arch Neap. V 524

p.307 (a. 1107). nom. sing. opis: GLOSS. cod. Vatic. 1469p- 524,21. accus. sing. opum : Cou. Bar. 1V 24 p- 52,14(a. 1036).

I) ring. (seulement â ('accus., au gén-, et â l'abl. commeen latin classique) : A) moyen, pouvoir: 1) puissancea) toute puissance de Dieu créateur ou du Christ : WALTI-i.SPIR. Christoph. 111,241: omnicreanti -cm flexa cervice

precemur. PETit. RIGA Aurora II Evang. 2314 p- 514

fregit ut ostendat quod fractio corporis eius / non sinesponte sua fiet et eius -e. b) d'un homme: PETit. RIGA

Aurora I Gen. 1060 p. 69: ista Loseph pueri sunt somp-s nia - ---/ se supponit ci sol, lune supplicat orbis,/ sideris

undenicirculus orat -em (cf Gen. 37,9).c) d'une vertu : VITA

Erasmi 154 : magnus ... dominus fit Christicolarum,/ quitantam virtutis cm concedit in isto.

2) force militaire : 0mo FRIS. gesta 2,20 p. 123,18Io crut .. arx vicinorum baronum presidiis munita

obque tante -is confidentiam ad propellendam pnincipisiram instrui causa.

3) possibilité, moyen (GLoss. cod. Vatic. 1469

p. 524,21 opis, possibilitas) : n) surtout à l'abl. précédé15 d'un gén. : au moyen de, grâce à : THEODULF. canin. II 76

p- 454 destruit hoc actu, quod struit oris -e. Lui'us epist.13 p- 14 : divine miserationis -e suffultus. HRABAN. epist.27 p- 442,16: per hoc apud omnipotentem Deus pusorationibus intervenire studeas, ut eius -e flat dimissum

20 atque correctum. VITA Theod. Andag. p. 52,14 : veritatenixus et orationis -e, semper discessit tutus. 0-no FRIS.gesta 2,21 p- 123,30 : tex naturam nature -e vincerevolens. VINC. KADL. chron. p- 20 : artis -e fretus vulcanee.GLRALD. topogr. 111 48 p- 192 : summisque phiosophis

25 instructionis et eruditionis -e in brevi coequandus.b) dans l'expression non -is nostre ou nostrum: il n'est pas

en notre pouvoir, il ne nous est pas possible (cf. Virg. .4en.1 601) : UFFING. Ida 2,1 : omnia autem velle dissererenon nostre -is est. WALTH. SPIR. Christoph. II 5,24 : non

30 -is est nostrum violare sacraria regum.4) effort: Wipo gesta 1 p- 13,7 : summa cet industria

memorabili nitebantur, ne tes publica diutius sineregente nutaret.

B) aide, secours, assistance (PApI&s : -cm, auxilium,35 sufîragium) : 1) en général: RUD. Fuw. mirac. 2

p- 330,39 : pro ... suis necessitatibus regis -em imploratu-rus. FLODOARD. triumph. Antioch. 11 8 col. 582° : sensucordis cm poscens, quanti voce nequibat. WIDUK. 1,38

p - 56,5 : iter agentes per Dalamantiam ah antiquis cm40 petunt amicis. LEGEND. Steph. maior p- 388 : cordis

ianuas -cm querentibus numquam claudere decrevit.Vrr A Fiac. 50 p- 612 0 : ineommodum ... passus, perquatuor annos medicorum cm quesierat. PErit. RIGAAurora I Reg. 400 p- 263 : Inde David fugiens ... tendit ad

45 Samuelis cm.2) expressions: a) verbales: DIPL. Ludow. Germ. 41

p- 54,25 (a. 845) : cum Iocis eultui mancipatis... cmcongruem conferimus. Dn'L. Karlom. II 76 p- 197,29(a. 884) : si locis divino eultui mancipatis cm nostre

50 liberalitatis impendimus. RUOÎG. COL. 8 : cm ferremiseris. RADULE. CADOM. gesta Tancr. 149 p. 710:Tancrede, fer cm, exclamat. b) renforcé par operaSTEPH. TORNAC. epist. 47 p61 (c. 1179) : dum eorum[Ypocratis discipulorum] -em et operam expetens

Page 35: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

601 1.ops 602

expecto. ib. 81 P. 95 (a. 1177-81) : ut ... -is et operebrachium extendamus. MON. hist. Hung. I p. 18 (a. 1198-1226) : ad ampliandam fidem catholicam -em et operamnostre maiestatis .. impendimus. c) par analogie avec

l'expression auxilium et consilium, mis en parallèle avec 5

consilium CARTUL. Baioc. I 206 p. 253 (a. 1144) : -em eiet consilium prebeas. COD. Si!. (M.) I p. 53 (a. 1148): fluo

nostro ... -cm et consilium studeas exhibere. CMtruL.Hosp. S. Joli. Hier. 197 p. 153 (a. 1151) : contrafraudatores defraudatis -ezn et consilium ... ferrent. ib.

469 p. 322 (a. 1175): nobis -em et consilium suumimpenderent. COD. lanuens. 111 14 p. 37,2 (a. 1192) : ad eatenenda ipsis castellanis -cm et consilium suum prestabit.ou même avec auxiium CARTIJL. Magalon. 187 p. 341

(a. 1186): si ... de negociis vestris -cm vel auxilium nos

15

vobis ... prestare recusaremus.

3) secours surnaturel: a) dé Dieu: ANDR. FLOR. mirac.

Bened. III 6 p. 227 : -cm prestolabatur misericordie Dei.

b)du Christ: Lia fid. Brac. 1 22 p. 50 (a. 1025): sub -cmSalvatoris nostri protectus Nunnus ... episcopus. c) de la 20

Vierge: Lia fid. Brac. 12 p. 25 (a. 832) : sanctequesemper Virginis Marie eadiutus.THEoB.VERN.Theoph. 118 p. 489°: posoens reginecoelestis -em sine fine. d) d'un saint:

WANDALR. martyr. invoc.19: servo confer -cm. WALTH.SPIR. Christoph. Il 3,185 : tue curentur -is medica-

25

mine.4) secours de la grâce, de la piété envers Dieu : GoDEsc.

SAX. div. II p. 320,14 : magis ac magis in dies faciat uttantam mihi sue pietatis -cm tribuat. GAIJFRID. Auriss.serin. p. 182,54 : decet ... -cm gratie polliceri recedentibus 30

a peccato.5) au figuré: WALAHFR. bort. 56 : si quando sicca

negabant/ tempora roris -em. PETR. RIGA Aurora I ludic.

68 p. 234 : huic operi malleus addit -cm.

C) ce qui aide â guérir : 1) don de la guérison, dans les 35

expressions ops salutis, ops sanitatis : a) en généralBERNARD. SILv. mardi univ. III 402 p. 27 : panacea

crudis I cognita vulneribus ferre salutis -cm. b) demandé

ou obtenu par l'intercession d'un saint : HUGO S. MAR.mirac. Bened. 5 p. 363 : ipsum confessorem ... coepit

40

obsecrare, ut sibi misere sanitatis -cm infunderet. PErR.RIGA Aurora 11 act. apost. 146 p. 632 : per Christinomen, qui rupit vincula mortis,/ sume salûtis -cm.

2) remède, dans l'expression -em vuinusque date

RATHER. epist. p. 53,13 : unaque marins mihi -cm 45

vuinusque dat. PAMPnhLus 584 p. 216 : nec date solapotest vulnus -emque michi T

D) richesse, opulence : EPIST. Tegerns. 1101 (c. 1000)illas tamen septem pelles ... si non plus -is habeas, mihi

transmittens. GALAND. REON. prov. p. 41 : quicquid -is 50

prevalent, certatim impendunt.Il) au plur. : A) richesses matérielles : 1) en général

(PA.plAs : -es : divitie, copie) : Hatic, collect. p. 97,20Gyges regno Lydie, armis et -ibus superbus. HILDES.

carm. 39 p. 349: est hominis nudum nasci nudumquereverti / ad matrem, nec -es tollere posse suas. VINc.KAnt. chron. p. 146: si ... regem sibi citant, qui -unipondent non multiplicaret. ALAN. INs. planct. nat.p. 497 : si quis ... -es spargit cern Tito. GIRALD. expugn.mir. P. 213 : leronimo malens similis esse quanti Cresso,longeque plus -ibus cunctis -uni contempto-rem. dans une expression pléonastique: BERNARD. SILV.

math, p. 15 : luxus -um.

2) richesses d'un peuple, trésor : EINH. Carol. 1 : nain-es et potentia regni penes palatii prefectos qui majoresdomus dicebantur. AsBo SANCERM. beIl. Paris. I 14

P. 12 : quisque cupiseit -es [glosé gazas] Francorum.

ADAM BREM. p. 251,9: nullis egere dicas Sueones -ibus.

AccEss. ad auct. p. 472,30 : Cesar ... Roman petiit et .eserarii omnibus suis distribuit.

3) ressources, biens d'un particulier : CwruL. S. Saturn.Tav. (a. 815) : hedificavi cellulam ... dictavique de muas-ibus. DWL. Otton. 1 358 (a. 968) : monasterium .. quodWichmannus cannes ... multis suarum -uniditavit. CARTUL. Pared. Mon. 111 p. 58 (post 1039)mansum ... sue -ibus substantie gratanter comparavit.spéc., mis en parallèle avec d'autres termes exprimant laprospérité : CARTUL. episc. HaIb. 135 p. 98,12 (a. 1112)quomodo ... in brevi -ibus, agris ac familiis auctus sit.

CifitoN. Bened. 117 P. 231,31 (a. 1148-1155): prudenti acpacifico pastori et oves et -es multiplicabantur nimis.CERDAN. transI. Max. II c. 91 : per delectabiliumdationem sicut in sanitate et pulchritudine et fecunditateet -ibus et gloria.

4) objets précieux: WANDALB. Goar. 2,26: recuperataravi, vasisque receptis et -ibus, incolumis ad litus abbaprogreditur. ANON. gest. Hung. c. 53 : assumptis secum-ibus atque incomparabilibus thesauris ... effugere

laboraret.5) ressources de la terre : ALCUIN. carsn. 1 1253 p. 197

dives -uni miseris quas spargit egenis. WALAHFR.hort. 11: multiplices holitoris -es contempnere stul-

tis / ausibus assuescit. spéc. : richesses spécifiques d'un

pays: En'4H. Carol. If : aromata et ceteras orientaliumterrarum -es ingentia illi dona direxit.

6) forces militaires: POETA SAXO 2,409 : novos hostes-ibus numeroque potentes. RICHER. III 11 t. II p. 20apud sese veto sufficientes -es, oppida nonnulla. CIuILL.PICTAv. gesta 15 p- 34 : nec minus varia astucia quam

-ibus agens. ib. 28 p. 64 Normanni ... rati nullas iam -esvel astutias contra eum fore efficaces.

7) noter les expressions pléonastiques avec opulentus

ou predives : CAND. FULD. Eigil. 14,3 : adurbem/quondam opulentam -ibus. ACTA duc. Notai. 42

p. 148 (a. 1015-26) : , quidam ergo valde predives -uni

tradidit.8) péj., en opposition avec les richesses spirituelles

WALAHFR. Martini. hymn. 4,1 : spernens -es cum

Page 36: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

603 2. ops - optate 604

casibus / mundi, supernis institit. HRABAN: carm. 15,21non -ibus bona lama datur, sed moribus almis. BERNARD.serin, de temp. 2 p. 103,1 vere ergo divitie non -es sont,sed virtutes.

B) richesses spirituelles : 1) en général : RADBERT. Corp.Dom, pro!. 45 p. 5 copiosius in sese amplifleaturmeritorum -ibus. ib. 67 p. 6 -es deliciarum Christi.

2) ressources spirituelles de la prière : WALAHFR.Mamm. 11 : in quo deficiunt -es precandi,/Mammesubveniat tui precatus.

C) richesses intellectuelles et scolaires : 1) richesses desdiverses sciences: HRABAN. epist. 8 : cui nec scientie -es,nec eloquentie facultas vires tribuunt. WALTH. SPIR.Christoph. 111,19 : grammaticis -ibus me terciusapplicatannus.

2) richesse de l'expression (vocabulaire poétique)MA-I-I-H. VINDOC. Milo 236 p. 176: multus in ore pudorpauperat oris -es.

D) péj. : forces, ressources psychologiques (dési-gnant des passions mauvaises) : GERARD. MORES. delib.VIII 286 p. 142: cornua peccatorum ... et -es ... superbieet audacie inter potentes versantes. ADELARD. BATH. eod.et div. p. 16,15 tant illas -es, quas paulo ante impudiceextulisti, inebriata [anima] non moderate expostulat, enosque ut bec ipsa mala pretiosa putet.

2. Ops, -is sire Opis -is f 1) Ops ou Opis, déesse del'abondance: UGUTTO S.V. ops : bec -is, -is, quedam deaque putabatur opibus preesse, coins lesta opatia dicton-lut. PEREGRINUS 115 p. 106: sparsit opes ad opusinopum, dat opem tribulatis, hoc ut opus sit -i, cum sitopertus ope. spéc., identifiée à Cybèle, â la Terre:ERMENR. ad Grim. 24 p. 563,2 quem [Apollinem] etiammater eius Bericyndia, que et -is et mater deum vocataest, in Ida Crete abscondit. PA!'IAs : -s nomen matrisdeorum.

2) la terre, un des éléments : P&PIA5 : -s terra ideo dictaquod opem ferait frugibus. HONOR. Auo. imag. mundi 14col. 122' imum elementum septem nominibus denota-tut, quia terra, tellus, humus, arida, sicca, solum et -snuncupatur. spéc., en parlant de la mort : ARBo SANGERM.bel]. Paris. 11 443 p. 98 : Karolus ... viscera -is divecomplectitur abdita tristis [glosé dec terre].

3) pays abôndant en richesses: H0N0R. Aua. imag.mundi 1 4 col. 122A : -s, ab opibus, ubi divitie, sciticetaurum et gemme abundant, ut in India.

ops- y. obs.-optabitis, -e formes : obtabilis : TRAD. Fris. 338 (a. 815).

FINH. epist p. 144,5. PA5S. Quint. 316 p. 987. AGNELL.RAV. lib. pont. p. 383,13. superl. optabillimus (paranalogie avec fadiis etc.) : MIRAC. Agili Resb. I, 111 9p - 328. WOLFHER. HILD. Godeh. 1 16 p- 179,35.

1) souhaitable, désirable (dans l'avenir) : THANGM.Bernw. 42 : resolutionis sue diem sibi semper -emWOLFHER. HILD. Godeh. 1 16 p. 179,35 : quanta ergo

nobis in eius -illimo adventu fuerit leticia. GODESC. AQu.opusc. 5,11 p- 163,32 : omnes enim sancti illam diemtremendam impiis optant -cm pus. ACTA duc. Nom. 29

p. 117 (a. 1015-25) : ad huius itaque perfecti et taingaudii fidem, firmandam. MutAc. Agili Resb. 1, III 9

p. 328 : -illime lucis se dona recepturum sciret.2) conforme au souhait, tel qu'on souhaite : a) en parlant

d'une personne: RADULF. GLAB. GuilI. col. 703 8 : genuitCi etiam pre cunctis -cm Willetmum. Rup. TUIT. vict.

'o Verbi pro!. p. 1,4 : tu hospc -is Cuno, pater ccnobiiSigebergensis. b) en parlant de choses: VITA Emm. 143donec ad -em Iocum pervenisset. GErtH. AUG. vita Udalr.15 p. 404,42 : coin -i licentia clericorum et amanus-sima dimissione populi inde reditet. GIJILL. TYR. hist. mer.

5 transm. XII 22 p- 546 : crat autem eis et aure îavor -is etmaris grata tranquillitas.

3) qui exprime un souhait (renforçant le sens deopportunus) : DIPL. Hcnr. III 403 (XI s. med. spur.)Adalberti Bremensis archipresulis .. oportuna et -i

20 intcrpcltationc dotavimus idem monasterium.4) expressions: a) -e est il est souhaitable : VITA

Theod. Andag. p. 55,37 : coin et gratissimumn'iIIi essetresolvi et coin esse. HIST. Hier. II 2 p. 551 in taliarticulo evasisse, non minus -e fuit iam conclusis iamque

25 captis, quam vicisse. b) nihil magis -e ou -ius (esse)SIGEBERT. GEMBL gesta p. 541,47 : nihil -ius eorumomnium insedit anima. FULCO hist. vie Icros. III 404talibus auditis, nihil esse libentius illi /clamavere, sue,magis aut -e regi.

30 optabilitas, -atis f [optabilis] faculté de désirer

ardemment: VITA Amant. Engol. 17 p. 350,11 : coinsanctitate certe adnisum, coin accidit perfectum.

optabiliter adv. de manière souhaitable: TuTo opusc.2,7 p. 80,5 : sert in contuitu agri huius facillime toleran-

35 tut, immo criant -r expetuntur.optabulum, -i n. [gr. ôxt.] tissu à huit fils: LIB. Pont.

II p. 76,18 : vcstem de fundato leonatilem coinde -o. ib. p. 75,19 : velum de -o I.

optallius, -i m. [graphie d'opalus, rapproché40 d'60xÀt6c?] opale, pierre passant pour protéger les yeux

(cf a.'ic. fr. optalic) : MARBOD. Iapid. 49 col. 17650avertens oculis morbos -us ormes / assetitur forumtutissimus esse patronus.

optatmia, -e f y. ophthaltnia.

45 optalmicus, -a, -uni y. ophthalmicus.

optanter adv. [opte] selon ce qui est souhaitable : DIPL.Hem. 111 346 p. 474,1 (XII s. spur.) -t igitur iubcmus, utnullus ... iniuriam residentibus super terras ipsorum[canonicorum] facere presumat.

50 optate ad y. [opte] de manière souhaitable: Jou. Scor.versio Dion. Ar. II 7 coI. 1106A ipsum, qui est,beatificant ad palmiferum -c venientem finem, GREG. Vepist. 11 col. 919' (a. 997) : bone actionis nostre laboresab etemna manu -e fructificari spetantes.

Page 37: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

605 optatio - optimas 606

optatio, -ois f I) souhait, désir; RATHER. conf.col. 401' redeundi -o. expression -o desiderat pouroptat DLPL. Heur. Il 22 p. 25,20 (a. 1002) dedimus XXhobas ... eligendas ubicumque sua desiderat -o.

2) consentement : CERBAN. transi. Joh. Damase. 2Ecce ancilia Domini, fiat mihi secundum verbum tuum.Per -nem autem sancte Virginis Spiritus Sanctus prevenitin ipsam.

optative adv. sous forme de souhait, comme un voeuLANFR. comm. Pauli (II Cor. XI 1,2) col. 247 dixi 10

minant -e, sed nunc precipiens dico. ROB. MELODuN.

epist. Pauli Rom. I 25 p. 37,16 •hanc vocero esseangelicam, et ideo a nullo interprete mutatam et poniturquandoque affirmative, quandoque -e. GIRALD. gemma II26 p. 292 : -e hoc dixit raptus in sublime Dei iudicium. 15

optativus, -a, -um forme obtativus PAUL. ALW epist.3,5 p. 107. VITA Menel. p. 138,1.

A) adj. : 1) qui exprime un souhait : a) en général: VrrA

Mach, p. 310,29 invocans -is dorninum .lesum precibus.spéc., dans l'expression -o modo : UFFINO. Ida 1,19 : hoc 20

-o modo desiderii sui compos effecta [mulier infirma].WOLBERO in cant. 4 coi. 1269B hi ... sancti et tales amiciauscultant, -o et desiderativo modo. b) (gramm.) enparlant du mode optatif: USUARD. gramm. p. 104: -o

modo, tempore presenti et preterito imperfecto : utinam 25

arnarem. ERCHANB. FRIS. gramm. p. 37,6 -us vocatur[modus] quod per ipsum optantis voluntas exprimitur,qui proprium haSt ut coniunctis temporibus declinetur.

-us modus dicitur quia per eum agere aliquidoptamus, ut « utinam legerem » et eget adverbio optandi. 30

HuGo S. Via. gramm. p- 281,38 : modi sunt sex : ... -us,ut « utinam legerem. »

2) souhaitable: V1TA Menel. p- 138,1 : obtativum

virginitatis donum firmiter sponsa retinet.3) que l'on désire, vers qui l'on tend (en parlant de 35

Dieu) : EPI5T. Meginh. 35 : -um Deum et vestramgloriam obtestamur. -

4) avide: BALD. Buito. carm. 150,17 p. 128 : -a fumesme cogit, amorque legendi.

5) (théol.) qui a été choisi, d'où: a) en parlant de 40

Joseph: père adoptif (du Christ): Ru'. TOIT. Mich.

col. 503c : qui priusquam nascatur in monde, patremquehabeat et matrem, patrem quidem -um, videlicet Joseph,matrem autem naturalem, scilicet Mariant b) en parlantde la généalogie du Christ: Ru'. TUIT. Spir. 120 45

col. 1591' : hic [Lue.] in generatione scribenda, sursumascendit, totam contexens generationem -am. c) enparlant de Joseph :fils adoptif: ib. : subauditur filius -us.Nam secumdum carnem, non Heli, sed Jacob fueratpater eius (cf. Lue. 3,23). 50

B) subst. m. optatif (modus optativus) : Joii. SCOT. gloss.Mart. Cap. 187,21 p. 100,28: hoc facit, id est quodimperativus facit, facit et -us,

optato adv. selon ce qui est souhaité : GESTA Franc.

expugn. Hier. 63 p. 537 : stolus Januensium et Pisano-mm in septuaginta navibus rostratis ... a rege decenteratque -o excepti sont. dans une formule négative: sansl'avoir souhaité: HuGo PIcTAv. chron. Vizeliac. IV 479

p. 524: quorum legationem cum minus -o Alexandersuscepisset.

optator, -is in. [opto] celui qui souhaite (suivi du gén.)DAN. BEcCL. Urb. Magn. 531 p. 20 : non necis -r illorumsis.

optatrix, -cis f [opto] (celle) qui souhaite (suivi du

gén): Gouusc. AQU. seq. 6, lia, 3 : qualis sit, tu scis,tangit/ te quia peccatrix, / quia venie -x. [se. MariaMagdalena]. THIOFR. flor. 3,1 col. 367A: cum adhucperegrinantium a Deo verbis simplicibus celestis regniclaudatur et reciudatur ianua (Joh. XX 22), ligeturpeccatrix et absolvatur venie -x anima ?

optatus, -us in. [opto] choix: MIRAC. Ren. p. 212,26qui satiat in bonis desiderium nostrum omniumque votapia devotione prospicit et sereno jugiter confirmat -ui.RATIIER. epist. 6 p. 33,1 : cuius et -u nostroque, preca-mur, contingat rogatu.

optavus, -a, -um u. octavus.opte- y. obte-opticus, -a, -um [gr. ôxruc6ç] optique (en parlant du

nerf) : ALFAN. prenm. phys. VII p. 76,23 : spiendor enimsous ... per -um nervum veniens. ADELARD. BATH. quest.nat. p. 30,12 : haSt autem egressum- per duos nervosconcavos, quos Greci vocant -os a cerebro usque adoculos protensos. ALEX. NEcic. laus div. sap. IX 379

p. 495 : per nervos liquet -os lucem radiosam/mitti. id .

utens. 11143 p. 238 : radium autem visibilem a follicule,cerebri mitti per -um nervum ad fenestram oculi dubium

non est.optimas, -atis formes: obtimas : ARS Bern. p. 68 n. 14.

ANNAL. Lauriss. p. 42. CEsSA Aldrici p. 6. Foic. gestaBertin. P. 56. CARTUL Nobiliac. p. 255 (a. 1088-91). O'rroFRIS. gesta 1,1 p. 13,2. et passim. omas : BENED. ANDR.91,2.

I) adj.: A) noble, grand : CARTUL. Bond. 148 p. 122,36(a. 988) : viros obtimates Curiensis comitatus. C,4.wruL.Andegav. III 221 p' 141 (e. 1095) : in audientia obtima-tum virorum.

B) dirigeant: ANAST. ciron, p. 296,10 : coacervatisthematum taxatis et Thracesianis et unitis ordinibus-tibus fecit cos octuaginta milia.

11) subst. ni. (le plus souvent au plur.) : grand : A) granddu royaume: 1) â l'époque carolingienne: a) en général:Dut. Caroli M. 197 p. 265,17 (a. 801) : cum episcopis,abbatibus, duc5ibus, comitibus seu reliquis obtimatibus etceteris fidelibus nostris ... ad ... causas audiendas.LIUTOLF. transi. Sever. 1 : miserunt nuntios ad -tes Italie.HINcM. REM. div. Loti, col. 637 : in generaii conventu-tum ex regno almi Lotharii, actum e[s]t conciliantepiscoporum Aquisgrani paiatio. REGIN0 chron. p. 143

Page 38: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

607 optimas 608

-tibus ex omnibus regnis sue ditioni subditis. ANNAL.Mett. I p- 55 martes -tes sucs, duces et comitesFrancorum, episcopos quoque et sacerdotes ad se venireprecepit. lb. p- 81 -tibus, clericis sive laicis ceterisque

fidelibus suis. b) dans l'expression -tes Francorum 5

ANNAL. Lauriss. p. 121 conventum habuit imperatorcum prioribus et -tibus Francorum (cf. REGINO chron.

p. 65). ANNAL. Mett. I p- 56 Carolus ... et Carolomannusper consecrationem sacerdotum et electionem omnium

-tum Francorum in regni solium exaltati surit. lb. p. 76habita veto cum Baloariis in presentia -tum Francorumconventione. c) au sing. EINII. epist. 18 p. 119,17di!ectissimo fratri G. glorioso comiti arque -ti. ERMENT.vita Philib. p. 4 : consortium ... Audoeni -tis qui subaureo balteo ... inter re!iquos regni proceres valde 15

habebatur i!!ustris. Dat. Ludov. 111 10 p.32,7 (a.901):per Adelelmum inclytum comitem ac fidelissimum -lemnostrum.

2) aux r, xr et xne siècles : a) en général : Doc.cath. Ovet. 42 p. 140(a. 1017) : crimes pontifices, abbates 20

et obtimates regni Ispanie. BERTHOLD. CONST. annal.a. 1077 p. 288,32 : -tutu regni Teutonicorum placitum. ib.a. 1078 p. 308,2 regni totius primates, sapientes etquique -tes. Wipo gesta 7 p. 29 : cum ceteris -tibusItalicis. Orro FRIS. gesta 1,37 : convocatis ex diversis 25

Galtie provinclis obtimatibus virisque iltustribus. RA-DULF. Nicmt p. 178 : omnes totius Anglie -tes, episcoposet abbates. b) dans l'expression -tes regni COD. Si!. (M) Ip. 23 (a. 1086) presentibus nobis ac plerisque regninostri obtimatibus. DIPL. Loth. III 16 (a. 1129): testes 30

de -tibus regni duces. On-o FRIS. gesta 1,7 p. 23,10quidam ex nobilissimis regni -tibus. c) dans l'expression-tes imperli : ANSELM. REM. dedic. p. 113 : super hocnegotio episcoporum et -tutu imperli sui querensconsilium. d) par extension : noble d'une province : DIPL. 35

Otton. 11 199 (a. 979) omnibus i!!ius provintie -tibus.ORD. VIT. hist. VIII 15 t. In p. 351 : Normannicis -tibusel faventibus. CHRON. Tornac. p. 497 : -tes Flandrenses acomite petierunt sibi eu concedi in beneficium. e) noble,grand (par opposition à d'autres groupes sociaux) : ODo 40

CLUN. serm. IV col. 730 : non solum quilibet rusticanised et -tes ... quin etiam et 'reges. TRANSL. Martial.p. 393 : cum subditis comitibus, civibus et obtimatibus.LADISL. decr. III 1 : inquiratur a cunctis -tibus et populo.

B) grand de l'entourage royal : I) à l'époque carolin- 45

gienne : ANNAL. Einh. p. 99 : inter -tes et aulicosceterosque in pa!atio suo militantes. ALCUIN. Rich.

p. 390,4 : -tes sucs dignitatibus exa!tavit. THEGAN.Ludow. 17 p. 594 : pontifex honoravit eum ... et reginamIrmingardam et ormes -tes et ministres eius, TRAD. 50

Ratisb. 29 : in presentia regis et -tutu eius omniumquesibi asstantium hec traditio facta est. CHRON.' Vedast.p. 694,49 : -tes palatil ac totius regni Francie procerescon ve neru n t

2) aux XI'-XII' siècles : CARTuL. Stabu!. p. 218,1(a. 1040) : -tum suorum atque aulicorum deliberatione.Ck1t'ruL. S. Trin. Rotomag. p. 446 (a. 1030-91) : annuenterege Anglorum et duce Normannorum Guil!elmoelusque -tibus. ACTA Phil. 137 p. 108,7 (a. 1067) : ludiclonostro et -tum nostrorum causa definiretur. ib. 67 p. 174,16 (a. 1074) : sub presentia obtimatum palatil nostri.CHRON. Tornac. p. 492 : regem Ga!!ie et -tes curie eiussyrnoniacos effecit. noter l'emploi au sing.: MONAST.Angl. VI, III p1l66 ex. : Goda -s ministerque rega!is.

Cl noble de l'entourage d'un grand (= baron) : Dwjo-

DA !ib. man. III 9,2 p. 170 : -tes ducum et consiliariosil!orum. ACTA com. Lemov. 6 p- 106 (a. 904): residentecum obtirnatibus suis domno Ebo!o. CHRON. Salern. 58

p. 58,19 : dicite, inquid [princeps], rnei fideles meosqueobtimates. CARTUL. S. Jutian. Turon. II 12 p. 18(a. 1034) : Odo cornes ... ad monasterium Sancti Julianicum multis obtimatibus venit. ACTA duc. Norm. 117

p. 281 (a. 1040-50): obtimatibus meis qui subscripti sunt.C4it'ruL. Molism. 6 p. 12 (a. 1081-84) : -tes mens qui ... adbanc curiarn mearn [sc. dans Burgundie] convenerunt.ACTA reg. Nerva. Sic. 2 p. 411 (a. 1085 ?) : ego Rogeriuscontes Slci!ie et Calabrie apud Mi!etum residens cumbaronibus et -tibus mets. Coo. Croat. II p. 1 (c. 1097)Venetorum duci suisque -tibus. CARTUL. S. Alb.Andegav. II 889 p. 364 (a. 1098) : Fu!cone etiam confiteet p!urimis eius obtimatibus ca!umniantibus. CAIt'ruL.Mai. Mon. Dun. 94 p.85 (a. 1114) : Tetba!dus cornesconvocavit ad consilium suurn -tes sucs.

D) (dans la hiérarchie ecclésiastique) prélat :1X1010. CONST. annal. a. 1078 p. 307,43 : curn sancteRomane sedis -tibus et magistratibus.

E) notable : 1) en général.' DoDo Norrn. IV 71 p. 225tex ... misit ut ad se festinarent -tes civitatis i!lius, scilicetRodulfus et Anslec atque Bernardus. CARTUL Corbel. 1

p. 1 (a. 1071) : nostri caste!li proceres et -tes pari consi!ioac simili voto nostram presentiam adierunt. Cuti-ui. S.Florent. Santon. 4 p. 35 (c. 1090) : ut connu obtimatibuscaste!li et ca!umnia causaretur.

2) patricien : BERTHOLD. CON5T. annal. a. 1077

p. 305,6 : a civibus Romanis set precipue ab Urbis -tibus.3) personnage se distinguant par ses qualités intellec-

tuelles et morales : Leces Henr. 19,9 p. 555 : nemo autemstu!tus aut improbus debet esse index, set -tes quiquesecundum modum suum, qui non personam sed operadiludicent per !egem provincie.

F) chef, dirigeant : 1) en général: Cotntt. Sangat!. L673 p. 275 (a. 889) : -tes eiusdem concilli.

2) chef militaire: WIDUK. 3,69 : -tes autem hostiumcum eum repperissent, ex armis agnoscunt, quia viteminens esset. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1079

p. 321,46: missisque ad crames exercitus hostiis -tesnuntiis.

3) (dans l'antiquité) gouverneur de province (cf. pro-

Page 39: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

609 optima tus 1. optio 610

curator) FRECULPH. chron. I, VII 1 col. 1079" : ceteris homini placent et Deo dispiiceat. BERNARD. gratia 31

reipublice partibus -tes prefecit. p- 188,15 numquid non tamen, si -o dent, malint adhuc

4) maître, chef spirituel: HERM. AUGIENS. hymn. 1,6b, peccare, quam poenam sustinere peccati. b) suivi d'une

8 portus quietis unice,/&py6ç patrum et -s. interrogation indirecte : MON. Polon. hist. II p. 135

G) celui qui mène une vie de prince: GuILL. MALM. s (XII s.) : data ... sibi -ne, pagani quid e duobus eligerent,

gesta reg. nI 245 t. II p. 305 : monachi subtilibus diligenter inquirunt. c) suivi du gérondif: WALMIFR. Gal!.

indumentis ... regulam ludificabant. -tes, gule et Veneri 1,4 : -ne data querende habitatiènis. MON. Polon. hist. I

dediti, acclesiam more christiano mane non adibant. p329 (a. 1040): sive manendi sive abeundi. omnibus

optimatus, -i m. pour optimas grand du royaume: -nem dedit. VrrA Theod. Andag. p. 49,10: -mm petendi

CHRON. Moissiac. p- 304,23 Carolus tex congregavit ID ipsi dabat. Rou. MELODUN. epist. Pauli Cor. I, III 23

-os suos. p- 184,12 : si -o daretur vel electio moriendi vel Christum

optime y . bene. negandi, malle mori quam Christum negare. d) suivi du

optimus, -a, -um y. bonus: subj. introduit par ut : PvrR. DAMIAN. Romuald. p. 47,5

optinco 2. y. obtineo. imperator ... -nem fratribus dedit, ut quem ipsi vellent,

1. optio, -nisf sire obtio, -nisf formes : obcio : CAMA 15 indubitanter eligerent. BRUNO MAGO. beil. 95 p. 88,10:

a. 1040 (Galliachrist. noviss. Arles 363 col. 155). CMtruL. nostri dederunt illis -nem ut vel ... sibi facultatem

S. Petri Cuit. 176 p. 141 (c. 1200). opcio : DIPL. Otton. III transeundi concederent, vel .. GUILL. TYR. hist. rer.

455 (a. 996 spur.). CARTUL. Ins. Barb. 58 p. 44 (a. 1151). transm. XII 24 p. 550 : cui data est -o ut quam velit

ACTA Henr. 11727 t. II p.352 (a. 1177-1189). CARTUL. S. assumat.

Mar. Paris. II 6 P. 310 (a. 1185). otio : VITA Aldeg. I 20 B) choix portant sur des personnes, éjection: FOLC.

p. 86,11. gesta Bertin. p- 111 Humfnidus ... tocius cieri et populi

1) choix (PAPIAS : -0, libera voluntas, arbitrium, -ne, abbatiam regendam suscepit.

electio) : A) choix portant sur des choses : 1) en général: Cl libre décision (résultant d'un choix) : 1) en général:

No-ix. BALB. gesta 11 12 p. 74,16 : qui -ne concessa, WALAHFR. Gall. 1,2 : regis persuasioni consensit, et

optavit locum in quodam monastenio tunc nobilissimo. 25 accepta -ne, heremum ... cum suis intravit.

2) entre deux ou plusieurs choses: a) en général : VrrA 2) dans l'expression in -ne alicuius esse : dépendre du

Liutg. I 15 : duorum, inquit imperator, monasteniorum choix de quelqu'un : CARTUL. Ins. Bath. 58 p - 44

-rem tibi concedo. 1-IELM. 98 P. 192,3 : proponimus igitur (a. 1151) : si moneta quantitate vel qualitate deteniorata

vobis -nem vite et mortis. Prit. RIGA Aurora I Reg. Il non fuenit, in opcione Stephani de Vilars sit. CARTUL. S.

361 p. 285 : «ecce trium rerum tibi, tes, datur -o». 30 Bened. Floriac. 11184 p-16 (a. 1164) hoc autem in quo

b) alternative, précédée de vel .. vel : FRAOM. de exp. Frid. videlicet predictorum locorum dies placiti constituetun in

imp. p. 14,23 : illis autem, qui libertatem emerant, hec o -ne mea situm erit. CMtruL. hosp. Bellovac. 16 p. 22

proposita fuit, ut vel Antiochiam pergerent, ve! Alexan- (a. 1189) : de electione veto prememorati sacerdotis, in

driam . mignarent. CARTUL. capit. Atreb. 76 p. 56 -ne magistrorum eiusdem domus erit.

(a. 1189) : in -ne capituli erit vel sex libras vel carrucam 35 II) possibilité, permission (de faire quelque chose):

cum quatuor equis et duas vaccas ah eo repetere. à noter A) suivi du gérondif: Dia. Otton. 11 219 (a. 980) : ut

vel seulement devant le second terme: CMTUL. S. Petri. habeant ... abbatem eligendi liberrimam -nem. DIPL.

CuIt. 131 p. 109 (e. 1184): in -ne et voluntate monacho- Otton. III 433 (a. 966 spur.) : ecclesia Amorbacensis

rum Sancti Vincencii erit ponere ... duos servientes ... vel liberam habeat opcionem in pristinam redeundi liberta-

unum qui eques incedat. e) expression du choix (suivie 40 tem. ErnST. Worm. 1 56 p. 96,2 : ruricola introduxit te in

d'une interrogation indirecte, simple ou double) . CARI-ui. ortum suum, dans tibi -nem colligendi que velles

S. Mar. Paris. 11 6 p2!0 (a. 1185): illos per medium holuscula. HIST. de via Hier. 99 p. 212 : quum Deo post

dividec-et, et haberet -cionem utram veliet medietatem placuisset ut redeundi -nem a rege acciperent. INNOC. III

accipere. GUILL. TYR. hist. Fer. transm. VI 15 p- 259 : si reg. 288 p. 404,24 : ipse ... tertium iudicem eligendi

pugnam preeligere inveniretur, esset in eius -ne, utrum 45 liberam habeat -nem.

singulariter ipse cum uno ex principibus experiri vellet, B) suivi d'un gén. : CAMA a. 1040 (Gallia christ. noviss.

an certum numerum suorurn nostrorum totidem oppone- Arles 363 col. 155) : adepta diu desiderate tranquillissime

re. à noter offerre -nem : SIGEBERT. GEMBL. gesta pacis obcione.

p536,32 : magistro -nem optulit utrum maliet secum in C) suivi de ut et le subj. : RAI-BER. epist. 7 p. 40,17

honore et amicitia remanere, an ad suos repatriare. 50 (a. 915) : testa si daretur -o, ut meo restituerer Ioco.

3) expression dam optionem : donner le choix, la III) désir, souhait: CAND. FULD. Eigil. I 11 : cuius

possibilité de choisir: a) absol. : WALAI-IFR. carre. 5, 8, petitionis et -nis exemplar a vobis hoc modo dictatum ac

13 : si certa mihi nunc -o detur,/ ut capiam mundi dona. scriptum Karolo presignatur augusto. ANIR. FL0R.

NIGEi. WIREK. c. cler. p. 188: si detur -o, eligat unde mirac. Bened. 111 13 p.238 : accedit ut quidam languidus,

Page 40: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

611 2. optio - opta 612

sue salutis -nis cupidus.2. optio, -ais ,n. soldat sorti du rang, guerrier d'élite

(AELFR. angl. sas. vocabul. p. 18 -tics, gecorene cempan.EUBERT. LEOD. rat. I 341 P. 75 : dicitur electus depluribus -o miles) Oiw. VIT. hist. X 7 t. IV p. 53Guillelmus autem ... Guillelmo Ebroicensium comiti, etGisleberto de Aquila, aliisque probis -nibus urbemservandam commisit. ib. XIII 43 t. V p. 129 Guillelmusquidam famosus -o ex parte regis occisus est.

optivus, -a, -uni choisi, de son choix: GElai. AUG. vitaUdalr. 15 p. 404,49 : Auguste veto civitati coin

premissis nuntiis demandavit, ut ad -unidonum sanctarum reliquiarum, quod secum attulerat,honorifice clerici cum populo ... occurrerent.

2) en parlant d'un enfant: choisi, adoptif: FIROTSV.Abr. 3,3 p. 150 : Maria mis -a flua, quam per bis binalustra summa diligentia nutrivi. Rup. TOIT, apoc. 111 4col. 914': nain Joseph Jesum, nec Heli Josephgenuit, sed -uni

opta sive obto 1. I) désirer, souhaiter: A) quelquechose: t) en général: Lupus epist. Il p. 6: neque veto id-are desistam, quamdiu ipse incolumis in bac vita vosesse cognovero. Rima. Anse. 11 : videntes prospere sibi euque -averant successisse. REMIG. comm. Mari. Cap.155,18 p. 21,25 : sciri non potest utrum id quod velimperatum est vel -atum flat an non. ANNAL. Fuld. Altah.a. 900 p. 134,21 : pacem -ando. EGRERT. LEOD. rat.(schol.) 1 395 p. 86: nunquam de lis bene loquimur,quibus nulla prospera -amas. ALAN. INS. serin. p. 270:[homo] transitoria appetit, vana -ai, mundana desiderat.

2) accompagné d'un obi. qualifiant la qualité du souhait:Wmr. Gall. 5: -Bliaut eam toto animo. Rima. Anse. 42

p. 78 : ad hoc quod summo ... desiderio -abat. ACTA duc.Norm. 3 p. 71 (a. 968) : totis animi mci -o nisibus.SIGEBERT. GEMBL. gesta p. 535,22 : commanentibusnotum fleri toto cordis -amus affectu. GuILL. PICTAV.gesta 11 p. 22 : longitudinem ci vite atque sanitatem votisomnibus -abat.

3) renforcé par un autre verbe de demande ou desouhait : Lupus epist. 1 16 p. 96 : dominium -are etposcere. Rima. epist. p. 94,3 : vos caute ambularedesidero -oque. RIJOTG. COL. 20 : -o et cumulate desiderout. RATHER. Metr. col. 466 c : querunt, -ando videlicet, ut.BEBO epist. ad fleur. 2 p. 496,23 : -ans et orans, ut. DIa.Henr. III 244 p. 327,43 (a. 1049) : -ando precipimus etprecipiendo -amus, ut.

4) renforcé par une formule: pre omnibus, summope-te : CAND. Fuit. Eigil. I 11 : hoc ... pre omnibus -amus,id est unitatem et concordiam cum abbate nostro habere.Acnus vita Hath. 1 : quia quod summopere -astis, iameam corporaliter intueri et habere non potestis.

5) en incise (absol.) : CAND. FuLD. Elgil. 15 p. 225,10coin fueris ad hoc magisterium, quod -amus,timebimus nobis. ACTA pont. Rom. Gall. 1 5 p. 181

(a. 1028) : si quis autem, quod non -amis, temerario ausucontra hoc ,,, extiterit. Orro Fais. gesta 2,29 : revertan-tut, -o, pristina tempora.

B) souhaiter faire quelque chose, suivi de l'inf.WALAHFR. catin. 6 : -abam dudum scribere sepe tibi.

Lupus epist. 1 2 p. 10 : plus quant unquam vobis nunc

-arem adesse. CARTUL. Silos 1 p. 3 (a. 919) : -amus etiam

eus ... de nostris oblationibus nil mutare. WIDUK. 3,44p. 123 : milites iam -abant non differre certamen. HI5r.

10 mon. Volte 4 : -ans sibi a suo conditore adipisciindulgentiam. Ono FRIS. gesta 2,49 p. 157 : de iugo taingravi liberari -ans. BERNARD. MORL. octo vit. 433 p. 109-ans iusticie salique vacare sophie

C) souhaiter que, suivi de : 1) une proposition infinitive

15 RICHER. lU 56 t, 11 p. 66 : unde et ab eo predicte figuresolutionem fleri nimium -abat. ACTA duc. Norm. 42

p. 148 (a. 1015-26) : -ans se illorum ... post excessum vitecursum suscipit in gloriam inter choros angelorum. Ivoepist. p. 72 (a. 1092) : mihi placet illa sententia ut

20 summopere 'cm mihi oceasione iustitie aliquam inferriviotentiam. Doc. Port. part. III 103 p. 89 (a. 1103) : ipsieiusque successoribus fleri -avi de heredibus ... laicalibusquas a parente meo possedi. GUILL. TYR. hist. ter.transm. X 20 p. 430: -aret non venisse se.

25 2) ut et le subj. : ANGILB. CENT. div. off. pref. p. 291centum pueros in hoc sancto loco in scolam congregarestuduimus -antes, ut ... idem numerus ... maneant,HRABAN. epist. 5 p. 390,19 -antes ut ad plurimorumperveniant profectum. id . catin. 33,24 : -ans semper

30 sospes ut ipse fias. HROTSV. Sap. V 5 p. 190: hoc -o utmoriar in Christo. Ru0TG. COL. 25 : non ut sibi sed Denplaceret -avit.

3) quatinus et le subj. : RIMB. Anse. 41 p. 75 : cum iamlaboraret inflrmitate ... -are coepit quatinus .. sibi ad

35 Domini gratiam transire liceret.4) un subj. seul: ACTA duc. Norm. 44 p. 151 (a. 1017-

24) : tale -o, ni emendaverit, transgressionis sue luatsupplicium.

D) souhaiter, dans une formule de salutation : 1)-are40 salutem CAND. FuLD. Eigil. I pref. : dilectissimo fratri

Modesto, Candidus, perpetue pacis et beatitudinis -ai inChristo salutem. I-IRABAN. epist. 3 : Domino ... Haistulfo

eternam in Christo -ai salutem. AMTJLO epist.

p. 368,39 : salutem tibi veraciter -o. EpIST. Col. 645 salutem -ai in Christo.

2) suivi d'une prop. inf avec valere FROTH. epist.

p. 279,22 : valere vos in Christo féliciter -amus. EPIST.

var. II p. 313,23 : -amus sanctam et venerabilem ac piampaternitatem vestram in Christo semper bene valere.

50 HRABAN. epist. 3 p. 386,29 : beatitudinem tuam -osemper bene valere in omnibus, o sancte pater. Lupusepist. 1 2 p. 12 : -o vos valere féliciter.

E) par métaph. (avec un nom de chose comme sujet)être le signe que l'on souhaite : I-IILDEB. carm. III, XXXII

Page 41: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

613 optober - opulentia 614

p. 444 : illud pel!icium, quod presbyter induit ante J -at

adesse fidem.II) choisir : A) élire (une personne) (PAPIAS : -are

eligere) : CAND. FOIE). Eigil. 11 12,42 : «quem vobis-astis», ait «producite pattern ». Ruoîc. COL 17: Bruno 5

gloriosus.e(populo Dei -atus presul. CARTUL. Carcas. IVp. 75 col. 2 (a. 1021) : Vilelmum ... ad titulum s. Petriaposto!orum principis ... eligimus et modis omnibus

-amus.B) adopter (PANAS : -are .,. in filium facere) : VINe. 'o

K&1L. chron. p- 40: si in filiam vel in neptem aliqualn

-ave r oC) préférer: ADBO SANGERM. bel!. Paris. 11 298 p- 88

-antes prorsus preciosam scandere mortem / plus quant

fallacum fidei committere semet. Fui,co. Man. epist. X 15

23 p. 235 : cur equus -at equam, queso. à noter -are

preferre : choisir de préférence: MARC. VAL, bue. II 32tune cupient lepores rapides audire mo!osos/ arque ursas-et preferre iuvenea iuvencis.

part, passé optatus, -a, -um: 1) adj. A) en parlant d'une 20

chose: 1) souhaité, désiré: a) en parlant de choses

concrétes: WEn. Gall. 35 p. 276,31 : Adprehensi !iga-bantur, vincti in habitacu!a sibi non -ata trahebantur.MIRAC. Lamb. p. 71 : turba universa cum sancto ad-atum !ocum pervenit. QUADRIP. ded. 33 p- 532 : -arum 25

pecunie fenus. ORD. VIT. hist. III 14. t. 11 p. 144 : dumprosper ventus multorum votis -atus 1ko vo!ente subitospiravit. O'rro FRIS. gesta 1,62 p. 88 : -atum portum

capientibus. b) avec un nom abstrait : HRABAN.. carm.16,105 : spes dudum -ata. ANDR. FLOR. mirac. Eened. IV 30

6 p- 257 : donum sanitatis diu -ate. SIGEBERT. GFMBL.gesta p- 536,55 : -ata .. prosperitas. BERTHOLD. CONST.annal. a. 1080 p- 324,29 hostem ... -ata facilitate sibicaptum. Ivo epist. I p- 84 (a. 1093) : ad -atam requiemperducere studeatis. c) à noter l'emploi au superlatif: 35

TRANSL. sang. Dom, in Aug. 34 : quibus rem -atissimampostu!antibus obstinaciter denegasset. RUOTG. COL. 2

p- 4 : in tutissima et -atissima ... pare.2) choisi : EGBERT. LEOD. rat, 1 1535 : quidam -ata suis

imponunt nominatis / ut possint longam de nomme 40

ducere vitam.

B) en parlant de personnes: I) souhaité : EIGIL. Sturm.19 eis clin -arum dedit abbatem.

2) choisi, d'où aimé : THIE'rM. 5,15 : in presentiam -ahsenioris. spéc., au superlatif: RUOTG. Coi. 45 p- 48 : quia 45

dissolutionem -atissimi corporis instare putabant presen-tem. HELGAUD. Rob. 14 p- 84 -atissimus vero gloriosusmartir Dionisius.

II) subst. n. plur. optata, -orum : voeu, souhait:

THIETM. 3 pro!. : vent fe!ices, qui ... tranquille paris 50

retinent -ata.optober u. october.

optulitas, -atis f [offero; refait sur le parfi obtuli]donation : Con. Ar. 155 p. 224 (a. 1036) -atem subtraere

vel alienare !ibellario sive per beneficio.optundo 3. y . obtundo.optunsus, -a, -um y. obtusus.

opturo 1. u. obture.

optutus, -us m. u. obtutus.opvenio 4. u. obvenio.

opulencia, -e f u. opulentia.opulens, -ris adj. riche, opulent : 1) au propre : PAPIAS

-s, dives, habundans, ope p!enus id est divitiis. Uourio s.v.ops : dicitur ... et hic et hec -s, -tis, ... opibus plenus, dives,habundans.

2) par métaph. : GERARD. InIER. expl. sent. p- 427,8

voluit vit justus declarare suis discipu!is que essetsuperior regula et -tint.

opulenter adv. 1) somptueusement, avec magnificence:

HELGAUD. Rob. 4 p. 62 : rega!ibus dapibus -r refici.2) généreusement: THANGM. Bernw. 34: bonis omni-

bus ex parte utriusque principis -issime sustentatus.ACTA duc. Norm. 56 p, 178 (a. 1089-92) : injunxit mihi utin penitentiam eœlesiam quandam construerem jurisquemei rebus -issime ditarem.

opulentia, -e f forme opulencia : ViNe. KAnt. chron.

P. 59.richesse: I) abondance : A) absol. : grande quantité de

biens : I) au sing. (coll.) : GUILL. PICTAV. gesta 19 p40En duci Normannico liber progressus pater ad devastan-dam hostis -am. ACTA duc. Norm. 56 p. 177 (a. 1089-92)qui secularibus divitiis occupati sunt ... debent ex eorurn-a sustentari qui nocte et die Deo in ecclesiis serviunt.ROB. MON. REM. hist. Hier. IX 22 p. 879 : navesattulerant totius -e supp!ementum ad obsidionem urbisJherusalem neœssarium. Guwi. TYR. hist. rer. transm.XI 22 p. 490 cum de sua -a merito teneretur suamrelevare inopiam.

2) au plur. : richesses ANNAL. Quedi. a. 1023maximis ditavit -is. BRUNO MAGD. bel!. 30 p. 339,27terram omnibus -is p!enam. GuILL. TYR. hist. rer. transm.XX 10 p. 957 : Egypti copie, -arum immensitas. GIRALD.itin. Kambr. 13 p. 45 : possessionum copias et -as multasibidem invenies.

B) avec déterminatif: FORM. Augiens. C 13: de mollisveto -a. GEnt Auci. vita Udalr. 24 : multarum virtutum-a. BERNARD. epist. I 11 p. 9,9 : ciborum ... -a. -a rerumabondance de biens HRABAN. epist. 35 : quando a!iijuxta id quod sibi condecet et -a rerum vires lusministrat, multip!icia munera vobis deferunt. PRI0R.Hexh. I p. 129 (a. 1140): terras et domum suam disposuitin tranqui!la pace et rerum -a. sens affaibli: quantité

suffisante: SUGER. Ludov. VI 11 p. 70 : castrum subiraobsidione, ut victuali carerent -a, velocissime cingit.

11) opulence : !) s'appliquant à 'une personne : a) au

propre : EGnERT. LEOD. rat. 1305 : ariditas gaudet paucis.-a multis. GIRALD. topogr. intr. p. 4 philosophia tamen,tam mediocritatis arnica quam modestie, nec -a gaudens,

Page 42: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

615 opulento - 1. opus 616

nec inopiam admittens. b) par rnétaph. : GUILL. ALB. Ru'. 27 p. 295 : prebendas ... bonas autem et -as. par znétaph.

arithm. p. 191 : de pictura quidem non opus habeo EPIST. Col. 7 (a. 870) -a ... afficimur bouc, cum vere fidei

respondere, qui de atiorum mendicans -a, verba mihi ... insignimur exemplo. b) avec l'aN. : ORD. VIT. hist. IX 9

decerpo magis quanti assumo. c) par extension : sornptuo- t. III p. 520 : terra ... erat uberrima ... pascuis -a. e) avec le

sUé, magnificence: CALTER. CA5TIL. Alex. lI 117 5 gén. ISAAC STEL serm. 6,1,9 t. I P. 162 : poterat ... Adam

invehitur Darius curru ... quem predicat in ea slave, in qua creatus erat, pace ... omnium rerum -a.

ardor/gemmarum et luxus -a barbara regem. VINc. 2) au sens figuré: dont le contenu est riche, varié:

KADL. chron. p. 59 quidam ... regie spiendorem -e GERARD. MORES. delib. III 6 p. 26: in beatricibus et

objectans ... infremuit suspiriis. -issimis narrationibus. DIPL. Colom. p. 42 (a. 1111) : vin

2) s'appliquant â une région ou â un territoire : DIPI. to -issimis philosophie rivulis ... perfusi.

Loth. III 77 P. 119,40 (a. 1136) : locus magne nobilitatis II) somptueux : A) s'appliquant aux choses: 1) sens

et -e. LEGEND. Ladist. p' 515 : tota Pannonia ita ordinata concret: ADAM BREM. p' 161,10: -um convivium (cf

et adaucta floruit, ut ... regis legibus, libertate, -a GAUFRID, GRossus Bernard, Tison. III 22 p' 228°).nunquam tant egregiè nituit. 2) au figuré : éclatant, brillant: ADREVALD. mirac.

opulento I. 1) enrichir, rendre riche (UGUTIO 5v. ops : 15 Bened, pro!. p. 15 : omnium nobitium felici prolapsu,

-o, -as, divitem facere) : GEkil. AUG. vita Udalr. 3 unaque cunctarum rerum -issima gloria.

p. 390,11 : vasalli autem imperatoris ... in tantum sont B) par extension, s'appliquant aux personnes: magni--ati ut in nutlo cos aut jumenta eorum alla indigentia fique, généreux: NoTic. BALB. gesta II 8 p' 60,7 : ad

fatigaret. RADULE. CADOM. gesta Tancr. 7 p. 610: ad opipare convivium -issimi Karo!i.alios propter alios quasi mendicabat, dum eum seu preda 20 OPUS, - m. [gr4,r6] forme gén. opu : PAUL. AEGN. cur.

-asset, seu betlum. sens réfléchi: CARTUL. Elisont. 36 111 p. 68,17.p. 66 (a. 1055) : de omnia nostra te que habemus data de suc, jus : PAUL. AEGLN. car. III p' 68,17 : ut estmanus Domini quantum gananus et -amus vel ganaveri- sagapini II, opu quirinaicu, eI!evori albi ana V1.ib. 117mus osque ad exitum mortis nostre. p. 71,6 : unguentum aut -um balsami in auditus instillan-

2) fournir â profusion, combler: RADULF. CAD0M. gesta 25 tes porum. cf. opobalsamum.Tancr. 47 p. 641 : vocant Marchisidam, ingressumque I. opus, -cris n. formes: hopus : VifA Sig. 31 p. 624,5.multa victualium copia -ant. CARTUL. capit. Astens. 73 p' 141,8 (a. 956). CARTUL. S.

opulentus, -a, -um adj. 1) riche: A) qui possède en Mar. Nov. 4 p. 191,19 (a. 1017). etc. nom. pl. opperaabondance: 1) des biens matériels (P8.pIAs : -us, copiosus, Fuero Cardona a. 986 (Mufloz y Romero, Colecc. Fuerosdives. UGUTIO S.V. ops : dicitur -us ... opibus plenus, 30 p. 53). oura : CARTIJL. Roman. compl. 341 p. 151 (XII s.).habundans, dives) : a) s'appliquant à une personne, gén. pl. opum CIIRON. Namn. p. 70. abl. pl. opueribusabsol. : Suomi. Ludov. VI I p. 8 : lite -us et Anglorum DIPLOM. Astur. 11 200 p. 385,19 (a. 909).thesaurorum profusor ... iste peculii expers. LAMB. ARD.hist. Ghisn. 134 p. 628,44 : nobilem et -am duxit uxorem. J) travail, activitéavec obi. ou gén. : riche en : FULcH. hist. Hier. Isp. 151 : 35 A) travail, effortdivitiis -us valde splendebat. CARTUL. Avennac. 18 p. 85 1) en général(a. 1186) : abbatissa ... temporalium rerum satis -issima. 2) travail manuelsens affaibli dans l'expression -us rerum : CHRON. S. 3) travail obligatoire, corvée

Michael. Mos. p. 24 : rusticus ... juxta quod sibi 4) tâche, mission d'ordre spirituel, intellectuel, poli-

suppetebat rerum -us. b) s'appliquant à une collectivité ou 40 tique etc.

une ville: prospére: Œ) absol. : RUOTG. COL. 19 P. 18 : expression id -cris

maximis ... urbibus et his -issimis. RICHER. III 20 t. II B) activité, occupation

p. 26 : vicum populosum ac -uni. ADAM BREM. P. 111,18 : I) en général

neque adeo nocuit ecclesie, que precedentium diligentia noter l'expression -us Martis : la guerre

patrum erat -issima. ANON. gesta Hong. 56 : Taurinam 45 2) occupation intellectuelle

civitatem -issimam. ) avec abl. : riche en : CAND. Fuis. 3) charge, fonction

Eigil. 14,3 : urbem, quondam -am opibus. STEPH. par opposition â open

ROTOMAC. draco 21,1061 p. 42,1 : burgos ... gazis -os. 4) métier2) des biens non tangibles: FULCH. hist. Hier. I 5 5) -us mundanum : activité humaine (par appas. ci

p. 151 : archiepiscopus ... honore ... -us. so l'activité spirituelle)

B) s'appliquant â une chose : qui rapporte ou représente C) peine, effort (expression surnmopere : â grand'peine,de nombreuses richesses : 1) au propre : a) absol. : POETA ,de toutes ses forces)SAXO 1.123 : late regnum vastans -um. DWL. Otton. II283 p. 330,1 (a. 982 ?) : -am Italiam. GIRALD. gemma II II) exécution d'un travail

Page 43: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

617 1. opus 618

A) façon, technique

I) d'un objet

2) d'un bâtiment

3) d'une oeuvre littéraire: metricum -us poésie

B) travail de construction, les « travaux)) : 5

1) en général

2) expression magister -cris (de -ore) architecte,

maître d'oeuvre

C) art, manière de travailler

III) résultat du travail

10

A) produit du travail (en général)

B) objet manufacturé, oeuvre:

1) en général2) -us operatum

3) en parlant d'un élément architectural; spéc. un 15

tombeau

4) ornement sur un objet (incrustation, travail)

C) bâtiment, construction

I) édifice

2) ouvrage d'art

20

3) ouvrage militaire, fortification

D) oeuvre, ouvrage

1) livre

2) subdivision d'un ouvrage, livre

E) sens juridique

25

J) acte juridique

2) actes (d'une assemblée)

F) créature, création : voir sens VII

IV) bien, profit

A) dans l'expression ad -us au profit de, au bénéfice de: 30

J) une personne

2) un serviceB) bien, propriété

1) trésor:

2) réserve seigneuriale

35

3) bien ecclésiastique

C) oeuvre, fabrique (d'une église)I) biens affectés aux travaux de construction2) magister -eris « ouvrier », dignitaire d'une église

chargé de diriger ou de payer les travaux

40

cf. minister, custos -cris, tenens -era

D) -us pontis oeuvre du pont (maison religieuse sechargeant de l'entretien des ponts)

E) revenu d'une exploitation

F) -ere aux frais de

45

V) acte, actionA) action quelconque bonne ou mauvaise:

1) en général2) conduite, comportement moral3) en précisant que l'action est bonne 50

4) en précisant que l'action est mauvaise

B) bonne action, oeuvre (en bonne part)J) en général2) vie vertueuse

3) haut-fait (pour gesta)

4) fait miraculeux, miracle (cf. perfectionis-era; -usdivinum)

C) mauvaise action, forfait; expression ex nostro -etcpar notre faute

D) action, application pratique, par oppos. ou en parallèlea:

I) la parole (dictum, Iocutio, os, verbum, vox)2) la conception, la décision (animus, cogitatio, consi-

lium, mens, voluntas)

3) l'apparence : le fait, la réalité

4) la foiE) expressions verbales signifiant

J) mettre à exécution, mettre en application

2) in -us esse être utilisé

F) action, influence (d'une chose abstraite)

G) expressions signifiant l' oeuvre de chair», l'amour

physique

J) en général

2) dans le mariage: rapports conjugaux

3) -era vin les oeuvres d'un homme dans la

procréation

H) (techn. milit.) action militaire

VI) sens chrétiens

A) service de Dieu, vie chrétienne:

1) -us Dei

2) -us Domini

B) messe, office divinJ) -us Dei

2) -us Domini sive dominicum

3) -us divinum

4) par extension: célébration d'une cérémonie reli-

gieuse

C) sacrement

VII) sens philosophiques et théologiques

A) définitions générales

B) -us sive -era Dei oeuvre de Dieu

I) en général2) action divine dans la création (cf. expression -en

sex dierum)

3) la création, les créatures (cf. -era creationis

les choses créées: -us mundanum le mondecréé)

C) rôle de la Trinité dans l'incarnation

D) -us nature oeuvre de la nature

E) distinction entre -us operans action et -us operatumrésultat de l'action

VIII) sens explétif

A) ce qui concerne, ce qui est du ressort de

B) ad -us et le gén.I) suivi d'un subst. : à

2) suivi d'une forme verbale.: pour

C) hoc -ere ... quia parce que

IX) «ouvrée,» (mesure de surface) (pour opera)

Page 44: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

619 1. opus 1 620

I) travail, activité : A) travail, effort : 1) en généra!WETr. Gall. 27 p. 271,23 : cessate paulisper ab -erevestro, reficientes corpora cum alimento preparato.HRABAN. epist. 34 p. 468,2 nec ... eis propter instantiamcotidiani -cris plura legere vacat. CARTUL. S. Petri sVirsion. 64 p. 187 (a. 1092) : ad nanciscendum verequietis habundantiam et mentis et corporis -era insudan-dum est.

2) travail manuel : a) en général: GLOSS. epit.Nov. 49,6 p. 218 ergasteria, i. -us durum vel domos ubi 'o-era dura faciebant. RADULF. To*T. mirac. Eened. 26

p. 320 sinistra debilitatus manu nullum ex ea -usattentare valebat. Lin. Domesd. fol. 263a, I si quis liberhomo facit -era in die feriato. b) dans le cadre de la viemonastique: CORP. consuet. monast. I p. 171 (IX s. in.)

15

statuit ... ut scapulare monachi propter -era habeant. lb.

p. 436 (a. 816) : si necessitas fuerit ob -cris laborem, postrefectionem vespertinam bibatur. Huoo S. VicT. scalaIII, III p. 238 aflhictio carnis ... in labore -erum, inabstinentia ciborum, in continentia incentivorum. AELR. 20

inclus. 1 9 P. 66 spiritalibus exercitiis -us corporaleinterserens usque ad vesperam. c) expressions: usmanuum WEFr. Gall. 23 interpretationes divinorumlibrorum et -era manuum. CORP. consuet. monast. I

p. 449,3 (a. 816) semper aut in lectione aut in -ere 25

manuum mortes horas diurnas consummant. CUU3AN.transi. Max. 11 57 : corporales [virtutes] quidem sunt utjejunium, vigilie, humisternium, ministerium, -us ma-nuum. PnR. DAMIAN. Romuald. p. 56,2 fatiebant autemcrimes -era manuum, alii scilicet coclearia, alii nichant, 30

ahi retia nectebant. -us servile travail servile : LExFrision. 18,1 qui -us servile die dominico fecerit ... IVsolides culpabilis judicetur. C0NCIL. Remens. a. 813,

p. 256,31 : nulla -era servilia quilibet perficiat. Ram.Anse. 37 p. 72 : ne quis in die festo us servile exerceret. 35

RATHER. coniect. col. 524' : -us servile interdicit domini-ca die. CARTUL. S. Emil. Cocul. 120 p. 131 (a. 1043)contempnebat -us servile et usuale facere cum vicinis.-usvirile : travail masculin (par opposition au travailféminin) : Ouo CLUN. Ger. 28 p. 308": rusticana mulier 40

aratrum ducebat. Quam requirit, cur -us virile mulieragere presumpsisset. d) travail agricole : VIrA Sig. 31

p. 624,5 : ut ... nullus tamen infimis ac rusticanishoperibus se inplicari ... despiceret. CARTUL. S. Ben.Divion. 199 P. 9 (a. 990. 1016) : ad vinearum -era jugera 45

multa. CONST. 1 419,7 (a. 1037-41) : rurale -us. e) travailartisanal : CARTtJL. Rhen. med.I 287 p. 339 (a. 1008-16)nonum [feodum] quod pertinet ad fabrile -us. SUMMATrec. p. 14,10 : in -us metailorum damnetur. HIST. Mont.Pannon. VIII p. 277 (a. 1181): dedi ... quasdam ancillas 50

ad textrinum -us, que fratribus pannes pararent. fi enparlant d'un animal : GALL ANON. chron. p. 427 : formica

us ... suum exercet ... suis viribus coequale.3) travail obligatoire, corvée : a) en général : CAPIT. reg.

Franc. I p. 83,8 (c. 800) : non corvadas, non materiacedere nec aliud -us sibi facere cogant. CARTuL. Bund.app. p. 393,2 (IX s) : ex istis colonis XXVII redditunusquisque solidos 1111 exceptis alus cottidianis -eribus.INVENTAR. Luc. p. 17,128 : facit -era ebdomada VII inarme. TRAD. Patav. 92 (a. 985-91) : familiam SanctiStephani ab omni jugo vel districtione marchionis, hocest collectis, donativis, -eribus, mansionaticis et ceterisservitiis liberam. CARTUL. Gratianop. p. 123 (c. 1080):chabanarie predicte debent -era et manuum operamet coroatam. CARTA a. 1100 (Liebermann p. 522)terras dominicarum carrucarum suarum quietasah omnibus geldis et ab omni -etc. ACTA Pont. 15

p. 28,21 (a. 1101): ut auxilia et -era totius terre Ursicum duabus partibus decime ipsius terre ... haberetabbatia. CARTUL. S. Bened. Floriac. II 206 p. 58(a. 1174): addidi ut ... de hominibus prions ... necunquam vocabunt eus ad -era. b) expressions : -usdominicum : prestation en travail requise pour les besoinsde la réserve seigneuriale (cf. sens IV 3): CAPIT. reg.

Franc. I p. 85,8 c. 800): pro servitio ad dominicum -usvaccaritie vel carruce nullo modo minorate sint. ADAL-HARD. statut. I 9 p. 370 : isti sunt dies quibus eis ab -etcdominico parcendum est, excepte iilud quod ad victumpreparandum pertinet. CARTUL. Argent. app. 616,93

p. 473,25 (e. 1129) : debent etiam singuli burgenses insingulis annis quinquies operari numero dierum indominico -etc. CARTA XII s(Penin, Recherches sur laseigneurie rurale en Lorraine app. 5 p. 725) : in dominico-etc dimidius mansus VII dies ante Nativitatem, itempost Nativitatem VII, in maio alios VII. -us servileprestation en travail servile : TRAD. Fris. I 858 p. 679(a. 860) : ut predicta mulier ... in unoquoque annodenarium I ad domum Dei... redderet et de alio servili-ere libera fuisset. Inqu. terr. don, p. 139 : [possessiones]quietas de omni theloneo ... et de muni seculari servicioet exactione et -ere servili et de omnibus allis occasioni-bus. CARTUL. Persen. 6 p. 16 (XII s. ex.) : eleemosynasquietas ab ... omni exactione et -ere servili. COn. Polon.min. H p. 16 (a. 1198): ab omni servili Polonico -ere sintliberi. -us regis : prestation due au roi: Lin. Domesd. fol.219 a col. 2 : hommes operantur -era regis que prepositusjusserit. ib. fol. 298a col. 2 : in tribus -eribus rugis cumcivibus erant. c) prestation en travail agricole: Lm.Domesd. fol. 172b col. 2: nomes consuetudinese*cepto rustico -ere. RECTITUD. 3,1 p. 446 : operatur pertotum augustum omni die et unam actant avene metitpro diurnali -etc. CARTUL. Rhen. mcd. 1 641 p. 700(a. 1163) : eosdem quoque hommes nequaquam adfacienda ruralia -era angariabit. INQU. ter, don, p. 51debent predicti operarii cum equis suis pro -ere suoherciare. CARTA XII S. ex. (Perrin, Recherches sur laseigneurie rurale en Lorraine app. 5 p. 726) : ad operan-dam vineam [dominicain] II denarios vel -us duorum

Page 45: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

621 1. opus 622

dierum in martio. ib. p. 727 in estivali -ere V ebdoma-das ubi voluerit. CARTUL. Derven. p. 216 (a. 1189):concessi ... universis ... qui sont mci custumiabiles decarreto et -ere martii; quod boves et plaustra eorum innegotium Brenam amodo non veniant. travail de labour â 5

bras, sans attelage, dans les expressions -us manualePOLYPT. S. Vit. Violon. 10 p. 127 111 quartarii qui idemservitium faciunt ... id est secundam feriam coinaut -us manuale. -us manuum : CARTA a. 1040-50(Perrin, Recherches sur la seigneurie rurale en Lorraine 10

p. 253, n. 2) : quartarius unusquisque solvit per annumaut secundam feriam aut -us manuum. ACTA pont. Rom.Gall. 1V 118 p. 242 (a. 1169): tres corveias ab hominibuseiusdem ville de -ere manuum. CARTA a. 1193 (Le Glay,Gloss. topogr. de l'ancien Cambrésis 60 p. 83) : si 15

manuoperarius sit -ere manuum solvet, et si equumhabeat, cum equo solvat. -us manu (cf, manuopera)

POLYPT. 1m, p. 350 : faciunt rigas, curvadas, -era manu

et sepes. d)journée de travail obligatoire (en Italie)

CARIUL. Clan. 12 p. 4 (a. 813-16) : qui non habent boves, 20

dent quattuor -era, quocumque tempore voluerintmonachi. CARTUL. Parm. 16 p. 44 (a. 907) : quinque -eradate promittimus per omnem anno tres manibiles. COD.

Lang. 419 col. 706 d (a. 905-06) : faciunt manentes inanno -era 11 milia DCCCL. CARTUL. Imol. 138 p. 72 25

(a. 1118): in tempore metendi tres -era cana manibus.e) en parlant d'une terre à laquelle sont attachées des

corvées : Con. Lauresh. 3660,74 (c. 800) 1111 1 [inansi]

non suivant censura sed faciunt -era dominica. CARTtJL.select. Altmann 82,9 (a. 1150): qui habent mansus sive 30

scopozas facientes -era dierum, id est tagewane.CARTuL.de Lucerna 32 p. 29 (a. 1196): masuram ... liberam etquietam ah omni exactione et redditu et servicio, exceptamoita et -ere molendini. corvée de labourage : C&.wruL. S.

Cyr. Nivern. 76 p. 127 (c. 1080) terram ... arabilem ad 3$

-us sex boum omni tempore. noter les expressions ad -us

esse, ponere, tenere, en parlant de terres dont on jouit en

contrepartie de corvées: TRAD. Fris. 338 (a. 815) : ut ipseJacob ad suum -us vel ad vitam eius hoc teneat. CA,wruLBelliloc. Lemov. 121 p. 173 (a. 1031-59) quatuor 40

denariatas de vinea qui habeo ad fevum de ipsismonachis et qui tenet eas homo nomme Rainaldus ad-era. LEGFS me 67 p. 119 : si quis componat pro virgataterre vel amplius ad gablum et arabit, si dominus veut citerrain illam ponere ad gablum et -us. CALCUL. Burton. 45

p. 15 (c. 1120): in terra warlanda sont XI bovate ad -us.par opposition à ad censum : CARTUL. Rames. III 678

p. 313 (c. 1160) : sexdecim virgate erant ibi ad -us et unavirgata ad censum quinque solidorum. O corvée en travailartisanal: TRAD. Fuld. 1 44,50 (XII s.) : femina coin 50

puellis debet operari -us lineum Fuldensi monasterio.noter l'expression in -us alicujus ire: faire une corvée pourquelqu'un: CARTUL. Argent. app. 616, 118 p. 476,3 (post1129): carpentarii singulis diebus lune debent in -us

episcopi ire coin ipsius. g) prestation en charroiCARTUL. S. .lulian. Turon. 11 131 p. 157 (a. 1200):asserens mortuum esse summarium in servitio dominiregis ... coin comitis me urgeret, iterum aliumsummarium de carient domo reciperem. h) corvée de

construction et d'entretien : pour dès bâtiments et travaux

publics: REG. regum Anglo-Norm. II app. 47 p. 316(a. 1107): hommes ... quietos ... ab omnibus placitis etquerelis ... et -ere pontium et omnibus alus -eribus. Ron.T0RIG. ch ton. a. 1098 t. I p. 85 : provincias ... vexabat intributis ..., in -ere muri circa turrim Lundonie,in -etc auleregalis apud Westrnosterium. CARTA a. 1130 (Manaresi,

Atti Milano 3 p. 8,1) : -era personarurn ad fodiendoslapides et incidenda ligna. CARTUL de Lucerna 6 p. 5(a. 1162): de -ere de beodo molendini. CARTA a. 1175-79(Stenton, Danelaw charters 243 p. 179): de ... wardis et-eribus castelorum et pontium et parcorum. pour des

fortifications : DIPL. Otton. I 86 p. 169,5 (a. 947) : adaliquod castelli -us. FOR. Cardona a. 986 ( Mufioz yRomero, Colecc. fueros p. 53) : faciatis ipsa oppera adipso castro, id est turres et muros et superpositos et vallesin profundum ad fodiendum in ipsa septimana diemunum. Lrn. trad. S. Petri Bland. p. 108 (a. 1037-42) : -era.De villa ibunt ad servitium comitis ad castrum V. adfossatum faciendum. COD. Polon. 111 p. 9 (a. 117(1-75) : nead -us castri serviant. CARTUL. Pared. Mon. 221 p. 120

(a. 1180) : -era mea facere compellebam [sc. hommes

ecclesie], videlicet in fossatis meis erigendis et castellisconstruendis vel destruendis. CARTUL. Ruscinon. priv.

p. 66 (a. 1181): parati in armis, in -eribus forcie et ville, inhostis et cavalgatis. i) corvée urbaine (Burgvs'erk) : DmL.Heur. 1V 205 (a. 1068) : coin eciam -eris quodpredicte ville cives ad urbem debent. CkwruL. Rhen. med.II app. 10 p. 339 (X-XI s.) : debent 111 dies de unaquaquedomo, unum ad urbis -us, ahum ad tenuto. ib. Il Iii

p. 213 (a. 1197): annuali exactioni et omni -cri quoddicitur Purchwerc ... renunciavit. k) corvée abonnée contreun payement en espèces : Con. Lauresh. 3671,7 (a. 830-50) : huba ingenualis que ... pro -ere feminarum solidum Idat. ACTA duc. Norm. 224 p. 430 (a. 1063-66) : de servicioquatuor hominum eiusdem ville pro regardo et -eribus etcostumis devenu solidos. COLOM. decr. 1 81 : decastellaneis autem tain pro -ere quam pro libertatedenarii accipiantur. Lin. Domesd. fol. 280a : hoc terrade censu terre et -eribus burgensium reddit LXXVsolides et VII denarios. MAGN. BREv. 1187 p. 148:-eribus piscature et varie 265 1. II s. 2 d. CARTA XII s.(Perrin, Recherches sur la seigneurie rurale en Lorrainep. 553, n. 5): mansus unus ... solvit VI den. pro minuto-ere.

4) tâche, mission d'ordre religieux, intellectuel, politi-

que, etc. : EJGIL: Sturm. 15 : coeptum -us predicationisimplere desiderans. MARTYR. Farf. 80 p. 81 : evangelicepredicationis injunctum sibi -us exercuit. Dut. Karoli III

Page 46: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

623 1. opus 624

158 (a. 887) si extra patriam est Iegatio peragenda, addere accomplir, exécuter : ABBo SANGERM. beil. Paris.

plures nobiles ad hoc -us paratos teneant. Dia. Otton. I 11 318 p. 88 jussis -us addunt. b) avec spécification de la

85 p. 167,42 (n. 947) : ut ... nemo ad mallum convocandi matière employée: AGNEL.L. RAV. lib. pont. 72 p. 327,24

hommes ejusdem ecclesie ... habeat potestatem, nisi sua effigies tesse!lis varus infixa est et per giro mirifico

advocatus quem abbatissa ... ad hoc -us delegerit. PASS. 5 -ere vitreo - constructa est. c) avec spécification de

Ursu!. I pro!. p. 144,3 : primus Anglorum archiepiscopus l'origine: GLSTA abb. Fontan. XIII 4 p. 103 : cirjgula

missus a beato Gregorio in -us evange!ui. noter l'expres- romano -ere facta. GERBSa. epist. 35 p. 63,18 (a. 984)

sion id -eris cette sorte de tâche : BERNARD. pro!. antiph. stola ... phrigii -eris adjuncta. VITA Bard. 10 p. 327,29

p. 515,16 : cum mutari et corrigi [antiphonarium] . quodam sarci!e ex lana greco facto -etc. CATAL. thes.

placuisset, cure nostre id -eris injunxerunt. 10 Gerrn. 1 137,11 (a. 1109) : duo kandelabra greco -ere

B) activité, occupation :1) en général: RADBERT. corp. fusi!ique decora. ib. I 73,17 (a. 1165): latericium vas

Dom. 9 p. 60,215 : -eri suo intento. GESTA abb. Fontan. peregrini -eris. d) avec spécification du genre de technique:

VII 1 p. 57 copiam canum ... cum qua venatorio -eri GEsTA abb. Fontan. XIII 3 p. 100 calices argenteos tres

assidue insistebat. noter l'expression métaph. -us Martis : deauratos ang!ifo -ere patratos (cf. SIGEBERT. GEMBL.

la guerre : WALTIIARIUS 1415 : et qui Martis -us tepide 15 gesta p. 540,28). VITA Luth. 24 quod trabiculis -ere

atque enerviter egit (cf. GUIDO AMS. Hasting. proel. 362 : tornatorio compactum fuerat. CATAL. thes. Germ. IMars, age mortis -us), 118,24 (a. 908) : !anam -ere p!umanio contextam (cf. Doc.

2) occupation intellectuelle; RIMB. Anse, 35 p. 66 : ut cath. Ovet. 19 p. 78 [a. 908] : gainape pallea o!osirica

se ipsum in divina exerceret philosophia, solitudinem -ere po!imario P). CHRON.-CARTUL. S. Theofr. Cairn. 47amabat. Ad quod -us et cellam aptam sibi constructarn 20 p. 43 : vasa quoque !ignea tornati!i -ere facta. ANDR.habebat. FLOR. Gauz!. 46a p. 84: candelabra argentee speciei

3) charge,fonction : CARM. var. 17,2 : abba Sichardus/ scultorio -ere ... po!ita. CARTUL. Remens. p.223

coenobii sacrum qui bene gessit -us. HRABAN. carm. (a. 1067): urceolurn -ere salomoniaco constructum (cf.90,4 : oflicium abbatis et bene gessit -us. GUARIMP. GALTER, CANe. I proi. p.62: vasa ... Salomonici -enis

p. 196,15 : questoris impievit -us. BENED. VIII epist. 17 25 arte inscuipta. MONAST. Angl. Il p. 437,40 : corn duobus

col. 16058 otarie episcopate -us peragendi. BERNARD. urceolis preciosissirnis, ex -eribus Sa!omonis). THEOPH.

Malach. 21 p. 332,16 : strenue in universa provincia -us sched. 1 pref. ex. : quicquid ducti!i vel fusi!i seu interrasi!i

episcopale exercuit. par opposition â opera : PETR. -ere distinguit Arabia. REIMBALD. LE0D. chron. a. 1118,

CANTOR verb. abbrev. 37 col. 127 0 : sacerdos vendens 313 p. 134 : fontes fecit -ere fusili. SUCER. adm. 34 p. 207officium suum, para locando se et operas suas et -era sua 30 vas ... inclusorio sancti Eligii -ere ... ornatum. CATAL.et instrumenta ecclesie. thes. Germ. 1 115,11 (ante 1138): capsa ... fabnili -ere

4) métier: C.utTul.. civ. Magd. 65 (a. 1197) hiis qui facta. GALBERT. BRUG. Karol. 37 p. 60: ecclesia

insignia miitania, clippea ... sellas Magdeburch facere contecta fictitio -etc. Con. Januens. III 22 p. 70,6

consueverunt ... indulgemus ut inter se magistrum ... (a. 1192) : pavirnentum marmoribus aNis et rubris -etceligentes exercendi cris sui liberam habeant facultatem, 35 plumarlo.

nec aliquis numero eorum vel societati in faciendo ipso 2) d'un bâtiment: a) construction: EINH. Carol. 17-ere accedat. palatia cris egregii. RUOTG. Coi. 47 : eœlesia, structura

5) -us mundanum activité humaine (par opposition ô quidem et -ere humi!is. GUILL. PIcTAV. gesta p. 18

l'activité spirituelle); HRABAN. epist. 6 : ut vacantes ab oppidum hoc cum loci natura, tum -ere inexpugnabile-ere mundano non vacui fierent a verbe divine. 40 videbatur. GUILL. T yx. hist. Ter. transm. IV 8 p. 164

Cl peine, effort (dans l'expression summopere ou turres habens munitissimas ex -ere solide. TRAD.

summo opere â grand'peine, de toutes ses forces) : RIMB. Ratisb. 987 (a. 1186-90): -etc artificioso ac labonioso

Ansc. 40 p. 75 : ipse eum summopere consolai-i voluisset. molendinum fecit. b) plan : GESTA abb. Fontan. I 6 p. 9

S. STEPH. decr. 1 5 : pro eo somme -ere laborare debetis. edificavit ... basilicam ... quadrifido -etc. Futcii. hist.Con. Arp. cont. VI p. 102 (c. 1161): vestigia bonorum ... 45 Hier. 1 26 p-285 : Templum dominicain, -ere rotundo

summopere surit imitanda. CARruL. Pru!!iac. 90 p. 72 conpositum. c) technique de construction, avec indication(c. 1183) : illud summopere protestantes et ... inhibentes. d'origine: ADAM BREM. 2,69 p. 131,17 : firmissima turris,

II) exécution d'un travail : A) façon, technique: 1) d'un -etc ita!ico munita. BERNARD. Malach. 14 p- 323,19

objet; a) en général: HacAun. Rob. 14 p- 82 : casulam oratorium .. de lignis quidem tevigatis, .., -us scoticurn.miro ... -ere factam. WIDIJK. 3,56 : vasa ... mira varietate 50 avec indication de matériau (valeur explétive) : CARTUL.

-eris distincta. ANDR. FLOR. Gauzl. 65 b p. 132 : tabu!is S. Petri Virsion. 60 p. 182 (XI s. ex.): [ecclesiam] peraget

hispanici cupri varie, -ere inscu!tis. par opposition â ars : p!ene -ere lapideo. CARTUL. Pomm. A p- 170 (a. 1193): in

ISAAC STEL. serin. 24,6 t. II p. 102,53 : in arte quant in predio proprio -ere latericio ecc!esiam construximus.

-ere nirnirum puichnius est -us orme. dans l'expression -us noter l'expression -us cementanium maçonnerie: GIJTLL.

Page 47: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

625 1. opus 626

MALM. gesta pont. V 243 p. 395 : in ecclesia SanctiSalvatoris que ibidem -ere cementario puicherrimecomposita cernitur.

3) dune oeuvre littéraire; metricum -us poésie, versAIM0IN. FLOR. mirac. Bened. I pro[. p. 92 muita de ilhiusmiraculis metrico -ere elegantissime ediderunt.

B) travail de construction, « les travaux » : 1) engénéral : CAPET, reg. Franc. II p. 13,34 (a. 829) de -erevero vel restauratione ecciesiarum. EINH. transi. Marc.4,7 p. 258,21 : Gerwardus palatii bibliothecarius, cui Lunetemporis etiam palatinorum -ertiin ac structurarum arege cura commissa erat. GESTA abb. Fontan. XIII 1 p.94 : exactor -erum-regaiiuni in Aquisgrani paiatio regioRICHER. III 8 t. ii p. 16 : lapidum cementique portitoressepe per portam egrediebantur ... prescrite co qui -enpresidebat. Lui. Domesd. foi. 336b 2 [mansiones] quepropter -us castri sont waste. SIGEBUtT. GEMBL. gesta

p. 539,6 : cepto -cri Gemmelacensis ecclesie. CARTUL. S.Bened. Flor. Ii 243 p. 121 (a. 1183-90) quidquid in -usvei facturam moiendini expendi convenerit.

2) dans l'expression magister -enis (de -etc) : architecte,

maître d'oeuvre: CAND. FULD. Eigil. I 19 : effossaqueterra, -eris magistri consequenter fundamenta ponebant.CARTUL. S. Bened. Flot. 139 p. 321 (a. 1144-56) : fratremnostrum Adamum ... -enis monasterii nostri magistrum.

ib. II 256 p. 140 (a. 1186): molendinum quod Rannui-phus, conversus noster, quondam magister -cris, apudGerminiacum construxerat. STEPH. LIcIAC. Steph, Mur.58 p. 147,295 : cum operarii quemdam lapidera magnum

in alunit deferrent, obvium habuerunt Geraidummagistrum cris ipsius. LAMB. ARD. hist. Ghisn. 152

p. 640,47 : preeuntibus semper cris magistris et geome-trice scrupuiantibus. noter la forme magister de -ereCARTUL. S. Bened. Fior. 151 p. 343 (n. 1147): prepositusde bac villa, II sot. magister de -ere, XII d. voir aussi sens

Ivc.C) art, manière de travailler : NOTK. BALB. gesta 1 29

p. 39,15 : opifex in ornai -ere eris et vitri. 1-luco S. Vtcr.didasc. VI. IV p. 118,10 : -us cementarii, coiiocatofundamento, lineam extendit in directum, perpendicuiumdemittit, ac deinde lapides diligenter poiitos in ordinemponit.

III) résultat du travail : A) produit du travail (engénéral) : Lino. Greg. 2 p. 69,34 : -ere manuum viverecogebantur. THIETM. 6,94: de -ere suo vixit. noter

l'expression -cra apum pour signifier la cire: RAIN. mirac.Gisi. 1115 p. 264 : de -eribus apura candeiam manibusconfecit.

B) objet manufacturé, oeuvre: 1) en général: WIDuK.

1,22 p. 34,4 : pontifex -us [sc. torquem auream] conside-mandi gratia ingreditur ad aurificem. CARTUL. S. Sepuicri144 p. 265 (n. 1164) sive cambiatores sive mercatoressive cujuscumque cris aut artificii actores. AcTA com.Beliimont. 196.10 p. 162 (a. 1191) : parva latrocinia ut est

furari tunicam vel pallium vel cappam ... vel frustumcris.

2) dans l'expression -us operatum : CARTuL. archiep.Magd. 450 (XII s. ex.) : quod -us opematum alienigene[sutures] infra jus commuais lori vendere non debeant.

3) en parlant d'un élément architectural: GALBERT.BRUG. Karol. 43 p. 69 : ascendens ad capitalem sanctua-ni ecciesie fenestram giadio ... perfringens -us vitreum etferreum. spéc., un tombeau: ORD. VIT. hist. VIII 1 t. III

'o p. 266 : corpus ... ejus in basilica ... sepultum est, superquod insigne -us .., factum est.

4) ornement sur un objet (ici incrustation, travail)NICOL. CLAR. epist. 43 col. 1643 : cuitellum eburneum-ere argentario.

15 C) bâtiment, construction : 1) édifice : ANNAL. Eimar.a. 1003 : inchoatum est occidentale -us Gandensiscenobii. Suonit. adm. 29 p: 191 : reservata ... quantacum-que portione de parietibus antiquis ... ut ... moderno crijuxta tenorem ceptum congrua coherentia servaretur.

20 RAHEW. gesta 4,17 p. 256,8 : insignis iiia ecclesia etregium -us aput Spiram civitatem ... igne consumpta est.

CARTUL. Roman. compl. 353 p. 158 (XII s.) : iiludchasamentum cura quod est contiguumnovo cri ejusdem ecclesie. AN0N. gesta Hung. 1 : Athila

25 omnia antiqua -era que ibi invenit, renovari precepit.

2) ouvrage d'art: POETA SAXO 5,446 : ut pondus tanti

scire queas cris [sc. pontis]. Con. Ver. 220 p. 331,9(a. 860) : ut nuiium aliud -us ibi fieret quod eandempiscariam impediret. Dut. fleur. V a. 1116 (Muratori,

30 Antiq. I col. 602E) : in toto Rheni aiveo nihii fuit cris quo

peius navigetur.3) ouvrage militaire, fortification : a) en parlant du

« limes » romain : WIDUK. 1,8 extructo tamen ingenti-ce ad munimen regionis inter confinia a mari osque ad

35 mare. b) retranchement, travaux de défense: ANNAL.

Lauriss. p. 44 : muros et -era destruxerunt. THIETM. 4,38Harnaburg civitatem -ce muniens necessario. Wrpogesta 35 p. 56 : urbem antiquo cre et maxima multitudi-ne munitam. CAR'ruL. Magaion. 179 p. 328 (a. 1182)

40 proibuit novum -us fieri in castelio de Veyruna.c)ouvrage militaire offensif: AIMOIN. FLOR. gesta Franc.

p. 101 : -era exurebant et inimicos accessit prohibebant.D) oeuvre, ouvrage : 1) livre : HRABAN. epist. 2b : -us

quod in tandem sancte Crucis metrico stiio condidi.

45 Lupus epist. I I p- 6 : venir in manus meas -us vestrumquo memorati imperatonis clanissima gesta ... litterisaliegastis. HELOAUD. Rob. 30 p. 138 : annotare paucis infine huius cris innumerosam ... bonitatem regis. GntsJtD.MORES. delib. VIII 1722 p. 179 : octava istiusmodi cris

50 scedula consuetum epilogum flagitat. noter l'expressionlabonis -us : WiDuic. 3 pref.: laboris nostri -us ... sinugloriose clementie tue suscipiatur.

2) subdivision d'un ouvrage, livre : Orro FRIS. gesta 2

prol. p. 102 : quia priorem libelium ... terminavi, huic

Page 48: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

627 1. opus 628

secundo cri ... imponatur initium. id . chron. 2,51

p. 129,19 huic secundo -eri finem demus.E) sens juridique : I) acte juridique : CARTIJL. S.

Michael. Mos. 36 p. 145 (a. 1065) : confirmetur -us huiusdescriptionis. HIST. Mont. Pannon. X p. 494 (a. 1093 5

spur.) in signum veto huius -eris sub presenciaeorundem quos supra retuli ... ad hoc -us delegavi.CARTUL. cath. Amb. 122 p. 31 (a. 1146) huius -eris testes

subpositi surit. Doc. S. Quir. Pruvin. 9 p. 233 (a. 1160):hanc autem conventionem sicat verbo polliciti fuistis, 10

cris executione ad plenum nobis in banc modumpersolvistis. dans l'expression -us carte : CARTUL. Persen.I p. 1 (a. 1145): istud preclarurn -us carte ... memoriedecrevimus recondere armorie.

2) acres (d'une assemblée) : C0NcIL. Paris. a. 829 1$

p. 670,24 : congessimus ... in -ere conventus nostrinonnulla alla capitula.

F) créature, création : voir sens VII.IV) bien, profit : A) dans l'expression ad -us : au profit

de, au bénéfice de : 1) une personne : TRAD. Fris. 184a 20

(a. 802) : medietatem ipsius altaris de Scarantia ad -ussuum exquirere. VIrA Magni Fauc. 45 : Pipinus ad suamvenationem exercendum ilium saltum ad -us saura tenet.DtpL. Ludov. Germ. 117 (a. 865): ad -us autem fratrumqui in predicto monasterio sunt ... de pratis concessimus 25

ad carradas XL. ANNAL. Camald. I app. 74 col. 179,4(a. 1005) : concedo ad proprietatem tibi ... ad -us Dei etsancti Salvatoris. MON. ecel. Flor. p- 1125 col- 2(a. 1017) si quis ... cas ad saura, -us tenere voluerit.CARTUL. lns. 30 P. 39 (a. 1169-83) : terram ... concessi 30

ecclesie Sancti Petri de Insula ad -us Amalrici càntorispossidendam.

2) un service: ACTA duc. Norm. 98 p. 252 col. 1(a. 1041) : de concambio tellurum Surcei et Burnecvillead -us sellarie Becoensis coenobii. CARTUL. Carit. 77 35

p. 173 (a. 1188): accensivit monachis ... de Charitate, ad-us eleemosynarie campum de Charsneia.

B) bien, propriété : 1) trésor : a) public ou royal : C.Piî.reg. Franc. I p. 83, 18 (e. 800) : quod pro frauda dederint,ad -us nostrum veniat, id est in peculio aut in alio pretio. 40

ib. p. 88,15 : volumus ut quicquid ad nostrum -us indicesdederint vel servierint aut sequestraverint, in uno breveconscribi faciant, et quicquid dispensaverint, in alio. dansl'expression publicum -us : CARTUL S. Vict. Mass. I p. 12(a. 822) : quicquid ad publicum -us vel ad fiscum regium 45

exinde consuetudo fuit exactare. b) seigneurial : ACTAPont. 109 p. 359,13 (a. 1184): si quis de furto reusapparuerit ... tes ... funs ad -us meum observabuntur.Cl municipal : CARTUL. Argent. app. 617,50 (c. 1200)dabit ad penam decem libras denaniorum, quorum 50

medietas cedit cri civitatis.2) réserve seigneuriale: a) dominicum -us : AnAL-

HARD. statut. III 12 p.379 : nolumus ut ullum aliumservitium ... nec ligna solvendo, nec quicquam aliud ad

-us dominicum facial. b) -us indominicatum : Dia.Ludow. Germa, 112 p. 161,6 (a. 864) : de territorio ad -usindominicatum ipsius episcopi colonias 6 et servesquinque. CARTA a. 918 (Hist. gén. de Metz III pr. p. 56)potest ibi seminare, inter ambas sationes, ad -usindominicatum, media quadraginta. e) publicum -usCARTA a. 3095-96 (E. Wisplinghof, Urkunden .. z. Gesch.von Stadt u. Abtei Siegburg, 3964, 17 p.37): operabun-tur autem publicum -us tres dies in ebdomada. d) -usdomini : Lis. Domesd. (Kent) fol. 166a, 2 : cannes ad -usdomini arabant et herciabant. CHRON. Petroburg.app. 157 : hommes isti ad -us domini arant de unaqua-que virga ... 1111 acras.

3) bien ecclésiastique : Doc. Lugd. 2 p-4 (c. 807)habet Leitradus episcopus ad suum -us inter totumcolonicas vestitas DCCXXVII. CARTUL. Interamn. 15

p. 34,15 (a. 894) : pro .. rebus que tibi ad -us episcopiovestro in cambio dedit. CARTUL. S. Julian. Brivat. 415

p. 125 (a. 898) : post obitum vero saura, in -us SanctiJuliani statim recipiatur. Dia. Catal. I p. 110,28 (a. 899)quicquid ius fisci mdc exire debet, totum ad -us sancteRossilionensis ecclesie ... concedimus obtinendum.CARTUL. Carcas. II p. 223 col. 2 (a. 943) : donare faciam

inter annonam et vinum ... ad -us Sancte MarieUrbionensis.

C) oeuvre, fabrique (d'une église) : 1) biens affectésaux travaux de construction: CARTUL. S. Mar. Balg. 75p.87 (a. 1160-82) : cri Beate Marie ecclesie V sol.,coquine canonicorum V sol. Joit ScRIBA 11 950 p. 70(a. 1162): judico pro anima mea libras triginta ... criecclesie S. Andree. CARTUL. Popul. 325,7 p- 198 (a. 1168)Sancte Marie de Tortosa, 11°' morabetinos cri, et duosad mensam et 11°' episcopo. CwL. Mont. Pessul.

p. 184 (a. 1172) : dimitto cri ecclesie Vallis Magne Dsolides melgorienses. CARTUL. Burgenl. 55 p. 29(c. 1195) : promisi me etiam daturum in -us monasteriiXXX marcas argenti, boves C, oves mille, X mansionesservorum.

2) magister cris : « ouvrier», dignitaire d'une églisechargé de diriger ou de payer les travaux (= operarius)ACTA pont. Rom. Gall. VI 91 p. 163 (a. 1162): quicquidreddituri singulis annis surit canton ... abbas vigintisolidos ..., elemosinarius quatuor, capicerius quatuor,magister -cris quatuor. CARTUL. Elnonenc. 11 p. Il(a. 1169) : Deodatus, magister et procurator -eris.CARTUL. episc. Naumb. 398 p. 360 (a. 1197) : cri ecclesieassignavit ut in manu magistri cris pendeat. noter lesexpressions similaires: minister cris : CARTUL Apt. 79

p. 223 (c. 1048) : cum procuratore et cris Sancte Marieministre. custos cris : CAR'rIJL. Hosp. S. Job. Hier. 508

p. 350 (a. 1177): frater Berandus, custos cris. tenens-era : CARTUL Sahagun 1758 p. 404 (a. 1195) :, Petruselemosinarius, Manellus tenens -era, Pelagius ostalanius.

D) -us pontis : oeuvre du pont, en parlant d'une maison

Page 49: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

629 1. opus 630

religieuse qui prend en charge l'entretien des pontsCARTUL. S. Mar. Avenion. 130 p. 149 (a. 1187): JohannesBenedictus, tunc temporis doutais -cris pontis Rodaniprior. B0NV1LL. 148 p. 72 (a. 1193) : -cri pontis Setanni deVal de Pulcifera lib. den. jan. centum. 5

E) revenu d'une exploitation : TRAD. Corb. 281 (a. 822-26) : tradidit ... de hereditate Grymoidi tertiam partemquam habuit femina ejus de -ere salis (cf. ib. 282). ACTApont. Rom. Gal!. Il lii p. 204 (a. 1162): nihil ... insupranominatis possessionibus retinent preter moltam et 10

-us exciuse in terra Radulfi.F) expression -ce : aux frais de: ANNAL. Camald. I

app. 6 col. 20,48 (a. 867) : basi1ic ... quem nos in honoreDomini ... nostro -etc hedificavinus. MARTYR. Farf.

p. 451 : cuius -ere templum super veneranda ossa beati 15

Martini perfectum.V) acte, action : A) action quelconque, bonne ou

mauvaise; 1) en général: PETR. CAPUENS. (O. Lottin,Psychol. et morale IV p. 348,8) : alii distinguant triagenera -court dicentes : quedam sunt de genere bonorum, 20

ut date eleemosinam et huiusmodi; quedam de generemalorum, ut adultenium et huiusmodi; quedam degenere indifferentium, ut ire per viam et huiusmodi.HUGO S. Vin'. didasc. VI, 111 p. 117,19: venturum se infine seculorum ad judicium predixit reddere unicuique 25

secundum -era sua, peccatoribus videlicet ignem eter-num, justis autem vitam eternam. RICHARD. S. Via. stat.int. hom. VII col. 1121' : alii in ipso proposito ex malaintentione -era sua corrompant. par redondance : ABE-LARD. dial. 2026 p. 117 veluti -erum nostrorum actiones. 30

2) conduite, comportement (moral) : DHUODA lib. man.1 5,35 p. 106 : tria data hec sont : cogitatio munda,locutio sancta, -us perfectum. RUOTG. COL. 44 p. 47vocor ad reddendam rationem -cris mei. Pn'it. CaL.epist. II, IV p. 177: officio vicarius Christi, -ere servus 35

corporis, officia medicus animarum, -etc corruptormorum. Pv'nit. RIGA Aurora II Evang. 2536 p. 522traditur ut judex judicet eius -us.

3) en précisant que l'action est bonne (le plus souvent auplur.) : a) par un adj. [ordre alphabétique] : bonne oeuvre: 40

Guit'sn. MORES. delib. VI 528 p. 92 : diversis beatorum-erum mentis. HRABAN. epist. 42 p. 481,15 : de bonis-eribus vestris (cf. Pan. DAMIAN. catin. B 15,4 p. 104.etc.). CEItuAN. transi. Max. lI 35 : jejunium, vigilte,oratio et psalmodia, eleemosyna et hospitum susceptio, 45

natura bona -cru saut. LIUTQ. Greg. pref.: diemnovissimum plis -eribus preparare. HELGAUD. Rob. 25

p. 120: sanctis Deo conjunctus -enibus. ALCu!rq. catit.coi. 653: multifania spinitualium -erum germina (cf.

GERARD. MORES. delib. VI 100 p.81). noter l'emploi 50

particulier de bonum -us: vie vertueuse, dans uneexpression signant mourir: CHRON.-CARTUL, S. Theofr.CaIrn. 13 p. 11 (XII s.): consummavit enim bonum -usseptima die ... ut particeps resurrectionis que subsequitur

octava fieni mereretur. b) par un subst. au gén. exprimantune vertu [ordre alphabétique] : oeuvre de charité, demiséricorde: HELGAUD. Rob. 1 p. 58 : quid chanitatis,humiitatis et misericordie valeant -era, sine quibusnullus ad regna peterit pervenire celestia. ACTA Pont. 31

p. 51,13 (a. 1145): in oratiQnibus et -eribus charitatis quefient in dicto monastenio. HmtM. COL. conv. 5 p. 87,2mihi... caritatis ac pietatis -era ... communicavit. Con.pair. Hung. IL p, 1 ex innumeris probitatum et eximiefidelitatis -eribus. HRABAN. carm. 37,74 : -era... justitie.CARTUL. Antr. 5 p.108 (a. 917) : misenicordie -erapauperibus, indigentibus, advenis, peregrinantibus. SIGE-

BOTO Paulin. 7 p. 914,21 : studiis sex -erum misericordie,id est infirmorum cura... SUGER. carte 10 p. 352 (e. 1140)-eribus pietatis insistere, infirmorum euram gerere.CARTUL. S. Petri Cuit. 24 p. 35 (a. 1085-96) inter ceterasalutis -era precellit chantas. Ruoîc. COL 21 p. 22majora sapientie et virtutis -era. PETR. LOMB. sent. II,XX VII 12,1 p. 451 : virtutes exteriores ... qui per corpusgeruntur non virtutes esse dictait, sed -era virtutum.emploi au sing.: pratique d'une vertu (explétif) : Lri.rro,Greg. 13 : inter virtutes maximas -us elemosinarumordinatum est. GeitARu. MORES. delib. VII 65 p. 109:non solum benignis, sed etiam malignis -us intimedilectionis impendit. SIJMMA Trec. p. 10,26: personisque religioni obsecundant ac -us pietatis exhibent.ALCUIN. catin. 1188 p. 74 : plena fides patuit, nec adhucin fonte lavatus,/ explevit virtutis -us pietate fideli.C) (méton.) celui qui accomplit une bonne action : DunoNorm. IV 100 p. 262 : erat namque melliflua dulcedofortium ... emendator confessorum, -us pietatum.

4) en précisant que l'action est mauvaise: a) par unadj. : RI?,sB Anse. I p. 18 : abstinens se ah omni -ere malo(EGBERT. Lnou. rat. II 337 p. 224. HEI.GAUD. Rob. 7p. 68). GERARD. MORES. delib. VIII 508 p. 148 : -erummalignonum. noter l'expression de s. Paul -era mortua(Hebr. VI 1): HRABAN. in let. V 11 col. 8908 quinecdum poenitentie egit ab -enibus mortuis. Pan. LOMB.sent, IV 15, 6, 2 p. 835 : -era montua nommais, priorabona significat que per sequens peccatum erant mortua,quia hi peccando pniona bona irrita fecerunt. ROB.MELODUN. epist. Pauli Hebr. VI 1 p. 300, 23: -eramortua dicuntur -era peccati, quia ad mortem ducunt.Vel -era montua dicuntur illa -era bona que [per]supervenientia peccata extincta sont. b) par un subst. augén.: ADALBOLD. Heur. Il p. 695,1 : iniquitatis -era.Gait.uw. MORES. delib. IV 581 p. 54: se compnimit ab-eribus mortis. RADBERT. corp. Dom. XXII 141 p. 129:ab omnibus peccati -entras vacane. Gnt&itD. MORES.

delib. V 213 p. 61: iustificati ab -enibus tenebrarum.noter l'expression -era diaboli : les oeuvres du diableGatARD. MORES. delib. VI 933 p. 102: qui -eribusdiaboli vexantur. cf la formule d'exécration du baptéme:THEODULF. bapt. XII col. 230C: de abrenuntiatione

Page 50: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

631 1. opus 632

Satane et omnibus -eribus eius atque pompis, vel que-en diaboli et pompe. G0DFSC SEC. opusc. gramm. Il

p. 470,14 abrenuntiamus diabolo et omnibus -eribuseius et omnibus pompis eius.

B) bonne action, oeuvre (en bonne part) : 1) en généralDIPL. Karlom. 11 77 p. 202,32 (a. 884) regie precellencie-cru imitamur. CERBAN. transi. Max. 11 11 pugna utpossideas virtutes ... Et hoc est operari et custodire iuxtaillud ut operaretur et custodiret illud id est -us.

2) vie vertueuse (en parlant d'un saint) : HRABAN.carm. 81,6 Bonifacii -us martyris almificum. VITAAdaib. Prag. I p. 165 : beatus si ... arrepti -eS cursumcongruo exitu terminaverit (cf supra sens A 3 a).

3) haut-fait (pour gesta) : ANAST. chron. p. 158,14quod ..; esset ... a se -us ingens patratum. VITA Henr. 1V

p. 10,9 hoc opus super omnia regum -era. ANON. gestaHung. 44 : legati eorum ... tes gestas ... narraverunt. fluxveto -us eorum conlaudavit. cf. expression -era imitariDIPL. Odon. 11 p. 55,34 (a. 889) regie precellentie -eraimitamur et per hoc eterne beatitudinis gloriam faciliusnos adepturos non dubitamus.

4) fait miraculeux, miracle: Huco FARSIT. mirac. 31col. .lSOO exhibitio -eris,quia coins pedem putridumfetensque cadaver aspexerant, nunc sanissimum etfortem ostendebant. AELR. Edw. reg. col. 787' Christusexaudivit Edwardum et -est uno ... Gerinum reddidit,febribus exstinctis, incolumem. noter l'expression perfec-tionis -era : ANNAL. Camald. I app. 62 col. 154,31(a. 999) post ista et alia perfectionis -era que in predictosancto Saba cognoverat. spéc. -us divinum : interventiondivine : ACTUS pont. Cenom. p. 18 hoc potentissimo -eneiusdem divino iungendum est miraculum.

C) mauvaise action, forfait : DIPLOM. Astur. II 200

p, 385,19 (a. 909) kareat luminibus ignibusque ultricibuscremetur cum opueribus suis. BERTHOLD. CONST. annal.a. 1076 p. 285,35 : cognito ab omnibus quod fecit -ere, decoetu fraternitatis expelli. dans l'expression ex nostro-ere : par notre faute : GUIBERT. Nov. moral. II, III 8 col.73 D «Date nobis de oleo vestro quia lampades nostreexstinguntur» ... id est quia ex nostro -ere obtenebrasci-mus.

D) action, application pratique, par opposition ou enparalléle: 1) à la parole : a) dictum : RUOTG. Coi. 2 p. 3cuius plerique dicta et -era ... satis admirari nequibant.GUIBERT. Nov. gesta Franc. 1V 4 col. 737" dictis potenssed -ere parcus. b) locutio : Acnus vita Hath. 22locutione et -ere perpetrata. ) os : AGIUS vita Hath. 7talis erat ore qualis -ere, talis -ere qualis ore. PETR. LOMB.sent. 1V 17,1 p. 845 : sine confessione cris et satisfactione-cris, neminem a peccato mundari. d) verbum EGBERT.LEOD. rat. pro]. p. 1,7 verbo et -ere ... summo pastoriplacere. e) vox : MARB. Rob. 112 coi. 1519 : sinon voce,quod est gravius, -ere blasphemavit.

2) à la conception, à la décision : a) animus : THANOM.

Bernw. Si p. 780,10: quod dia conceperam animo, -erecomplere volebam. b) cogitatio : BERTHOLD. CON5T.annal. a. 1077 p. 303,23 : cottidianis confessionibus nonsolum -erum, verum quoque cogitationum inordinata-

5 mm. HILDEGARD. scivias 2,6 col. 532" : sicut et cogitatio,voluntas et -us in uno homme sont. e) consilium : Wn'o 1

p. 13 : consilium ante -us semen est sequentis fructus.ACTA Pont. 91 p. 130,29 (a. 1176-77) : quod conventio-nem islam -ere, consiiio vel assensu suo numquamperturbabunt. il) mens : AELR. inclus. III 29 p. 116: adDei veto dilectionem duo pertinent : affectus mentis eteffectus -eris. Et -us in virtutum exercitatione, affectus inspiritualis gustus dulcedine. e) voluntas BERNARD.gratia 44 p. 197,26 : quod -ere complent, votuntate

15 consentiunt. id . serm. de temp. 1 p. 271, 2 : habemus inbeato Stephano martyrii simul et -us et voluntatem;habemus solam voluntatem in beato Joanne, solum inbeatis Innocentibus -us.

3) à l'apparence.' le fait. la réalité : GERBERT. epist. 4820 p. 78,1 (a. 985) Lotharius rex Francie prelatus est solo

nomine, Hugo vero non nomme sed actu et -ere.SIGEBERT. GEMBL. gesta p. 538,46: episcopus nomme,non -ere. ROB. T0RIG. chron. a. 942 t. I p. 17 : monachushabitu, non -ere.

25 4) à la foi: GERARD. MoREs. delib. IV 416 p. 50 : perfidem veram credentium et rectissimum -us adhibitacantate. ANSELM, LAUD. lib. Pancrisis p. 64,17 : oportetautem ex quo fidem acceperit aliquis et tempos habuerit,ut -era fidem sequantur. ACTA Heur. Leon. 76 p. 110,23

30 (a. 1167): fides inveniet meritum, ubi per -cris ostensio-nem humana ratio prebet experimentum.

E) expressions verbales signifiant : t) mettre à exé-cution, mettre en application : LiuTa. Greg. 13 p. 78,18divinam Scnipturam legens vertit in -era. ANAST. chron.

35 p. 317,13 : simultatem contra imperatnicem meditanteshanc in -us duxerunt. THE0D. EUCH. transi. Celsi 12pontifex ... mentis conceptum -ere tenus implere gestiens.

2) in -us esse : être utilisé: MAPPE clav. p. 187 : accipeillam novam que nunquam fuit in -us.

40 F) action, influence (dune chose abstraite) : CMtM. deTim. 8 : Noricus in regnum qua se diffundit agellus,/neglectum legis restituebat -us. RICHA.1rn. S. Via. dub.apost. col. 665° : sont qui dicant -era legis esse que fiuntex timome, -era veto Evangelii que fiunt ex amore. Prra.

45 RIGA Aurora I Gen. 390 p. 42 prava voluntas,/ perquam peccati semper aditur -us. PFrR. LOMB. sent. II,XVIII 6,1 p. 391 : cas implet non -ere providentie.

G) expressions signifiant l' oeuvre de chair », l'amourphysique: 1) en général: a) -us carnis sive carnalium

50 ACTA pont. Rom. ined. 11 63 p. 32 (a. 858-67) : saut -eracarnis que sunt fornicatio, immundicia et cetera talia.CALIXT. Il serin. Jacob. col. 1382" : cessemus ergo ab-eribus carnis et operemur bona. ADAM PERSEN. epist. XV167 p. 246 : si in ipso licito carnis -ere modum

Page 51: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

633 1. opus 634

mensuramque tenueris. GE1MW. MORES. delib. VIII 505

p. 148 : huic adherere, qui in carne positus, ni! carnalium-erum expertus est, b) -us Veneris sive venerium : PAUL.ALB. md. !um. 23,13 p. 297 propter spumosum !icoremAfrodin dicta est, cui et -us venerium designatur. ANDR.CAPELL. amor. III P. 314 : quos extra nuptiales actusagnoscit Veneris -eribus ob!igari. GUILL. TYR. hist. rer.transm. XIV 3 p. 610 : Veneris -eribus et carnis deser-viens immunditiis. ADAM PERSEN. epist. XIV 153 p. 228fercu!is effrenatiores et potentiores sont in -ere Veneris.GUIBERT. Nov. vita 1 7 p. 20: cum venerio -criindulgeret. c) -us fornicarium, nefarium, pravum, spur-cum PAUL. ALB. md . lum. 23,7 p. 296: !icoremspurcissimi -eris. HcAun. Rob. 18 p. 98 : duos jacentesin angu!o, -cri insistentes nefario. SYNOD. Strig. II 16non conjugium sed -us fornicarium repurent. ALBS.SE'T-TEFR. visio 18 P. 200: cum en pravum -us nonexercuit [sc. adulterium].

2) dans le mariage: rapports conjugaux: BERNOLD.CONST. incont. 1 p. 8,5 : nunquam post ordinationemsuam ad conjugale -us redibit. id . chron. a. 1095

p. 461,39 : quamvis nondum i!lum in maritali -etccognosceret. LAMB. HERSF. annal. a. 1069 P. 106,5nu!!am court ea manita!is -cris copiam habere. Pun. Ru».Aurora II Evang. 1866 P. 498 : Job designat eus quoscopula jungit amoris ;/ Job complevit -us pro!is amoresuum. De conjugio (H. Weiswei!er, Maître Simon et songroupe [1937] p. 100,25) : de -ere conjugii ... -us estcarna!is commixtio.

3) -era vin : les oeuvres d'un homme dans la procréa-tion: PETR. DAMIAN. carm. CD 4, 18 p. 143 : Filiumhabens, domina, non per viii -era.

H) (techn. milit.) action militaire : WIDUK. 3,53 cumingenti exercitu ... bellatores ... ab -ere ... prohibentes.

VI) sens chrétiens : A) service de Dieu, pratique de lavie chrétienne : 1) -us Dei : LIuTG. Greg. 15 p. 79,2 : nec

vir venerabi!is ab -etc Dei umquam cessavit. PASS.Casti 1 p. 23v: in Dei -etc perseverantes. WALTH. Spia.Christoph. 1 3 : totus igitur in Dei -etc conversatus.HELOAUD. Rob. 13 p. 78 : memor fui -cris Dei inomnibus vus suis.

2) -us Doinini : LIuTO. Greg. 2 p. 70,8 : crescentes etproficientes in -ere Domini. USUARD. martyr. V k!. jul. 1

p. 255 : Galathas osque ad beatum finem vite sue in -ereDomini confortavit.

B) messe, office divin : 1) -us Dei : CORP. consuet.monast. I p. 449,5 (a. 816) : intervallum quod inter -usDei et horam refectionis contigerit aut orando autlegendo transigunt. CONCIL. Aquisgran. a. 816 p. 411,2si quis frater -us Dei neglegenter exsecutus tuent.CONSUET. Trev. 21 P. 21,10: circuitor .., ut primumsenserit -us Dei finitum, corneo percutit maleo!ocimbalum. MIRAC. AIllig. (NA VII, 1882 p. 629) : cum adcelebrandum -us Dei pariter in oratorio convertissent.

STATUT. Cisterc. P. 105 (a. 1186): si tabu!a pu!satur proaliquo decedente dum -us Dei in ecclesia ce!ebnatur.

2) -us Domini sive dominicum : ALTER. Liudg. 2,8peracta celebratione -cris Domini egnessus est [e

5 basilica]. VrrA Liutg. I 32 p. 80,18 : dum ad -usdominicum vit Dei staret.

3) -us divinum : Wprr. Gall. 38 p. 278,27 : cumfraternalis cuneus ad -us divinum se preparasset arqueoratorium ex more ingressus fuisset. SMAR. reg. Bened. 43

10 col. 8790 : quandocunque vel diurnis vel nocturnis horisad -us divinum signum resonuerit. MIRAC. Magi. p. 241monachi divinum -us celebraturi ecc!esiam intrantes.N&vicj. Brend. 9 p. 18 : faciamus hic -us divinum.Sacrificemus Deo immacu!atam hostiam, quia hodie est

15 Cena Domini. CARTUL. Athanac. 190 P. 696 (c. 1050):ecc!esiam de Veisa ... interdico ut nemo ibi ... divinum -usfaciat. Huuo V CLUN. commet. p. 44,19 : quia in ofliciodivini -cris ... magna fit confusio psalmodie.

4) par extension : célébration d'une cérémonie religieu-20 se: CORP. consuet. monast. I p. 444,17 (a. 816) : ut -us

vigiliarum semper court die finiatur. HELM. 39 p. 78,18facta est ... contentio ... et interceptum est -us consecra-cionis [imperialis].

Cl sacrement : ADELM. LEOD. epist. ad Bereng.25 p. 481,144 baptizat et homo, per cuius manus et

linguam -us i!lud administratur.VII) sens philosophiques et théologiques : A) définitions

générales: DAN. MORL. nat. p. 12 : quis negat triplex essegenus -tram ? Orme namque -us aut est -us Dei, aut -us

ao nature, aut -us artificis imitantis raturant. -us Dei estmundus, sine preiacente materia factus. -us nature est exsimilibus similia procreare. -us hominis est contra aerisintemperiem sibi vestes artificiose componere, inanima-tum ad simi!itudinem animati effingere, in quibus

35 imitatur naturam. ROB. MELODUN. sent. 1, 1 21 p. 224

quinque enim operationum genera, id est -us creationis,-us formationis et dispositionis, -us nature quoddistribuitur in -us propagationis et -us multiplicationis.Est etiam -us gubernationis. U!timum veto genus est -us

40 artificis naturam imitantis. GEnrw. CREM. trans!. IsaacIsrae!i defin. p. 340 : -us est generacio rei ex te incorrupcione forme eius qua generatur et permutacioneipsius ad formant aptam, ut corpore animalium etplantarum.

45 B) -us sive -era Dei : oeuvre de Dieu : 1) en général : Ps.HUGO S. Via. contemp!. I p. 42,3 : -us Dei est quodcreat potentia, et quod moderatur sapientia, et quodcooperatur gratia. AB5AL. serm. 37 co!. 216c : considera-era Dei, quia saut -era conditionis, -era restaunationis,

so <ra reparationis. ANON. in Plat. Tim. p. 368 : -era autemDei non saut temporalia quia sicut nec pnincipium intempore, ita nec finem habent ...; -era Dei causas habentante tempos, nichil debent tempori.

2) action divine dans la création : COMM. Boet. phi!. III

Page 52: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

635 1. opus 636

9 P. 157,8 : -us Dei est sicuti noys. ANSELM. LALJD. sent.166 (0. Lottin, Psycho!, et morale V p. 122) -us Deidicitur quod ex nulla prelacente materia fit, sicut cumdicitur omnia creasse ex nichilo. HUGO S. VICT. sacram.!,VI col. 285f : in primo -ere [creationis] fit aliquid et denihilo. ROB. MELODUN. sent. I, 118 1 p. 206,7 : -us autemconditionis il!ud est, quo factum est ut quod non eratesset et quo infirmia sont formata et formata disposita;que omnia spacio sex dierum sont completa. -ere vetoreparationis perdita restaurantur, restaurata formantur,formata ordinantur. noter l'expression -era sex dierumRADULF. NIGER P. I : in principio creavit Deus coelum etterram et in -eribus sex dierum complevit ornatus eorum.Huco S. Via. didasc. VI, 1V p. 122,20: principiumGenesis de -eribus sex dierum. et, de là: PETR. RIGAAurora Gen. 177 p. 32 : per senos operata dies Deltas,-us expiens,/ septena voluit luce quieta frui.

3) la création, les créatures : HRABAN. carm. 4, 1, 2somme saler rerum. qui verbo cuncta creasti,/ arque -usomne tuum dextra tu rite parasti. GERARD. MORES. delib.V 192 p. 60: omnia -era Dei ... Deum benediceremanifestum est. CERBAN. transi. Max. 111 46 : Deusproduxit in esse ea que facta sont ... ipse veto letatur in-eribus suis. Guico I medit. 156 p. 94 : vis enim ut Deuset eius -era ad tuam pravam voluntatem inclinentur,eique serviant, non tu ad Dei voluntatem. d'où lesexpressions -en creationis : les choses créées : HUGO S.Via, dans Rech. théol. anc. et méd. 25, 1958, p. 272 : -eracreationis sont ea que cum prius non essent, facta sont utessent, sunt enim creata ex nichilo. -us mundanum : lemonde créé: ALAN. bis. serai. P. 305 : quid est huiusspere centrum, nisi -us mundanum, Id est universitasrerum que ab amphtudine divine essentie quasi aquadam circumferentia equaiem et ita quodammodolinearem sue essentie unitatem trahens, in machinamdeducit mundiaiem.

Cl rôle de la Trinité dans l'incarnation: ROB. Mao-DUN. I, 111 27, 2 p. 86 : istis etiam de causis -era Trinitatis,licet communia sint, convenienter tamen secundumassignationem per ipsas personas dividuntur. PETR.LOMB. sent. 1 15,4 p. 98 Filius missus est a Patte et aSpiritu sancto et a se ipso et ... incarnatio ... est -uscommune Patris et Filii et Spiritus sancti. lb. 111 1,3

p. 553 : cum indivisa sint -era Trinitatis, si Filius carreraassumpsit, tunc Pater et Spiritus sanctus.

D) -us nature : oeuvre de la nature: ANsELM. LAur.sent. 166 (0. Lottin, Psycho!. et morale V p. 122) : -usnature est quod ex materia preiacente fit, sicut quandoherbe et fructus ex terra et arboribus naturaliterprocedunt. HuGo S. Via. didasc. 19 p. 16,10: -us naturequod latuit ad actum producere. PETR. Pic'rAv. II sent. I7 p, 66 : alla flunt, auctoritate Del, mediante seminalicausa, ut quod arbores forent, fructificant, et aliohuiusmodi et ea dicuntur -cru naturalia. ANON. in Plat.

Tim. P. 89 : -era enim nature sunt que habent fundamen-ta in visceribus terre, semina ad arboreos cerealesve fetusprocreandos, vel que habent semina in fecunditatemembrorum ad germen animalium.

s E) distinction entre -us operans : action, et -usoperatum : résultat de l'action : UDO (Landgraf, Dog-mengesch. der Frfihscholastik III 1 p. 153 note 28) : hocnomen -us duas habet significationes : dicitur enim et -usoperans et -us operatum; -us operatum est i!lud quod

10 procedit ex ipsa actione, ut ecclesia, domus, et huiu'smo-di, quod non semper sortitur vocabulum ex voluntate velfine ... -us vero operans est ipsa actio. Quod -us iudicaturbonum vel malum ex voluntate et fine. Pria. PICTAV. IIsent. 116 P. 156 approbat Deus -era eius que operatur

15 non quibus operatur [diabolus]; -era operata ut dicisolet, non -era operantia, que omnia mala sont. Prit.CANTOR summa sacr. 80 p. 45,46 : dicimus quia nequegaudium passionis, neque dolor meritorius est, sedvoluntaria provocatio gaudii, qua homo operatur ut

20 gaudeat, ipsum [sc. -us] operans. ALAN. INs. dist. col.883€ : -us operans Judeorum, quo crucifixerunt Christumfuit malum. -us operatum, id est passio Christi, fuitbonum.

VIII) sens explétif: A) ce qui concerne, ce qui est du25 ressort de: CORP. consuet. monast. I p. 475,11 (a. 817)

ut -us balnearum in arbitrio prions consiste. JOH. SCOT.

gloss. Mart. Cap. 363,17 P. 152,29: non convenit ut Pallashabeat partent in agro Veneris, id est in -ere nuptiarumquod pertinet ad Venerem (cf. REMIG. comm. Mart. Cap.

30 VII 363,17 t, 11 P. 174,21). DIPL. Heur. IV 338 p. 446523(a. 1081) : ut predictus patriarcha suique successoresquicquid ad nostri iuris -us pertinebat, ipsi possideant.SIGEnERT. GEMIIL. gesta P. 533,50 : ad -us pacis exequen-dum. TRACT. cod. Bamb. (Grabmann. Gesch. d. schol.

35 Methode LI P. 38,6) : mechanica igitur ipsa in omne -ushominis distribuitur. Huco S. VicT. didase. VI, XIV

P , 131,22 mechanica tracte de -eribus humanis et hecdividitur in septem.

B) ad -us et le gén. : 1) suivi d'un subst. : à : HRO'rsv.40 Pafn. 3,10 p. 171 : quia non arbitror pretium piacli

aptum esse ad -us beneficii.2) suivi d'une forme verbale: pour: CARTUL. prov.

Lugdun. 70 P. 97 (a. 1195): ut fratres ... C solidespossideant ad -us emendi salis.

45 C) hoc -etc ... quia: parce que: Gnww. MORES.delib. III 359 p. 35: hoc autem -ere dictum dimisimus,quia aque mortes non supra coelum, sed aile sunt.

IX) «ouvrée », mesure de surface (pour opera)C,wrui. S. Cypr. Pictav. p. 95 (a. 1000) : vendiderunt

50 unum -us prati in villa. CJt'ruL. Camaler. p. 12 (a. 1016-20) : X -era vinearum et I sestairada de terra. CARTtJL.Alose. 40 p. 98 (XI s.): donc, ,,. XVI -era de vineis etunum campum. CARTUL. Nobiliac. p. 174 (a. 1025) : allaquinque -cru de terra vacante in prospectu prefati

Page 53: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

637 2. opus - opusculum 638

castelli. CARTIJL. S. Nicol. Pictav. p. 40,15 (a:1068) VI-era terre in territorio. C&wrui.. Casteliar. 5 p. 7(e. 1171) pratum, ... vbeam ... et quinque -en vinearumultra aquam. CARTUL. Ceisiniac. 105 p. 112 (s.d.) unavinea que adheret orto de tribus -eribus.

2. opus, -eris n. I) subst. n. : besoin, nécessité : A) engénéral: DicuiL. mens. orb. VIII 36 (éd. Tierney p. 83)hommes Gangis fontem qui celant quod nullius esce -usindigent, sed tantum odore vivunt pomorum siivestrium.Dia. Otton. 124 (a. 940) ut eligere inter se abbatissani,quando -us contigerit, licentiam habeant. DWL. Otton.111 13 (a. 985) : licenciam ... inter se eligendi abbatissamquocienscumque -us et usus evenerit. CUaAN. transi.Max. II 33 : quando concupiscimus... cibum pretertempos aut preter -us.

B) ad -us : pour les besoins matériels : 1) d'unepersonne: THEGAN. Ludow. 9 : ante eos misit missessuos preparare eis quicquid desiderabant ad -us eorum.CARTUL. S. Lupi Escer. 57 p. 57 (a. 1149) : quecumquead usum sive ad -us predictorum fratrum per castrumiliius ... deportarent. CAItTUL. S. Bened. Floriac. 168,11

p. 382 (a. 1155) creditionem in cibis ad nostrum etregine -us ... persoivendam. CARTUL. capit. Agath. 13

p. 24 (a. 1162): pisces ad -us presbiterorum et aliorumciericorum. VITA Adaib. Prag. I p. 16 duo iecti : unus adsuum -us, alter pro quiete fratris. 2) d'une chose : CARTAXII s. in. (Perrin, Recherches sur la seigneurie rurale enLorraine app. 4 p. 720) : in medio marrie, ad -us vineeXX pondera paxiliorum incidere. CARTUL. Magalon. 64p. 129 (a. 1137) : ligna, quantum ad -us dormis sue ... inusum cremandi sufficiat. ACTA fleur. Leon. 94 p. 144,30(a. 1172): oleum ad -us lampadorum perpetuo arden-tium. ACTA pont. Rom. Gall. 1V 201 p. 346 (a. 1179)aquam ad -us unius molendini. GUaI. CASS. II 1193p-35 (a. 1191) : omnia utensilia ad -us tincture. noterl'emploi du plur.: ACTA pont. Rom. Gall. 11137 p. 231(a. 1173) : ligna viva et mortua ad -era predicte grangie.3) d'un animal: entretien CARTUL S. Florent Angl. 11p. 174 (a. 1069-70) : virgam terre ad -us porcorumeorundem monachorum. DIPL. Colom. p.34 (a. 1109)predium ... ad -us pecudum. Doc Lugd. 12 p. 25 (a. 1100-50) : pascua ... ad -us animalium, tain nemoribus quampriais. RODULF. TRUD. gesta Trud. VII 3 P. 265,28herbam ad -us equorum.

II) indécL, dans des expressions verbales: A) (impers.)-us est : il est besoin, ilfaut: 1) absol. : EGBERT. LEOD. rat.schoi 1196p. 47 : cum aliquis plus quam -us sit irascitur.ACTA duc. Nom. 130 p-303 (a. 1053) : nunc et semper,quocumque -us sit, testes erunt. 2) suivi d'un compl.indiquant ce qui est nécessaire: a) au gén.: LIUTG. Greg.3 : ubi ... maxime -us erat doctrine iliorum. CsusPetrish. 3,15 : in bec ... articuio mortis -us erat oportuniadjutoris. noter l'emploi elliptique : BERNARD. Maiach. 16

p. 325,16: quid -us piurium. b)à l'abl.: Hgcvrsv. Pafn. 7, 2

p. 174: -us est tuojuvamine. Oiw. Vn. hist. XII 43 t. IVp. 468 : multis sermonibus hic modo non -us est. GmD.topogr. 112 p. 36 : quibuscumque precipue ad vivendumviribus -us est et violentia. 3) suivi d'un compL indiquantqui a besoin, au dur. : BERNARD. epist. 75 col. 189 : quiasibi, ut scis, -us non est. 4) suivi d'un infinitif: LIuTG.Greg. 4 : quid -us est dicere de ilia disceptatione. Lupusepist. I p. 10: que vos eorum merito sit remuneratiosecutura non -us est dicere. 5) suivie d'une complétive

lu introd. par ut : THIETM. 8,12 : non est -us, lector ... ut variifavore vuigi de mea proficuitate credas. UDALR. consuet.Ciun. 17 col, 653A : de cantu ... misse mortuorum non estmuitum quod -us sit ut dicatur. 6) suivi d'un gérondif oud'un adj. verbal: THEGAN. Ludow. 50 ex. : quid subiectis

15 fadant, nulli interrogandum -us est. WIDuK. 2,36 p- 97quotienscumque ... sit -us corona portanda.

B) emploi personnel: être utile: 1) absol. : CARM. deTim. 77 : haud -us est ratio, sapientia railla necesse est.CERBAN. transi. Max. III 19 : unicuique quod -us est

20 prebens. 2) avec le dat. : Ivo epist. I p. 96 : non est -ussanis medicus, sed male habentibus (cf. Matth. 9, 12 etMarc. 2, 17). LEGEND. Steph. maior. p. 385 : episcopiasuppeliectionibus ... secundum quoi] unicuique -us fuitdecoravit. noter l'expression : Arr'w. Fuid. Ratisb. a. 896

25 p. 127,34 : tex exercitum .. interrogavit quid facto -us sit(cf. Ono Fins. gesta 1,14. J0H. WIGORN. chron. p. 56).3) construit avec ad et l'accus. : FuLco. MuID, nupt. II484 : sanguis ad exangues -us est velut anguis ad angues.

Cl -us habeo : avoir besoin : I) avec l'accus. : JoH.

30 FISCANN. conf. theol. III p' 180,1220: multa namquemihi defienda sont et multas -us habeo lacrimas.2) construit avec l'abl. : HROTSV, epist. 16 p. 419,38 : nonsani -us habent medico, sed male habentes (cf. Matth.9,12 et Marc. 2,17). GAUFRID. S. Via. microcosm. 107

35 p. 118,31 : -us habemus penitentia ut salutem inventa-MUS. CARTUL ord, Teut. (Thur.) 2 (a, 1200) : areaquadam ... ad hospitale pauperum ... -us habentes. 3) suivid'un inf. : ANNAL. Lauresh. a. 802 : qui jam -us nonabebant super innocentes mouvra accipere. HRABAN.

40 homil, II 159 coi. 448: apostoli ... nequaquam perangelos ... -us habebant doceri. GuILL ALB. Rip. arithm.p ' 191 : de pictura quidem non -us habeo respondere.4) suivi d'une complétive introd. par ut : UDALR. consuet.Clan. II 3 col. 701' : [novitius] -us quoque habet ut signa

45 diligenter addiscat.opusculum, -i B. 1) opuscule, petit écrit: WALAHFR,

hort. 428 : commendatio -i de cuitura hortorum.Gonnsc. SAX. pred. p. 236, 11: quando sancti Hieronimi-a lego. HRABAN. epist. 15 p. 404,1 : -um Rhabani Mauri

50 ad Hiudowicum imperatorem in XII capitulis compre-hensum. GE5TA abb. Fontan. XIII 4 p. 104 : ex -is beatiGregorii pape volumen I. GERBERT. epist. 86 p. 114,16:Tuiliana -a vel De te pubiica. BERNARD. gratia proi.p. 165,5: -uni gratia et libero arbitrio.

Page 54: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

639 1.ora 640

2) petite construction : ADAM PARVIPONT. utens.p. 127 edificii formam admirari cepimus. In menianisautem illis nichil egregie spectabile est preter celii etpincelle -a, quibus inspectis phalam ascendimus.

3) action, oeuvre: a) acte juridique: CARTUL. cath.Amb. 1 10 p. 16 (a. 1081-1102): litteris adtestantibusquoddam nostre parvitatis -uni cognitioni presentiumfuturorumque intimare. b) dans l'expression Veneris-uni ALAN. INS. planer. nat. p. 463 : Medea veto,proprio fluo novercata, ut ingIoium Veneris opusconstrueret, gloriosum Veneris destruxit -um.

1. ma, -ef formes: aura: C,&ITÛL S. Cucuph. 1 130

p. 105 (a. 978). hora : P0ErA SAXO 3,56 et passim.HROTSV. gesta 623 p. 222 et passim. DIPL. Heur. IV 128

p. 168,14 (a. 1064). BERNARD. MORL. reg. 166 p. 71. OnoFRIS. gesta 2,13. AcTA Ludov. VII 451 p. 418 (a. 1161-62).etc..

1) bord, extrémité : A) s'appliquant à un objet quelcon-que: GERBERT. astrol. p. 118 : in extremis tabule -is.CALIXT. II libeli. n3irac. a. 1104 col. 1371-72 : peregrinus

supra -am navis sedens cecidit (cf. GALBERT. BRUG.Karol, 71 p. ils). RODULF. TRUD. gesta Trud. VI 7

p. 257,6 : calicem ... argenteum, intus et circa -as exteriusdeauratum. Huco S. VICT. pract. geom. 1 503 p, 41:decurrens per extremam -am eminentis prerupti deor-sum. PgrR. Ric,. Aurora Il act. apost. 978 p. 166:monstraverat angelus illi,/ quod neque tot capitumcaderet brevis -a capilli. spéc., bord d'un vêtement(PAnAS : -a, finis vestimentorum. UGUTIO s.v. hora : cumenim ... extremitatem vestium designare volumus scribidebet hoc nomen sine h.) LEx Frision. 14,5 : tenens eumper -am sagi sui. ANDR. FLOR. mirac. Bened. III 2 p. 220:ab -a manioc inclusum servilis testimonii obolum.BERNARD. serin, de temp. 2 p. 355,5 : hoc unguentum,descendit et in -am vestimenti, ut ne minima quidemfimbria careat unctione. HERBORD. Otton. p. 91 easdemcamisias aurifrigio in -a capicii et sutura humeraliornari eis fecit. PETit. RIGA Aurora I Reg. 1 481 p. 266:scidit -am /vestis. au plur. : GALBERT. BRUG. Karol. 58p. 94 : usque ad inferiores lorice -as.

B) s'appliquant è une limite topographique : 1) lisière(d'une forêt): GIRALD. expugn. II I p. 309 : cum ... insilve ipsius -a in insidiis latitassent.

2) limites d'un territoire, frontière : ADREVALD. transi.Bened. 8 p. 8 : jamque -as finium suarum attingentibus.

3) rives (d'un fleuve) : POETA SAXO 3,56 : aquiionalesper fluminis horas/ Danubii. Don... Heur. IV 128 p. 168,14(a.1064) : circa horas Reni. GUIBERT. Nov. vita II 6

p. 125 : super -am aque deambulaturus descenderat.GAUFRID. BRETOL. Ham. 26 p. 531,3 : cum ad -amfluminis iuxta plancam accessisset.

4) rivage (de la mer): HROTSV. Pel. 324 p. 60: litonsextrema viderunt corpus in -a / inter grandisonas agitarimartiris undas. Doc. cath. Ovet. 28 p. 111 (a. 972) : per

totas Asturias usque in -a maris. CARTUL. S. Emil. Cocu!.247 p. 252 (a. 1082) : illa ecclesia ... in -a maris. OnoFRIS. gesta 2,13 : usque ad Adriatici equoris horamprotenditur. GUILL. TYR. hist. ver. transm. VI 9 p. 249

$ duo miilia electorum equitum ad -am maritimandirigunt. avec un adj. géographique: SAEW. p. 253 : tertioveto milliari hora egyptica ... cannes summersi essemus.

11) région, pays: A) en général: 1) s'appliquant à unterritoire continental ou maritime : l-IRoTsv. gesta 623

10 p. 222 : Alpibus accinctas altis intraverat boras. WAL-THARIUS 8 : litons Oceani sed pertransiverat -as.

2) souvent avec adj. iidiquant l'éloignement : POETASAXO 3,503 : venit apostolicus terrarum poene supremas/iam penetrans boras. HROTSV. gesta 629 p. 222 : audacter

15 satis ignotas pertransiit boras. VITA Amant. Engol. 14

p. 346,5 : ut ex remotissimis etiam -is longinquis adsanctitatem eius devoti quique accurrerent. THEOB. VERN.Gumm. 134 p. 169 : longinquis rediens exercitus -is.

3) par extension, dans des expressions signifiant un

20 point cardinal: WALTHARIUS 1130: occiduas vergebatPhoebus in -as. Moyses PERGAM. Pengam. 41 p. 207 : asous nascentis ... -a.

B) précisé par un adj. de caractère géographique ouethnique: 1) étendue, pays: PorrA SAXO 1,132 : tales

25 Italicis dum tes agerentur in bons. WALTHARIUS 483 : hictantum gaze Francis deducat ab -is. CARM. var. III 46,1,9 : Marcus, quo Libicis sub presule vivitur -is,/ urbisAlexandri voluit sub sede locani. ANNAL. Altah. a. 1054

p. 50,16: orientalem ... Baioarie -am.30

2) territoire avoisinant une ville: POnTA SAXO 4,69SpoletanisCarolus regressus ab bons /ad Ticinum redut.CARTuL. Anian. 170 p. 305 (a. 1175) : ab -a Narbonensi.

C) expressions avec patnius, propnius etc. signifiantpatrie: ALCUIN. carm. I 66 p. 171 : contentus propriis

35 sese defendere in -is. CAND. FULD. Eigil. 111,3: patniisevectus ab -is. HROTSV. gesta 667 p. 223 : ne patriasredïret ad -as. POETA SAXO 2,38 : patrie ... ah -is ... petivit/ auxilium.

D) endroit, lieu : CARTUL. Bean. 71 p. 44 (a. 1098-99)40 in codent veto Ioco et in eadem -a Hugerius de Gorzon

auctonizavit. ACTA Ludov. VII 451 p. 418 (a. 1161-62)concessit ... de ruptis bonis et isardis de nemore BeateMarie. CJcruL RipaIt. 350 p. 118 (a. 1193): prima peciaiacet in -a ubi dicitur Semedella. spéc., en Ligurie: place

45 publique : OBERT. SCRIBA a. 1186, 225 p. 83 : actum larmein -a Sancti Donati. ib. 235 p. 87 actum lanue in brolioin -aCalderaniorum. GUILL. CASS. 168 p. 29 (a. 1191): indomo sua quam habet in civitate larme, in -a SanctiAmbroxii.

50 E) en poésie, dans des expressions métaphoriques poursignifier : 1) la vie terrestre : WALAHFR. bort. 45lumbnicos revocans in luminis -as (cf. Virg. Georg. II 47).HROTSV. gesta 398 p. 215 : presentis vite discessit ab -is.VITA Martin. Turon. XVI 21 p. 24 post bec nec longum

Page 55: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

641 2. ors - oraculum 642

superis concessit ab -is,2) l'enfance et la vieillesse : RAnIER, epist. 7 p, 33,25 : a

pueritie -is in -as senectutis.2. ors, -e f [ore] pour oratio prière, dans l'expression

-am facere COD. Bar, I 18 p' 31 (a. 1032) ut ... -amDomini nostri Jesu Christi ibi faceret,

3. on, -cf [os] forme hora LAMB. ARa hist. Ghisn.154 p' 642, 30. 1) bouche : A1MOIN. FLOR. mirac, Bened. I4 p' 103 qui hec verba venusta resolvit -a.

2) embouchure: LAMa. ARa hist. Ghisn. 84 p' 600,14iuxta Siiviacas -as (cf. ib. 154 p. 642,30).

4. ors, -e f [suéd. et danois ôre] (cf. J.H. Round, TheDom esday « Ora » dans E. H. R. XXIII, 1908, p. 283-85.)monnaie de compte de valeur variable en territoire anglo-saxon: 1) en général: valeur non précisée : Lia. Domesd.fol. 219a col. 1: reddit ... de dono regine et de feno Xlibras et V -as. ib. fol. 336b col. 2 : Lagemanni quihabebant infra domos suas sacam et socam et superhommes sues, preter geld et heriete et forisfacturamcorporum suorum de XL -is argenti. HARIULF, chron,Centul. IV 24 p. 244 : est et allia villa que vocatur Acra,obi habentur hospites Il, molendina III, que solvuntXXXV -as denariorum, DIPL. Dan. I 2,88 p. 168(a. 1145): marcam dimidiam cantores, s'mgulas -asdiaconus, -am subdiaconus. FEOD. prier. Dun. p- 115note (XII s.) : pro heriet dabit VI -as, pro merchet VI -as.Lia Bold, p' 42 (a. 1183) et reddit II -as de firma.

2) valant 16 deniers : CHRON. Abbend. II p' 30(a. 1087-1100) : duas -as, id est XXXII denarios, LEGESAethelr. (Quad.) 9,2 p- 236 : et eorum singWum signeturita car quod XV -e libram faciant. Lains quattuorburgorum LX (a. 1124-53) (Acts of the parliaments ofScotland I p- 32) dabit ses -as, id est octo solides ad

forisfactum.3) valant 20 deniers : Lia. Domesd, fol, la, col, 1: XXti

IllIor lib. de denariis qui sunt XXti in -a. ib, fol. 2breddit XVIII libras denariorum de XX in -a.

orabecela, orum n, pl. [ong, et sens inc.] CARTA a. 942(Bol. Com, Orense VI, 1918-1922, p' 260) : calice ex autoet gemmato uno ... vasa vitrea, concas aeyralis II,arrodomas sic aeyralis IX et -a, vizach, szutas de mensatandem XX.

orabilis, '-e indulgent, accessible à la prière: VrrAConw, II 8 p' 460, 25 : de cetero -us [antea inexorabilis]efficitur [rex].

orabum, -i n, r. orobus.orachim, -i n. y. oraculum.oracutum, -i n. formes: horaculum : Doc. Luc. V 2

p. 610, coi, 1,13 (a. 893). oraclum : EKKEII. IV bened. 112,64.

I) sens issus de orare : parler : A) voix : Acius Pont.Cenom. p. 409 (XI s.) : dum orationem haberet adpopulum .., tali resonabat -o acsi demonum legiones eiusore murmur exprimerent.

B) parole: 1) conversation, échange de paroles: Eris'r.var. II suppl. 7 p- 625,29 : me ., dignata est vestra sagaxprudentia .,, accersire vestre sollerti presentie mecumquehabere -um,

5 2) exposé, récit: BERTHOLD. CONST. annal. a. 1073

p. 276,6 : crebris revelationum -is pro occultis etneglegentiis suis monitor .., fratrum existens, ib. pref.

p ' 268,34 : visionis huius et sermonis non parumstupefactus -o.

10 3) exhortation, enseignement (d'un sage, d'un saint)VITA Galli 1038 : dulcia depromsit populis -a Gallus.VITA Willeh. 9 : doctrina eius duplici prefulgebat -o,dum quod predicabat ore, confirmabat exemple. CAa-'ruL. S. Crue. Aurel, 63 p. 124 (a. 975) : cuiusdam viii

15 sapientis admonemur documentis ... Horion ... et aliorumincitationibus -orum instructus. WIBALD. epist.310 med. : ad consuetum vestri consilii -um refugimus.STEPH. TORNAC. epist. 47 p' 61 (a. 1179): Ypocratis etGalieni discipulos ,.. consulendo, incerta ab eis -a

20 reportans.

4) inspiration, expression de la volonté divine (J0H.S,aaisa. policr. 1115 p' 92,11 : -um ... divina voluntas orehominis enuntiata) : a) absoL: THANGM. ?transi. Epiph.3 : cum ille .., ossa sanctorum furtim surripere vel absque

25 -i premonitu transferre quasi presumptionis duceret.b) avec adj. : VrrA Wulfr, p. 672, 10 : divino aihmonitus-o, redut ad .. coenobium. ib. p. 663,9 : superno -o in visuammonitus ut genti Fresionum verbum Dominievangelizaret. HRABAN, epist. 15,9 p- 413,20: prophete

30 se peccasse ,.. pronuntiaverunt et ,.. angelicum -umimpetraverunt. THANGM. Bernw. pro]. : his . angelicis -ispersuasus. c) avec compl. au gén. : LAMa, HatsF. LuIl. 5

p' 314,28 : cuius verbis non minor fides habebatur, quantsi quis Dei -um consuluisset, LUDOW. Gram. epist. ad

35 Hadr. 1: -o Spiritus sancti petimus. C.kRruL. Bond. 369

p' 277,1 (a. 1169) : vit ,.. admonitionis divine compunctus-o. d'où: volonté divine: GAUFRID, GROSSUS Bernard.Tiron. 47 p. 233E: illudque quam maxime divinum -umrecolens.

40 5) oracle: a) prédiction (UGUTI0 S.V. sompnus : peramonicionem alicuius honeste persone, sicut sui ipsiusangeli, vel sacerdotis, Deus nobis annunciabit quid sitventurum et quid non et tunc dicitur -um, ALoint.CLAR, ? spir. et an. (Beitràge z, Gesch. Phil. M. A. XIII, 1

45 p' 124) : est -um cum in somnis parens vel aliqua sanctagravisque persona seu sacerdos, vel etiam Deus eventu-rum aliquid aperte vel non eventurum, faciendum veldevitandum denuntiat) : cl) oracle païen : FRECULPH,chron, II, I 2 col. 1117c nativitatem et pacem, non

50 solum divini eloquii scripta, sed etiam gentilium -a longeprius predixerunt. HR0TSv. Mar, 578 p- 21 : veterum ... -avatum. spéc. : réponse formulée par la divinité (PknAs-ton, celeste responsum) : REMI. comm. Mart. Cap. I 7,19 p- 78,20 : cum ubique Apollo obscura daret responsa,

Page 56: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

643 oraculum 644

ibi aperta et manifesta consulentibus -a date solebat.BERNARD. TRAIECT. comm. Theodol. introd. 110 p. 62est epithium [carmen] quo -a et maxime Apollinisdescripta sunt. ) prophétie: THIETM. 1,13 : ut discatincredulus vera esse prophetarum -a. BERNARD. land.milit. 21 p. 231,18 : ut taceam -a prophetarum. GUILL.TyR. hist. Ter. transm. VIII 22 p. 359 : ita ut illudprophete impletum ad literam videretur -um. ENGELH.WIRZ. Burch. p. 13,2 : Christi pontifex Bonifaciusprophecie spiritu repletus huiusmodi prorupit in -a.b) révélation divine: ANGELOM. Luxov. reg. col. 4248:-um namque vocatur, cum vel divina hominibus velangelica allocutio cum secretorum quorumque revelatio-ne conceditur. AUDRAD. revel. p. 387 : tant evidens Dei-ma, pavescentes. RICHARD. S. Via. stat. int. hom. col. 15

1117': vere aliquid magnum, vere aliquid profundum,imo et saluberrimum esse debuit, quod ex ore Dei sonuit,quod de divino -o manavit.

6) texte des Écritures, les Saintes Écritures : ErnsT. var.II p. 346,31 : sententias ex divinis -is promulgatas et a 20

sanctis patribus. JONAS AuREL. inst. reg. col. 292" : suntet alia utriusque Testamenti -a copiosa. PRUD. pred. col.1284" : ut apertissimis -orum divinorum testimoniisresultare minime dubitetur. ABRO FLOR. can. 8 col. 481per ducatum Evangelii non recedat a divinis -is. 25

C) lieu où la divinité s'exprime : 1) oracle, lieu où l'oninterroge l'oracle : Lis. Landav. p. 4 : redii ad -um et utsolitum dixerunt ad famulum. 2) l'arche d'alliance et,spécialement, le propitiatoire (couvercle de l'arche)FLOR. LUGD. rnvect. 63 p. 381 : nescis in sancta sancto- 30

mm, id est in -o, numquam sacrificia solere offerri.AYNARD. p. 622: -um est propitiatorium. ACARD. AR-ROAS. tempi. Salorn. 283 : Cherubinque duo ... fecit in -o.ADAM SCOT. trip. tabern. 1, 25, 59 col. 676D factum estpropitiatorium aureum, id est aureatabula, eius longitu- 35

dinis et latitudinis cuius est arca, ut eam tegere posset despissitudine eius non legitur. Hoc dicebatur -um, quiaDeus de loco isto responsa dabat.

D) décision écrite, acte (d'une autorité) : DIPL. Ludow.Germ. 13 p. 15,39 (a. 833): eandem constitutionem ... -is 40

suis confirmaverunt. DIPL. Karlom. 8 p. 296,31 (n. 877)precepta regum Langobardorum ... per eadem auctorita-tis -a confirmaverunt. CONST. 1162 p. 225,17 (a. 1157): sien que a predecessoribus nostris ... statuta ... sunt nostris-is roboramus. Pria. BLES. epist. 82 col. 254 0 ut 45

quicquid contra principale -um venditum aut donatumvobis fuerit, confiscetur. Vlt4c. K&rit. chron. p. 180:divino cuius pape -o principatus Kazimiri confirmatur.par extension : autorité (d'une loi) : CARM. But. B 123, 9si legis -o/ vellent non abuti. 50

E) nom, et plus spécialement vocable : VITA Balder- S

p. 726,18 : beati Johannis Babtiste -o dedicavit [abba-dam].

11) sens issus de mure, prier : A) prière : THANGM. ( ?)

transi. Epiph. 5 : jejuniis fisus simul et -o ... ecclesiamadiit.

B) manifestation du culte : Acrus pont. Cenom. p. 300(IX s.) : pontifex ... imperatorem cum silentio et ymnis etcanticis sive crucibus sive ceteris divinis -is ... suscipiens(cf. GESTA Aldrici p, 10).

C) lieu de culte : I) en général: P pis : -a sont templaubi oratur. HIST. de via Hier. 60 p. 195 : Turcifoedaverunt ecclesiam Sancti Petri et de illa domo Deifecerunt tria -a diabolo. VITA Amant. Engoi. 14p. 346,29 : Eparchium, ad cuius -i monumentum eternumfornix in summitate murorum perspicitur ... ubi eumdormitantem monuit Deus quatinus illam incoleretperpetuo urbern. dans l'expression ecclesie -ont : PASS.Ragn. p. 209,28 : augmentum capere dinoscitur devotamens fidelium dura ecciesie frequentans -un, auditmiracula martirum.

2) église, sanctuaire dédié â un saint (très souvent lieude pèlerinage) : a) en général: VITA Magni Fauc. I 49construere in hoc loco -um ad honorera tue.THEOD. PALID. annal. a. 817 : ostenso ad reliquiasMarie miraculo et constructo in eius veneratione -o, inlocum .. Hildenesheim sedes episcopalis translata est.Huco PicrrAv. chron. Vizeliac. 11 494 p. 426: eidemBeati Jacobi -um adeunti. b) dans l'expression -a sancto-rum : PASS. Desid. et Reg. p. 56,14 : limina apostolorurnet reliqua -a sanctorum. DwL. Otton. I 412 p. 562,23(n. 972) : concedimus etiam cellas et -a sanctorum quehediûcata sont per universa Ioca sub ditione nostra.MEM. Milano III p. 504,2 (a. 1008): in Jerusalem adlimina Sancti Sepuicri et centis -is sanctorum Deumadorare. PETR. TUDES. hist. XII 5 p. 86 : episcopum ... qui

-a sanctorum puro corde consecraret. c) sanctuaired'une abbaye (synonyme d'abbaye): ERCONR. Libor. 16

p. 86: pervenimus mirificum ad Sancti Medardi -um.TRANSL. Bened. in Gall. p. 84 : ad beatissimi archangeliMichaelis -um, in monte qui Garganus dicitur. CARTUL.Sahagun 700 p. 161 (a. 975) : in -vin fratrum SanctiMichaelis. HuGo PIcTAv. chron. Vizeliac. 11 62 p. 414cum Vizeliacensis ecclesia ... polleret ... -o beatefamulatricis Dei Marie Magdalene.

3) chapelle, petite église distincte de l'église paroissialeou monastique dont elle ne possède pas les droits: CMiT.reg. Franc. I I p. 332,2 (a. 825 ?) de consecrationebaptismalium ecclesiarum aut senodochiorum seu -orum.DIPL. Loth. I p. 99,12 (a. 835) : omnes preshiteri etparrochia Cremonenses tant de piebibus quamque et de-is. COD. Ar. I p. 151 (a. 853) : monasteria et baptisteriacum eorum -is seu pertinentiis. Dia. Bereng. I 31

p' 94,11 (a. 900): matrem ecclesiam cum sacerdotibus etecclesiis baptismalibus atque -is omnisque rebus adeamdem sedem pertinentibus. DIPL. Fleur. 11 285 p. 338,9(a. 1014) : cortem in Asilecto cum -o Sancti Viti et SanctiDonati.

Page 57: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

645 orailla - oramen 646

4) oratoire, lieu de prière privé : a) distinct de lachapelle: Dn'L. Otton. I 380a (a. 969) : ecclesia curaiomnibus rebus ad se pertinentibus, plebibus videlicet,abbaciis, curtibus, capellis, -is, massariciis. Di pu Otton.II 130 p. 147,11 (a. 976) cum castris, capellis, -is,massariciis. b) dans un ermitage: Wvrr. Gall. 10p.262,14: in abditis istius heremi aptum locum adconstruendum -um habitaculumque congruum. c) dansun palais : MIRAC. Martial. 1 13 p. 554": in -um regisingressus est.

5) monument destiné d recevoir les reliques d'un saintTitpjçsi. Fluneg. p. 226 sanctas reliquias referentes insanctam Dei ecclesiam inthronizant, ac in sucre, periboloretro altare sancte virginis Hunegundis intra pyramidemquod nos -ont dicimus, digno eum obsequio componunt.

orailla, -e f [ora; cf anc. fr. maille] forme orallaACTA Heur. 11 114 p. 219,18 (a. 1156-59).

orée, lisière (d'un bois) : ACTA Heur. 11,40 t. I p. 46,16(a. 1151-53): totam terram de Longo Campo que in -aforeste est de Roummare (cf. ib. 114 t. I p. 219,18[a. 1156-59]).

I. orale, -is n. sive oralis, -is m. [os, cris] forme oralCMrruL. Sahagun 767 p. 176 (a. 996).

oral, voile de tissu précieux : 1) à usage liturgiqueDIPLOM. Astur. 11192 p. 367, 154 (a. 908) -es auri filotextos III. CARTA a. 942 (Bol. Com. Orense VI, 1918-22,

p. 259) : duas planetas urtiones, -es IX ex quibus unumaureo et argento compositum. CARTA a. 998 (EspariaSagrada 40 p. 409) : -e aureo textile pretioso. CARTAa. 1019 (Steiger dans Festschrift J. Jud p. 639) -esdiagonales auriteste 1. gregisco I. COD. Cavens. VIII 1252

p. 26,23 (a. 1057) : psalterium nourri, campana una. -eunum. REG. S. Ang. in F'orm. XI p. 35 (a. 1065)ammictum court liste oriola una. -e ad acu unum.

2) voile de moniale: WOLFHARD. Waldb. 2,2 (1)

p. 544,49 : risile quo super aurem -e confixerat, casuperdidit. CARTUL. Julliac. p. 29 (a. 1196) : mille solidesad emenda -ia monialibus.

3) voile defite : REMIG. comm. MarI. Cap. IX 478,15t. II p. 307,2 : « flammea », id est opercula capitisvirginalis. Cum vero singulare flammeum est, -e videlicetrubeum, unde capita sponsi et sponse velantur. CARTAa. 1145 (Besta, Usi Nuziali Veneto p. 214) : bindas duasde sirico et quatuor -es de Modone. GUILL. C..ss. I 311p. 126 (a. 1191) : -ta II sete ... -ia II uni. u. aussi oralium etorarium.

2. orale, -is n. sive oralis, -is m. [ong. inc.] (en Italie duNord) mesure de capacité pour le sel : COD. Lang. 950 col.1672b (a. 998) salis -es quattuor (cf Muratori, Antiq. IIcol. 29). DIpL. Cotir. II 162 p. 214,8 (a. 1031) cumuniuscuiusque ravis solito censu, per unamquamquevidelicet navim salis -es quattuor. DIPL. Heur. III 351(a. 1055) : Cremone autem si ... quisquam negotiatorum

aliquod negotium de sale fecerit, duo -la persolvat.

REG. Mant. 84 p. 59 (a. 1058) per unamquamque navimsalis -es IV.

oraletus, -i m. [cf. orlus 2] bordure ( ?) : BONvILL. 238

p. 131 (a. 1198) : -um de perlis et centuram I vermiliamIdonis Tabaci per lib. V.

I. oralium, -i n. [forme issue d'un croisement de 1. oraleet de orarium] formes: oralius : OBERT. SCRIBA a. 1190,586 p. 231. oralum Coo. Cavens. VIII 1252 p. 26,19(a. 1057). oralus : REG. S. Ang. in Form. XI p. 35

10 (a. 1065). oral, voile de tissu précieux : 1) à usageliturgique: Con. Cavens. VIII 1252 p. 26,19 (a. 1057)alia planeta de lino, corda oralum unum de serico cumaplictum. Alio orale de linum cum lecte. REG. S. Ang. inForm. XI p. 35 (a. 1065) : orali serici duo.

'5 2) voile féminin: OBERT. SCRIBA a. 1190, 277 p..11O:Ermeline Codegaçe ... unum palvellum. unum -um. ib.586 p. 231 : Alamandre .. duos -os sete ... Bellexori unum-um sete.

2. oralium, -i n. [forme dissimilée de orarium] livre20 liturgique : CARTUL. Silos 17 p. 17 (a. 1067) : meos

codices ... pneumato antifunario et orationum et manualeet comicum et ordinum et imnorum et -um. u. oranium,

oralla, -e f y. crailla.oralogium, -i n. y. horologium.

25

oralum, -i n. et malus, -i m. y. onalium.oran, -lis n. y. horama.oramen, -mis n. [oro] prière: A) adressée à Dieu

1) prière, oraison: Taeou. AMORB. Firnt prol. p. 25,9peculiaris -mis gratia, divinitus instinctus ... Romam adiit

30 devotus. CIIRON. Ebersb. I p. 11,21 : thus ... rectam fidemet devotionem -mis significat. au plur. : TRANSL. Eugen.Diogil. 36 p. 56,30 : totam peragens noctem cum -imbus.ECBAS. capt. 425 : genu curvavit, simul bec -ma fudit.

2) récitation d'une prière : CONST. 1 6 p. 14,5 (a. 948)35 recitato primitus evangelio, -ineque frnito. THEOD. EUCH.

mirac. Celsi 11 : fmito tandem pauculis -me vertus.3) prière à l'intention d'dutrui : THIE1M. 8,12 : assiduo

-mis ac elemosinarum medicamine mihi diu fetentisuccurrens. Episî. Tegerus. 1 97 (c. 1000) : vestri

40 fulciminis atque -mis ... satis indigeo. de là : intentions deprière, service de prières : DIpL. Conr. 1117f (a. 1031) : siulli ex nostris pontificibus ... aliquid ... inpendimus, eumpostea in nostro -me et servamine promciorem ... existere

credimus. Episr. Worm. I 5 p. 21,6 (a. 103e: quanta45 benignitate quantaque gratiarum actione vestro se

patrocinio et -me ac servitio visitari meminerit. noterl'emploi fréquent dans des formules de salut épistolaire:Mao MIND. epist. p. 18,2 : venerabili abbati ImmoniMilo episcopus ... debitas in Christo cum -me preces.

50 Episî. Tegerns. I 14 (c. 994) : famulaminum -inumqueinstantiam. EPI5T. Worm. I 3 p. 18,17 rit. : -mis acserviminis tourna. Episr. Hann. 3 p. 373,8 (a. 1075-85)tain promtum quam debitum -n corn fideli servitio. CONST.1 424 p. 603,5 (a. 1083) : voluntariam tain devotissimi

Page 58: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

647 oranio - ontio 648

-mis quant serviminis sui exhibitionem.4) intercession d'un saint : SYLL. Sangail. 12,3a, 1

Sancte Galle, pater aime, tue lac -me,/ quo dignetur hisfestivis interesse gaudiis. J0H. S. AUD. serin. 1 7 col.1158c : ab bac igitur lethifera labe eius eximi cupiebant 5

-me, qui multos ah inferorum eruit voragine.

B) adressée à une autorité laïque (ici l'empereur)CAlcuL. Epternac. 185 (e. 1031-32) si autem istanequeunt nostra impetrare -ma.

orania [faute probable pour eranio ou granio ?] 'o

Rucrî. A. XVIII p. 12 cui emigranius caput leditgrani. -o ani ... sanat.

oranter [cru] en priant: VITA Egid. 11 29 p. 115,8 liiisoli militare -r inhio.

orare, -is n. V: orarium. 'sorareum, -i n. y.- orarium.orarie u. horarie.orarium, -i n. formes: horarium HRABAN. epist.

fragm. p. 523,19. CoNclu. S. Bas. 44 et 45 p. 168. orareCARTUL. Vail. Pos. 14 p. 316 (a. 929) et 17 p. 320 (a. 939). 20

orarius CAPIT. reg. Franc. I p. 251,22 (c. 810). ORDORom. 36,19 t. IV p. 198 (IX s.). CARTA a. 927 (Steiger dansFestschrift Jud p. 632). orarum CARTUL. S. Fini[. Cocul.50 p. 61 (a. 956). accus. sing. orario Con. Cavens. 11 276

p. 82 et 425 p. 300. Lin. fid. Brac. I 73 p. 97. accus. pi. 25

orari C0D. Cavens. IV 582 p. 72. obi. sing. orareum

MON. Neap. 111224 p. 111. orarium lb. III 223 p. 109.oraro Con. Caiet. 1 66 p. 123. abl. plur. horarieCAJauL. Cupersan. 38 p. 82.

A) vêtement : 1) sorte de voile (AaFR. angl. sax. 30

vocabul. p. 17 -ont vel ciclas, on. Pn'iAs -uneoperculum capitis. UGUTIO s.v. hostis hoc -ont, id estpepium, scilicet mnfula que involvit et openit ora id estvultus) CARTUL. Hersf. 35 p. 63,12 (a. 835-63) reddatad censure laneum vestimentum cura -o sive camisam 35

et bragas. JOH. NEAP. Ath. p. 445,22 Dei famuluminduto -o ... ceu vile mancipium ... custodie certioridelegari fecit. AYNARD. p. 619 flamineum est -umcroceum. ANDR. CAPELI. amor. 11 7 p. 293 amans quidema coamante bec licenter potest aceipere, scilicet -uni, 40

capillorum ligamina.2) araire, ornement liturgique également appelé étole

a) définitions : HRABAN. inst. cler. 1,19 -um dicitur, licethoc quidam stolam vocent. ROB. PAUL I 48 col. 404:stola que et -um dicitur, cotium circumdat per quam 45

Evangetii obedientia signatur. PEut. COME5TOR serin. 41col. 1820B : -um quod et stola dicitur, super collum gens,cuius brachia ad minus extenduntur osque ad genua etcanceilari debet per medium pectus in modum crucis.b) en général, dans des listes d'ornements liturgiques

50

Con. Fuld. 157 p. 88 (a. 800) bec su.-,t ornamentaecclesie huius monasterii ... -a purpurea IV. COD. Cavens.11 425 p. 300,13 (a. 990) unum -ode serico. MCM. Amalf.1 p. 222 col. 1 (a. 1007) : -um de seta plumatum ... alium

-um qui modicum habet de linum ... alium -um sardiscum,-a duo de linum. e) réservé aux ordres majeurs de lahiérarchie ecclésiastique : WALAHFR. exord. 10 p. 485,23primi ondines in ecclesia utuntur -is quia ad ipsospertinet docendi offitium. insigne d'un ministère: CARTAa. 803 (Manaresi, Placiti I 16 p. 47,20) Apulus pres-biter pro suis reatibus ... tulit suis. manibus sibi -o a

colle et jactavit ilium ad pedes suos et juratus dixit utdiebus vite sue esset monacus. porté par les diacresCoNcil. S. Bas, 44 p. 168 si diaconus, [recipiat]

horarium et aibam. sur l'épaule gauche, à la d jjférence desprêtres qui le portent sur les deux épaules : GRATIAN. Idist. XXV 2: sacerdos quoque utrumque humerum -oambit; diaconus veto sinistrum tantum ut ad ministe-rium expeditus discurrat. intervient dans la cérémonie del'ordination: Otno Rom. 36, 19 t. 1V p. 198 (IX s. ex.)accedens autem archidiaconus toliit -os de confessione,qui de esterna die repositi sont ibi, importer super ces.PowriF. Rom. Germ. XVI 30 p. 34,10: hic reflectat -umsuper humcrum eorum dextrum dicens ad eum : accipejugum Domini. porté par les prêtres : CONCIL. Mogunt. a.

813,28 p. 268,12 : presbyteri sine intermissione utantur-is profiter differentiam sacerdotii dignitatis. Wa*wn.exord. 25 p. 504,16 : statutum est autem concilioBracarensi ne sacerdos sine -o celebret missam. CONCIL.S. Bas. 44 p. 168 : presbyter [recipiat] horarium et

planetam. THEOD. AM0RS. comm. exc. p. 31,30 : accepteergo prespiteratus ministenio infra XXXt a dierum spa-

cium quo sine intersticio more ecciesie -a illis de collependebant. porté par les évêques : HINCM. REM. epist. coi.258: [episco pus] recipiat ... coram aitario de manuepiscoporum ... -uni, annulum et baculum (cf. C0NcIL. S.

Bas. 44 p. 168).porté par le pape: ORDO Rom. VIII I t. Il

p. 321 (IX s.) : de vestimentis poniificis ..., dalmaticaminore. Postea majore daimatica et super -um. BER-NARD. CONST. damn. 17 : testantur ... quia hic idem papain eadem verba, -o collant ornatus, bis juraverit. d) on sesert de l'oraire pour des usages liturgiques mais aussiquasi-liturgiques : bénédictions, exorcismes etc. : ALCUIN.canin. I 734 p. 186 : languidus utque oculis tangens -avasis,J illius ex visu dolor et caligo recessit. ADAM EYNS.Hugon. V 16 p. 334,25 : -um soute, jussit afferni; quodcervici appendens, anathematizavit mortes illôs quitentassent. Lia. Landav. p. 110 : accepti -une suum et deen cinxit ... eius [sc. draconis] colium.

E) (en Espagne et au Portugal) figure dans des listes delivres liturgiques : CARTUL. VaII. Pos. 6 p. 301 (a. 875)psaltenios, orationum, antifonarium, -um. CARruL. S.Emil. Cocul. 50 p. 6 (e. 956): ordinum, psalterium, -um.Lia. fui. Brac. 1 73 p. 97 (a. 1045) : libres ... psaltenio cumIlltl missas de psaimus et -o ... concedmmus. u. aussi orale et

oralium.oratio, -nis f formes: oratiio : Fora. Flot. 11 p. 39

(a. 997). horatio : MON. arcb. Neap. IV 367 p. 272

Page 59: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

649 oratio 650

(a. 1036). oratito : PASS. Petri et Pauli p. 354,33. orazio ABBO FLOR. syli. p. 59,11: syllogismus, ici est ratioci-CARTUL. Berard. 53 p. 9 (a. 867). natio, est -o. GuNTH. PAR. (?) ont. 1,1 col. lO'V

I) parole : A) sa nature: le langage: 1) en général : dialectica -o est enuntiatio sive propositio qua utiturWALAHFR. exord. 10: -o est oris ratio et non tantum disputator ad syllogizandum. b) proposition: ALCUIN.humilis postulatio, verum etiam rationabiis intelligitur 5 dialect. col. 974 : -o quid est ? Congrua partiumhoc nomme locutio. HUGO S. Vicr. diif. 131 : -o id est ordinatio, perfectam sententiam demonstrans, cuiusquando aliquid rationabiiter Ioquimur. PEUR. PICTAV. Il partium aliquid separatum significativum est. GARLMW.sent. 14 p. 27 : absque verbo materialiter apposito nulla dialect. II p. 42,17 : enuntiativa autem -o est in quaest -o perfecta. SENT. Paris. p. 8,14 : Aristoteles : dicam enuntiatur aliquid de aliquo. ib. IV p. 86,25 : propositio-nem que est in voce, que determinatio non est apud nos 10 igitur est -o venait vel falsum significans. Put&s : -o estnecessaria quia non accipitur nisi in voce. WOLBERO in vox significativa ad placitum cuius partes aliquid extracant. 3 col. 1129' : eu quod bestiales et silvestres significant ... cuius species surit quinque : interrogativahominum mores rationabili -rus sue sententia edomuerit imperativa ..., operativa vel deprecativa, ... vocativa[sc. Orpheus.]. enunciativa. Ana&jw. dialect. p. 115,2 : est autem dictio

2) le mot : GoDEsc. SAx. opusc. gramm. 11 p. 471,3-4 15 simplicis vocabuli nuncupatio ... -o atterra dictionumsupra scriptum est quod pertinet ad -nem «a » et «ab ». collectio, id est vox ad aliquid significandum inventaUourio s.v. dya : et si velis facere -nem, interpones et, cuius partium aliquid extra significat. ib. p. 151,16dices viginti et unus homo currit vel currunt. harum igitur -num, que perfecte sunt, alie saut

3) élaborations grammaticales: la proposition et la enuntiative, alie interrogative, alie deprecative, aliephrase: AL.CUIN. gramm. col. 858' : -o est ordinatio 20 imperative, alie desiderative ... Addunt autem quidamdictionum, congruam sententiam perfectamque demons- sextant speciem; vocativam scilicet -nem.trans (cf. P.ApIAS. GUNTH. PAR. (?) orat. I,1 col. iøV : B) son utilisation : le discours: 1) talent oratoire,grammatica -o est congrua dictionum ordinatio, que fit éloquence (MATTH. VINDOC. ars vers. I 92 p. 142 : -o estin conformitate accidentiumi J011. SaiT. gloss. Mail. Cap. assidua loquendi consuetudo, per quant aliquid de186,10 p. 100,11 : elocutio veto est sententia quedam 25 persona persuadent) : ADALB. SAMAR. dict. 1114 p, 47composita, constants ex partibus -ois, id est ex nomme et sincera quippe mentis devotio non commendatur verbo-verbo, vel ex lis que vicem tenent eorum. ABELARD. rum serie, probitate quoque et honore pollentibus nihildialect. p. 66,18-20 : tribus enim modus -ais nomen apud aliena addit -o. NicoL. CLAR. epist. 33 col. 1624' : nec meGrecos accipitur, pro vocali scilicet -ne que profertur, ac putes -ois velle floribus inhiare. par opposition â ratiopro reali que scrilitur, ac pro intellectuali que voce ipsa 30 REIMBALO. LEOD. sirota. 51,32 p. 83 : vide ne Olum, ut itageneratur. Huoo S. Via. gramm. p. 268,15 : syllabe dicam, rationis et -nis race

non recte tenueris. Gnt.&u.autem dictionem componunt, dictiones vero -nem topogr. mir. p. 6 : ut in quo partira potuit ratio,perficiunt, in quibus principalis grammatice artis versatur plurimum posse videatur -o.intentio. id. diif. 129 P. 21 : -o est structura verborum 2) la technique, le discours selon la rhétorique (GuNni.cum plena significatione sensus. MAI-FH. Vrr400c. ars 35 PAR.(?) orat. 1,1 col. 105" : rhetorica -o est tota illavers. 111 45 p. 178 : membrum -ais sive articulus. noter les sermocinatio qua utitur rhetor ad persuadendum)expressions -o perfecta, -o imperfecta : GARLAND. dialect. HRABAN. epist. 35 : non dico valde disserte et -neII p. 42 : -o, ici est vox complexa, alia perfecta, alia rethorica sed lucido sermone et catholica fide. CoNIt.imperfecta. Imperfecta -o est constans ex solis nominibus, HIRS. dial. p. 60 : rethorica doctoribus ascribitur ... -aisut «Crispus musicus ambulans », vel ex sous verbis, ut 40 partes quatuor inquisitionibus attendere, sc. exordium,«currit, disputat, ambulat »; perfecta veto -o est illa que narrationem, argumeùtationem, conclusionem. DOM.constat ex nomme et verbo. par opposition à la GuNDlss. div. philos. 6 : -cio rhetorica, que constat exproposition logique : Pnt. PICTAV. 11 sent. 13 p. 18 : cum quinque partibus, exordio, narracione, peticione, confir-idem sit « bec propositio» et hec -o, congrue dicitur : macione, epilogacione, ... idcirco instrumentum dicitur,«hec propositio. est categorica vel ypothetica »; incon- 45 quoniam per eam orator agit. GAUFRID. S. Via.grue autem «hec -o est categorica vel hypothetica ». microcosm. 74 p. 88,5 : eadem -o, forma rhetorica,Simiiter congrue : «hec -o est perfecta vel imperfecta », materia mathematica est.sed incongrue : «hec propositio est perfecta vel 3) le discours en général, l'exposé oral: REGINO chron.imperfecta ». circumscriptiva -o : périphrase: ADAM a. 899 : ne prolixe orationis -o, que multiplex atquePARVIPONT. ars p. 88,24-27 : ne ... circumscriptivas -nes 50 perplexa est, fastidium inferret audientibus. RIcHut. IVubique adhibens impeditiorem et prolixiorem et discenti 80 t. II p. 276: -o legatorum Odonis apud regem deimmemorabiliorem tradat disciplinam. Miiduni pervasione. Winui. 1,38 : convocato omni

4) élaborations logiques (cf. Jolivet, Arts du langage populo tali -ne eus est affatus. ADELARD. BATH. end. etchez Abélard [1969] p. 22-25) a) raisonnement logique: div. p. 4,23 : -nem in fine ut diem in vespere diiudica.

Page 60: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

651 oratio 652

4) les diverses sortes de discours oraux ou écrits

a) plaidoirie: CONST. 1 380 p. 534,12 (a. 964) superprefatum curialem et neophitum atque perjurum nos-trum -nes dederunt. RICHER. 1V 101 t. II p. 314 -o

Gerberti pro se in concilie, recitata. HILLIN. FouI. 12

$

p. 926,22 : ibi quidem in publicum -ne partium promu!-gata, iudicibus ex utraque parte sedentibus, communicensura decretum est ut. b) admonestation : GERBERT.

epist. 44 p. 73,7 (a. 985) ad persuadendum et animosfurentium suavi -ne ab impetu retinere. c) diatribe : OtTo 10

FRIS. gesta I capit. 60 p. 8 : quod cardinales RomaneEcclesie de hoc indignati sint et -o eorum contra papamEugenium. d) salutation, paroles d'accueil : CITRON.

Andag. 19 p. 48,29 humillima salutatione honoravit etcum, post -nervi, licentius alloqui eum posset. e) -o fidei

15

profession de foi: BERTHOLD. CONST. annal. a. 1075

p. 281,35 : -o fidei salvavit infirmant. 1) formule (dans une

science occulte) : PASCHAL. ROM. thes. 0cc, p. 146 cumdormitum vadunt et aliquid per sompnium scire deside-rant, quandam -vient VII versuum proferunt, ut de quo 20

consulunt aliquid eis per sompnium appareat.5) oeuvre littéraire : a) en général : GESTA abb. Fontan.

11 p. 1: initium -nis incipiam. HUGO S. MAR. reg. pot. I6 p. 474,37 hec est Salomonis -o quam a libris eluscolligendo in hunc librum ad erudiendum regem 25

inclusimus. ADELARD. BATH. eod. et div. p. 3,22: tibiigitur ... hanc -nem direxi. GUILL. TvR. hist. rer. transm.prol. p. 4 : quid in tain excellente materia exsanguisnostra mereatur -o. dans l'expression litterarum -o : le

texte : Cor,. lanuens. III 19 p. 50,6 (a. 1192): sicut in eu 30

vidi et legi, transcripsi per omnia et exemplavi, nichil ineu addito vel diminuto in litterarum -ne preter fortelitteram vel sillabam, titulum seu punctum (cf. ib. 28

p. 89,25). spéc., en parlant d'une dédicace: ERMENR. SvaI.pref. 2 vs. (tic) : -o et metrum bipedale Erminrichi ad 35

Ruadolfum incipit. d'une lettre : RADULF. TUROm summa

dict. Aurel. 11 p. 103 : epistola est -do congrua suis apartibus convenienter composita. b) développement litté-

raire : Oo DIOGIL. prof. 2 p. 26 vereor ne nostra -onimis prolixe sine respiratione cucurrit. Ono FRIS. gesta 40

1, 52 p. 74 : ut ad id, a quo digressa fuit, redeat -e.RADULF. TURON. summa dict. Aure]. VII p. 109conclusio est terminalis -cio tocius epistole. ADAMPARVIPONT. ars 113 p. 75,11 : ne longis -nibus ratio

impediatur. c) expressions diverses : -o invectiva : diatri- 45

be : GERnERT. epist. 79 p. 108,5 : -o invectiva in

Virdunensem civitatem. -o metrica : écrit en vers

MAT'TH. VINDOc. ars vers, p. 110,1 : versus est metrica -osuccincte et clausulatim progrediens, venusto verborummatrimonio et flosculis sententiarum picturata. -o 50

prosaica : écrit en prose: ADALB. SAMÀR. dict. p. 30,13prosaicas -fies flngere cupientibus. -o Joseph : livre

apocryphe de l'Ancien Testament : ANAST. ciron, p. 59,7patriarche versus 1111 DCCC. -o .Joseph versus LC.

6) science qui recouvre la philosophie et la logique,

explique l'essence des choses, leur perception intellectuelle

et la nature du langage: RATRAMN. an. p. 131,24 : ira

trifariam dividitur -o id est aut rerum existentiumessentiam, aut conceptionem earum mente perceptarumaut verborum explicat naturas.

II) prière : A) action de prier :1) définition : Gulco II

scala 12 p. 106 : -0 se totis viribus ad Deum erigens,impetrat thesaurum desiderabilem. ib. p. 108 : Iectio estsecundum exterius exercitium, meditatio secunduminteriorem intellectum, -o secundum desiderium, contem-

platio supra omnem sensum.2) en général : RICHER. III 24 t. Il p. 32 : ut -nis

tempore in ecclesia nihil nisi signo peterent. Grau-i. Auc.vita Udalr. 12 p. 401,34: in -ne pernoctans. FIELGAUD.

Rob. 2 p. 58 : jugis et frequens ad Deum -o. Vin Adalb.

Prag. I p. 163 : familiaris Deo in -ne. Ivo epist. I p. 46

oportet ... ut semper sitis intente -ni aut lectioni aut open.noter l'emploi au plur. : EIGIL. Sturm. 4 ex. : sacris jejuniiset. vigiliis atque -nibus Deo servientes. HILDEC. Episc.Faron. p. 199,25 : assiduus in -nibus publicis atquefurtivis. OTTO FRIS. gesta 2,25 p. 130,33 : ut ... ordo Deosacratus -nibus ... invigilare posset. GUILL.TYR. hist. rer.transm. XII 4 p. 516 : in -nibus jugis ita ut callos inmanibus haberet et genibus, pro afflictionis et genullexio-nis frequentia.

3) dans des expressions signifiant prier : -ni incumbereAGlus vita Hath. 2. -ni insistere : Acîus pont. Cenom.p. 144. GIRALD. topogr. 11 28 p. 116. -ni vacare : JONASAuRa. Hubert. I col. 3890. GRATIAN. I dist. XXXI, Il pars.

se in -nem date VITA Egid. II 9 p. 106,21. pour prier : ad-tient : EIGIL. Sturm. 18 : contigit ... ut ... rex ... ad -nemprimo diluculo veniret (cf. ANNAL. Mett. 1 P. 19. VITATheod. Andag. p. 41,9). état de celui qui prie : WETT. Ga Il.10 ex. : in -ne ... perstetit. WALTH. SPIR. Christoph. Iii: in-ne prostratum. VITA Barbatiani p. 199 : elevans se ab-ne. VITA Theod. Andag. p. 43,52 : ah -ne surrexit.

4) dans des expressions signifiant aller en pèlerinageWE'rr. Gall. 39 p. 279 : cum -nis causa ad coenobiumSancti Galli ... venire desiderasset. CARTUL. CIun. 1 367p. 346 (a. 928) : causa -nis veniens Cluniacum ad liminasanctorum apostolorum Petri et Pauli. GESTA abb.

Font.an. XI 3 p. 83 : dum Pippinus tex ad sepu!chrumVuandregisili accessisset -nis gratia. THIETM. 2,25Jherusa!em -nis gratin petens. PETR. ALF. dise. cler.p. 18 : contigit forte quod -cionis studio Routant velletadire. RADULF. GLAB. Guill. 8 col. 706 : acceptaquondam licentia -nis ac visitationis gratia, ut admonasterium beati archangeli Michaelis, ... in altissimisjugis Alpium, pergeret. d'où le sens de pèlerinage : PA55.Quir. Tegerns. 1 : venit quidam vir de Perside partibusad -nem apostolorum. EPIST. Worm. 1 14 p. 31,1 ut anobis in -nis iter perrexistis.

5) dans des expressions signifiant église, monastère:

Page 61: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

653 oratio 654

C.Rrui.. Clun. 1112 p. 125 (a. 910): venerabile -cionisdomiciliant. Lin, fid. Brac. 1 68 p. 93 (a. 1018): domus-ais (cf. DIPL. Loth. III 55 p. 87,39 [a. 1133]). CARTUL.S. Joh. Ørbist. 1 P. 1 (a. 1107) : cella -cionis. ErnsT.Bece. 7 p. 161,68 : locum -nis, id est ecclesiam, frequenta-re non omittas (cf. LEGEND. Gerh. major p. 491).

B) résultat de l'action de prier : prière : 1) en généralANGILB. CENT. div. off, p. 293 : -ne pro temporis rationedeposita. VITA Aldeg. III 15 p. 659 [ecclesia] in qualaudes divinas et -num vota quotidie persolvat. BERNARD.serin. de div. col. 733' : bas que dicte sunt quatuor -numspecies, id est verecundam, puram, amplam, devotamNam obsecrationes verecundo, -nes puro, postulationesamplo, gratiarum actiones fiunt affectu devoto. CAWruLCarcas. IV p.163 col. I (c. 1191): dicatis -nem : videlicetduodecim Pater noster et septem salutationem beateMarie quas archangelus Gabriel ei dixit.

2) la prière par excellence : le Pater : a) absol. : GERH.AUG. vita Udair. pro!. : de quo patte cottidie in -nenostra dicimus Pater noster. b) -o donilnica RECEPT.V, VIII p. 42 : ista omnia curii -ne dominica colligis.FLODOARD. hist. III 27 col. 252: -nem dominicam inmatutinis et vespertinis officiis ... a prime orari precipit.RATHER. epist. 25 p. 134,13 : expositionem symboli et -nisdominice juxta traditionem orthodoxorum penes sescriptam habeat. VrrA Winn. II 17 p. 273C: vigiliiscontinuatis ...; in articulo quo -o dominica evange!iipronuntiationem precesserat. C0N5IL. Cnuti (I Cnut. 22)p. 303 : hortamur ... ut omnis christianus ... dominicam-nem et catholicani fidem discat. CARTIJL. S. Bened.Floriac. II 266 p. 154 (a. 1190) conversi veto tercenties-nervi dominicam dicent. c) -o dominicalis : Lin. ordin.Rhenaug. p. 111,9 : subsequitur -o dominicalis cumincinatione solita (cf ib. p. 165,32).

3)-o mensalis «benedicite» BERENGAR. TUR0N.coena 45 p. 158 in -ne mensali.

4) prière de demande, de supplication : a) définitions:GulGo I parad. 1 col. 997 -o est devota cordis intentioin Deum pro malis amovendis et bonis adipiscendis.BERNARD. sen, de sanct. col. 509': meditatio ... docetquid desit; -o ne desit obtinet. Illa viam ostendit, istadeducit. Huco S. Via. diif. app. p. 23 -o ... quando propeccatis aut pro vita Deum rogamus. Ron. PAUL. II 4col. 411" : -o est cum postulamus bona nobis a Deo dan.GuNni. PAR.( ?) orat. 1,1 col. 101 : catholica -o est piaDei invocatio qua supplient homo ad impetrandum.b) pour écarter un mal physique. - une catastropheHELGAUD. Rob. app. p. 142 : copias ferocis Attile -nereppulit. PETR. DAMIAN. Romuald. p. 47,2 ad extinguen-dos ignes ... solummodo -nem fudit. c) pour un vivant:Œ) un souverain : ANGILB. CENT. div. off, p. 293 : qualiter

pro regibus .. Salvatori Deo nostro obsecrationum ve!-aura gratias ... persolvamus. CoRP. consuet. monast. I

p. 493,9 (a. 819) -vies pro salute imperatoris vel fihiorum

eius et stabilitate impenii. DIPL. Loth. 11 33 p. 440,7(a. 869) : ut ... pro nobis cum clero sibi connaisse, sacris-nibus ftingi non desinent. ) un malade: EIGR. Stumi. 3:per impositionem manus, per humilem -nem, ab adversis

5 valetudinibus sanavit egrotos. Rima. Ansc. 39 : quantiveto -ne illius et unctione o!ei sacri sanati sint. THIETM.6,70 : pro infirmo archiantistite -nem fieni supplexpostulavi. y) intention de prière pour un laïque qui estassocié aux bénéfices spirituels d'une communautéparticipation aux prières, association aux prières : HIST.

Langued. V pr. 87 col. 205 (a. 947) : donamus tibi ... ut dete habeamus fidelem -nem. CARTUL. Clan. 111715 p. 736(a. 985) : non pro auto, non pro argento sed pro -nibusipsorum et aliorum monachorum. DIIL. Fleur. II 368

15 (a. 1017) : ut ... cum perpetua -cionum participationeplenarie inibi sicut nous fratrum accipiat. AGITA duc.Nom. 25 p. 111 (a. 1023) : quatinus partem et societatemhabeant in -nibus et benefactis monachorum. CARTUL.Mai. Mon. Dun. 57 p. 51 (a. 1084-1100): -nain commu-

20 nionem concesserunt. CkwruL. S. Sepulcri 96 p. 189(a. 1135) : canonici Sancti Sepuicri receperunt me etanimam mariti mei et omnes filios meos in illorumconsortio et -nibus et fraternitate. CARTUL. Bonif. 19

p. 57 (a. 1149-50) : recepimus te in beneficiis et -nibus25 nostris in vita et in morte. CARTUL. Leonce!. 53 p. 59

(a. 1194): beneficium -num totius ordinis Cisterciensis etspecialis -ais que jugis debet fieri in loco eodem ... pro meet uxore mea. CARTUL. S. Bened. in Wevria 31 p. 81(a. 1196) : non solum ... -num participationem sed etiam

30 totius Cisterciensis ordinis -um communionem concesse-runt. 8) communauté de prières entre deux abbayes:CARTUL. S. Petri Cult. 165 p. 133 (a. 1191-1202) : inabbatia sua et in abbaciis que ci in mutuis -nibusadsociate surît- c) (coll.) ensemble de prières faites par un

35 laïque pour un autre laïque: Du'L. Otton. 1181 (a. 956)propter remedium anime nostre et ... conjugis et omniumquas (sic) conservare debemus in nostra -ne vel elemosi-na. d) pour un défunt : Œ) en général: TRAD. Fris. 447(a. 821) : cum autem venit in ecclesia et depositus fuerit

40 eius corpus et -nes et preces legantur. CHRON. Moissiac.a. 795 p. 302,30: summus pontifex Romanus obiit, proquo domnus tex ... Karolus -nes per universum populumchristianum infra terminos sans fieri rogavit. S. SnrH.decr. I 12 : si ... subjacet absque confessione morti,

45 ditetur -cionibus ac consoletur elemosinis. ButnIoLn.CONST. annal. a. 1077 p. 305,46: tulerunt corpus eius etdebito -num et exequiarum officio ... sepelierunt. CARTUL.Ins. 38 p. 45 (a. 1183-87) : concessimus ... cum in tataconcederet, ecclesie -nibus et eiusdem sepultura gaudere.

50 ) dans des expressions : communis -o : prière dite parune communauté religieuse à l'intention d'un défunt: HI5T.

Langued. V pr. 127 col. 281 (a. 977) : sit communis -opropter animam Aymerici. THIETM. 3,9 : congregatisquefratribus obitum eius indicavit -nemque pro eo fieri

Page 62: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

655 oratio 656

communem suppliciter postulavit. CONSUET. Marb. 65

p. 137 : commuais pro eo fiat -o. privata -o: prièreprivée pour un défunt: CONSUET. Math. 331 p. 249privatas pro defuncto faciant -tics. specialis -o (inmissa) : commémoration d'un défunt (au cours de la 5

messe) : LIB. controv. S. Vinc. Cenom. 137 p. 189(a. 1188-92) quod in perpetuum in missa matutinali inconventu celebranda pro mortuis fundentur speciales-tics pro patte ipsius. CARTUL. Tarvan. 85 p. 68 (post1192): speciaiem -nem pro anima institoris et anteces- la

sorum ipsius in missis suis facient. -tics dominice réci-tation du Pater: CARTUL. Sur. I 286 p. 297 (c. 1150)ut vigilias, sepulturam, missas, psaimos, dominicas -ries,elemosina XXX dierum ... eis exhibere noverunt. e) enparlant d'un saint : intercession : VITA Aldeg. 111 p. 651

15

imploremus itaque nobis -nem virginis Aldegundis.

5) prière d'adoration, élévation de l'âme vers Dieu(BURG. Pis. transi. Joh. Damase. fid. orth. p. 267 -o estascensus inteliectus ad Deum. GuILL S. THEOD. epist.(rat. MD. 77 p. 123 : -o veto est hominis Dea adherentis 20

affectio et familiaris quedam et pia ailocutio et statiailluminate mentis ad fruendum quam diu licet. BERNARD.sent. II 97 p. 158,5 : potus iste qui exhilarat animam -oest.) : CHRON. Moissiac. a. 800 p. 304,32 : Karolus texTuronis ... habuit ... magnum concilium ... et (acta ibi -ne 25

subiimiter, reversus est ... in Aquis. CERBAN. transi. Max.IV 15: [rationalis pars anime] ad Deum pergit per -nernet contemplationem spiritaiem. Rui. TuIT. off. III 18

p. 89,1066 : descendere ad -nem crucis vel passionis eiusin spiritu humilitatis. ROB. Toaio. chron. a. 1109 p. 136: 30

de -nibus contemplativis quam plurimi meditationesvacant. AELR. Jesu duod. III 30,25 p. 120 : vel secretismeditationibus vel privatis -nibus ... immaremur inmediis deliciis. noter l'expression Piatonica -o : VITAAmant. Engol. 1 p. 331,2 : aspirabii desiderio illius 35

Platonice -ais qua invocandum pattern omnium Deumnon solum in magnis, verum in modicis, immo inminimis rebus.

6) prière liturgique : a) oraison au cours de la messe

GODESC. SAX. opusc. gramm. II p. 451,14: in quadam -ne 40

ad missam. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1076 p. 281,48:antequam post communiaiem -nem eucharistiatus finiret.REIMBALD. LEOD. chien. a. 1117, 168 p. 129: statuta estquedam -o quando sumi debet cammunio. PONTIF. Rom.IX 2 p. 130: postquam antiphonam ad intraitum 45

dixerint, data -ne et expietis omnibus ex more, veniatarchidiaconus. ALAN. INs. epist. p. 294 : soient etiamsacerdotes in trissa numerum -nom extendere ut piures-tics quam tres ante epistolam dicant, cure plusternario numero claudi debeant. b) récitation des heures 50

canoniales après la récitation ou le chant des psaumesALTFR. Liudg. 1,18 : nocturnis temporibus post psai-modiam et -tics spéciales. AGIUS vita Hath. 25: inecclesia psalmis et -nibus vacabant. CARTUL. Roman. 4

p. 9 (a. 1052) : pro quo etiam psalmus I ... sempercantetur coin EPIST. Reinh. 1 p. 2,5 : in tribusnactibus post dominicam Paimarum -tics dominicePaimarum subscriptas ad nocturna dicimus. spéc., avantl'office: LANW. const. p. 3 : facta -ne cantent primateet psaimos familiares. c) assimilée à la récitation desheures monastiques: WET'r. Gall. 26 p. 270,35 : quodamdominico die, finitis matutinalibus -nibus. PowrIF. Rhen.sup. 195 : incipiunt -tics matutinales de natale Dominisive vigilias atque vesperas. REGUL4kRIS CoNcoiwiA 16

p. 12 : in prima atque -ne decantet tres primas penitentiepsalmos. UDALR. consuet. Clun. III 8 coi.743° : post-nem tertie, maiore missa statim conséquente, post -nemnone, fratribus hoc osque jejunantibus. Lin. ordin.Rheinaug. p. 132,4 : percutitur tabula ut flat -o vesper-tina. spéc. psaimica -o : récitation des psaumes: JoH.Scoî. versio Dion. Ar. II 3 coi. 1083° : sancte ierarchielex permittit quidem audire psalmicam -nem. d) liber-num : livre contenant des prières: SuGEit. Ludov. VI 30

p. 242 : librum -nom manu tenens [Karolus cornesFlandrie]. noter l'emploi fréquent avec liber sous-entendudans des chartes du Nord de l'Espagne : CARTUL. S. Emil.Cocul. 10 p. 14 (a. 867); concedimus ad 'sanctaiiecclesiam libres ... missale, comnico, ordinum, -uni,ymnorum, psalterium. Doc. cath. Ovet. 13 p. 50 (a. 891)libres ecclesiasticos : comico 1, -uni manuale I,antifonario I. DIPLOM. Astur. 11192 p. 367,163 (a. 908)alias libres ecclesiasticos, -nis forme due. CARTA a. 1019(Steiger dans Festschrift J. Jud p. 639) : ordinos LIII, -uniI, passionum I (cf ib. p. 633 [a. 929] : manuale -num,precum). CARTUL. Silos 17 p. 17 (a. 1067) : concedo meoscodices ..., pneumato antifunario et -uni matinale etcomicus et ordinum et innorum et oralium.

III) bénédiction : A) en général: ANNAL. Lauriss.a. 800 p. 110,35 : dataque -ne in basilicam ... introduxit.AGlus vita L-Iath. li: ipsius super hoc -nem et benedic-tionem efflagitare. CHRON. Salern. 5 p. 6: Pipinus ... rex

gratia et -cionis ipsius pontificis absolutus. ALBERT.Mn-r, div. temp. 1,12 p. 17 : ab suis -ne accepta. GALL.ÂNON. chien. p. 434 (75,16 M) : habita patris luculentasatis -ne, puerorum quisque suam regni portionemvisitavit.

B) dans une formule de salut : FROUM. epist. 43(c. 1000) : Reginaido ... F (ramundus) ... sedulam -nem excorde. CARrUI.. Athanac. 190 p. 695 (a. 1050?): -nomsuffragium. CARTUL. Carcas. II p. 233 coi. 1 (a. 1080)fideles ac debitas -nes in Christo. CARra. Baioc. 1.54

p. 72 (a. 1147) : salutem et -nom instantiam. ib. I 118p. 144 (a. 1153) : salutem et -nem. INQu. terr. don. p. 271(a. 1155): salutem et fideles -ciones in Christo. MON.Strig. I p. 128 (a. 1183) : salutem et -ciones inDomino.

C) -o Ecetesie : aide spirituelle, soutien spirituel del'Église: Liurc. Greg. 7 : apostoli Christi eorumque

Page 63: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

657 orationalis - orator 658

successores ... in omni labore et tribulatione sua -neEcclesie Del sine intermissione adjuti. OTTO Fais.chron. 2 pro!. p. 68,21 : judicio ergo Dei ac -nibusEcclesie ici relinquentes nos ceptum opus ... prosequa-mur, noter l'emploi dans les formules d'anathème: C0D.cath. Cracov. I p. 10 (a. 1189) : quicumque gratuiteconcessionis munus hereditario jure optinere ... attempta-vent, ab -nibus totius Ecclesie sit segregatus. MON. Stnig.

p. 157 (a. 1198) : si quis contra hoc factum nostrumvenue presumpserit, novent ... ah -tribus sacrosancteEcclesie se fore alienum. par extension -o gratie : HILDEB.Hugon. Clun. II 8 col. 866' jussu pape sanctam etplenam habuit gratie -nem, qua et Simoniaci de malecotnparatis expulsi sunt dignitatibus et de sacrarioDomini fornicatorel inhibiti sacerdotes.

IV) requête, demande pressante : A) sens faible : EIGIL.Sturm. 10 petita a fratribus -ne, ad Seleheim, petiturusepiscopum, profectus est. Dia. Heur. IV 125 (a. 1064)nos ... oh interventum ac peticionem ... Coloniensisarchiepiscopi ... necnon oh devota et continua -neHerimanni abbatis ... condonavimus.

B) sens fort : exigence : Ono FRIS. gesta 2,30 textam superbo quam inusitato -nis tenace justa indignatio-ne inflammatus.

orationalis, -e adj.: de prière: GUILL. MALM. gestapont. IV 140 P. 282 psalterium frequentabat, -es versusqui occurrissent ad fastidium concantantis crebrorepe te n s

orationalis, -is m. sive ontionale, -is n. collectaire, livrelitturgique contenant des prières : MEM. Amal!. I p. 222,col. I (a. 1007) : quaternie quatuor de -e. CARTA a. 1019(Gattula, Hist. abb. Cas. p. 80, col. 2,62) : altum librumcanonum, -e unum, omelia. Con. S. Mar. Trent- 17 p. 58(a. 1035) : unum psalterium et unum -em. Con. Cavens.VIII 1252 p. 26,16 (a. 1057) antifananium unum diurnoet alio noctumo, -cm unum. COD. Bar. I 26 P. 45(a. 1067) psalterium, -e. CARTUL. S. Petri Gomai 99

p. 230 (a. 1080) nota librorum ... -cm de Pasca usque inSancti Martini et alium ymnarium. GREG. CAT. reg. FarT.V p. 321 : -cm eburneum. CATAL. thes. Germ. 160,9 (ante1130) : tres missales, tres -es. REG. S. Ang. in Fornr 77

p. 216 (c. 1150) : missalia Il, matricule III, -ia II, -iadefunctorum II ...; -cionale de quadragesima I, librumspalterii (sic), ymnarii et -is simul conjuncti I, nocturnaleparvum cum -e I, ystonia Alexandri, -cionale debenedicenda aqua L. CONSUEIT. Vallumbros. I p. 223,16:psalmodia in -i descripta. t. aussi orationalium, orationa-nus et oratio H B 6 d.

orationalium, -i n. [oratio] forme orationalumCARnjL. S. Petri Gomai 103 p. 231 (a. 1080).

collectaire, livre liturgique contenant des prièresCARTUL. S. Petri Gomai 103 p. 231 (a. 1080) : est apudecclesiam I matutinalum et I nantis et I manualum et Iorationalum et I psalterium et 1 regula. Con. Croat. 143

p. 182 (c. 1099) : ymnarium et -cionalium. y . aussiorationalis, orationarius.

orationarius, -a, -um [oratio] 1) adj. : de prière,contenant des prières : CARTA a. 915 (Hist. Langued. V 42col. 136) : donc ... -os libros II.

2) subst. m: collectaine, livre liturgique contenant desprières: Doc. Lugd. 38 p. 54 (a. 1158-79) : unum stintila-rium, unum vite Patrum, quos -os in usus Hierusalem. y.aussi orationalis, orationalium.

10 oratium, -i n. y. oratorium.

oratiuncula, -e f (avec nuance d'humilité) : A) exposé:1) développement: GESTA abb. Fontan. I t p. 2: nuncbrevi -a, ne legentium fiant oculis onerosa ... huic openinserenda fore credimus.

15

2) opuscule: Mus. Ench. p. 173 : huiusce -e ponamushic finem.

B) prière : 1) prière individuelle de demande, supplica-tion ci Dieu: UFFING. Ida 1,20 : istiusmodi autem -isprelibatis non distulit ... Domini clementia ... medelam

20 impendere. Onou. prec. (P. L. 146 col. 432B) : concede utet illorum confessio et mea, quam pro eis profero, -asibimet prosit. BERNARD. grad. humil. 42 p. 49,4commodior sibi videtur una -a peculianis, quam totapsalmodia unius noctis. Prra. CELL. epist. 154 col. 480

25 si vel unam -am angeli liii vestni ... ad ipsum Patternluminum .. pro me detulerint.

2) oraison, prière liturgique: GUILL. HIRS. const. 2,65col. 1139A : tempore statuto usitatas non neglegunturtres -as. souvent en conjonction avec la récitation des

30 psaumes: Rima. Anse. 35 p. 68 : per cames psalmosunicuique videlicet psalmo propriam aptavit -am. Episr.Reinh. 66 : sunt etenim psaltenia tanta cum ceteris -ispost Punificationem Marie semper virginis. Gsuioa inpsalm. 32,22 p. 146,7 : totius psalmi dulcis conclusio est

35 bec -a, brevis in verbis et sensu grandis. VITA Lande!.Ettenhem. 3,6 : tantas -as didicit, ut etiam psalterium inscripto retinens quamsepe recitaverit.

3) avec une nuance péj. : JuLIAN. VIzvuAc. serm.27,287 t. II p. 640 : tu in claustro sedens ... vix -am unam

40 sine desidia et oscitatione potes effundere.oratiunculum, -i n. [matin] petit exposé, petit récit

ERMENR. Sval. 9 p. 161,2 : idcirco et ego ceu in calcehuius -i, quid super co nupernime mihi narravenitannectere ociori pennula curavi.

45 orativus, -a, -ont [oratio] qui formule une demandeimpérative : AnELARD. gloss. peni cran. p. 37523 : est enimoratio admirativa, sicut «o mirant ineffabilem », vel -a,ut «eia pugnemus », vel dehortativa sive prohibitiva, ut« ne pugnemus ».

50 orator, -is m. forme horator: CARTtJL. 1mo!. 11 208

p270 (a. 1160).I) celui qui sait parler: A) : orateur, celui qui applique

les règles de la rhétorique : 1) en général (WAI..ulnt.exord. 10: publici declamatores ac sapientes dictionum

Page 64: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

659 orator 660

compositores -es vocantur. C0NCIL. Aquisgran. a. 816,11

p. 328,26 defmiunt rhetores -em qui sit vit bonus,dicendi pentus [cf. Quint. Instit. orat. XII 1,1; ISID. etym.II 3; COMM. Boet. phi]. IV 1 p. 220,4]. DOM. Gurnss.div. philos. 6 p. 68,2 -r est vit bonus dicendi pentus, quiin publicis et pnivatis negociis plena et perfecta utitureloquencia [cf. P.&plAs]) FRECULPH. chron. I, IV, XVIIIcol. 10108 : Demosthenes -r agnoscitur, Anistotelesphilosophus ore omnium ceIebratir. Ruoro. COL. S p. 7quicquid historici, -es et phiosophi nonim et grandeperstrepunt. VITA Amant. Engol. 3 p. 333,32 : scientiaarmare eloquium et ratione dicendi et jurisperitorumscientia quam -es sequuntur. BERn1OLD. CONST. annal.a. 1077 p. 305,29 -r facundissimus. Rup. Tuir. Joh. VI281 p. 307 : aliqui sunt magni, id est magne capacesscientie, -es aut philosophi. 2) en parlant de (orateur parexcellence. Cicéron : EnH. Carol. prol. poterat quidemhec -is egregii sententia me a scribendo deterrere. Nonc.LEOD. epist. P. 109,6 ut ait -um maximus. NICOL. CLkIk.epist. 35 col. 1630' Tullius -um tex. ou un de sesdisciples: FRECULPH. chron. I, VII, XIX col. 1114 : M.Onatius Plautius Ciceronis discipulus, -r habeturinsignis. 3) par opposition au rhéteur (Dom. GuNDiss. div.philos, p. 68 rhetor veto et -r in hoc differunt quoniamrhetor quidem doctor ans est, -r auteur, qui secundumatterri causas civiles tractare novit, et sepe contingit quodnec rhetores sunt -es, nec -es sunt rhetores. ADELARD.topic. p. 315,28-32 quippe -r proprie dicitur utens,rhetor veto tractans. Sed tarnen nihil impedit abutiquandoque vocabuto, ut videlicet rhetorem quoquevocemus -cm, sicut -cm quandoque rhetorem): REMIG.barbar. p. 268 -es sunt rhetores eloquentes, quiarhetores non per partes, sicut grammatici, sed persententias schemata faciunt. Gmujw. MORES. delib. VII960 p. 132 : non quippe secuti survins -um murmures etrhetorum debachationes, qui tantum venustatem elo-quiorum et non virtutem mysteriorum imitantur. HuooS. Via. didasc. VI, III p. 114,23 : quod rhetoris, quod -is,quod sophiste officium esset, diligenter distinxi. 4) de là:prédicateur : REMIC. comm. Mart. Cap. IV 153,5

p. 16,19 «ciriceo» id est sella predicatoris vel -is, namkyrix grece predicator. notamment en parlant des apôtreset de saint Paul : HINCM. REM. epist. 37 p. 16,9 (a. 849-50) si beatus Paulus ut magnus -r in suis epistolisquestiones proponit.

B) avocat: VITA Gamalb. 1 (pref. p. 186,4) incommo-dum quidem enit, si reus eum cm ignorabit, quiplurimum apud judicem valebit. NIvARD. Isengr. 1,421cum peteres dampno jus synodale ton,/ redderet -r ventargumenta disertes. BERNARD. MORL. Trin. 1265 p. 44:non tibi causidicus, non intercessor amicus,/ non erit -r,non intererit mediator. de là : avoué : HRARAN. inst. cler.3,27 p. 245,5 : -is officium digne potest in ecclesia imptere,quem antiqua definitio adfirmat, virum bonum et dicendi

peritum esse debere.C) porte-parole: C0NCIL. in Franc. p. 595,17 : postu-

lant et moment -es vestri. C0NcIL. Paris. a. 825 p. 481,3nos servi et fidelissimi -es vestri. CONCIL. Aquisgran.a. 836, III 27 p. 766,36 humiles ac fidelissimi -es vestri.LAMB. HERSF. annal. a. 1075 p. 232,9 : loto cornes, quiad Saxones a rege -r ierat pfovocare cos ad deditionem.SuGER. Ludov. VI 10 p. 58 : super his igitur dominuspapa consulte, -is episcopi Placentini voce, respondit.

10 D) héraut: STEPH. ROTOMAC. draco XII 441 p. 190:tex velut -r legiones convocat.

II) celui qui exprime des connaissances : A) docteur del'Église: GODESc. SAX. opusc. gramm. II p. 475,1quemadrnodum -r eximius Augustinus ait satis proprie.

15 sens affaibli: GERMw. MoItES. delib. VI 161 p. 83 : talissiquidem evangelii philosophia est ut plebeios et rusticosconcile faciat -es. ib. VIII 682 p. 152 : disputet cum Petroet suis, qui non -es sed piscatores extiterunt. evangelicus-r : apôtre : TRAD. Tegerns. 267 (a. 1149-55): multi quasi

20 evangelici -es dando sua Domino locupletes exstiterunt.B) dans les arts libéraux : Gonrsc. SAX. opusc. gramm.

I p. 390,10-11: scemata dianoeas ad -es pertinent, adgrammaticos lexeos. GARLAND. dialect. IV p. 91,33questionis saut due species, una que vocatur tesis, altera

25 ... hipotesis et a nobis causa dicitur, et tesis quidemdyalecticis attributa est, hipotesis veto -ibus. ib. p. 93,2argumentum aliud ... quod dyalecticorum est, aliudquod ad -es pertinet, aliud veto ... quo utuntur physici,aliud veto ... in quo disputant sophiste.

30 III) celui qui prie : A) celui qui intercède par ses prièresen faveur de quelqu'un : 1) en parlant de religieux : CA1'IT.reg. Franc. I p. 79,6 (a. 780-800) : Baugulfo abbati etomni congegationi, tibi etiam commissis fidelibus -ibusnostris. AMALAR. epist. p. 245,17: magnam te apud

35 Deum mercedem invective credas et pro te plures -es.EPI5T. var. II p. 310,32 : Victor humilis episcopusCuriensis, fidelis -r vester, offert vobis ... missas specialesmille. Dia. Arnulfi 24 (a. 888) : petiit clemenciamnostram ut cuidam venerabili prespitero ftdelique -i

40 nostro ... tes ... donaremus. C&1(WL. Clun. 111450 p. 505(a. 978) canitatem veetne fraternitatis precatun, vos Dei-es, ut in vestris orationibus mereatun conscribi. 2) enparlant de saints : EKKEH. IV bened. 140,23 : cum Petnus-r causas agat ipse pnecaton,/ causidicus noster quoque

45 Paulus agat prece prosper. id . carm. van. 11 9,5 : -r causefratrum fideique viator / psychen dat Domino, ossaMogontiaco. 3) en parlant de laïques : DHUODA lib. manVIII 7 p. 310 : pro genitori tuo orlon et admoneo ut proen frequens et assidue -n sis. 4) par extension, en parlant

50 de qualités: PETR. RIGA Aurora Gen. 1142 p. 71: propueno nobis decon cris supplicat eius ;/ sunt -es jus, pietaset amor.

B) ecclésiastique: 1) en général: ORD. VIT. hist. IV 7t. 11 p. 215: fichant et reparabantur basilice, et in eis sacni

Page 65: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

661 oratorie - oratorium 662

-es obsequium studebant Deo debitum persolvere. spéc.,en parlant d'un chapelain : CARTuL. Cupersan. 133 p. 257(a. 1189) : Cupersanensis ecclesie canonicum spiritualempattern et adsiduum -em meum [se. domini Tari]iamdudum fuisse. 2)formant un des ordres de la sociétéMIRAC. Bertini 7 p. 513,7 : quibus magis addicenda sitvictoria, -ibus aut bellatoribus. GFSTA episc. Camerac. III52 a. 1036 p. 485,40 genus humanum ab initio trifariamdivisum esse monstravit, in -ibus, agricultoribus, pugna-toribus. GILB. LIM. stat. eec!. col. 997 : superiores inpyramide -es intellige ... Sinistrales veto in pyramidearatores sont ... Dextrales quoque bellatores saut. SUGER.

Ludov. VI 2 P. 14 : -um, laboratorum et pauperum, quoddiu insolitum fuerat, quieti studebat.

C) pèlerin : CAIruL S. Mar. Nov. 11 p. 206 (a. 1039)non solum vos, sed etiam extranei et -es qui ad vestramveniunt ecclesiam causa orationis. MIRAC. Privati 5 p. 9:-es qui veniebant, ut tous erat, mottera otTerebant. Wipogesta 22 p. 41,34: perveniens in Ungariam, a regeStephano contradicta est sibi via, quart eo tempore nul!i-unj accidit. COD. Udalr. 57 p. 125,12 (synod.) quiconqueautem -r sive peregrinus aut viator in terram excommu-nicatorum devenerit. C0NCIL. Narbon. a. 1054, e. 24(Mansi, XIX col. 831 c) : negociatores et -es qui ferontsportas, nemo substantiam eorum apprehendat.

D) membre d'une confrérie : CARTUL. 1mo!. 1208 p. 270(a. 1160) : nos horatores de dastro S. Casiani ... facimusfraternitatem ad honorera s. Jacobi apostoli ... Omnianno in vigilia b. Jacobi ... cannes ad ecclesiam cumcandelis conveniamus et ... missam ... cantate faciamus.

IV) celui qui prend la défense d'une cause ou d'uneinstitution (cf. sens I B): VITA Bertulfi 28 p. 55 erat{marchio] enim sicut reipublice prudens -r, ira et EcdesieDei fortissimus propugnator. BERTHOLD. CONST. annal.pref. p. 267,21 : misericordie cultor hi!arissimus, integer-rime fidei -r vere catholicus, veritatis assertor et defensor.CARTUL. Ins. 7 p. 14 (a. 1090): in anniversario eiusdemWa!teri, qui huius rei apud nos fide!is -r extitit. ANSELM.Moc. Ada!b. 634 si ... in numero c!eri dissensio cepithaberi,/ hanc bonus -r pacisque repressit amator.

oratorie selon les règles de l'art oratoire: GuseitT.epist. 187 p. 225,1 : cum eius ... oratoriam facu!tatem et ase et a Grecorum fonte profluentem -e docuistis. HONOR.AUG. an. 3 libri -e et ethice conscripti. GALBERT. BRUG.Karol. I p. 4 : ut ... rhetorice unusquisque se defensaretcum impetitus fuisset vel cum hostem impeteret, quacolorant varietate -e fucatum deciperet.

oratorio!um, -i n. [oratorium] 1) chapelle, petit bâtimentdestiné à la prière : a) en général : VITA Landel. II

p. 442,28 : construxit ibidem -um in honore beatiMartini episcopi. VrrA Aviti Sarlat p. 362 : -um virgiscontextum. Srius Maio!. p. 790,3 : -um quod in honoresancti Michaelis ipse trans Ararim reedificaverat et adquod ... in orationibus divino famu!amini manciparetur.

CAWFUL. S. Petri Carnot. 1, VII, XXV p. 149 (ante 1070);-um i!!ud !igneum in meliorem statum construerevo!entes. GUILL. TyR. hist. rer. transm. VIII 3 p. 326 : incuius sirigulis angulis singula erant -a quorum quedamadhuc exstant, b) petite église qui n'est pas paroisse maisoù l'on peut célébrer la messe et les offices : CARTUL.Sanga!!. 11 738 p. 341 (a. 904) : duo -a, in Berge sci!icet etSteinahun, ea conditione suscepit in missarum acpsalmodie ce!ebratione atque luminarium sumministra-

10 tione curanda. c) chapelle privée, oratoire : Ono GLANN.Maur. 12 p. 172 : dum ... cornes in -o compendioseibidem constructo ... post matutinos residens hymnesdivinis intenderet theoriis. d) chapelle incluse dans lebâtiment d'une église ou d'un cloître : ANOR. FLOR. mirac.

15 Bened. III 19 p. 246 : in qua [ecclesia] cum in quodamsancti Laurentii -o vas vino reperissent plenum. CsruL.Rhen. inf. 1373 p. 257 in, (a. 1152) : die nativitatis beateMarie, quando consecravimus -um eius in claustre.

2) petit monastère, prieuré : CARTUL. S. Petri Carnot. I,20 III, XVIII p. 78 (a. 985) : expetii ut unum ex suis

monachum benedicendo in predicto -o abbatem substi-tueret. ib. p. 78 : prefati loci Haurion -ton jam prescriptoxenodochio ... subjugasse (cf. ib. : eidem monasterio!orestitui).

25 oratoS, -cf u. oratorius.

oratorium, -i n. formes: horatorium : HIsT. Langued.II pr. 184 col. 372 (a. 873). Con. Cavens. II 317 p. 137(a. 979). CifitoN. S. Bened. Cas. p. 472,5. oratium : Con.Ver. 197 p. 299,8 (a. 855). oraturium : FONT. F!or. 30

30 p. 77,24 (a. 1031). oritorium : TRAD. Fris. 394 (a. 818).TRANSL. Wandr. I p. 206.

I) lieu consacré â la prière (I-IRABAN. univ. XIV 22col. 391B : -um orationi tantum est consecratum, in quonemo a!iquid agere debet, nisi ad quod est factum : unde

35 et nomen accepit [cf. Isin. etym. XV 4,4; P pIAs]. J0H.BEL. div. off. II co!. 150: ignorandum non est quinquivis locus ... ad orandum constitutus vocetur -um)A) chapelle : 1) chapelle élevée sur le tombeau d'un saint,ou en son honneur, ou en souvenir d'un miracle: ERCONR.

40 Libor. 20 p. 96 : sanctum corpus foras muros civitatisdeferri ad -um, in quo sancti Carammi membra requies-cunt ibique honorifice co!locari. FRECULPH. chron. II, 1V29 col. 1229 : huius itaque Donati sepu!tura insignis est,obi -um ex eius nomine vocitatur, habens fontem

45 aquarum, quem ipse fertur orationibus invertisse. Huiuc.mirac. Germ. 70 p. 149 : in patrimonio suo ... -uni sanctipresu!is honore construxit. HINCM. REM. Remig. 70col. 1176 : vit nobiis ..., obtentis re!iquiis beati Remigii,-ont in eius honore in proprietate sua edificavit.

50 FLODoARD. hist. IV, IX col. 288c ubi postea supratombant ipsius [se. beau Calixti] est -i aediculaconstructa. BRUNO QUERF. fratr. 2 p. 720,24 : in illaheremo, ubi tex Otto ... martyri Ada!berto rotundum-um co!umnis marmoreis pulcherrime construxit.

Page 66: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

663 oratorium 664

2) chapelle cérnétériale: CARTUL. Cison. p. 9-10(a. 870) -uni froment mains ecclesie, in honore sancteet individue Trinitatis, in eodem fisco ad sepulturammeam et quietem erexissem.

3) chapelle, lieu de culte non pourvu des droits

paroissiaux mais dans lequel on célèbre la messe et les

offices: située souvent à la campagne, elle peut dépendred'une église principale mais possède des dépendances

TRAD. Fris. 205 (e. 804) tradidimus -uni ea que adcam pertinet. Rima. Anse. 28 tex in prefato vico atriumunum ad -uni fabricandum. C.wruL. Patin. 1 29p. 97 (a. 924) : dedit ... casa et -uni qui est ad onoresancte Feticule cum casis et omnibus rebus ... ut ibidemin ipsum -uni et oraciones adque luminaria etincensun, tien facias. CARTtJL. Clun. 1474 p. 460 (a. 937)est ... capellula sita in comitatu Matisconensi, omniepiscopali debito immunis, sacrant in honore sanctiLeodegarii martyris, -i voto constructa et proinde cumparvo terrarum dote ohm predicte nostri episcopatuseœlesie addicta. RADULF. GLAB. hist. III, IV 13 p. 62episcopalium sedium ecehesias pene universas, ac ceteraqueque diversorum sanctorum monasteria, seu minoravillarum -a. CARTUL. Aurel. p. 19 (a. 1130): ad faciendum-mn in quo servitium Dei passer fieri. ces chapelles risquent

de léser les paroisses: CAJ'IT. reg. Franc. I p. 312,30(a. 826-27) : ecclesie antiquitus constitute nec decimis necalus possessionibus priventur, ita ut novis -is tribuatur.ACTA pont. Rom. Gall. -- D 31 p. 111 (a. 1156): prohibe-mus etiam ut infra parrochiam ecclesie Sancti Johannisde Alesto nullus -uni cemiterium sine consensuNemausensis episcopi et tuo facere presumat. Con. cath.Cracov. p. 6 (a. 1186) : nullus infra fines parrochie tuesine assensu tuo ecclesiam vel -uni presumat.elles sont distinctes des « capellae» : DIPL. Otton. Il 281p. 328,13 (a. 982) : cortem ... cum ... capellis, -is, mansis,vineis. ACTA pont. Rom. GalI.+ B p. 88 (a. 1185)eœlesiam apud Castellionem tain capellis quant inalus -is in toto corpore ejusdem castri. elles peuvent être

réservées à certaines communautés : CAJtniL. Henniac. 18p. 60 (a. 1187): quod ... leprosi Hinniacenses -uniconstruere et in en vellent capellanum habere.

4) chapelle monastique : a) chapelle située sur les terres

d'un monastère et dépendant de lui: Diru Loth. 1 38

p. 118,33 (a. 839): osque ad terrain monasterii ubiest -uni honore sancti archangeli Miehaelis. C&itwi.Sangali. 11 734 p. 337 (a. 904) : abbatia .., cum curtibus,cappellis ac -is. CMtTuL. Hosp. S. Joh. Hier. 253 p. 192(a. 1157): donamus ... tibi ... magistro ejusdem Hospitahiset fratribus ibidem ... servientibus ... -um longitudinis XIIbrachiatarum, amplitudinis III! et totiderfi altitudiniscui immineat campanile ... Tau ... pacto ut nunquam ibidivina celebrentur officia, nisi his tantum qui de mensavestra fuerint et hospitibus vestris ... Baptismum ... ibifleri prohibemus et cetera sacramenta, exceptis missis.

ib. 423 p. 293 (a. 1171) : licebit Hospitalariis -uni etcimiterium habere ita quod in -o campanam ... nonhabeant neque parrochianos Sancti Benedicti vel aliarumecclesiarum Parisiensium ad divina officia vel oblationes

5 recipiant. CARTUL. Vindoc. II p. 462 (a. 1188): ecclesiaparrochialis non esset ... nisi tantum capella et -ummonachorum. Itoc. 111 reg. 95 p. 140,2 (a. 1198): cum

dictis fratribus ... duxerimus indulgendum ut ... sineprejudicio vicinarum ecclesiarum cimiteria ad opus

10 fratrum et famihie sue tantum et -a fabricent. chapelle d'un

prieuré ou d'une grange monastique: CARTUL. S. Joli.Orbist. 6 p. 13 (a. 1184) : -uni honorem beate Mariein predicto loco construere in quo divina duo fratrescelebrarent. CARTUL. Lisk. 15 p. 60 (a. 1184) : liberum sit

15 vobis ... -a in grangiis vestris construere. CARTUL. Bass.Font. 103 p. 137 (a. 1188) : ob evitandas veto seculariumfrequentias hiberuni sit vobis, salvo jure diocesanorumepiscoporum, -a in grangiis et curtibus vestris construere.spéc. : chapelle ouverte aux femmes prés d'une abbatiale

20 dont elles étaient exclues: J0H. CLUN. Odon. 36 p. 163erat autem prope ipsum monasterium -uniubi nobilissime mulieres causa orationis recipiebantur.b) chapelle, petit oratoire situé dans l'enceinte d'un

monastère : Anso Waldeb. 3 p. 1174,24 : sanctorum -a25 inter duo monasteria puicro satis decore composuit.

RADULF. GLAB. hist. V 1, 8 p. 120 : cucurri ad altaremartyrum Victoris ... Apollinarisque ac Georgii quoniamiliorum -uni contiguum erat domui inhrmorum. VFrATheod, Andag. p. 43,39 : in -o Sancti Nicolai, quod intra

30 claustrum monasterii eiusdem situm est ad dextramintrantibus contra meridianum. Rtjp. Tua. off. VII 25col. 205D : infra claustrum habetur ejusdem beateVirginis diversorium, scihicet sacratum in ipsius honore,maxime propter hoc ipsum proprium nominis eius -uni.

3$ Huco PICTAV. chron. Vizehiac. IV 3434 p. 603 : -umintacte Virginis Marie, quod contiguum erat capitulo.

5) chapelle, petit corps de bâtiment inséré dans les

bâtiments d'une église : a) dans la nef ou l'abside : DONAT.

Murr. Ermenl. p. 703,15 : sancta eius membra in basilica40 Beati apostohi Pauli juxta -um Sancti Wandregisihi in

absida meridiana sepulture ... tradiderunt. VrrA Cond.p. 651,13 : in ecelesia Sancti apostohi Petri juxta -uniSancti Martini ad plagiait meridianam. RUOTO. COL.(testam.) 49 p. 53 : instar -i, quod beato Privato

45 construimus juxta altare Sancti Martini in occidenteecclesie, beato Gregorio ... fiat, ubi sacratissimum corpuseius recondatur. THJETM. 2, 3 : sepuhta est ... in maioriecclesia, in -o aquihonari. CTuL. Karrof. p. 35 (XI s.ex.) : -uni in capite basihice Sancti Eparchii erat.

50 CARTUL Baioc. J 176 p. 219 (a. 1163-65): -uni honoresancti Egidii, in ecchesia Baiocensi constructum abeiusdem ecchesie capituho et Willehmo sacrista, sub annuocanone ses solidorum andegavensium ... canonice tibiconcessum. b) chapelle Saint Michel dans le « Westwerk »

Page 67: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

665 oratorium 666

ou sur le clocher-porche : ANNAL. Fuld. II a. 858 p. 48,24-um Sancti Michaelis ad occidentem basilice bicamera-tum. FLODOARD. hist. 1112 col. 116' : -um quoque supereamdem portant construxerat in honore sancti Michaelisarchangeli de quo in contiguam Sancti Petri ecclesiamdescendere morem fecerat orationis amore. J0H. Mnn.Job. p. 342,53 : in remotioribus -is Sancti Michaelis quoderat in superiora ejusdem basilice Sancti Stephani.c) dans la crypte: AIM0IN. FLOR. mirac. Bened. I 6p. 106 cryptas ipsius eœlesie ... in quibus pretiosi PatrisBenedicti -um habetur. CIRON. S. Ben. Divion. p. 144:inferiori crypte conjungitur -um ad sous ortum, rotundoscemate factum, senarumque illustratum spiendorefenestrarum, XXXVII cubitos habens in diametro, decemin alto. SUCER. adm. 26 p. 187 : in inferiori testudineecclesie dedicata sunt bine et inde duo -a.

6) oratoire privé (Ivo pan. 11,39 col. 1090 : in privatis-is licet orare, sed non missam oelebrare [cf. GRATIAN. IIIdist. I c. 33]. GUNTH. PAR. ('1) orat. 8,9 col. 170Â locussacer et publicus ut ecclesia, coemeterium; sacer etprivatus ut -um) : a) oratoire d'un ermite: VirA Bertuini11 p. 182,20: preparavit habitcuIum parvum cum -o.FLODOARD, hist. 1, 3 col. 988 : solitariam concupiscitvitam ...; cellulam cum -o construit. Urito Arbog. 9p. 179: -um ligneum parvum sibi fieri jussisse quonocturno silentio veniret ut ibi se secretius in orationemactaret. Pn. DAMAN. Romuald. p. 68,21 : -um cumaltari primitus intra cellulam fatiens, deinde se recludensaditum dampnabat. HARIULF. Madelg. VII p. 540quousque cellula erigeretur et -um ubi Christi miles suoregi impenderet famulatum. CARTUL. Popul. 340,15

p. 208 (a. 1171): ut faciatis mihi -um V braciatarum inlongitudine et 11mm in amplitudine, ... et cellulam unamiuxta, ubi secreto possim orare. b) oratoireou chapelle d'un palais ou d'un château: MIRAc.Martial. I p. 200: in -o quod erat in ipso palatio regis.FLODOARD. hist. 113 col. 51 c : -um beatissimi apostolo-rum erincipis Petri, cubiculo regis ... contiguum.HELGAUD. Rob. 5 p. 64 : Stanpis castro, regina Constan-tia palatium construxerat nobile simul cum -o. ib. 16

p. 92; in -o turris Karoli. son importance varie; le service

peut y être assuré par des religieux et un monastère y estparfois adjoint: C&irui.. Beljoc. app. 2 p. 39 (a. 1076)concesserunt clericis famulantibus Deo in capelle nostre-O. CARTUL. Tarvan. 39 p34 (a. 1164): Ernulphus cum incastello suo apud Colewidan edificasset -um ibiquedivinum officium a canonicis nostris quorum ha estparrochia dicere postulasset. noter l'oratoire du pape:GAUFID. GRossus Bernard. Tiron. VII 55 p. 235':apostolicus ... in secretum -um duxit. c) oratoire dans unehabitation privée: VirA Rigob. p. 59,38 : -um quod juxtadomum suant fecerat. Rup. Turr. inc. 18 col. 3501)construendo in honore ilhius -um super portam eamdem[castel!!], ita ut contiguam haberet predictam domum

hospitalem.7) petit lieu de culte musulman : GUILL. T'nt hist. ter.

transm. V 4 p. 198 : in capite pontis, ubi erat quoddameorum superstitionis -um.

s B) par extension : sanctuaire en général, quelles que

soient ses dimensions ou sa situation juridique: 1) engénéral: BERNARD. apol. 28 p. 104,12: omitto -orumimmensas altitudines, immoderatas longitudines, super-vacuas latitudines, sumptuosas depohitiones, curiosas

'o depictiones, que dum in se orantium retorquent aspec-tum, impediunt et affectum.

2) sanctuaire de pèlerinage (à Rome) : TRANSL. Gorg.2 p. 593 : peragratis etenim -is ecclesie Romane potesta-tis. CIIR0N. S. Bened. Cas, p. 472,5: egressi Romam,

15 horatorium totum devastaverunt beatissimorum princi-pis apostolorum Petri beatique ecclesiam Pauli. AIM0N.FLop. gesta Franc. 1132 p. 63' : dum missarum solemniain -o Sancte Cecilie ... celebraret. VrrA Theod. Andag.

p. 49,38 : omnia Rome sanctorum -a osque ad Latera-20 nensem basilicam circumivit. CAuxr. II concil. Later. 17

col. 1364 : apostolorum limina et aliorum sanctorum -avisitantes.

3) abbatiale : WaTT. Gall. 38 p. 278,27 : cumfraternalis cuneus ad opus divinum se preparasset atque

25 -um ex more ingressus finisse. Cons'. consuet. monast. Ip.353 n0 7 (post 821): in -o summum silentium,summam psallendi reverentiam, temperamentum eleva-tius canendi et ordinatissimum modum in choro standi.Bc,*n ANtAN. cour. col. 9538; presenti omni congre-

30 gatione in -o. LANFR. const. p. 14: surgentes crimesveniant in -um factaque oratione induantur sieur adpriorem missam. PEut. DAMAN. Romuald. p. 19,16: pernoctem ceteris fratribus maturius surgere et, si -i adhucjanua dansa esset, intra ipsius dormitorium in ora-

35 tionibus excubare.4) église paroissiale. TRAD. Fris. I 234a p. 216 (a. 783-

811) : jactabat illos tres tholos ... in unum locum et fecit-um publicum. CARruL. Bund. 198 p. 159,12 (a. 1061):bashicam ad servitutem Dei condidi quant et edificatam

40 a Theitmaro Curiensi episcopo ... per legitimamconsecrationem loci incolis illius ad -um stabiivi.

C) lieu où vivent des religieux: 1) ermitage: GESTAepisc. Virdun. p. 44,24: in quodam -o sub honoreomnium apostolorum quasi solitariam vitam ducebat.

45 2) prieuré: CHR0N.-CsittuL. S. Theofr. CaIm. 238

p. 87: construxit -um in villa Fraxineti, que non longesita est ab ipso monasterio, propter securitatem ipsiusville ... et constituit ut femme sanctimoniales ibiconversantes Domino deservirent.

50 3) monastère: CARTuI.. S. Vine. Cenom. 782 col. 443(c. 1050) : abbati ... cum suis monachis qui in -o SanctiVinc,entii ... Deo assidue asserviunt. HuGo FLAV. chron.II 26 p. 391,16: -um in quo multa turba monachorumbeate martyri devotum exibet famulatum. CARTuL.

Page 68: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

667 oratorius - oratus 668

Paraci. I p. 1 (a. 1131) dilectis in Xristo filiabusHeloysse, priorisse, ceterisque sororibus in -o SancteTrinitatis.

D) sanctuaire, endroit situé dans une église, près del'autel et réservé à la prière : VnA Theod. Andag.

p. 45,10: episcopo autem descendente de -o procedit adpedes ejus coram altari ipsius sancti apostoli. RODULF.TRUD. gesta Trud. 11 2 p. 236,35 : -uni, chorus, templum,claustrum ... non inveniebatur a multitudine vacuum.AcTus pont. Cenom. 34 p. 393 : cepit ... su petiotes partesejusdem basilice diligenti sollicitudine preparare, -umscilicet quod corum vocitant, sedemque pontificalem,altaria quoque congrua dimensione disponere. PONTIF.Rom. XXX A 8 p. 216 quo finito, prosternai seepiscopus una cum poenitentibus in -o, clero facienteletaniam. STATUT.. Cisterc. p. 201 (a. 1196) : tapetibuspavimentum presbytetii stravit et plures candelas quamordo patiatur in -o fecit accendi.

11) activité de prière : assistance aux offices : S,LkR. reg.Bened. 24 col. 848c : frater qui levem culpam habuerita mensa excommunicetur, non ab -o. J0H. METT. Joli. 62

p. 385 : vigor corporis ei tam vividus perseverabat utmisse hebdomadam, ordinem omnem claustri et -L vividorobore adimpleret.

III) droit d'élever un oratoire: CARTA a. 1185 (Métais,Les Templiers en Pure-et-Loir p. 18): alii fratresHospitalis renunciaverunt capelle et -o et altari etcimiterio in civitate Carnotensi.

W) objets liturgiques: A) prie-Dieu: ORDO Rom. 29,3t. III p. 437 (IX s.) : feria quarta, hora octava cantaturnona; et tune ingrediantur fratres et orrais populus inecclesia mainte et ponetur -um ante altart Et procedatsacerdos curn ministris de sacrario et veniat ante altare etprosternai se super -um et oret (cf. ib. 1 50 t. I p. 83,11[c. 750]).

B) chapelle, ensemble des objets servant au culte : Con.S. Mar. Trem. 40 p. 129 (a. 1049) : cum ipso monasterio

cum cellis et dotis et libris et -o et ornamentaecclesiarum.

oratorius, -a, -um I) adj. : A) relatif à l'éloquence:1) oratoire: PAUL. ALB. epist. 4,14 p. 129 : pro -ispompis. RIcIIER. 111 47 t. 11 p. 56 : ad -am artem.GERBERT. epist. 187 p. 224,13 : -am facultatem et a se et aGrecorum fonte profluentem. THIOFR. Willibr. vita pros.22 p. 472': -arum excellentiam arcium.

2) éloquent, habile: FEra. DAMIAN. serm. 11 col. 560€-i sermones quos in fornace rhetorica omnis illephilosophorum conflavit chorus. BERTHOLD. CON5T.annal. a. 1078 p. 307,20 -a satis proclamatione linguosi.Jon. FIscANN. conf. theol. 192 p. 113 : non potest nec -alingua enarrare.

3) où l'on parle, consacré aux discours: GALBERT.BRUG. Karol. 52 p. 83 quia tenuerant diem sermonumlongis protractibus, reversi sunt cives a loco -o.

B) relatif la prière: 1) consacré à la prière: Huaic.mirac. Germ. p. 125 : -e celle. AN4.sT. synod VII 17

p. 127: construere -as domos. CARTUL. Mai. Mon.Cenom. I p. 77 (c. 1080) : -am capeliam. CARTuL. Bund.350 p. 261,20 (a. 1163) : in una domuncula -a solitaria.

2) de la prière,- qui concerne la prière: Noit. BALB.Gall. p. 1105,31 : -am ... gravitateni.

3) convaincant: Rup. Tuiî. off. IV 12 p. 119 : causamreddit satis -am, qua Deum auditorem flectere possit et

10 patronam efficere misericordiam.II) subst. oratoria, -ef art oratoire : FRECULPH. chron.

II, 1119 col. 1166': Tatianus qui, primum -am docens,non parvam sibi ex acte rhetorica gloriam comparavit.CONR. Huts. dual. p. 80,35 : rhetorenim orator, rhetorica -a

15 dicitur.oratrix, -cis A) adj. : celle qui intercède (auprès de

Dieu) : DHu0DA lib. man. IX 5,5 p. 334 : -ix tibi, nobilispuer, adsisto VITA Aldeg. 11 26 p. 655 : habens beatamVirginem Aldegundem Deo dilectissimam -icem pro tais

20 criminibus.B) subgt. f (en parlant d'une abbesse) : celle qui prie:

DIPL. Bereng. 1 84 p. 225,15 (a. 912) : abbatisse Risindenostre videlicet speciali -ici in rebus et possessionibus suimonasterii. DIPL. Cour. II 139 p. 187,34 (n. 1029)

zs monasterium ..., cui venerabilis Dei -ix et abbatissaWichpurc rationabiliter preesse videtur.

orattio, -nis f y. oratio.oralum, -i n. prière, demande pressante : VITAL. FLOR.

Paul. 36 p. 118A : si .-a aliquoties differuntur, nobis30 desperandum non est. BERTHA Adelh. prol. I : ut mei

paupercule -a iniplere non obliviscaris.oraturium, -i n. y. oratoriuni.oratus, -us m. A) demande pressante, prière : 1) pour soi-

même : a) dans le domaine temporel : GuILI. PIcTAV. gestas 13 p. 28 : Normannos cohibebat sepenumero nec jussu,

modo quasi -u. b) à Dieu: HROTSV. prim. 36 p. 230 : -upulsando jugi penetralia celi. MARD. Mil . 51 p. 696,10

nostros -us audi soivendo reatus ou à un saint: Mw&c.Quint. 1 17 : interventum sancti Martini -u et precibus

40 querens.2) pour autrui : intervention, intercession : a) dans le

domaine temporel; DIPL. Otton. I 279 (a. 965) : perinterventum .. Judite necnon et -u nobis satis cariepiscopi Abrahe. CAJtTuL. episc. HaIb. I 208 p. 178,27

45 (a. 1145): prefati comitis -u totiusque ecclesie hortatub) auprès de Dieu: WALAHFR. carm. 5,77,19 : populumfidelem/semper -u meritisque, martyr/aime, juvato. VrrAEgid. 1117 p. 109,27 alternis -ibus salas reformabatur.

B) oraison, action de prier: THANGM. (?) transi. Epiph.50 3 : presbytes ... crebris se inter -um jejuniisque vigiliisque

commacerans. LAIJR. CAS. Bened. col. 888c: ea queagenda surit, -u debent inchoari. RADULF. CLAn. hist. V, I7 p- 119 : unum ergo ei erat, quod pene universis accidit,inter -um frequenter spuere. noter l'expression toto cordis

Page 69: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

669 orbatio - orbicuhis 670

precari -u prier du fond du coeur : Ruop. MED. Adalb. 27p. 20,16 : vulnus admissi facinoris congruo mederiantidoto toto cordis precabantur -u.

orbatio, -fis f forme orbacio VINC. KADL. chron.p 82. 1) perte d'un être cher, deuil (le gén. pouvantdésigner la persortie qui subit le deuil, ou le mort): a) engénéral: BERNARD. TRAIECT. Theodol. II 493 p. 48 : inDedali -ne. HIST. Walc. p. 509,17 : seva destitutio -oqueinrecuperabilis. b) appliqué à un animal: Vnqc. KAnt.chron. p. 82 : tygridem -do çatulorum stimulanciusorgeat.

2) (philos.) privation : JOH. Sco'r. gloss. Mart. Cap.183,9 p. 100,6 a superioribus id est ab oppositorumtribus generibus, id est relativis contrariis babitu et -ne.

orbicola, -e m. [orbis et colere] noter la formeorbicolum, gén. plus. archai'que: CARM. de Bened. 15

p. 212.habitant de la terre: C,MtM. de Bened. 15 P. 212 : O

Deus orbicolum, mihi da sensum quoque rectum / Virgi-nis ut valeam texere gesta sacre. C0NR. I-TIRS. (?) epithal.109a, 2 (ANAL hymn. 50 p. 505) o vos camesnoctem mundanam fugite,/ dura vacat lacera querere.

orbicula, -e f [orbiculus] diminutif de orbis : 1) disqued'un astre: BERTHOLD. ZWIF. chron. 24 p. 222,18 : parvasous -a in modum prime lune coepit apparere.

2) oeil, globe de l'oeil: RATHa Metr. col. 456' : heudolor .e tagettes, obsecro, flete.

3) ornement de forme ronde: LIB. pont. II p. 132,25vestes sericas II ... aliam habens in medio crucem et -as1111 corn gammadiis. y. orbiculus.

orbicularis, -e circulaire: 1) en parlant de formes:ABELARD. gloss. ad categ. P. 176,29 : ipsa statim aquapercussa, dam in orbem diffunditur, -em formataassumit. HuGo S. VICT. pract. geom. I p. 43,546 : estimataltimetra diametrum putei cuius sit quantitatis, deindecavet ut cavatio eius -is sit. CHRON. Lauresh. 134b

p. 404,25 : diseus ... militari manu per aera vibrabaturcm flamme speciem reddens. ALAN. INS. serra. de spherap. 299 : primordialis veto materia, que -i formarumreciprocatione circumfertur ... merito spera ymaginabiisesse censetur. GIRALD. topogr. II 3 p. 78 : usque ad -isperfectionis rotunditatem. lb. II 36 p. 121 -i sepe ignisiste circuitur.

2) en parlant de mouvements : PETR. Cmi. epist. I 32col. 442' : attende diligenter, quia mola -i motu nun-quam et nusquam excedens orbem ... superficiem graniextenuat in ... farine speciem. GUILL. DoNei. aphor. 3,41

p. 27,8 : motus enim alias in anteriorem partem, alius inposteriorem directus est, ... alius -is. par métaph. ALAN.fr45. serra. de sphera p. 306: in centrum huius sphereexistentes, ... tendamus in circumferentie quietem ... per-em motum rationis.

orbiculariter adv. [orbicularis] d'une manière circulaire,en cercle: 1) dans l'espace: a) en général: ADELARD.

BATH. quest. nat. p. 52,33 : de illis fluminibus quittent quevel in se -r entrant. spéc.: en traçant une circonférence:ALAN. '145. serra. de sphera p. 306 : trianguli non ex alioprocedit primus angulus; ex primo nascitur circulariter

$ secondas; ex utroque -r tertius. b) en cercle autour dequelque chose: ALEx. NEcIC. nat. ver. II 129 p. 208lignorum aridorum strue -r ursum cinxerunt. GIRALD.expugn. 15 P. 237 : in loco ... aquis et paludibus -r obsito.id. topogr. II 3 p. 79 eadem iterum -r iflustrata, ossa

in medullis ... cetera succis plena reperies. id . itin. Kambr. II7 P. 126 petrosis in rupibus in theatri modum -rcircumstantibus.

2) dans le temps : de manière cyclique : ALAN. INS. dist.col. 8830: dicitur septimana -r revoluta.

15 orbicutatio, -nisf [orbiculor] action de tourner en rond(sens métaph.) : AL.. INs. serin. de sphera P. 299mundana veto anima, que indefessa rationis -ne volvitur

iure spera rationabilis perhibetur.

orbiculatus, -a, -um 1) de forme circulaire (COMM. Boet.20 phil. 111 11 p. 207,8 -res -a est que per flexionem circuitus

revertitur ad locum a quo est egressa): GURL. MaM.gesta reg. IV 367 t. II p. 422 : Jerosolimam ... -o et maiorimurorum ambitu edificavit. BERNARD. SILV. mundi univ.XI p. 57,34: illic -a celique volubilis magnitudo. Hm'R.

25 ARI5'r. transl, Plat. Menu p. 14,14 (74C) : cum ita dicas,tunc non magis ais rotundum esse -ont quam directum,neque rectum quam circulare ? Eum. PAms. Carol. prol.167 : -us apex.

2) parsemé de taches de couleur: AnsR. angi. sax.30 vocabul. append. p. 59 : polymita, vel. -a, wingfah.

orbiculus, -i m. formes : orbicclus Lin, pont. II p. 29,7et 32,5. orbiclus ib. p. 31,10. orbicolus : ib. p. 134,2.orvicclus : ib. p. 9,2. u. orbicula,

diminutif de orbis 1) petit cercle, petit disqueis a) définitions: HRABAN. univ. XII, II col. 332° : orbis a

rotunditate circuli dictus, quia sicut rota est. Inde brevisetiam rotella -us appellatur. (cf lsm. etym. XIV 2,1 etPAnAS). Aavx. angi. sax. vocabul. p. 17 : rotella, vel -us,lytel ymbhweort. UGUTIO S.V. ruo: orbis ... hic -us, -i,

se diminutivum, -us etiam quandoque dicitur rotella brevis.b) disque d'un instrument (astrolabe): GuBERT. astro-lab. II 4 p. 119,22 : in superiori autem medietatis regionehemicycli et integri etiam -i artificiosa industriamachinati sont, quos dicunt Almuncanturat, id est

15 progressionarios sous. c) petite lentille: Rur. TUIT. off.5,28,1440 p. 181 : ut ... liquidum crystalli lapidem serenosoli obicientes, radium eius traiectum per eiusdemcrystalli -um.

2) petite boule: a) perle(s) : MARB. lapid. 50 col.50 1766: conche ... referuntur hiantes I... ex quibus -i

candentes concipiuntur. b) bille(s) (jeu): Jo11. SARI5B.putier. I 5 p. 36,16 : hinc thessara, calculus, tabulatricolus, senio, monarchus, -i, taliorchus, vulpes, quorumatterri utiius est dediscere quant docere.

Page 70: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

671 orbifer - orbis 672

3) ornement de forme ronde sur un tissu ou un objetsacré : Lis, pont. 11 p. 9,2 alla veste in orvicclischrisoclabis. lb. p. 13,20 cruces de chrisoclabo cura -is.lb. p. 29,7 tetravila alba olosirica rosata paschatileshabentes tabulas atque orbicclos de chrisoclabo. ib. 5'

p. 133,17 tabulas gemmatas habentem êum aureis percirculum orbicclis.

4) orbite de l'oeil: Huco FARSIT. mirac. XLII col.I787 oculum vero eius clarum et lucidum -o suointegerrime insedisse. AELR. Edw. reg. col. 763A citatur a 'O

ministris cecus, infundunt aquam -is oculorum. ib. col.764n : vocatus adfuit vit captus oculis ... -is tenebrosissignum crucis impressit.

5) tache sur le pelage d'un animal : Facu. hist. Hier.111 49 p. 781 sont et panthere in Hyrcania, minutis -is 15

superpicte. ALEx. NECK. nat. rer. 11133 p. 214 pantheraminutis est -is superpicta, ita ut oculatis ex fulvo circulis,vel cerula vel alba distinguatur tergi supellex.

6) circonvolutions (de l'intestin) : MIRAC. Wulfr. 11 14

p. 154F; subtiles circumvoluti coli -os. 20

orbifer, -a, -um [orbis et fero] qui porte un disque:Movsrs PHGAM. expos. p. 184 :8wxoç6poçqui proprie-r dicitur.

orbigenus, -a, -um [orbis et gigno] du Créateur: JOH.

ALT. Arch. VII p. 345 sceptrum / quod feret -e dextre 25

clementia.orbilia, -cf [orbis ?] sens inc. : COD. Laudens. 11 724

p. 43 (a. 1111?): in Sancti Donati pulcini II et panera et-e et ova et caseum.

orbis, -is m. forme orbs HRABAN. croc. I 3 col. 159A. 30

I) circonférence, ligne circulaireA) définitionsB) cercles tracés ou dessinés

35

1) géométriquement

2) dessinés sur une surface3) décrits par des êtres en mouvement, spéc. au

figuréC) forme circulaire: 40

1) d'un lieu2) d'un groupe

3) in -e, in -eut en cercle, sur le pourtour.D) en astronomie:

J) cercles célestes 45

2) cercle décrit par les astres, orbe. spéc., en parlantdu cours des astres qui influent sur la destinée.

3) au figuré: en parlant du déroulement du temps:II) surface circulaire, disqueA) dans le domaine de l'astronomie:

50

I) disque du soleil

2) disque de la lune. spéc. : disque figurant la lune.

B) objet rond ou en forme de disque:1) bouclier

2) roue3) tache sur un pelage.

III) univers (disque ou sphère)A) monde, univers

1) objet de la création2) système céleste

B) ciel

C) terreJ) absol.2) orbis terrarum, orbis terre la terre3) le monde et ses habitants, l'ici-bas

IV) partie du inonde:A) monde occidental:

I) en général2) dans l'expression -is occiduus3) dans l'expression -is latinus les hommes quihabitent l'Occident4) dans l'expression -is Romanus; spéc.: mondéchrétien

B) le monde où nous vivons, qui nous est familier: nosterIS

I) en général2) notre société3) nous, les habitants de nos régions

C) régionspéc., avec une précision 'localisant la région

D) au figuré : le monde, l'univers (pour désigner uneréalité territoriale qui fait un tout)

V) pays, royaume, empireA) en général : territoire, paysB) Empire Romain

I) en général2) noter les expressions3) Empire Romain germanique

C) royaume, territoire national1) Angiicus -is l'Angleterre2) Gallicus -is le royaume de France3) -is Hispania l'Espagne4) Theutonicus -is l'Allemagne.

D) territoire d'une civitas (dans le centre de la France)E) endroit précis, localisableVI) ensemble des hommes, société humaine, humanité:A) en général:

1) absol.2) dans des expressions signifiant Dieu juge du monde,

de l'humanité

3) dans des expressions désignant s. Paul, l'Apôtredes Gentils

B) monde chrétien dans son ensemble:I) en général2) en parlant du pape

C) uterque -is monde des hommes et monde des anges.

VII) sens techniquesA) se rattachant â l'idée de surface : vêtement liturgique

Page 71: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

673 orbis 674

d'apparat.B) se rattachant à l'idée de volume:

I) globe de l'oeil, oeil2) objet en forme de boule

I) circonférence, ligne circulaire : A) définitionsARNULF. Aurta. glos. Lucan. I 78 -is est circumductalinea rediens ad idem punctum. lb. IX 9,16 in -e, abomni parte est principium, ab omni parte finis; quelibetpars potest esse superior, quelibet inferior, quelibetdexterior, quelibet sinistrior. Uoui-io S.V. ruo : a rotahic -is, rotunditas circuli vel cuiuslibet rei; quia quasirota est.

B) cercles tracés ou dessinés :- 1) géométriquementEGRERT. LE0D. rat. I 355 : equos a puncto formabitcircinus -es.

2) cercles dessinés sur une surface (dans une représenta-tion géographique): EINH. Carol.. 33 p. 41: [mensain]que ex tribus -ibus conexa totius mundi descriptionemsubtili ac minuta figuratione complectitur.

3) cercles décrits par des êtres en mouvement: CAr-w.FIJLD. Eigil. 1117,15 cumque etiam his precibus ternosexpleverat -es / presul et ipsa sequens pariter leto agmineturba. VITA fient. IV p. 38,28 qui ut pugnam provoca-ret, nunc equum in rectan cursus lineam immisit, nunc in-es flexit et reflexit. spéc., au figuré dans des expressionssignifiant : a) tourner en rond: BERTHOLD. ZWIF. chron.27 p- 228,1 : fortuna in -cm girante. b) être entraîné dansune ronde: NicoL CLea. epist. 35 col. 1269 : verhiemem, estas ver, autumnus estatem premit et oxnnia in-em aguntur.

Cl forme circulaire: 1) d'un lieu : RAHEw. gesta 4,2p. 234,20 : dimensio [sc. castrorum] autem sepissime velin -cm in quatuor angulos designatur.

2) d'un groupe: VITA Leb. 6: disposito grandi -econcionari ceperunt. Ecce autem subito beatus Lebuinusin medio -e stetit.

3) in -e, in -cm : en cercle, sur le pourtour : GFSTA abb.Fontan. XIII 4 p. 103 : [cappam] ... fmibriis sui colorisdecoratam in -e. BERNARD. ANDEGAV. mirac. Fid. I

p. 10: ligatura capitis in -em complicata.D) en astronomie : 1) cercles célestes : DuNGAJ. sol.

cet. col. 4490 -ium autem hoc est circulorum predicto-rum, primus est galactias, quod latine lacteus interpreta-tur. WAL'rH. Spirt. Christoph. II 1,206: quinque paralle-Ios Urania complicat -es. Bovo Mn'4. in Boet. p. 393qualiter autem celum in duos sibi contraries -escircuitusque volvatur omnium oculis ... patet.

2) cercles décrits par les astres, orbes: WALTHARIUS277 postquam septenos Phoebus remeaverit -es. ib.428 : ecce quater denos sol circumflexerat -es. REMIG.coma Mart. Cap. I 23,18 p. 109,32 : volumina circule-mm -es septem planetarum dicit, vel orbiculata parallela-

ta, id est quinque mundi circulos. spéc., en parlant ducours des astres qui influent sur la destinée; BERNARD.SILv. math, p. 31 : scit rapidum fragilemque vagevertiginis -eut f et ceci vultus numinis ambiguos.

5 3) au figuré, en parlant du déroulement du temps(PAPIA5 : -es, rotunditates anni) : a) cours, cycle (d'unejournée, d'une saison) : HRABAN. catin. 39,47 : ter denismagnis -ibus / annorum actis. WANDALB. creat. mundi194 : senis deinde diebus / completo -e peractis. id . mens.

'o 111: hic yens claudens estives incipit -es. ib. 299undecimus magno nunc volvitur -e November. DIPL.Bereng. 1 92 p. 247,9 (a. 913): per multos annorum -es.ALAN. INS. dist. col. 8830 : -is .. dicitur septimanaorbiculariter revoluta, unde in hymno : orbis volutus

15 septies, signat beata tempora. b) rythme: NicoL. CLAJ.epist. 45 col. 1646" : conspexi oculta fide habitarehommes unius moris in domo ... et omnem illorumsedulitatem in -em divini obsequii complicari.

II) surface circulaire, disque (MoysEs PERGAM. expos.20 p. 184 : ACt,xoç grece omnis rotunditas dicitur quam nos

solemus -em vocare) : A) dans le domaine de l'astronomie:1) disque du soleil: WANDALB. martyr. compr. 12 : adsummos axes solarem provehit -cm, ANNAL. Bertin. a.860 p. 83 : sol ortus quamdam in medio sui -e

25 tenebrositatem passus. GESTA Franc. expugn. Hier. 72p. 543 : duo -es in modum solis, a dextra et sinistra partehuius quotidiani sous ... apparuere.

2) disque de la lune: Gurtuw. MoRES. delib. V 825p. 77 : deficere nobis sol vident, dum illi -is lune

30 opponitur. PETR. RIGA Aurora I Gen. 1059 p. 68 : istaJoseph pueri sunt sompnia ' ...se supponit ei sol, lunesupplicat -is. spéc.: disque figurant la lune: EGBERT.LEOD. rat. 11408 p. 187 : de viro qui lunam fecit de paneseliginis ... quemdam formavit de pane seliginis -cm.

35 B) objet rond, ou en forme de disque: 1) bouclier:WanIAaIus 905: belliger accubuit calibemque sub -ecavebat. GALTER. CASTIL. Alex. I 259 col. 459' : lunati-es-

2) roue : BAmo 433 : vel Titii volucrem, vel ages40 Ixionis -en.

3) tache sur un pelage: MErELL. bue. 4,20 : iam novaprogenies maculis insignis, et albo/ ac niveo misoens -esnigros quasi carbo.

III) univers (disque ou sphère) (Comm. Boet. phil. I 445 p. 49,24 : -is dicitur mundus propter spheram celestem, in

qua omnes continentur. ALAN. bis. dist. col. 883 0 : -isdicitur mundus. UGUTI0 S.V. ruo: dicitur -is munduspropter rotunditatem) : A) monde, univers: 1) objet de lacréation: WANDALB. creat. mund. 6 p. 619 : concrevit

50 Deus -cm. WErr. Gall. 2 : mundi arbiter, -is lumen.WALAHFR. catin. 5,84,9 : qui es conditor -is. HRABAN.carm. 17,47 : Christus tex ccli, terre tex, conditor -is.FoLc. gesta Bertin. I p. 16 : qui ... per totum procliviseculi rotatilem -em .. sua emittit spicula. LAuR. CAS.

Page 72: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

675 orbis 676

Wenz. 12 p. 39,15 nutu :.. Dei qui volubilem regit -cm(cf. Boeth. cons, philos. II p. 2,9: volubili -e). GERMtD.MOREa deib. V 38 p. 57 : ilium adoravit, in ipsumquecredidit, qui -em condidit universum. GALTER. S. VICT.

labyr. Francie p. 239,24 anno ah -e per ipsum conditocirciter secundum hebraicam veritatem ter miliesimonongentesimo X°LVIII.

2) système céleste : FRECULPH. chron. col. 961eCiaudius Ptolomaeus -is descriptor egregius. COMM.

Boet. phi]. p. 403 : duo suint -es celi, exterior et interior.Exterior ... ah oriente in occidentem vertitur, in quo sautfixa sidera; interior ... qui contraria fertur agitatione .., inquo suis queque circulis septem planete oberrant. PErR.DAMIAN. caria. B 2, 18 p. 83 : feux ... anima / ... spectataltam -is volvi machinam,/ solem, tunam et giobosa binicursus sidera. GERARD. CREM. transi. Mes. temp. éd.Théry) p. 95 : si non moveatur -is, destruerentur motusnoires, quantum ipse est causa motuum omnium, et sic

temporis. GERARD. MORES. deuib. VI 774 p. 98: duode-cim signa superioris -is.

B) ciel: WALAHFR. Gall. 1,11 p. 292,19 : cum ... soi

inferiora dimittens, cursu consueto superiores -is plagasinviseret. AELFR. angl. sax. vocabul. p. 17 : -is velfirmamentum, ymbhwerft. GElt&ltD. MORES. delib. IV 510p. 52 : soiem, quem fuigere in -e respicimus. spéc.uterque -is ciel et terre : GERAJtD. MORES. deuib. VI 474p. 91 : qui [sc. sol] utrumque -cm inradiat.

Cl terre: 1) absoL: a) dans le système céleste: Lwmqn.Steph. minor p. 393 : circa volubilem -is axem. GER&Iw.CREM. transi. Isaac Israeli defm. p. 316 : propter hoc -isfactus est solidus et acquisivit umbra et tegamentum.b) décrit par les géographes : WALTHARIUS 1 : tertia pars-is, fratres, Europa vocatur. GERBERT. astroiab. p. 142quomodo -is in septena partitus sit climata et uNinitium et finis eorum. RICHER. I 1 t. 1 p. 6 : -is itaqueplaga, ... a cosmographis trifariam dividi perhibetur, inAsiam videlicet, Africam et Europam. DuDo Norm. I 1p. 129 : totius namque mous -e descripto, ambitu etsuperficie terre sagaciter permenso, omnem superficiemeius ... in tres partes diviserunt, Asiam, Europam,Africam reputantes. ADELARD. BATH. end. et div.p. 28,33 : subsequenter ergo -cm in partes; partes inprovincias, provincias in regiones. c) de là, en général:HROTSV. Dion. 3 p. 85 : -cm nocturne circumduxeretenebre. id . Gong. 295 p. 43 : teretem degentes per -eut.VITA Gaufrid. Castal. VI p- 21 nox obscuraverat -em.

2) orbis terrarum, orbis terre etc. : la terre : n) en géné-ral: CAND. FULD. Eigii. 1115,16: radios sol aureus -ifterrigeno sparsit. Ri. Anse. 34 p. 65 : ad fines -is terre.b) sens géographique: DIcuIL mens. orb. p. 1 : liber demensura provintiarum -is terre. ANON. geom. p. 363nam CCLII miuuia stadiorum circuitunÇùniversi terreni -isesse pronuntiavit. c) par opposition à l'Océan : BALD.BURG carm. 186, 741 p. 216 Oceano totius terre sic

obsitus -is/ humectabatur fluminibus mediis. PETR.VENER. lud. col. 535B : dicuntur enim termini -isterrarum; ubi finitur -is terrarium. d'où continentGIRALD. topogr. 12 p. 23: que videlicet Hibernia, quanto

5 a cetero et communi -e terrarum semota, et quasi alter -isesse dignoscitur.

3) le monde et ses habitants, les terres habitées, ('ici-bas: a) absol. : AGOBARD. epitaph. Caroui 9 p. 408febro-migravit. quinto-arii ex -e kalendas. COD. Polon.

10 mai. I p. I (ante a. 1000) : a Deo ... potestatem accepimusdefendendi ecclesias per totum -cm diffusas. Vin

Mathild. 11 17 p- 295,28 : propter vigiuiam dominiceResurrectionis, que in bac die celebratur per circulum -is.EGBERT. LEOD. rat. 1957 p. 158 : surit tria sancta, quibus

15 non sont maiora per em. HILDEB. carm. XIII p.316: quimodo florebas, modo tantus in -e vigebas/ es modoputredo. CARTUL. Beijoc. app. 2 p. 39 (a. 1076): perapostolos et eorum successores salutifera per -cm sparsitsemina. OTTO FRIS. gesta 1,4 : discant ergo principes -is

20 in summo positi. DIPL. Loth. 11140 (a. 1132): decrevimusomnibus per -cm Christi fidelibus. AELR. lesu duod. III23,18 p. 104 : cui [sc. Jesus dextere] resistere nemopotest; sub qua curvantur qui portant -em. (cf. CONST. I216,1 [a. 11621 : principum et sapientum virorum qui

25 portant -em.) b) orbis quadrifidus ou quadratus :TUL. Ciun. 111 2115 p. 301 (a. 993-1048) cunctis inChristo ubique in -e quadrifido famulantibus notum.Doc. Vindoc. 30 p. 44 (a. 1007): quendam famulumfacio liberum, sitque ah hodie liber ..., babeat vias

30 quadrati -is apertas. e) orbis terrarum : GoDesc. SAS.corp. Dom, p. 331,2 : quotiens toto terrarum -e missarumsoilemnia celebrantur. RUOTG. COL. 6 tex -is terrarummaximus. Doc. Luc. V 3,1794 p- 665 coi. I (a. 1061) : curauniversis ecclesiis toto -e terrarum diffusis providere

35 GUILL. PICTAV. gesta 29 p. 66 : cum imperatoremRomanum, quo mains potentie sive dignitatis nomen in-e terrarum aliud non est, amicum et socium haberet.HELGAUD. Rob. 30 p. 136: cuius in toto terrarum -egloria et memoria in benedictione est. Pu'rit. VENER. Iud.

40 11 coi. 535' : reges ... cura regnarent super universum-cm terrarium. d) universitas -is : bACH. FLOR. evang.III p. 290,1 : Constantinopolitani .. . imperatoris,cui ... subiecta crut universitas -is.

1V) partie du monde: A) monde occidental : I) en

45 général: EUGEN. VULG. syli. 16,1 liquet -em tripertitumunius irnperii dominio unitum esse instar cuius exempliforme lutins habitudo videur existere. CItRON, reg. Col.

a. 1114 p. 53,25 : imperator . illam florentissimam tociusGauuie et Germanie civitatem [sc. Coloniam], toto etiam

50 -i famosissimam ... extenuare .. deliberans.2) dans l'expression -is occiduus : a) en général: N0TK.

B&Ln. gesta Il 1 p. 51,3 et Gothi et Vandali ... -emocciduum pene vacuum dimiserunt. b) en parlant deshabitants: ROB. T0RIC. chron a.1089 t. 1 p. 74 : huius

Page 73: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

677 orbis 678

emendationis claritate ornais oœidui -is ecclesia, tantgallicana quam anglica, gaudet se esse illuminatam.

3) dans l'expression -is latinus les hommes qui habitentl'Occident: GODESC. SAx. opusc. de div. p. 142,3 : sicutiscilicet canitur per crottent -cm latirium. GUIBERT. Nov.gesta Franc. I 1 col. 6850 : vidimus ... -cm latbumnotifias etiam terrarum excedere. GUILL. FIL. STEpH.Thom. 12 p. 23 : ut amor et delicie totius -is latinireputaretur. GUILL. TYR. hist. ter. transm. XXI 26p. 1049 coin ... indicta esset per universum Latinorum-cm Rome synodus generalis.

4) dans l'expression - is Romanus RADULF. GLAB. hist.II, IX 17 p. 44 facta est fames prevalida quinquennio inuniverso Romano .e. AI'Jr.Mj.. Vizeliac. a. 941 p. 216:fames valida Romanum -em attrivit ab Italia usque inOccidente. spéc.: monde chrétien : WALAHFR. exord. 26

p. 507,25 : plenarius officiorum ordo, qui nunc perRomanum -em servatur, ad omnem eminentiam sanctereligionis est dilatatus.

B) le monde où nous vivons, qui nous est familiernoster -is : 1) en général: ADAM BREM. gesta 4,21

p. 250,3 : duo latissima regna aqùilonis et nostro -i adhucfête incognita.

2) notre société: EPIST. Meginh. 21 p. 215,24 (ante1064) : novarum enim rerum eventus ... non ita multus inhoc nostro -e provenit.

3) nous, les habitants de nos régions : GUILL. TYR. hist.ter. transir. XIX 18 p. 911 : erant avium multimodarum,quas noster non novit -is.

C) région : EPIST. Meginh. 38 p. 237,28 domnusnoster, rerum ignarus in alio quodam -e ... moratur.CARTUL. Si!. 1 11 p. 4,32 (a. 1143.45): nec modo inRuthenia, qua quasi est alter -is, verum in Polonia etBoemia ... tantum fructum ... faceretis. spéc., avec uneprécision localisant la région: PuacH. Witig. 511 : adLatium regem primus perduxerat -em. EKICEH. IV cas.Gall. 22 ex. : omnis -is cisalpinus.

D) au figuré : le monde, l'univers (pour désigner uneréalité territoriale qui fait un tout) : ADAM PARIS. Domn.2 p. 70: Romam ... loto provinciarum -e dominant.

V) pays, royaume, empire: A) en général: territoire,pays : Acius epic. Hath. 253 : atque Ioseph obiit qui demorte eruit -em,/ quando fumes arva presserat attigua.DIPL. Bereng. 1 86 p. 231,9 (a. 912) : eisque per quattuorangulos is liberam facultatem candi ac redeundiconcessisse. ADALBERO LAuD. rhythm. sat. (?) 1 p. 82 : -ismagni monarchiam/ dolus Landrici nititur/ ... evertere.Gnww. Moxrs. delib. 111 211 p.31: unaqueque civitaspars est totius provincie, et unaqueque provincia pars esttotius -is. C&IrruL Tarvan. 31 p. 26 (a. 1156) : antiquacivitas secus mare fundata -is in extremo margine et ideoa regia visitatione paulo remotior.

B) Empire Romain : 1) en général: FRECULPE. chron.II, IV 7 col. 1207' : eius [sc. Constantii] ditioni submissa

sunt gubernacula totius -is Romani. HROTSV. Sap. 1,4

p. 182: -is Romanus qui undique secus Christiane cedissorde est infectus. PASS. Trudp. 2 p. 357,16 : cum igiturinnumerabiles martyres Romano -e ... legamus fuisse

S coronatos. Prit. RIGA Aurora II Evang. 184 p. 432:tempore precepit Augustus Cesar in illo/ -em describi.

2) à noter les expressions: a) Urbs et -is désignantRome et son empire: BERNARD. Siiv. math, p. 21 : accipesceptra,/ et meritum regimen Urbis et -is habe. b) -is

10 Romanus désignant l'Empire romain d'Orient : ANNAL.Corb. a. 968 : isto anno imperator et augustus reversusOtto de Benaventanis, repugnantem Romanum 'cmvictor subegit. e) caput -is désignant Rome : Noix. BAIn.gesta 126 p. 35,20 : qui,... caput orbis ad caput quondam

15 -is ... perrexit. (y. infra 3h y).3) Empire Romain germanique: a) en général : DIPL.

Otton. III 436 p. 872,22 (post a. 997; spur.) : Otto Deigratia Romanorum imperator ... toto (sic) -i Romanonotum esse volumus, qualiter. Ono FRIS. gesta 1,8

20 p. 24 : Romanus -is tenebris involutus. b) dans lesexpressions : Œ) Urbs et orbis (dans la titulature desempereurs germaniques): Ono FRIS. gesta 1,29 p. 45,2excellentissimo atque preclaro Urbis et -is totius dominoConrado. ib. 2,21 p. 125 : anhelabat enim ad accipien-

25 dam -is et Urbis monarchie coronam. CONS'r. I 162

p. 225,22 (a. 1157) : Urbis et -is corona et dignitatepercepta. ) -is corona : l'Empereur: LE0 VERc, Leon.1,40 p. 127 : que dedit -is ... cotera. y) caput -isl'Empereur: Noix. BALB. gesta 1,26 p. 35,20 : qui [sc.

30 Karolus Magnas] ... caput -is ad caput quondam orbisabsque mont perrexit. Oiw. VIT. hist. VII 7 t. III

p. 176: appropinquante Wiscardo, Romani ... quod abadvems persecutoribus caput -is impugnaretur indignumduxerunt.

35 C) royaume, territoire national : 1) Anglicus -isl'Angleterre: C0D. Sax. IV 727 p. 1 (a. 1018 7) : egoKnuto gubernator Anglici -is propria manu confirme.ADAM Ens. Hugon. III, VII p. 122 : non solum in toto-e Anglicane ... immo et in exteris nationibus.

40 2)Gallicus -is : le royaume de France: RADULE. TORT.mirac. Bened. 21 p. 306 : cum relique clades pene totidominarentur Gallico -i.

3) -is Hispania : l'Espagne : TRANSL. Dion. Ratisb. 36p. 370a, 15 : .addidit et bis plura, cum te verbo tangit,

45 alter -is Hispania.4) Theutonicus -is: l'Allemagne: CMkM. schism. 2,64

(MGH, Lib. lit. III p. 553) : iam tibi diffidens opibus confl-dis; opumque/ te male Theutonicus -is adorat ope. MIRAC.Annon. 1,73 : totus iam Teutonicus is didicit stupenda

50 scilicet et veneranda Christi opera. Co?4a. HILD. adHarth. p. 193,11 : termines irnperii non oportet egredi,Teutonici -em dominii non est transeundum.

D) territoire d'une civitas (dans le centre de laFrance) : CARTUL. Belliloc. Lemov. VI p. 17 (a. 842) : in

Page 74: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

679 orbis - orbita 680

-e Lemovicense, in pago Benacense (cf. Dut. Karlom. II84 p. 212,17 [880-84]). CÂRTUL. Brivat. 56 p. 77 (a. 869)sunt site ipse tes in -e Arvernico, in aice Brivatensi. ib. 4

p. 30 (a. 929) hoc est mansum eius proprium qui est in-e Arvenico, in comitatu Telemitensi. CARTA a. 888 (Hist. sLangued. V pr. 8 col. 78): qui est in -e Rutenico.CARTUL. Usere. 284 p. 190 (a. 1031-60) : carta donationis

de his que sont in -e Lemovicino in vicaria Turnense.E) endroit précis, localisable: BERNARD. M0RL Trin.

28,8 : cuncta manu claudens non ciauderis -e locali 10

fincircumscriptus et inenarrabilis .auctor,/ omnipotenta-tus infiniti dominator.

VI) ensemble des hommes, société humaine. humanité

A) en général: 1) absol. : INscR. Placentie a. 839 (G.Cappeiletti, Le Chiese d'Italia XV p. 19) : qui tuerai 15

humilis, mitis, pietate repletus, ... -i aperte bonus. No'nc.BALs. gesta 11 8 p. 59,16 : iussit introduci personas eiusgentis, que cuncto quondam esset -i terribilis. Hmos.carm. III, XXXIV 8 p. 447 : si proavos resonem,mirabitur -is Yvonem. ARCHIPOETA IX 17,1 : hic ergo 20

considerans -em conturbatum / potenter agreditur opusDeo gratum. Brno 464-465 : tes rerum pessima leno :1non est quo careat ullus in -e dolus. RAHEw. gesta 3,13

p. 181,29 : is ... compertum habens, quod Romanumimperium totius -is esset asylum, fugiens ad imperatorem 25

evasit. COD. cath. Cracov. p. 2 (a. 1167): quisquisadnichiiare temptaverit ..., -is terrarum pugnet contraeum. GUILL. Tyg. hist. ter. transm. XVIII 29 p. 870divisus enim erat ... occasione schismatis oborti pene -isuniversus. GIRALD. topogr. I 15 p. 49 : eclipsim vero 30

sous, quia raro accidit, totus -S obstupescit.2) dans des expressions signifiant Dieu, juge du monde,

de l'humanité : a) arbiter -is : HRABAN. carm. 9,35comple hec, pius arbiter -is. CAND. FULD. Eigii. 1117,77tu Patris in dextra regnas virtute perenni/ ... certus 35

namque arbiier -is. b) iudex -is : VIrA 4 Meinw. p. 42,33iudex -is cum veneris mercedem dam fainulis.

3) dans des expressions désignant S. Paul, l'Apôtre des

Gentils: doctor -'s ou magister -is terrarum : GERBERT.epist. 192 p. 231,14 (a. 995) : -is terrarum magister 40

Paulus. GERARD. MORES. delib. 11 414 p. 23: Pauluspreclarissiinus -is doctor.

B) monde chrétien dans son ensemble : 1) en général

HRABAN. carm. 3,1 : lex preclara Dei, totum queinluminat -cm. RÂTHER. Metr. col 465' : sic tibi 45

monarchiam tonus credentium -is alienasti. EPIST. Hann.14 p. 267,14 (a. 1066) : devotione ... que ... per -cmcliristianum efflorescit.

2) en parlant du pape : HRABAN. carm. 7,1 : pontificalisapex, primus et in -e sacerdos/ Petri successor. CARTUL. 50

capit. Astens. 38 p. 63,19 (a. 907) : pontificatus domniScrgii summo pontifici et universari -i papa. HROflv.Dion. 107 p. 88 :discipulusque Petri clemens, venerabilis-i/ sedis apostolice culmen rexit satis apte. CMus Peirish.

1,53 : prefuit hic urbi, cuncto sed profuit -i,/ hanc queDen sedem rempli fundavit et edem. noter l'expressioniudices -is, en parlant des proches collaborateurs du pape:BERNARD. consid. IV 1 p. 449,9 : hic quoque, qui tibiquotidie assistunt, seniores populi, -is indices.

C) uterque -is : monde des hommes et monde des anges:

GERARD. MORES. delib. VI 541 p. 92 : iii, qui digni suntvita eterna, atque utriusque -is commissum iudicium (cf.

I Cor. 6,3).VII) sens techniques : A) se rattachant à l'idée de

surface : -is terrarum : vêtement liturgique d'apparat, peut-

être synonyme de planeta qui désignait une grande

chasuble: HELGAUD. Rob. 14 p. 82 : ornamentumcontexuit quod vocatur -is terrarum.

B) se rattachant à l'idée de volume : 1) globe de l'oeil,

oeil: a) oculorum -es : ) yeux: ADREVALD. transi.Bened. 6 p. 6 cum ... huc illucque circumspiciensoculorum -es volveret, sedulus explorator. Al'nR. FLOR.mirac. Bened. 1 9 p. 187 : inter geminos oculorum -es.ISAAC STEL. serm. 32,11 t. 11113 p- 212 : binos ocuiorum-es. STEPH. TORNAC. epist. 90 p. 105 (a. 1177-91) : cogorindicere invitus bellum visceribus meis, ci quasi oculo-rum meorum -ibus inicere digitos effossores. 3) regard:

DicuiL. mens. p. 24 : nunquam cohibet aciem -iumoculorum. b) luminum -is : oeil : MIRAC. Mar. Virg. Rup.Amat. 11 44 p. 259 : dum ... -em Juminum circumvolveret.noter l'exemple où luminis -es signifie les yeux, la vue,alors que lumen et lux représentent Jésus (cf. Joh. 9)EGRERT. LEOD. rat. II 125 p. 212 : ex utero cecus, .../ uttestatur ci lumen dans luminis -es, accepit lucem, Deus utfieret manifestus. c) absol. : oeil: WALASIER. hart. 232hoc germen suco quamvis et odore gemellis/ -ibusoflicere et tenebras inferre putetur. WAL'rwARIus 502 : vixclauserat -es. MON. Polon. hist. I p. 342 (n. 1076-79):contigit ... ut ... facta ablutione aliqui cecitate predamp-nati egris -ibus suis remedium videndi inferrent. CHRON.Maurin. p. 2 : -es croit. d) orbite: FLODOARD. triumph.Antioch. II 12 col. 594D : -ibus inque cavis oculosmarcore gravatos. GILO hist. Hier. V 262 : tunc eductasuis exstabant -ibus horum/ lumina. e) boule de cire en

forme de globe de l'oeil (ex-voto) : PAUL. BnNR. HerI. 3

ut pro restitutione unius oculi -cm cereum dirigeret admemoriam pretiosi MartyrS.

2) objet en forme de boule : a) pelote: WALAHFR. hort.121 : et veiut in fusum nentes cum pensa puelle / molliatraiciunt spirisque ingentibus omnem / filorum seriempulchros metantur in -es. b) boule du battant d'une

cloche: EplsT. Worm. 1 30 p. 56,22 et sq. (XI s.)qualiscumque spissitudinis -is sit, eam et insuper duosdigitos ea pars bateili habeat, que excellit -em ... Verbigratia : si -is 1111 digitorum in spissitudine est, sit eadembatelli pars et insuper VI digitos supereminens.

orbita, -e f I) trace de roues : A) : ornière (GLoss.Rivipoll. 1 1188 p. 377 : -a, riga quam currus facit.

Page 75: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

681 orbitas - orbitctla 682

UGuTIO S.V. ruo bec -a, -e, vestigium rote ah orbe

dicta) DICUIL. mens. orb. p. 18 : ut in eu vestigiacurruum et rotarum -as Pharaonis cerneret.

B) chemin : 1) au propre (?) C0D. Cavens. 1 151

p. 195,1 (a. 932) liceat per ipso ortalem biam averehommes nostros ad ingrediendum et regrediendumusque ad dulia nostra, quam ego ibidem -am avec.

2) au figuré: Wklnl. SPIR. Christoph. I 4 p. 68,24celum igitur in tenebris pulsans, sed per quam illuc -amdivertisset ignorans. Wipo tetral. 216 : bec via fit facilis,quam preparat -a paris. ANDR. SON. hex. 1990 p. 66:Antichristus erit ... via mortis,/ trames peccati, necis -a.ALAN. bis. serra. de sphera p. 303 : humana anima ... nisiper istarum viarum -am ab -a veritatis exorbitaverit, adsuperna dirigitur. GUILL. MALM. gesta reg. 1V 346 t. II

p. 393 : si, propinquam terentes -am, per aliquoddiverticulum redeamus ad sententiam.

II) orbite d'un astre : A) au propre : 1) en général : JOH.San. gloss. Mart. Cap. 12,9 p. 20,34 : de Veneris atqueMercurii circulis qui ... descendentes ad inferiora -as suasconcursus luminum instar solari tramite intermiscent.

2) du soleil: -a sous ou solaris : WANDALB. horol. 4hos menses paribus sous total -a punctis. TRANSI- sang.Dom, in Aug. 6 : cum iam -a sous in occasum cursuvolubili flecteretur. Hu(IaF. chron. Centul. 1V 9 p. 298festivitatem sancti -a solaris representavit. BERNARD.SILv. mundi univ II, V p. 44,161 : Mercurius solaris -ecircumcursor.

B) au figuré : 1) mouvement du monde, déterminant letemps : a) en général, dans l'expression -a mundi000ItAl'J. opusc. cap. 9 p. 246: quibus [se. apostolis]ah eu sancta mater Ecclesia ... commissa, et ligandi atquesolvendi potestas collata, quandiu mundi huius -avolvitur. TRANSL. Modo. 32 p- 304,12 : enim veto noncunctamur, quamdiu volvitur huius mundi -a. ARcin-POrTA 2,13,1 : huius mundi preterit -a. b) en parlant dusoleil : cycle solaire: PAss. Ursule 1 10 : cum volubilis -aApollonie facis tertii metam clauderet anni. PETR. RIGAAurora I ludith 64 p.377 : sous -a fixa stetit.

2) cycle temporel, période (avec un gén. déterminant ladurée) : VITA Ansbert p. 636,32 : cum veto septemdecemque dierum -a finiretur. ADREVALD. mirac. Bened.append. 40 p. 83 : temporis -a redeunte. STEPH. COL.Maurin. 12 : fluxerat decem annorum -a. EUGEN. Vuto.syll. 31b, 3 : -a lustri. Futcui. hist. Hier. 111 61 p. 882 : -anunc anni retrograda stat renovati. METELL. bue. 1, 25

p. 205 : trecenties sol verterat -ami euntis aura. AELR.Edw. reg. col. 786' : accidit ... ut anni -a natalisanniversariam ... sanctissimi regis memoriam revocaret.

3) cycle, déroulement des événements: Eow,. PARIs.

Carol. 166 : hic tibi servata est perfectior -a rerum.III) objet circulaire (assimilé à orbis) (GLoss. cod.

Vatic. 1469 p. 524,24 : -a, rotunditas) : A) roue: 1) aupropre : Anno SANGERM. belI. Paris. 1141 p. 26: -a roux a

turre teres iaculatur in illos (glosé rota). ALEx. NEcic.utens. p. 108: in modiolo aptari habent radii in cantostransmittendi, quorum extremitates stelliones dicuntur,videlicet -e (glosé rote orbiculate). GUILL. DONEK. aphor.

5 5,12 p. 34,33 et 35,1 : -a quippe proprietate quadrifariavariatur. -e quedam particula eminet, quedam ut infimalatet, allia est a summo in imum delabens; alia ab imosese sursum erigens. 2) au figuré: a) la roue de Fortune:GUIILL. DONEK. aphor. 5,11 p. 34,32: fortunam veto

io B (oethius> in -a quadam locatam velamine philosophicogaudens simulat. b) la vie humaine: GUILL. DoNEc.aphor. 5,12 p. 35,3 : fortuite -e imagini humana conditiosese conforme.

B) (techn.) niche, arcade : AGNELL. RAV. lib. pont. 4415 p. 308,14 : ad vins efligiem infra -a intus in ecclesia

Ursiana per omnem noctem ... clari luminis candelafulgebat. ib. 67 p. 325,15 : in medio cameris, partevirorum, subtus arcum -a modica, in qua usque hodiecontinetur ita : «Salvo domno.»

20 C) coussin rond (?) : DAN. BEcct. Urb. Magn. 2820p. 92 : -a furfurea spernatur, feda, pilosa.

orbitas, -tis f A) perte d'un être cher: 1) d'un enfant(PAPI.ks : -a, amissio filiorum) : VITA Liutb. 32 : miseran-da mater quasi prions -tenu doloris oblita.

25 2) des parents: a) père et mère: HROTSV. Abr. 1,3p. 147 : est mihi neptis tenella utriusque parentissolamine destituta, in quam pro compassione -tis nimioaffectu ducor. b) d'un père spirituel (abbé ou évêque)RUOTG. COL. 46: multi congelatis membnis attoniti in

30 tanta -lis huius miseria semet ipsos vivere obliti surît.GERDERT. epist. 96 p. 126,13 (a. 986?) : qui me vobisfratrem adoptastis, -tem vestram ut sentiremus magnope-re, effecistis. VITA Theod. Andag. p. 55,23 : monachiconvenerunt ... multo planctu et lacnimis protestantes et

35 suam -tem et ecclesie sancti Huberti deiectionem. JOH.SARISB. epist. 117 p. 192 : licet -ti vestre paternocompatiamur affectu.

3) d'un disciple: VITA Euch. Val. Mat. 4: qua -te b.Eucharius nimium contristatus faciem ubertim lacrymis

40 perfudit.B) perte de l'intégrité physique : 1) en général : UFFING.

Ida 1,20: is etiam medicanti tumbe appositus ... statussui -tem ... conquestus est.

2) perte de la vue, cécité: MIRAc. Genov. 18 p. 150:45 -Lem oculi gravior passio secuta est. ADAM BRn&.

p. 260,15 : factus est cecus ... Cumque vin sapiensinfortunium -tis sue culture ydolorum imputaret. UDALR.commet. Clun. III 25 col. 768 : si ... talis est alicuiusfratris infirmitas que non multum impedit virtutem

50 ieiunandi, ut est, verbi gratin, luminis amissio et -soc u b ru m

orbitella, -e f [dim. de orbita] 1)fronde, petite balle:AGNELL. RAV. bib, pont. 127 p. 361,25: parvuli cummodica -a, sicut mus erat illorum, reuicto uudo, irruentes

Page 76: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

683 orbito-orbo 684

inter se, coin baculis sua capita fregerunt.2) niche ronde, arcade: AONELL. RAV. lib. pont. 67

p. 325,16: ex alia veto parte mulierum aliam -a, ut su-pra, ex auratis liteS invicem ex parte se respicientesa legentibus invenitur sic : ((Papa Victore ». y. orbita.

orbito t. [orbita] dévier, s'écarter du droit chemin (cf.exorbito): 1) au propre : ERMENR. ad Grim. 5 p. 540,13boves -antes stimulo ad viani reducimus.

2) au figuré: AlcuiN. epist. 117 p. 172,16 (a. 796):nulla est ovibus Christi major damnatio quam pastorerrabundus et si ductor per devia -al. EPIST. ad

Hildegard. 6 p. 340,25: ordo enim monachorum -at.

orbo j : A) priver quelqu'un (avec un compl. à l'abl.précisant la perte subie): 1)d'un être cher emporté par lamort: a) d'un père, une mère ou les deux: THEODULE. carm.

28,625 p. 509 : qui paire seu matre -atur. ADALS. SAMAR.dict. III 4 p. 49,2 : cum tempore brevi puella utroqueparente -ata sit. PETR. RIGA Auront r Hester 105 p. 390ista fuit quam mors -arat utroque parente. b) un ou

plusieurs enfants : GaruR. CASTIL. Alex. VIII y. 287 : necenim satis esse parentem / -atum geminis, si non -atur etuno/ qui superest. Prrit COMESTOR hist. schol. col.1544D : factum est autem ut, quoniam Herodes multos-avent filiis, ipse suis miserabilius -aretur. e) d'un conjoint:

THEODULF. carm. 28,625 p. 509: si qua marito -atur.

WALT1I. Sput. Christoph. II pref. 28 : cum sternerethostes / assidue et miseras dilecto conjuge nuptas/ -aret.d) d'un père spirituel: DIPL Loth. 1114 p. 5,42 (a. 1125 7):statuimus ut quandocumque patte suo spirituali -atifuerint ... monasterii fratres habeant liberam potestatem

abbatem sibi eligendi. VITA Heur. IV p. 43,17: adexequias illas vidue, pupilli denique totius patriepauperes conveniunt, deflent se -atos patte.

2) de la présence et du secours : a) d'un père injustement

condamné: BERNARD. epist. 38,1 p. 96,11 : non possumnon compati vidue et orphanis, sed vivo -atis patte, quodest miserabilius. b) d'un abbé qui a quitté son monastère:BERNARD. epist. 4,3 p. 27,7 (a. 1124): o miseros etmiserabiles, et en miserabiliores quo vivo se conspiciunt-ari patte

3) d'un soutien spirituel: THIErM. 4,17 : tanto -atasolatio. MIL0 CRISE. Guili. col. 716* : amore amantissimiPatris, quo quasi -abantur.

4) de la vue : a) au propre: aveugler (luminibus ou

oculis -are) : GuwL. PICTAV. gesta p. 8 : iussit ... ipsum-ari luminibus. 0w. Vu: bis!. XII 39 t. IV p. 460:Lucam quoque de Barra ... -ari luminibus imperavit.

SAMPIR. chron. p. 280 : cepit eum et pro tali causa -avitocculis. GIRALD. itin. Kambr. I 2 p. 26 : oculo est statim-atus utroque. b) au figuré: Duno Norm. pref. p. 119mentis inee oculus ... suffocatur, et corporalium desideriisgaudiorum -atur, atque in immenso gurgite tenebrarumdemergitur.

B) endeuiller quelqu'un (sans compl. à labl.) : HR0rsv.

Pel. 256 p. 58 : merentes -abis forte parentes. CARM. de S.

Thom. Becket p. 87 : matrem -ant fui, trucidato patte.

part, passé orbatus, -a, -um employé: I) comme adj.:privé de : A) suivi d'un cornpl. à l'abl. : 1) une personne

s enlevée par la mort : a) un père, une mère ou les deux:

CAPrr. reg. Franc. 1153 p. 311,21 (a. 826?): orphanotro-phium, id est locus venerabilis in quo parentibus -i pueri

curantur (cf. GLoss. cod. Vatic. 1469 p.. 524,27). ANDR.

FLOR. mirac. Bened. 1116 p. 213 : Matbildem ... utroque

io parente -am. HIST. Mont. Pannon. I p. 601 (a. 1152)

educavi quandam, -am parente, tanquam filiam. HIST.

Ludov. VII 23 p. 173 : mulieres vins suis viduate, virgineset nati patnibus -i. b) un ou plusieurs enfants: Pïnt.COMESTOR hist. schol. col. 1293* : Noemi veto vidua et

is -a filiis. de là : sans héritiers directs : CARTUL. Argent. 104p. 84,32 (a. 1154): idem devotus legitima successionefihiorum -us. c) un conjoint: ANDR. FLOR. mirac. Bened.

IV 7 p. 259 : jugalibus sponsi thalamis -am nuperrime.

d) un père spirituel: DIPL. Arnulfi 128 p. 191,11 (a. 894)

20 canonici Sancti Stephani urbis Leuchorum proprio -ipatrono. SIGEBERT. GEMIIL. gesta p. 534,12 : Gemmela-censes -i patte. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1078p. 306,49 : ecclesie, episcopo sue, -e et destitute. OrroFRIS. gesta 1,23 p. 36 : Maguntiam, que tune pastore suo

25. -a vacabat.2) un soutien : a) militaire ou économique: Oiw. Vu.

hist. V 9 t. Il p. 370 : confusionem magnam arquemoerorem necessariis -e regioni patronis intulerunt.

b) juridique : PEra. RIGA Aurora Recapit. Sine M 270

30 p. 616 : Sathanj vincitur -us iuris honore sui.3) la vue: a) -us oculis: CONCHUBR. Monnenn. 3,6

p. 233 : osque ad diem mortis sue -a oculis corporis, sic

permansit. b) lumine ou luminibus -us : VITA Agili Resb.

12 p. 320: filia ... luminibus -a. Hucio S. MAR. mirac.as Bened. 11 p. 370: mulier ... -a ocuiorum lumine.

B) suivi d'un compl. introduit par : 1) ab : SpiciL.

Bnivat. 4 p. 11 (a. 1078-91) : -a a patte suo G[regorio].2) ex : GESTA Franc. Hier. 22 p. 124 : timeo valde ,.. ne

ex te remaneam -a.40 C) sans complément : 1) orphelin (sens spirituel)

THIETM. 6,63 : ut ... familiam Sancti Mauricii -am etnimis tristem tanto patte consolani voluisset. FROUM.

carm. 3,16: nos dedit -os.2) abandonné, sans soutien : WALAHFR. catin. 5,76,35

45 cum sancta lui decessio pains / tinqueret -i nutantiapondera regni. HINcM. REM. ord. palat. 25 p. 526,10: utex quacumque parte tocius regni quicumque desolatus,-us, alieno acte oppressus. Lut fui. Brac. I 122 p. 144

(a. 1088) facio testamentum ad illa sede que est. misera

50 et -a.3) aveugle: REcnNo chron. a. 870 p. 102,13 : ci oculi

eruuntur ... -us itaque Ludowicum avunculum suumadiit. PETIt. DAMIAN. carm. B 16,4 p. 105 : cecus -i puer

Hizenei.

Page 77: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

685 orbum - orchistra 686

Il) comme substantif: orphelin (sens spirituel) : WA-

LAHFR. Weil. epil. IlIa 16 P. 334 et specialis egoingeminans conecto lacertos / more -orum, placidumdeflendo patronum. THEOD. AM0RB. Martin. 3 quatenus-un ecclesie sue [se. Dei] cita dignaretur consolationelenire.

orbum, -i n. orbus (anat.), le caecum (qui fait suite à

l'intestin grêle [ieiunum]) : COLL. Salem. 11 p. 389 subduodeno est ieiunum, sub ieiuno est -ont, sub -o saccus.

orbus, -a, -um 1) adj. : A) privé de, dépourvu de (avec un

compi. à l'abl.) : 1) un être proche : a) un ou plusieursenfants: Pvrit. RIGA Aurora I Tobie 353 p. 328 mestaparens velut -a/ nato. b) le père ou la mère ou les deux

HELM. 42 p. 84,21 neglectus ... eo quod parentibus -usadolescentie annos ... levis et lubricus exegerit. c) un père

spirituel (mètaph.) : RADULF. CADOM. gesta Tancr. S

p. 608 ceu lupi pastore -a et canibus ovilia trucidantes.

2) un animal : THEODULE. carm. 51,5 p. 551 -us equo

fit.3) une chose: RADULF. CADOM. gesta Tancr. 119

p. 688 :-us gladio et manu.

4) la vue: Prit. RIGA Aurora 11 act. apost. 806p. 659 cecus ... /cui Irons -a fuit oculorum luce duorum.

B) absol. : aveugle: 1) au propre: ANNAL. Xant. a.

873 : quidam clericus -us, fihius Karoli ... quem ipSe paterluminibus privani iussit.

2) au figuré : WALAIIFR. Wett. 214 : o mens -ahominum, quo te deducere cecum/ expetis.

II) subst. m. A) orphelin: PAnAS : -i, pupilli, orphani

dicti quasi orbati.B) aveugle (PAPIAS : -us dicitur orbibus i. oculis

vacuatus) : BILI Mach. p. 410,12 de duobus -is ... et deinluminatione eorum. ib. p. 411,5 : duo -iad sepuichrum

pervenientes. HROTSV. Gong. 63 p. 36 ipse manusmanco, pes fuit et podagro,/ se necnon -o cautumprebebat ocellum. EICKEH. IV bened. 11,93 : visus adest-is, auditus gratia surdis. DuDo Norm. 1V 100 p. 262erat namque melliflua dulcedo fontium, fortitudo debi-hum, defensor orphanorum ... baculus -orum, reparatoreœlesiarum.

orca, -e f forme orza : FOR. a. 950 (Muiioz y Romero,Cohecc. fueros p. 27). jarre (HRABAN. univ. 22,5 col. 601'-a est amphore species, cuius minore vocabulo urceus,diminutivo urceolus est [cf. Isio. etym. XX 6,5]. PAnASs.v. orcus -a vocatur vas quod recipit aquas [cf. Isio.etym. VIII 11,42]. AELFR. angl. sax. vocabul. p. 23:nomma vasorum ... -a, orc) : PAS5. Chnistoph. str. 278

P . 832 : quadraginta superfundi -as jussit olei. Foic a. 950(Mufloz y Romero, Colecc. fueros p. 27) : quatre orzas de

vino. GARNER. ROTOMAG. Moniuht 463 p. 209: si superhanc -am mihi tu juraveris ordam,/ oscula dans illi,crimine liber abi. ADAM PARVIPONT. utens. p. Si

hydnias, catinos, -as, urceos.orceolus, -i M. V. urceolus.

orceorum, -i n. [urceus; esp. orza] forme orcerum

infra.petite jarre, petite cruche: CARTUL. S. Julian. Mar. 3

p. 4,33 (a. 870) : vasa vitrea, -um terreum, conca terrea.

5 FOR. Najera a. 1076 (Yanguas y Miranda, Diccionanio deantiguedades del reino de Navarra II p. 455) : unum

orcerum et unam ollam.orcestra, -e f y. orchestra.

orchas, -dis f sorte d'olive : P pIAs : -des, genus olivele grece, dicte a simihitudine testiculorum. UGUTIO S.V.

cliva: nota quodolivarum dicuntur cjuedam.-des ad simi-litudinem testiculorum dicta quos Greci orchivocant.

orche [pour 6Àj] mesure de poids de trois scrupules.

pesant dix-huit siliques : UciuTlo 5v. : -e, quedam

15 mensura, scilicet scrupuli tres qui pensat siliquas decemet acte.

orchestra, -efformes : horchestra : BENZO ad Henr. IVVII 2 p. 670. ocichestra : PAPIAS. orcestra : EOBERT.LE0D. rat. I 949. AELFR. angl. sas. vocabul. P. 39.

20 orchestrum: ADAM PAavlpo?ir. utens. p. 50. orchistra

GLoss. col. Cas. 401 p. 471,54. RuFW, summa p. 78.orcistra : ORD. Ver. hist. X 12 t. IV p. 213.

1) scène de théâtre: AELR. angl. sax. vocabul. p. 39orcestra vel pulpitus, gligmanna yppe. PAPIAS : -a, locus

25 est quidam in teatro ubi cantabant et psallebanthystriones et muni. RUFIN. somma dist. 33 cap. 2 P. 78pulpitum -a vocabatur, ubi cantabant comici tragedique,saltabant ystriones et mimi.

2) lieu réservé au théâtre pour les sénateurs et les30 patriciens : PANAS : -a, ... locus separatus in scena in quo

erant senatores et principes. BENZO ad flenr. IV VII 2p. 670 : sedente patricio in sua horchestra, vice imperato-ris.

3) estrade, lieu élevé et honorifique : a) trône : Vn4c.

35 KADL. chron. p. 24 : regiis insingnibus decusatus scabelloinsedit, illis ... paupertatis panniculis in supremo -acollocatis. ib. p. 24 : in habitu sordide pnius -amconscendit. b) dans une église : ORD. Ver. hist. X 12 t. IV

p. 213 : dux ... ad ecclesiam processit, ibique ante aram40 Virginis et Matris in -cistram conscendit. ADAM PARvI-

PONT. mens. p. 50: basihicam in qua analogium pulpitoscene quod -um dicitur simile ah antica et postica equedistabat.

4) rang ecclésiastique : EGBERT. Lnon. rat. I 94945 p. 157 : -cestram ecclesieque gratins ascendere quosdam/

- non mentis, immo dampnata per era pavesco.orchidia, -orum n. p1. [gr. 6px(8tov] testicules: LIu1PR.

antap. 4,10 p. 109: quidve incommodius hic potestisauferre quam ut earum vins certetis -a amputare ...

50 orchis, -dis f genre d'orchidée (orchis L.) : PAnAs : -is,herba dicta quia radix eius in modum testiculorum sit,quod grece orches, -is vocant, eadem est satynion (cf. Iso.etym. XVII 9,43). voir aussi 2. orcus.

orchistra, -e f u. orchestra.

Page 78: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

687 orchuta - ordel 688

orchula, -e f u. orcula.orchus, -i in. [gr. 6pxot?] cadmie naturelle (pierre semi

précieuse): MçppE clav. 214 p. 228 : lapis -us, quemvotant Alexandrini cathmia ... est ... figer, ingreditur insolidatura argenti. u. aussi 2. olca.

orcibeta, -cf [= Orci beta, bette d'Orcus; cf. J. Andrédans ALMA 1953 p. 118] nom donné à la mandragore:GLOSS. medic. p. 50,6 -a, genus erbe.

orcigenus, -a, -uni et genus] de race démoniaque(dans une expression pléonastique s'appliquant au dé-mdn) : Ps. BEDA homil. col. 488D : die, tartaree miles, die,-um genus, omnium venenorum fraude repletum, ... quidtibi nocuit femina bene formata ? LAUR. CAS. Wenz. 9

p. 34,24 die tamen, die, Cocitie minister et -um genus,que utilitatis ... causa tantum te coegit perpetrareflagitium.

orcilla, -ef [6pxt6t, bouilloire] concubine (femme aufoyer) : GLOSS. cod. Cas. 401 P. 471,55 -a, focaria.

orcinus, -i m. habitant de l'Enfer: DAN. BECCL. Urb.Magn. p. 17 non apud -os pietatis opus reperitur.

2) affranchi par testament : SCHOL. 15. VaIl. (ALMA IIp. 138-139) hos [serras] Romani alio nomine -os dicunt,ideo forsitan quia acceperint libertatem. SUMMA Trec.

p. 214,13 directa libertas est que ab ipso testatore datur,et non ab alio eum testeur manumitti voluit, ideoquelibertus appelatur -us.

orciôlus, -i in. y. urceolus.orcistra, -e f y. orchestra.orcita, -ef [cf. 6p06t; 48ca] honnêteté: RE!,IIG. mus.

p. 88 -a enim grece item dicitur honestas.orcitus, -a, -um [orcita] honnête : REMIC. mus, P. 88

orthius ... quasi rectus ... vel quasi -us id est honestus,orcita enim grece item dicitur honestas.

orcula, -ef ici forme orchula.pet 11e jarre : ANDR. FL0R.mirac. Bened. Il 5 p. 201 : que orchula, Deo volette, antefores utcumque reedificate basilice appensa.

oreutus, -i in. [orcus] présage : Pi'lAs 5V. oreus -us,presagium.

I. orcus, -i informe humus : ODo CLUN. oct. 11 pref. 8p. 14, V 260 p. 102. etc.

1) Cerbère, gardien des Enfers: CARM. Otton. III20,4,40 montibus ortus/ advenit -us, janitor aule/ legeparentum. Quam bene custos/ -us et uttor (cf. LE0VERCELL. Leon. 4, 49 p. 130).

2) l'enfer: ODo CLw. 0cc. III 747 p. 53 detegitumbriferi baratrum gradientibus -i. EKKEH. 1V bened.1,13,56 : triginta precibus missarum frangitur -us [gloséinfernalis demon]. ib. 11105 : Satan absitet -us. RADULF.CADOM. gesta Tancr. 111 p. 684 humani generis hosteperempto,/ immunes sceleris traxit ab -o. GALAND. REGN.prov. 163 p. 96 : Moyses qui eus terra hiante -oimmergat. CALIXT. 11 serm. Jacob. col. 1389 0 : falsi testespeccatorum animas in -um mittentes.

3) la mort (PAnAS -us, mors) WALTHARIUS 1327

querra quoque continuo esurienti porgeret -o,/ ni Haganoarmipotens citius succurreret. FL0D0ARD.,..triumph.Palest. II! col. 5110: dispereunt sine [me mali discretionulla/ parvis ac senibus, pueris miseratio nulla,/ nulla

5 senectuti numerum superaverat -us. GESTA Franc.expugn. Hier. 52 p. 529 : ictuque lancee equum etsessorern -o legavit.

2. orcus, -i f plante, nom donné à la mandragore:Uutmo s.v. satis : hic satirion, quedam herba dicta a

10 satins propter incendium libidinis, quem vulgus stincumvocat, venerem enivra suscitait eadem, et -us quia radixejus ad modum testiculorum sit, quos greci orchi vocant.y. orchis et orcibeta.

orda, -e f [angl. saxon ordâl] dans l'expression jurare15 -am : prêter serinent selon les rites d'ordalie: GARNER.

ROTOMAG. Moriuht. 463 p. 209: si super hanc orcammihi tu juraveris -am,/ oscula dans illi, crimine liber abi.

ordaceus, -a, -um u. hordeaceus.ordatium, -i n. [angL saxon ordàl] formes: ordel

20 CARTA a. 1171 (Brit. Borough Charters! p. 39). CA.wruL.Hosp. S. Joli. Hier. 1089 P. 676 (a. 1199). ordela GUILL.MAI.M. gesta reg. 11143 p. 158. ordellum : RoruL. cart.p. 66a med. (a. 1200).

1) ordalie, jugement de Dieu (QUADR1P. ordal. [Lieber-25 mann, Die Gesetze der Angelsachsen p. 387] : sit -um [id

est judicium vel examen]) : ib. p. 386 : de -o precipimusne aliquis intret in ecclesiam postquam infertur ignis,unde judicium calefieri debet. noter les expressions:simplex -um : LEGES Heur. 1 65 3a p. 585 : et eligat

30 accusatus alterutrum quod velit : sive simplex -unijusjurandum unius libre in tribus hundretis, super XXXden. triplex -um : LEGES Eadg. hundred.p. 194 : ferrumquod facit ad triplex -um debet ponderare LX solidos.LEGES (Quadrip.) Aethelr. p. 217 si tyhtbisi sit (id est

35 accusationibus infamatus) ad triplex -um vadat. plenum-um : Lajus (Quadrip.) Aethelr. 5,2 p. 234 : si aliquiseorum accusetur, sit Anglicus, sit transmarinus, ladiet sepleno -o.

2) rerenu en argent donné en remplacement de l'ordalie:40 GUILL. MALM. gesta reg. J! 143 p. 158 : concedo

ecclesie sancte Dei genitricis Marie ... omnes fonisfacturasomnium terrarum suarum id est burgerihta, et ... athas et-as. CARTA a. 1171 (Brit. Borough Charters'! p. 39):sciatis me concessisse ... crimes terras et ... tenementa

45 tenenda ... libera ... cum saca et soca ... et ordel et orestalcum omnibus libertatibus. CARTUL Hosp. S. Joh. Hier.

1089 p. 676 (a. 1199): precipimus quod ... possessioneshabeant ... cum ... liberis consuetudinibus et quietanciissuis ... cum socca et sacca ... et ordel et oreste. ROTUL.

50 Cart. p. 66a med. (a. 1200) : pecunia que solet dari promurdro et forestallo et flemenesfrid et ordello et orreste.

ordaneus, -i m. o. hordaneus.ordea- o. hordea-ordel, ordela, ordethim u. ordalium.

Page 79: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

689 ordeno - ordinaliter 690

ordeno 1. u. ordino.ordeo u. ordior.ordeol- u. hordeol-ordeum, -i n. y. hordeum.ordialencus, -a -um [ong. inc.] sorte de poirier : CaTA

a. 1051 (J. Balari, Origenes p. 620) III perarias -as.ordialis, -isf [ordo] rang de vigne: CwrA Portuga-

lensis a. 1185 (ALMA III, 1927, p. 90) hereditatem illamquanti ... habuerunt in -es. lb. p. 91 vineis quas emi in -es.

ordiat- y. hordeac-ordicio -Dis f [ordo] contrat, convention : C&wra.

capit. Astens. 65 p. 120,5 (a. 950) :' constad me ... hanc-nem fecisse ad te ... en quod venundavit mihi quod sibivendiderant finito precio solidorum ses.

ordinabitis, -e 1) régulier, ordonné, méthodique: DHuo-DA lib. man. X 3,9 p. 348 : in te publica cuncta -i cursufidenter age. VITA Fel. Trev. I p. 74 : in administrationeveto episcopatus ... prudens dispensator competenti adeoet -i progressione vitam iiistitueret.

2) conforme à une régie religieuse: ORD0 Rom. VI 9L 11 p. 243 : diacones ... egrediuntùr de secretario coindisciplina. WALAHFR. exord. 27 p. 509,33 : cathecumino-mm -CM instructionem. PONTIF. Rom. Germ. p. 97b36sedentibus quoque -i silentio.

3) que l'on prescrit, recommandable : W0LBEIt0 in cant.1 coI. 1099" omnia profecto surit -ia sancte charitatisofficia.

ordinabiiter adv. 1) convenablement, de manière ordon-née : GESTA Aidrici p. 125 : -r reboare et sonare. VrrARup. p. 160,14: per omnia -r construxit (cf. CMtTuL S.Ben. Divion. 288 p. 75 [a. 1026-32]). Oiwo Rom. V 7 t. II

p. 210: -r compositis per primicerium et secundiceriumvestimentis ejus. noter l'emploi au comparatif: avec plusde précision: GALL. ANON. chron. p4l7 (= 44.20 M):postea de fuis, quis eorum primus, quisve posteriusregnaverit, -ius edicamus.

2) dans l'ordre, en suivant un ordre : a) en généralANGILB. CENT. div. off. p. 293 : officie, consummato, inoxomnes chori -r se ante sanctam Passionem congregent.SIME0N DuN. hist. reg. 94 p- 108 : testudine -r condensa-ta, .. contra hostes vexilla movet. TI1EOD. EPTERN. chron.2 (MGH Script. XXIII p. 47,44): congeriem testamento-mm ... -r in unum libelli corpus redigamus. b) numérique:ABBO FLOR. epist. VII col. 425° : subnotationes ... -r legenumeri excrescunt. c) chronologique: EPIST. var. II

p. 329,25 : subrogationem etiam episcopi in Ioco suo etadventum illius Romam -r narrat. VuuqN. B0ET. Juniali.p. 307 : -r narrando que gesta sunt.

3) conformément aux règles : a) selon la loi (engénérai) : AGNELL. RAV. lib. pont. p. 364,10 : causam -rcognitam fecit. CARTA C. 1055 (Monast. Angi. I p. 247 col.1,48) : ut quicquid in mea causa feceritis, -r et canonicefaciatis. Lnons Heur. 134,3 p. 565 : qui justum judicium-r habitum et legittime redditum improbaverit. GRATL#LN.

Il causa II quest. I, II : nullus est condempnandus nisijudiçio -r habita aut convincatur aut reum se ipseconfiteatur. b) selon les règles canoniques : Cu'iî. reg.Franc. I p. 173,30 (a. 813) : et hoc cos studiose doceant ut-r fiat. NIÇOL. LEOD. Lamb. p, 408,17 : -r ad episcopatumpromotus. PErR. Bris. epist. 74 col. 24': numerumcanonicorum usque ad octogenarium crescere et -r inecclesia ministrari. REIN. LEOD. antenatal. antiph. 3 col.

anni nostri tempora varietate distincta -r disponi-10 mus. c) selon la règle monastique: BERNARD. serra. de

sanct. col. cIOl : tu, qui in congregatione es, bene vivis sivivis -r, sociabiliter et humiliter, -r tibi, sociabiliterproximo, humiliter Deo (cf. Prrit. BLES. epist. 15 col.58A) d) selon les régies musicales : EUIN0 ton, prol. 1

15 p. 63b : omnis cantilena, non quibuscumque vocibus, sedcertis et determinatis sortis ... -r contexitur.

ordinacio, ordinactio, -Dis f u. ordinatio.ordinalis, -e A) adj. : 1) (gramm.) ordinal: UcuTio S.V.

dya : sequitur de -ibus [nominibus]. - la surit ut primus,20 secundus, etc. que significant ordinem ... et hinc numeri

sic significati dicuntur -es qui per tales dictionesoffenduntur messe rebus per ordinem dispositis ut istedictiones : primas, secundus, tertius. Huco S. Via.gramm. p. 275,15 : [nomen] -e quod ordinem significat ut

25 primus, secundus, tcrtius.2) (théol.) conforme à l'ordre divin (7) : HILDUIN.

transI. Dion. XIII, III p. 55,17 : secundum ipsum ergonaturalis boni ordinis sermonem ... visibilis et invisibilis-is principalitas. GERHOH. Anticlir. 2,23 p. 236,2 : liceat

30 assignare ... Fluo specificum et speciale esse ... Spirituisancto rerum individuale, -e vel ad aliquid et quomodo etqualia esse.

B) subst. m. ou n. : livre liturgique: ordinal: MON.Polon. hist. I p. 377 (XII s. in.) : [in bibliotheca capituli

35 Cracoviensis] -es IIII.ALEx. NEcK. utens. p. 119 : sint ibietiam manuale et processionale, ymnarium, psalterium,troparium, -e sive consuetudinarium. u. aussi ordinariumet ordo (liber ordinum).

ordinaliter [ordinalis] 1) de manière ordonnée, con yena-40 blement : Du'r. lient. 1 20 (a. 929) : dormira nostram ... -r

disponere. CONSUET. Trev. 11 : mensalia super mensasexpandit, copas et cochlearia -r ponit. CARruL Hage-now. 87 (c. 1150) : librum ... decenter satis et -rconscripsit.

45 2) dans l'ordre, l'un après l'autre: CONSUET. Trev. 2matutinum cantant pro defunctis, exin de sanctis, deinde«Deus auribus nostris» certo eciam -r.

3) conformément à la règle : GREG. CAT. chron. Farf. Ip. 188,22 : ut si monachi vel secundum regulam sancti

50 Benedicti offerti sancte Marie, quos abbas -r provideredebet.

4) ordinairement, habituellement : HAIMO BAMO.comput. p. 189,23 : prior pars 1V versibus decurrentibusdistinguitur. Ex quibus primus annos defluentis seculi

Page 80: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

691 ordinamentum - ordinarius 692

continet -r. (a. 900). nom, pi. ordinari DIPL. Cent. 11 259 p. 358,14ordina.nentum, -i n. [ordino] 1) désignation, droit de (a. 1038).

désigner : CAR rui.. S. Justi Secus. 1 P. 72,88 (a. 1029) si I) adj.: ordinaire: A) conforme à l'ordre commun oufilins masculinus ... fuerit relictus, sit in ante nato gratis natyrel: MArrIl. VIND0c. ars vers. 1V 13 p. 183 : indandum ipsum -um, hoc est abbatem constituendum, et 5 humanis actionibus quedam est -a successio. Quedampost priorem in secundo ,.. ut semper qui maior fuerit ... enim actiones aliarum sont preambule, quedam aliarumhabeat ipsam ordinationem. consecutive. ROLAND. BANDIN. decret. 35,3,11 p. 211,2

2) disposition, ordre, volonté: GuIIL. Ckss. II 1667 pollutio alla -a, alia extraordinaria, i.e. non -a. Item -a

p. 26 (a. 1191) : jouit ... obedire preceptis domine Sibilie alia dicituf eo quod sit in ordine nature, i.e. in membre asue mains et ejus -a adimplere. CAPTA a. 1197 (Ficker, 10 natura concesso.Forsehungen IV 196 p. 242) : nec erimus in consilio vel B) établi selon une régie: CARTUL. Xant. 33 P. 22 ex.facto seu -o vel assentimento quod rumpatur. BONVILL. (a. 1153): questio inter fratres esse solebat eo quod121 p. 58 (a. 1198): residuum tribuatur in maritatione prepositus Sancti Gereonis adversus ... Xantensemorfanorum, in -o consanguinei mei. spéc. : testament: prepositum de prioratus sui -a statione disceptaret. ALEX.BONVILI. 201 P. 105 (a. 1198) : de bona memoria erat et 15 III epist. (Rev. bénéd. 62,1952 p. 151) : exhortamurin infirmitate qua fuit mortua hoc -um fecit. quatinus donnas ille ... constitutis et -is terminis sint

3) ordonnance, statut: Cou. Sard. 138 P. 275 col. 1 contente.(a. 1192): si ... offencionem illam et malum in -o C) ordinaire, qui n'a obtenu aucune distinction (s'appii-consulatus comunis Janue non emendaverit. quant à la hiérarchie militaire) : HRABAN. univ. XVI 2

ordinandus, -i m. ordinand, clerc qui reçoit les ordres 20 col. 490 : miles autem -us dicitur, aut extraordinarius. -ussacrés: PETR. CANTOR verb. abbrev. 38 col. 131' : causa est qui per ordinem militat, nec adhuc aliquem conse-presentandi -um in subdiaconum tres solidos, in diaco- cutus est gradus honoris; est enim gregarius id estnum quinque vel quatuor, in sacerdotem septem in humilis militie (cf. Isid. etym. IX 3, 33 et Papias).pastum exigit. GIRALD. gemma I 49 p. 137 : si esset D) permanent, par opposition à exceptionnel: 1) s'appli-paucitas ecclesiarum, paucitas in eisdem altarium, 25 quant à une personne: a) qui exerce une juridictionpaucitas et delectus -orum. ib. II 34 p. 335 : -orum ordinaire: Pan. CANTOR somma sacram. 116 p- 215,1-2indigne peccatis omnibus indiscreti tales communicant notandum quod injungitur penitentia a prelato -o, velordinatores. y . ordino. non ordinario, tamen ad hoc e!ecto, in quo satis -us est.

ordinanter ado, selon la règle: CONSUET. Trev. 51 CARTUL. hosp. Trencat. 122 P. 106 (a. 1193) : publicatio-

p. 35,19 : ut autem tempos erit, percusso sexte signe -r, 30 nes testamentorum ... ne veritas ... perce, coram -isecclesiam intrent horam ipsam cantaturi. potestatibus fieri soient (cf. CARTUL. S. Paul. Mausol. 35

ordinarie Su. I) de manière ordonnée, avec ordre: p. 55 [a. 1195]). b) judex -us juge ordinaire (GRATIAN. IITHEOD. AMORU. Firm. pro!. p. 27,8 tantilium opus causa II quest. VI c. 33 :judicum enim ahi sunt arbitrarii,capitulariter et -e compingere decernimus, alii saut -i. -i vero sont qui ab apostolico, ut ecclesiastici,

2) conformément à la règle : a) au droit : CARTIJL. Clun. 35 vei ab inperatore, utpote secuiares, Iegitimarn potestatem1192 P. 179 (a. 913) causa veto clin multumque discussa accipiunt. Pna. Viat*. ?except. IV 1 p. 350 : judices aluac tandem ad sui finem -e perducta. CHRONOOR. Corb. sont -i, alii extraordinarii. -i sunt de quorum judiciaria, id

p. 58,17 : rata [traditio] sancitur, sic tamen -e, ut est potestate, sont ipsi a quibus aliquid petitur) : REG.investigaretur publice a domno Burghardo, presule Sublac. 35 p- 74 (a. 943) : ante presentiam eodem ducemcivitatis Argentine, censure judiciarie. b) à la règle 40 et -os indices- Doc. Luc. V 3,1618 p. 502 coi. 2 (a. 986)liturgique : Suoait. consecr. Dion. 7 p. 234 : peractis -e Deolofecius ... notarius ac domini regis judex -us.sancte consecrationis mysteriis. CARTUL. GeIr. 214 p. 213,9 (a. 1107 ?) : super predia

3) par opposition à extraordinarie : de façon ordinaire, predicte ecciesie judicem -um constituimus et ejuscomme tout le monde: SUGER. Ludov. VI 3 p. 20: de scultetum [sc. prepositum ecciesie]. CARTUL. Fris. 108curia exeunt qui comitem conveniant, extraordinarie 45 p. 106 (a. 1159): judex -us sacri palatii gloriosi impera-spoliatum e vestiri ore defensoris precipiant. ALAN. INs. tons. CARTUL. Pruiliac. 53 p47 (a. 1161) : concedimusserin, p. 286 : qui potestatem extraordinarie accipit, -e quod firmarii, tenentes seu servientes in terris vestrisgehennali rumphea peribit. situati a juridictione cuiuscumque judicis -i ecclesie sint

ordinariolus, -i m. [ordinarius] clerc d'un ordre quieti. ACTA pont. Rom, Gal!. V 212 p. 301 (a. 1184-85):inférieur: Oiwo Ber. p. 119,16:-i etiam vicissim portant 50 contra B. Turonensi archiepiscopo -ojudice. ADAM EYNS.a!bam rubeam et baculum. Hugon. V 16 p- 342,5 : vos multo tempore -us necnon et

ordinarius, -a, -umformes : ordenarius : CARTA a. 1046 deiegatus judex piurimorum extitistis.(Manaresi, Placiti III 367 p. 133,22. CARTUL. 1mo!. I 11 2) s'appliquant à des choses ou des institutions: a) en

p. 32 (a. 1062). ordinareus : Cou. Lang. 385 col. 639a génèral: MON. eccl. Fior. 1 p. 617,5 (XI s.) : in triviis et

Page 81: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

693 ordinale 694

spectaculis -is. b) potestas -a : ACTA pont. Rom. Gall. VII

193 p. 479 (a. 1176): nos qui ex potestate -a et ex specialidelegatione domini pape auctoritatem acceperamus.

C) jus -um : CARTUL. S. Petri Virsion. p. 255 (XII s.) jure-o absque consilio. C0D. Arp. cont. VI p. 200 (a. 1199): 5

juris tamen -i non immemores. d) jurisdictio -a : C&itTa.S. Joh. in Val!. 103 p. 55 (a. 1179) : auctoritate delegatio-nis noNs injuncte, etsi -am haberemus jurisdictionem,jnhibtiimus. CkwruL. prov. Lugd. 86 p. 117 (à. 1201) : ubietiam archiepiscopus sine ullo servicio gardant et -am 'ohabet jurisdictionem.

II) subst. : A) ni. : 1) juge qui exerce la juridiction

ordinaire: ORD. VIT. hist. II 18 t. I p. 403 in prefatachristianorum et judeorum aitercatione ... precipuicensures et 4 ab Auguste et senatu electi fuerunt, '5

quorum nous erat grecus et alter latinus. CArrUL. S.Michael. Mos. 132 p. 395 (a. 1182-90) : in foro 4 tibiquestio illa primo mota fuerat, indùtias illas petierat.spéc. : juge royal: CARTA a. 1137 (Acta Reg. Sicil. dans

Ugbelli, Italia sacra E? éd.] VIII col. 399') : jubemus 20

ut nullus-us animalia hominum Salerni ... angariare pre-

suant.2) fonction dans la hiérarchie militaire : CONR. Hias.

dial. p. 58,26 : i quia rationis ordine virilis animusexercebatur, verum nomen ilud officii terrien erat inter 25

magistratus et milites adverses hostes dimicaturos etdimicantes.

3) chanoine: a) en général: C0D. Lang, 385 col. 639a(a. 900): in ordinareis et canonica sancte Bergomensisecclesie. REG. Mant. 24 p, 18 (a. 961) : diaconi et -i [ipsius 30

canojnice. ADALB. MAGD. chron. a. 925 p. 158 : Benno ex-is Strazburgensibus ... successor [episcopi] eligitur.

RAnWR. epist. 26 p. 144,18 (a. 966) : me precipisse utarchipresbyter et archidiaconus me absente advenientescum -is omnibus pariter residentibus discuterent. C&it- 35

TUL. Ursicampi 474 p. 296 (e. 1130): nonnulli ecclesia-mm prelati, -i et rectores. REG. S. Mar. Vellat. 170 p. 124(a. 1172): -us et presbiter maioris Mediolanensis ecclesie.noter les expressions pléonastiques: C0D. Lang. 527 col.893D (n. 928) : et faciant ipsi -i et canonici qui pro 40

tempore in ipsa canonica ordinati fuerint. Dut. Conr. II259 p. 358,14 (a. 1038) : canonici ordinari de ecciesia etcanonica Sancti Martini Lucensis. b) dignité dans lahiérarchie des chanoines réguliers : chanoine plus spéciale-nient chargé de surveiller les lectures : INNOc. III reg. 46 45

p. 71,29 (a. 1198) : predictorum [canonicorum] ... majorarchipresbyter erit, alius -us, sequens camerarius ,.. -usveto claustrum debet ex officio custodire, signarediligenter et abscultare a singulis lectjones, quia nullesdebet legere, nisi lectio que legenda est prius ab eo fuerit 50

abscultata. HERIR. Bos. Thom. III 12 coi. 1116 : inecclesiis vere -us Scripturarum querit esse magister.

4) moine ou clerc chargé de l'administration d'unmonastère, d'un prieuré ou d'un hôpital: CARTA a. 1046

(Manaresi, Piaciti 111 367 p- 133,22) : Goso presbiter ... etordenarius monesterii Sancti Pauli. CARTUL. Imol. I 16p. 43 (a. 1078) : Benno accolitus -i monasterii sinodochiiSancti Vitalis. ib. 45 p.81 (a.1129): canonici SanctiCassiani et -i ecciesie Sancti Vitalis, Eicxni. 1V cas. Gall.3 p. 97,12 : Notkero et Ratperto simul-ïs ... considen-tibus.

5) ayant droit : CARTUL. S. Crue. Burdigal. 73 p. 102(XII s.) ecclesie ... concedo si me morj contigerit, decemsolides ... habendos quousque ... fihius meus eosdem vel .imej constituant in bono ioco e jdem ecclesie (cf ordiniumet ordinator).

6) livre liturgique : y. infra.B) n. : 1) rituel, livre liturgique : CARTA a. 1092 (Lopez

Ferreiro, Santiago III app. 6 p. 35) : antiphonales duoset missale et unius psalterium et unum -unihimnorum. HERIS. Bos. Thom. 111 12 col. 11168:scrutiniorum liber quem -uni votant. Acrus pont.Cenom. p. 505 (XIII s.) : dedit ... missale et duos -os (cf

ordinalis et ordo [liber ordinum]).

2) rituel, ordre des cérémonies liturgiques : LANFR.decr. 1 lit. : -uni anni. CONSUET. Sublac. p. 213omnia secundum communem consuetudinem et -unisacristie ad cantandum officium.

3) npl. -n, par opposition ô sacrata : les préoccupationsdu monde laïc : RATHER. phren. col. 385 8 : ut inter -areipublice et sacrata ... sit quanta distantia ecclesie.

4) expression extra -uni ce qui est en dehors del'ordinaire: ACTA pont. Rom. Gall. II 6 p. 60 (a. 1126):predia usibus celestium secretorum dedicata nullaspotentium angarias ... debent extra -uni (id. 122p205 [a1127]).

ordinale adv. forme çrdinnate : MAIIAN. Sccrr. chron.3,96.

1) régulièrement, en bon ordre : a) dans l'ordre chrono-logique: FOLC. gesta Lob, pro]. p. 55 : bec autem -evenientia et loco suo posita armure perficiunt. MARIAN.Sco'r. ciron. 1,11 capit. : de prima etate seculi ... perarmes singulos -e a nativitate patrum osque ad filiospertranscursa. CARTUL. Saviniac. p. 2 (XII s.): abbatumordinem ... -e disposuimus. b) (niilit.) dans l'ordrestratégique: BERTHOLD. CONST. annal. a. 1080 p. 325,3-4 : secum suis cohortibus ad bellum -issime satisinstructis. Fuicii. hist. Hier. I 11 p. 191 : tribunis etcenturionibus cohortes et centurias decenter ducentjbus,vexiilis levatis, -e ire coepimus. GESTA Franc. expugn.Hier. 70 p. 540: ad bellum -e incedere.

2) de manière ordonnée, convenablement, avec soin(PAPIAs : -e, distincte, subtiiter, apte) : Cou p. commet.monast. I 19 p. 443 (a. 81 : psalmi -e, absque uliafestinatione, divisionibus in versibus custoditis, psalian-tur. ib. infra : Kyrieleison in ordine suo simu! stando -edecantent. J011. Sco'r. ier. Dion. XV 37 p. 296: -issimeconnectuntur. THEOPH. sched. 3,81 : fiant foramina

Page 82: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

695 ordinatia - ordinatio 696

diligenter et -e. Orro Frns. chron. 4 pro!. p. 181,14 : -e etnon confuse. GALL. ANON. ciron, p. 409 mensam vetosuam ... sic -e, sic honorifice retinebat. comp. -ius mieux:DIPPL. Otton. 11159 P. 179,24 (a. 977) : (ut Den fzde!ius)-iusque prefate virgines ibidem queant militari. de façon 5

excellente : SIGEBERT. GEMBL. gesta p. 532,16 tes etiameorum ... ad communem fratrum uti!itatem -ius stabi!itaest. superl. -issime : de façon très digne : Noix. BAL8.gesta I 8 p. 11,2 ceteris ... risum tenere non va!entibus,fortissimus imperator ... -issime fmem prestolabatur icmisse, minus -e : moins convenablement: GUIBEWF. Nov.vita 3,20 p. 233 opus [turris], quoniam ah artificibusminuserat -e contextum, videbatur ... parturire nainam.STATUT. Cisterc. p, 236 (a. 1199): in via qua veniebat adcapitu!um minus -e se habuit. - 15

3) conformément â la règle: Doc. Luc. V 3, 1085 p. 29col. 1,16 (a. 904) : per bona conversatione ancillarum Deique ibi -e Deo obediunt. ACTA duc. Norm. 34 p. 128(a. 1025): suscepto regiminis Ioco decenteret -e. CARTUL.S. Julian. Turon. 11 55 p. 75 (c. 1106) : tradidimus ... 20

monacho ... prioratum ... quamdiu ibi regulariter et -evixerit possidendum. CARTUL. S. Mat, de Firmit. 153

p. 134 (a. 1174-75); concesserunt ... ut me recipiant si indomo -e venire potero. par opposition à inordinate : LvoVII epist. 5 col. 1071° (a. 937) : ne, dum in exteriori 25

habitu inordinate aliquid arripitur, -e etiam que !icerepoterant amittantur. super!. -issime : de façon trèslégitime: Joii. Sco'r. pred. 17,8 p, 109,155 : idem ignis,bonus profecto ... malum dicatur, ... quod in eo mali-issime disponantur. 30

ordinatia, -orum n. pl. [ordino; cf ital. ordinanza]troupe rangée : COD. Bar. 1V 37,6 p. 77 (a. 1057) quandoAdra!isto direxit suis -a sua pro elempse ipso ostio decasa mea apertum inbenerunt.

ordinatim adv. 1) en rang, â la file: a) en généra!: 35

ODILO CLUN. epitaph. Ada!h. p. 644 : erat autemindigentium mu!titudo -m constituta in Ioco. b) selonl'ordre processionnel (dans un monastère) : ORDO Rom. 2t. II p. 351 (X s.) : omnes simul fratres in chorum -mconvenire debent. CONSUET. Eins. 23 p. 88,23 : cum veto 40

de iI!o Ioco exituri mot, -m procedant. CONSUET. Trev.27 : intrant oratorium summo silentio -m. c) (en parlantde choses) à la suite, l'un après l'autre: UDALR. consuet.C!un. 111 12 col. 756' : patenas cum hostiis quas -m ponit

super tabulam ... ut mUe fratres eas accipiant. 45

2) 6 la suite, dans l'ordre: AMALAR. antiph. 25 t. III

p - 61 : ut ... -m cantando possimus pervenire ad octavasEpiphanie. THIETM. 1,12 : matutinasque laudes -m nomesperso!vere. Epis'r. Tegerns. 1 7 : omnia -m innotamusscripta. DuDo Norm. 11 26 p. 167 : cuncta que fecit -m illi 5°

narrando exposait. CARTUL. S. Crue. Autel. 83 p. 159(a. 1173) : ita tamen quod -m ah omnibus corveiasaccipient.

3) selon l'ordre: a) hiérarchique: DWL Ludov. Ba!bi

39 p. 101,33 (a. 877-79) : in ditione ac regimine episcopiseniorumque fratrum -m extiterunt. Drr'L. Karo!i 111 139

p. 224,30 (a. 886) : in ditione ac regimine abbatis eiusdemloci, decani ac seniorum fratrum -m extiterunt. RIcHn(.!V 99 t. II p. 312 : [episcopi] -m more ecc!esiasticoconsedere. b) stratégique: GESTA Franc. Hier, 17 p. 84iussit ut unusquisque principum per se dirigeret aciemsuam -m.

4) de manière ordonnée, convenablement : a) avec soinTHEOPH. sched. 3,42 : opere punctorum unumquemquecirculum alteri -m coniungendo. Joit. AnIur4c. P- 12corporale ad a!tare deferens diacono tribuat quod ille ina!tari -m disponat. b) avec calme: CItRON. Sa!ern. 146ille quamvis territus -m principi omnia promu!gavit.c) graduellement : GERARD. CREM. transi. Isaac Israelidefin. p311 : [intelligencia secunda] ascendit sursumpaulatim paulatim et gradatim gradatim et -m -mquousque perveniat.

5) conformément au droit : DIPL. Otton. 1371 p- 509,12(a. 969) : nostro imperia!i iure nostris fidelibus ... !egespreceptaque -m imponeremus.

ordinatio, -ris f formes: hordinacio : Doc. S. Teon.Tarvis, 16 p. 68,26 (IX s. in.). hordinatio : Mai. Milano I

p. 444,24 (a. 853). J0H. XIII epist. p- 42,21 (a. 971). Doc.Luc. V 3,1496 p' 378 col. 2,36 (a. 979). ordinacio : C0D.Patav. 11 p. 23,24 (a. 853). et passim. ordinactio : Cou.Crem. I 12 p- 47 col. 1,50 (a. 1010). ordinazio: Doc.Amiat. 28 p. 315,20 (a. 827-29).I) action ou manière d'établir ou de maintenir un ordreA) organisationB) administration, gouvernement

C) éducation, formationII) ordre, ordonnance, dispositionA) disposition harmonieuse

I) en général2) agencement, disposition des mots3) composition ordonnée (d'un texte, d'un discours)4) en musique

B) disposition conforme â un ordre donnéI) ordre numérique2) (gramm.) classification des catégories ou des

accidents grammaticaux3) (liturgie) « ordo»4) hiérarchie

C) ordre dans le comportement humainI) attitude convenable, aspect soigné2) ordre moral, vertu

D) ordre social, paixIII) ordre, expression de la volontéA) volonté

1) dans le domaine divin2) dans le domaine humain

B) ordre, commandementI) en général

Page 83: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

697 ordinatio 698

2) décret, ordonnance émanant d'une autorité laïque

3) réglementation émanant d'une autorité religieuse

4) règle, statut religieux

5) acte contenant une disposition prise par un

particulier

C) autorité, pouvoir

1) en général

2) autorité laïque

3) autorité religieuse

4) expressions

S) intervention autoritaire, violence

IV) action, mise en oeuvre

A) réalisation d'une décision

I) promulgation écrite d'une loi

2) observance d'une règle

3) condition d'un acte juridique

B) exécution d'une action

I) activité cérébrale

2) règlement d'une affaire

V) consécration, acte qui sanctifie une personne ou une

chose

A) ordination, action de conférer ou de recevoir les ordres

sacrés

I) en général

2) les ordres mineurs

3) les ordres majeurs

B) accession au pontificat

I) élection pontificale

2) sacre, cérémonie de consécration pontificale

C) accession â l'abbatiat

I) désignation, élection d'un abbé

2) confirmation, bénédiction du nouvel élu

D) admission dans une communauté religieuse

E) sacre

1) d'un roi ou d'un empereur

2) d'une reine ou d'une impératrice

F) consécration de bâtiments ou d'institutions religieuses

I) consécration d'églises

2) établissement d'évêchés3) fondation de monastères

G) temps écoulé depuis une cérémonie de consécrationI) épiscopat

2) pontificat3) abbatiat

4) règne à partir du sacreH) état de celui qui a été consacré

I) en général2) -o sacerdotii : prêtrise3) -o canonica : canonicat

1) droit de procéder à des ordinations ou de consacrer

I) revenant aux évêques:

a) droit d'ordonner des clercs

b) droit de confirmer et bénir les abbés2) délégué aux abbés par l'évêque : droit d'ordonner

des clerc3) revendiqué par le souverain

K) contre-partie matérielle des ordinations

I) gratifications payées à l'occasion des ordinations

2) revenus tirés des ordinations

L) célébration religieuse commémorant le sacre d'un pape

ou la consécration d'un évêqueVI) accessoires, équipement d'un établissement industrielVII) pour ordinium lignée, descendance

10 I) action ou manière d'établir ou de maintenir un ordre:

A) organisation: 1) d'un groupe social : GuILI. TYR. hist.tel. transm. p. 1135 bec est -o sub apostolica sedeAntiochie, catholicorum, metropolitanorum, archiepisco-porum, episcoporum. CwL. Carcas. IV p. 164 col. 1

15 (c. 1191) bec est -o confratrie Beate Marie. 2) d'un

service : ADALHAIW. statut. IV 13 p. 380 : hec est -ohortorum. GUILL. MIRS. const. 2,23 col. 1072: totadivine servitutis -o in ecclesia super nullum pendet,quantum super ilium [sc. armarium]. PETR. DAMIAN.

20 epist. VIII 3 coi. 466° : nullumque sibi dominii ius indomestica rei famiiiaris -ne concedis. GAUFRID. MALAT. I19 p. 19,1 : in -ne agendarum rerum providus. de là -ofamiliaris économie domestique: DOM. GuNDIss. div.

philos. pro!. p' 16,12 : scientia disponendi domum ..., per25 quant cognoscitur qualiter vivendum sit homini cum

uxore et cum fuis et servis et cum omnibus domesticissuis, et hec sciencia vocatur -cio familiaris.

B) administration, gouvernement: 1) d'un pays: AN-

NAL. Allah. a. 1045 p. 39,8 : Langobardorum conventum30 habuit [tex] et cum eis de iI!ius regni -ne disposuit. Oiw.

VIT. hist. VII 14 t. III p. 228 : fiios ... et quosdam

amicorum convocavit et de regni -ne sapienter ... tractarecoepit. absol. : décision prise en conseil sur le gouverne-

ment d'un pays: ANNAL. Elmar. a. 913 : hic fuit -o35 Flandrensis (cf n. éd.: Gandavi conventus indictus de

ordinandis rebus Flandricis). 2) d'une communauté

GESTA abb. Fontan. III I p. 22 : -nem assumit coenobii.DWL. Loth. I 49 p. 143,32 (a. 840): sub unius semperabbatisse -ne ac gubematione. ACTA duc. Norm. 9 p. 80

40 (a. 1006) omnis -o exterius et interius in abbatis sibiquesubiectorum consistat arbitrio. LANFR. const. p. 74ornais totius monasterii -o ex eius arbitrio pendeat.C.&wruL. Userc. 48 p. 85 (a. 1085) : commisit ci [sc.abbati] custodiam pastoraiem totamque loci -nem iuxta

45 monasticam religionem. 3) expression cura et -o : obliga-tions administratives : IDIPL. Loth. I 106 p. 252,22(a. 849) : rebus ad curam -cionemque nostram pertinenti-bus. TRAD. Patav. 716 (a. 1187-89) : quicunque canonico-mm benefucium, quod pertinet ad idem altare, habuerit,

50 in illius cura et -ne de eodem lumirte esse debebit. au

plur. : Cortp. consuet. monast. I p. 445,9-10 (a. 816) : duminter curas episcopatus et palatinas -nes nulia adprovidendas possessiones nostras nobis licentia suppetit.4) gestion de biens: CARTUL. capit. Atreb. 94 p. 65

Page 84: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

699 ordinatio 700

(a. 1200) -nem fructuum eiusdem altaris idem decanusconstituit in hune modum.

C) éducation, formation : GALTER. CANC. 1, V lit.

p. 72 de -ne spirituali et corporali ad beilum. RUnN.summa 28,1 p. 65 de eorum instructione et -ne, qui ahinfantia ecclesiasticis officiis mancipantur.

II) ordre, ordonnance, disposition ordonnéeA) disposition harmonieuse: 1) en général : COMM. Can-tabr. epist. Pauli Rom. 1,1 p. 21 'in tanta ... puicritudinevel tain rerum -ne sommant eius [sc. Dei]soliertiam attendebant. PE'rR. PIcTAV. II sent. 11 12p. 65 : extra creaturam -o ternir naturalium. BERNARD.SILv. mundi unis'. Il 3 p. 35,3 : omnia quorum figuram,speciem, firmitatem, -nem debeas admirari. 2) agence-ment, disposition des mots: a) agencement harmonieux:RAnIER. epist. 11 p. 58,15 : ut liquidam faciat orationem,mirabilem dictionum facit sepius -nem. CONR. HIR5. dial.1205 : pulera verborum et sententiarum -ne. b) accordgrammatical: Dom. Guwiss. div. philos. 51 p. 45,7:soloecismus est viciosa -o dictionum in oracione.3)composition ordonnée (d'un texte normatif' ou d'undiscours): GLOSS. epist. Nov. 370,6 p. 219 : pragmaticasanctio id est -o sive dispositio causarum sivenegotiorum. GERARD. CREM. trans]. Isaac Israeli deûn.

p. 300 collectiones ex dictis philosophorum de diffe-rencia inter descriptiones rerum et definiciones earum etquitte philosophia fuit descripta et non definita; dequorum aggregacione et -cione Isaac ... soliicitus fuit.SCII0LA Irnerii (Kantorowiez, Studies in the giossators ofthe Roman Law [1938], p. 234) : huius autem voluminisduplex ôpus fuisse videtur : unum compositionis -nisque,alterum promuigationis et censure. SUMMA Paris. 31d.p.c. 14 p. 31: datur inteliigi quod post -nem huiusopens quasdam apposuit determinationes. ANDR.CAPELL. amor. III p. 359 : atterri amatoriam ... serie tibiplena dinigimus et competenti -ne dispositam delegamus.4) (en mus.) composition harmonieuse des sons: DOM.Gwmiss. scient. 3 p. 107 : quinta [pars musice specu-laxive] est doctrina de compositione armoniarumintegrarum, sciiicet illarum que sont posite in sermonibusmetnicis compositis secundum ordinem et -nem etqualitatem artis eorum, secundum unamquamque inten-tionem armoniarum.

B) disposition conforme â un ordre donné: 1) ordrenumérique: DOM. GUNDISS. transi. Ibn Gebirol Fons vite1V 13 p. 239,2 substantie ... ordinate sont propternurnerorum -nervi. spéc. dans le comput : REINHER.P&rmtB. comput. 1,1 : -o annorum de quibus lex loquitur

longe sit antiquior quant annorum romanorum.2) (grarnm.) classification des catégories et des accidentsgrammaticaux : C0NR. HIRS. dial. 241 : quantum adtinet

ad distributionem generum et specierum, ad -nem inipsis partibus accidentium. ib. 303 : exordia grammaticediscipline intrantium mentes -ne octo partium imbuere.

3) « ordo o, ordre conforme aux régies de la liturgie:WALAHFR. exord. 23 p. 500,17 : beatum Gregorium, sicut-nem missarum et Consecrationum, ita etiam cantiienedisciplinam maxima ex parte in eam ... dispositionem

s perduxisse. NOTK. BALB. gesta 1,7 p. 9,23 quod de -nelectionum oblitus sum dicere, coin responsoriidispositione narrarem, hic paucis liceat absolvere.4) hiérarchie: a) angélique: GERARD. MORES. delib. IV221 p. 44 : celestes essentias ... in tres ternas -nes

0 segregare curavit. b) dans la pratique d'une vertuANSELM. LAun. opusc. 7 p. 471,26 : -o caritatis considera-tur, ut ... potins parentibus, fratribus, amicis carnalibus,familianibus, vicinis, compatriotis nostra propter Deumt ribu a mu s

ts C) ordre dans le comportement humain: 1) attitudeconvenable, aspect soigné: BuRcn. Bav. bath. 19 p. 12non est autem -o sed vitiositas, salivam defluere superbarbam. 2) ordre moral, discipline: JOH. SARISB. policr.VI 11 t. II P. 27,8 : Nichil est autem quod utramque

20 [professionem, sc. in clero et re militari] magis impugnetquant luxunia, quia omnis intemperantia ordinationiplunimum adversatur.

D) ordre social, paix : AGNELL. RAV. lib. pont.

p. 336,15 sub istius presulis temporibus abundantia fuit25 magna et -o in populo Italie.

111) ordre, expression de la volonté : A) volonté: 1) dansle domaine divin : a) plan divin, volonté divine : ANSELM.LAUD. lib. Pancnisis 19 p. 59,12 : dicitur enim voluntasessentie, que est in ipso Den, scilicet dispositio vei -o

30 secundtim quant disponit omnia vei bona vel mala. PETR.Lor.m. sent. Il 44,2 p. 540: Dei -ni non resistimus.CARTUL. S. Mar. Paris. III 10 p. 356 (a. 1152): etsi divinebenignitatis -o crimes hommes ... in libertate quadamnaturali creaverit. noter l'expression -o divina : VITA

35 Burch. Witz. 14 : perficiamus ergo, quod divina credimus-ne dispositum. REWG. comm. Mari. Cap. 1 16,3p. 96,11 : dispositio enim et -o divina immobiiis est. VITATheod. Andag. p. 46,27 : non fuit potestas clin resistere-ni divine. Gnujw. MORES dehb. VIII 1565 p. 175: -ne

40 divina et imperio Dei. ACTA pont. Rom. Gall. 159 p. 250(a. 1152) : divine -ni contraire, b) en parlant de lasoumission de la volonté humaine â Dieu : BERNARD.gratia VI 19 p. 180,19 : bona nimirum [creatura] inuniversitate, melior in suo gelure, optima in sui -ne. Est

45 autem -o omnimoda conversio voluntatis ad Deum et extota se voluntania devotaque subiectio. CARTUL. Leoncel.37 p43 (a. 1188): omni ordini ad quem ... se causareligionis, honestatis seu -nis transferre sive donarevoluenint. c) expressions signifiant grâce â : «) â l'abl. suivi

50 du qén. : CA.wruL. Ins. 16 p. 24 (a. Il 19) Balduinus, Dei-ne Flandrensium contes. Cn'ruL. S. Vit. Virdun. 11 97p. 101 (a. 1124): abbas ... qui -ne Dei ecclesie beati Vitonitunc pneerat. ACTA Hein. Leon. 44 p. 64,1 (a. 1160)divini consilii -ne. avec adj. : CARTUL. Babenb. 44 p. 61,1

Page 85: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

701 ordinatio 702

(a. 1171) divina -ne dux Austrie. ) per et l'accus.

CHRON. Moissiac. p. 293,21 sanctam Romanam eccle-siam, cuius file defensor per -nem divinam fuerat. Rup.

TInT. Herib. 2 col. 392° quis dubitet hoc evenisse perprovidentiam sive -nem Domini. 2) dans le domaine

humain : CARTuL. Saviniac. 200 p. 141 (a. 965) : dumadviveret sui arbitrii -ne faciendum censuerat. Episr.Tegerns. 118 (c. 1026-3 1) : vestre sagacitatis -clone.

B) ordre, commandement : 1) en général : CAPIT. reg.

Franc. Il p. 261,29 (a. 815) iuxta rationabilem eiusdem 'ocomitis -tient atque admonitionem. Ano Vuc. capit. 25col. 34 si qua forte basilica destituta reperta fuerit, -neipsius repavent. CARTUL. Goslar. 1 301 p. 324 med.(a. 1174-95) : -ne regis Heinrici quarti date debetprepositus talentum. 2) décret, ordonnance émanant d'une '5

autorité laïque : CAPIT. reg. Franc. 1 2 p. 137,17 (a. 808)super illam -nervi quam ... fieri iussimus. ANNAL. Lauriss.a. 806 p. 121,2 facta est .. -o ab imperatore de ducibuset populis tara Venetie quant Dalmatie. CONST. 1 318,23

p. 452,8 (a. 1186) ut autem bec tant utilis -o [sc. de 20

incendiariis] omni tempore rata permaneat. Cou. Ja-nuens. III 54 p. 141,8 (a. 1198) nec ipsa mandata sive-nes audire ... vitabo. ACTA com. Flandr. 1191-1206, 113

p. 253,12 (a. 1199) ut ... ista thelonei -o permaneatstabilis. 3) réglementation émanant d'une autorité religieu- 25

se: WALAHFR. exord. 26 p. 508,3 : ordinem autemcantilene diurnis seu nocturnis bons dicende beatusGregonius plenaria creditur -ne distribuisse (cf. AnnoFLOR. epist. 14 col. 446" : ut pnivilegia et -nes et decretabeati Gregonli et aliorum sanctorum). EPIST. Mog. 16 30

p. 344-345 : inter ... cetera, que per plurima salubni -ne destatu sancte ecclesie ... decreverunt. CONSUET Trev. 10de triginta dierum -clone. 4) règle, statut religieuxCARTA a. 1070 (Hist. Langued. V pr. 292 col. 572) subregula et -ne sancti Benedicti. CARTUL. tempi. Dozenc. 35

A 27 p. 39 (a. 1167) : fratnibus ... sub -ne illius militie Deomilitantibus. ACTA pont. Rom. GalI. + B 72 p. 98(a. 1197): institutiones wu -vies canonicas ecclesie vestre

auctoritate apostolica confirmarnus. 5) acte contenantune disposition prise par un particulier : a) donation 40

TRAD. Fris. 400a p. 341 (a. 818) : -nem atque offersionemfacere visus sum de rebus vel substantiam atquepecuniam. COD. Ver. 181 p. 270,33 (a. 846) : que [res] peralla -ne non dedero. DLPL. Otton. I 241a p. 342,35(a. 962) : huius nostre donationis, -nis et confirmationis 45

violator. CARTUL. S. Mont. 87 p. 122 (a. 1082) : cornes etvicecornes ... auctonizaverunt banc -nervi. CARTUL.

Babenb. 29 p- 44,11 (a. 1161): predicte traditionis -risquemodo contraire, b) disposition testamentaire : EINH.

Carol. 33 p. 100 : banc constitutionem atque -tient coram 50

episcopis, abbatibus comitibusque ... fecit. Cou. Lang.402 col. 678a (a. 903) : per .. rneam hordinationemconfirmo ut a presenti pSt meum obitum in eundemsenedochiurn deveni ad potestatem. Cou. Patav. 29

p. 46,30 (a. 914) : si ... fluo meo ... sine testamento et -neseu traditione de hoc seculo transitus fuenit. CARTUL.

Ruscinon. 52. p77 (a. 1072) : bec est sacramentalisconditio ultime voluntatis condam Petri Guillermi, adquorum -nem residebant Raimundus Ermengaudi etArnallus Sancil et Seniofredus sacerdotes et Adalbertusindex. Doc. comm. Yen. 52 p- 54 (a. 1128): rogavit nos utaudiscemus suant -cionem et testimonli scilicet fuiscemus.

CARTUL. S. Saturn. Tolos. p- 76 (a. 1163): testarnenturnet -nem facio. noter les expressions avec adj. : Doc.

connut. Yen. 60 p. 63 (a. 1131): per suant testamentaria'n-cionem. ACTA Heur. Leon. 140 p. 194,40 (a. 1197)extreme -nis rnee voluntas vel extrema voluntatis mec -o.-o rerum suarum : CONSUET. Mont. Mon. p. 12 : in lectoultime egritudinis sue -nem rerum suarum ... nobiscornmisit. CARTIJL. Babenb. 109 p. 144,5 (c. 1198): sidecesserit absque testarnento et -ne rerurn suarum. c) acte

contenant un jugement: COn. Ver. 217 p. 323,16 (a. 860):paginant iudicati seu -ais. MEM. S. Prosp. Reg. p. 373,34(a. 1015) : notarius sacri palacil, scriptor uius cartuleiudicati et -cionis.

C) autorité, pouvoir: I) en général: DIPL. Caroli 11,34

t. I p. 93,13 (a. 844) : suprascriptas tes teneant et legitima-ne possideant. DIPL Arduini 5 (a. 1002) : omnemredditum auri ... eurn muni districtione, -ne ac defensionede nostro reg <ali iure ... episcopatui) Laudensiconcedimus. 2) autorité laïque: Dipi. Caroli M.214

p. 287,6 (a. 81!): per reliqua veto Ioca, ubi et ubi aliquidde supradictorurn infidelium hereditate ad nos pervertit,nostre imperiali reservavimus -ni. DIPL. Westph. 223

p. 297,23 (a. 1147): monasterium ... sub -ne et defensioneregum vel imperatorum consistat. Doc. Menton. 6 p. 9(a. 1177) : promitto ... facere et guettant et pacem in -neconsulurn cornunis Janue qui pro tempore fuerint. COD.

Januens. III 3 p. 14,8 (a. 1191): hbras centum ... solvamin -ne et mandata potestatis Janue. 3) autorité religieu-se: Dipi. Karoli III 85 p. 138,10 (a. 883) : prenorninatipontificis -nem nostreque .. auctoritatis institutionempromovere aut irrumpere. DIPL. Odon. 30 p. 134,22 (a.892) : ut monasterium ... sub abbatis Erchengenii -neregulariter consisteret. CHRON.-CARTUL S. Theofr. CaIm.355 p- 119 (a. 1012): ut iste locus ... consistat in potestateet providentia et subiectione et -ne legali iure Calmilien-sis coenobii. CARTUL. S. Justi Secus. 7 p- 104,26 (a. 1147):monasterium Sancti Mauri ... in -ne et subiectione iamdicti rnonasterii de Secusia donaverunt. CARTUL. Baioc. I

135 p. 162 (a 1169): in duabus ecciesiis nostnis Troarniclericos de -ne Baiccensis episcopi constituernus. Ro-LAND. BANDIN. decret. 10,9,1 p. 24 : omnes ... basilice indiocesi alicuius episcopi constitute ad eius -nemspectare videntur. noter apostolica -o : autorité pontifica-le : GRATIAN. I dist. XCIII e. 4 : singulis annis apostolo-rum Iirnïna visitent episcopi qui apostolice -ni subiacent.4) expressions : a) potestas et -o : Con. Lauresh. 20,23

Page 86: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

703 ordinatio 704

ut ... habeamus predictam cellam in nostra potestate etsub nostra -ne. ANNAL. Camald. I app. V col. 18,9(a. 858) reservata tamen nobis ... in prefato monasterio-o et potestas. CARTA a. 897 (Manaresi, Placiti 1 104

p. 379,22) : sub potestate et -ne palatii. CARTUL Clun. II994 P. 89 (a. 956): transfero de mea dominatione inpotestatem et -nem Cluniensium monachorum. CAJTUL.Magalon. 15 p. 21 (a. 1091) : ut libere in potestate sua et-ne sua sint. de là -nis potestas : DIPL. Otton. I 31(a. 940) neque ullius premantur -nispotestate. b) consi- 'ohum et -o : CARTUL. Ruscinon. 63 p. 93 (a. 1081)cum consilio et -ne episcopi Raimundi Elnensis sediselegerunt ut miterent ibi congregationem clericorumcanonice viventium. C&it'rui.. Lisk. 3 p. 34 (a. 1132)ecclesiam de Liskes ... ad consilium et -nem ... abbatis 15

Sancti Martini Laudunensis cenobii tradidimus. ANSELM.CANT. epist. 188 t. 1V, p. 74,7 : abbati tuo, cuius consilioet -ni animam tuam commisisti. CARTIJL. Ruscinon. priv.p. 66 (a. 1181) cum -ne et consilio bonorum virorumville. 5) intervention autoritaire, violence: CARTUL. Paris. 20

I p. 63 (a. 861) : ipsum pontem ... absque alicuius -ne et ineadem emunitate permanent.

IV) action, mise en oeuvre: A) réalisation d'une déci-sion : 1) promulgation écrite d'une loi : CAND. FULD. Figil.I 9 p. 226,22 : prima legis in monte Sinai -o hec ad 25

Moysen data est. 2) observance d'une règle: RATHER.conf. col. 4298 : abbas cum timore Dei et -ne reguleomnia faciat. CARTUL S. Joh. in ValI. 89 p. 49 (c. 1172):qui de bac te contendunt, nostre constitutionis -nemperiurant. 3) condition d'un acte juridique: CARTUL. 30

Gellon. 389 p. 324 (a. 1077-99) : mittimus in pignoremedietatem de manso qui est in Villela ... sub tali vero-ne ut fructum receptum ah eis ..: redamus.

B) exécution d'une action : 1) activité cérébraleCONSTANT. Anuc. Pantegni 4,9 fol. 16 V 0 : quod a solo 35

cerebro efficitur, -o est, que in tria dividitur, i. e. inphantasiam, rationem et memoriam. 2) règlement d'uneaffaire: Ham. 70 p. 135,16: quia ... -cio vestre causeprolixius tempus requirit, damus interim vobis villa

Buzoe. TRAD. Werd. 139 p. 34 (a. 1183-96) : si matrimo- 40

nium inter extraneos contrahatur, sub pia dispensationecustodis -o procedat.

V) consécration, acte qui sanctifie une personne ou unechose: A) ordination, action de conférer ou de recevoir lesordres sacrés: 1) en général: GESTA Aidrici p. 126

45

Aidricus episcopus fecit -nes per diversa et canonicatempora LX. VITA Libor. III 14 : in episcopatu ... fecisselegitur -nes nonaginta et sex. Di pi. Caroli II, t. II

p. 279,26 (a. 871) : nec pro -ne ecclesiasticorum minis-trorum ... quodcumque emolumentum ... requirat. CARTA 50

a. 915 (Hist. Langued. V pr. 42 col. 136) : ad -nesecclesiasticas quaternione 1. Rup. TuIT. off. III 8 p. 73sabbato soient -nes fieri ... notandum est -num sacramen-ta dominice diei deputari, cuius in vespera fiunt. 2) les

ordres mineurs : PONTIF. Rom. IV p. 125 : -o ostiarii.3) les ordres majeurs : a) en général : LIB. pont. Ilp. 134,31 : fecit autem -nes IL .,. preshiteros XVIII!,diaconos VIII, episcopos per diversa loca numero LXIII.CARTUL. Bund. 270 p. 203,17 (a. 1121): ad urbem reversibeati Petri ... pœsbiterorum, diaconorum et subdiacono-mm -nes ... fecimus. Lis. ordin. Patav. 1,8 : ipsas -nesleviticas et sacerdotales nunquam nisi in dominica iussitcelebrari. b) sous-diaconat: ANNAL. Bertin. a. 864 p. 111tonsura clerico et -ne tantummodo subdiacono.c) diaconat: AMALAR. off, 30,3 p. 360,24 : post -nemdiaconi. VITA Landel. II p. 440,29 : promovit ad diacona-tus -nem. d) prêtrise : VITA Aquil. p. 116 (éd. Mesnel)sacerdos, -ne accepta ,.. suam conjugem mutavit insororem. A?tkL,uk. off. II 14,1 p. 233,5 : consecratio adimmolandum ... in -ne presbyteri. CONCIL. Paris. a. 829,11 p.'617,22: in electione et -ne sacerdotis. SMAR. reg.Bened. col. 908 : propter sacrationem sacerdotii, aut-nem. CHRON. de Bello p. 169 ut ... proximo -oistempore susciperet presbiteratus off,cium. e) épiscopatNARR. Ebbon. Rem. col. 20g': dedit eis publice connusacrosancto altari annulos et baculos sue auctoritatis inconfirmatione eorum -nis. Biii vita Mach, p. 64 : de -neeius ad gradum episcopatus. FLODOARD. hist. 11 18col. 126' : archiepiscopum ... convocatum ad -nemepiscopalem. ib. IV 18 col. 294C: pro consensu papeJoannis in -ne sua, pallium ab eodem sibi missum litterisprivilegii huius sedis suscepit. Ruoîc. COL. 21 p. 22expectabatur -tus tempus et unctionis. RrcHt. IV 28 t. II

p. 188 : ad coenobium ergo monachorum Sancti Remigiiubi -o episcoporum ex antiquo habenda est, a rege et

prirnatibus deductus est. BERTHOLD. CONST. annal. a.1078 p. 310,2 : omnia que ad -nem ipsius pertinebat,videlicet anulo, virga pastorali et cathedra episcopali aharchiepiscopo Mogontino susceptis. Jou. ABRINC. p. 46:in die veto dominica episcoporum -o celebretur.

B) accession au pontificat : 1) élection pontificaleASTRONOM. Ludow. 26p. 620,35 : premisit tamen legatio-nem, que super -ne eius imperatori satisfaceret. LIBaL.imp. p. 195,2 : fecit pactum cum Romanis eorumquepontifice, et de -ne pontificis, ut interesset quis legatus.COD. Udalr. 69 med. (a. 1084) : hi ... nullum ... eidem sedipontificem ordinare possent. Huius ... -tus privilegiumsous cardinalibus et episcopis ... concessum (cf. BERNOLD.CONST. chron. a. 1084 p. 440,30). 2) sacre, cérémonie deconsécration pontificale: ANNAL. Lauriss. a. 817 p. 145cui Paschalis successor electus post completam sollemni-ter -nem suam ... excusatoriam imperatori misitepistolam.

Cl accession à l'abbatiat : 1) désignation, élection d'unabbé: DIPL. Caroli III 34 p. 73,6 (a. 900) : super -ne acelectione proprii abbatis ex monachis eiusdem loci.CART1JL. Camas. V p. 62 col. 2 (a. 970) : eligent sibinihilominus abbatem; et nullus cornes neque episcopus

Page 87: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

705 ordinatio 706

de -ne illa audeat accipere servitium. AcTA duc. Norm. 9

p. 80 (a. 1006) : in ipsa electione vel -ne abbatis. ANSELM.CANT. epist. 187 (t. IV p. 73,4) : quem abbatem electumesse mihi mandastis et cuius -ni me assensum preberesuadetis. Snpu. TORNAC. summa dist. 60 p. 86 -oistorum nihil aliud est quam electio. 2) confirmation,bénédiction du nouvel élu: Dipi. Otton- 14 (a. 936) : -neseis [sc. abbatibus] episcopus de Moguntia absquemunusculo facial. PONTIF. Rom. Germ. p. 139b,24 in -neabbatis episcopusdebet missam cantare et eum benedice-re inclinato capite cum duobus vel tribus de fratribus suiset dat Ci baculum et pedules. CARTUL. Anian. II p. 82(a. 1061) : obtestamur ... ne in Ioco Gellonensi quispiamepiscopus abbatem benedicere presumat ... set omnis -oet dispositio possibilitasque iamdicti Getionensis inmanum consiste abbatis congregationisque Anianensis.ACTA pont Rom. Gal!. + D 13 p. 75 (n. 1118): proabbatis -ne nec episcopo nec clericis Avenionensibus ullomodo liceat pastus expendium ... exigere.

D) admission dans une communauté religieuse : INNOC.111 reg. 145 p. 211,22 (a. 1198): predicti canonici Picta-venses quandam proposuere -nem de canonicis ... sefacturos.

E) sacre : 1) d'un roi ou d'un empereur : Joil. CLTJN.(lion, p. 160 : hodie ... -o fit Ludovici Francorum regis etad eius unctionem accelero interesse. ADALBOLD. Fleur. II

p. 685,25 : in regem eligitur, acclamatur, benedicitur,coi-onatur, ... celebratis igitur diebus -nis sue. HELGAUD.Rob. 22 p. 110 : sue -cionis, benedictionis et assumptionisin regem anno XXX tm° VU". ANNAL. Altah. a. 1046

p. 43,17: a tribus ergo pontificibus, qui residui erant,accepit ille regalem -nem. CifitoN. reg. Col. a. 1154 (me.II) : in imperatorem consecratur, postque sollempnem-rem ... hello inpetitur. 2) d'une reine ou d'une impé-ratrice: ANNAL. Altah. n. 1043 p. 34,1 : duxit [rex] eamMogonciacum ibique consecrari eam reginam curavit,consummatisque diebus -nis in Ingilenheim fecit nuptiasregio ... apparatu. ORD. coron. imp. 43 p. 12,7 : -oimperatricis in ingressu ecclesie.

F) consécration de bdtinwnts ou d'institutions religieu-ses : 1) consécration d'églises : GESTA Aldrici p. 19 : inipso ergo -nis atque consecrationis prescripte marris etCenomannice civitatis ecclesie anno primo. CARTUL.Stabul. I p. 241,1 (a. 1089) : -fies ecclesiarum Dei bonumest nosse Christi fideles ut si quid Dec, servientibusaliquis veut demere, sit qui possit contradicere. 2) établis-sement d'évéchés: MARTYR. Augiens. VI kal. lan. 3p.206: -o episcopatus sancti lacobi traIns Domini.MIL0 ELN. Amand. Il p. 470,26 : de dedicatione basiliceac de -ne episcopatus ipsius. 3)fondation de monastéres:FUND. Werth. p. 165,17 : secundum eius preceptascribimus sui -nem monasterii. C.urruL. Carcas. V p. 255col. I (a. 1119) : donc -nem .,, monastenii Sancte MarieSoricensis ... ut ... ordinetur secundum regulam sancti

Benedicti intus et loris. STATUT. Cisterc. P. 188 (n. 1195)qui pro abbatis creatione vel aliqua monasterii -nepotentes adeunt. par extension : établissement de moinesDoc. S. Florb. 13 p. 376 : monachorum institutionem in

5 nostro monasterio Blandinio octo annis precessisse -nemmonachorum Sancti Petri Gandensis.

G) temps écoulé depuis une cérémonie de consécration1) épiscopat : GESTA episc. Virdun. p. 45,26 : annosecundo sue -ais. THIETM. 2,23 p. 66 : archipresul ... XIII

10 -nis sue anno. CARTUL. Cormar. 35 p. 69 (n. 1054) : annoqui est septimus -ais eiusdem archimandrite. 2) pont ifi-

cat: MIL0 ELN. Amand. II p. 457,21 : mirabilis doctorecclesie Gregorius, in cuius -ais initio vir Dei AmandusXXII etatis agebat annum. CARTUL. Lerin. 62 p. 59

'5 (a. 1089) : secundo anno -ne (sic) domni papa Urbani lia.ACTA com. Bellimont. 2 p. 5 (a. 1127) : secundi Flonoriipape -nis anno 1110. 3) abbatiat : C&wwL. S. Ben. Divion.193 p. 7 (a. 990-91) : inter ipsa pnimordia eius nove -nis.CARTUL. Stabul. I p. 216,9 (a. 1040): presente abbate

20 autem Popone vicesimo anno -ais sue abbatiam regente.CARTUL. S. Alb. Andegav. Il 899 p. 375 (a. 1087)Girardo abbate, anno sexto -nis eius. CARTUL. Clun. V3873 p. 227 (a. 1108): anno -nis domni HugonisCluniacensis abbatis LX. 4) règne à partir du sacre

25 Dipi.. Ludov. V 69 p. 173, 2 (a. 979) : secundo die regie-fis eiusdem. TI1ANGM. Bernw. 10 : regni ... tercii Ottonisimperatoris XIII, imperii primo, -ais autem sue quarto.DIPL. Heur. III I (a. 1039) : anno vero domni Heinricitertii -nis XI, regnantis autem I. CARTDL. S. Ben. Divion.

30 337 p. 117 (a. 1053) : anno veto domini Henrici III regisinvictissimi, imperatoris secundi, -nis eius XXVI, regniquidem XV, imperii autem VII. ACTA Phil. I 132

p. 336,14 (a. 1094) : regnante Philippo rege, anno -fis sue

XXXVI. spéc., en parlant dune impératrice : TwiE'rM. 2,335 fuit hec cum vire, suo X et VIIII annos, -nis sueque obiit

XI* anno.H) état de celui qui a été consacré: 1) en général

REGIN0 synod. caus. 1,354 : si quis presbyter autdiaconus inventus fuerit de ministeniis ecclesie aliquid

40 venumdasse ... placuit eum in -ne ecclesie non haberi. Ivopan. pro!. col. 1044 : de servis per ignorantiam ordinatis,qui debeant manere in -ne, qui non. CosM. PRAG. chron.II 51 p. 159,5 : ordinatos non reordinari sed solummodostare ad -nem. 2) -o sacerdotii : prétrise: TRAD. Fris. 316

45 (a. 814) : duo fratres ipsique et in -ne sacerdociiconsistentes. 3) -o canonica : canonicat : REIMBALD.LEOD. strom. 64,20 p. 94 : constat enim Johannempatriarcham ... ad -nem redisse canonicam.

I) droit de procéder à des ordinations ou de consacrer50 1) revenant aux évêques : a) droit d'ordonner des clercs

CARTUL. Lerin. 146 p. 134 (a. 1055): episcopusconfirmavit ut ... liberum (sic) tam ab muni episcopaligravamine quant etiam clericali ac laicali serviciopersisteret [ecclesia], solam -nem sibi retinens sacrorum

Page 88: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

707 ordinator 708

ordinum. Ros. PAUL. I I col. 383D dedicatio siveconsecratio ecclesiarum episcopali dignitati reservata est,sicut et consecratio virginum et -o clericorum. b) droit de

confirmer et bénit les abbés : CçwruL Lerin 154 bis p. 147(a. 1033) ut ... nullus episcopus preter causam spiritaliconsilii sive sacra -nis super abbatem ... aliquamdominationem agere presumat. 2) délégué aux abbés parl'évêque: droit d'ordonner des clercs: CnTuL. S. Ben.Divion. 354 p. 133 (a. 1078; spur.) liceat electo eiusdemmonasterii ... a quocumque voluerit ... episcopoconsecrationem et clericorum -nes arque cetera que adepiscopum pertinent, suscipere. CARTUL. Antr. 45 p. 208(a. 1081) consecrationes etiam ecclesiarum et -nesmonachorum sive clericorum sepefato coenobio perti-nentium ab episcopis seu archiepiscopis in quorumdiocesi surît, accipiant. CARTUL. Carcas. 11 p. 247 col. 1(a. 1118) chrisma, oleum sanctum, consecrationesaltarium sive ecclesiarum. -nes monachorum qui adsacros fuerint ordines prornovendi a diocesanis susci-piatis episcopis. ACTA pont. Rom. Gall. 1 36 p. 223(a. 1141) -nes clericorum qui ad sacros ordines fuerintpromovendi, a dyocesano suscipiatis episcopo (cf.CARTUL. Solod. 91 p. 56,13 [a. 1147]. CARTuL. Stir. 1539P. 500 [a. 1171]. Coo. Polon. mai. I p. 36 [a. 1193]).3) revendiqué par le souverain : a) droit de désigner unabbé : DIPL. Otton. III 220 p. 632,33-35 (a. 996) : utpotestatem habeant eligendi abbatem, co scilicet tenorequatenus -o ipsius electi eiusque successorum in nostronostrorumque successorum dominio cura -ne perpe-tualiter consistat. b) droit de consacrer des églisesBRUNO SIGN. epist. 4 p. 565,31 ab Enrico rege ... papaordinatus est, ut rex per eum optinere potuissetinvestituram et ecclesiarum -nes.

K) contre-partie matérielle des ordinations : 1) gratifi-cations payées â l'occasion des ordinations : CARTA a. 969(Hist. Langued. V pr. 117 col. 259) : nullum censum necullum servitium non solvamus ... nisi tantum consecratio-nes ecclesiarum et ipsas -nes. cf paiement d'une taxe âl'occasion de l'accession â !'abbatiat : CARTIJL S. Alb.Andegav. 1 29 p. 49 (a. 1056) : quicumque novitercrearetur abbas, ... predictum pro sua -ne preiuditiumsolveret vicecomiti. 2) revenus tirés : a) des ordinations et

cérémonies de consécration : CARTUL. S. Cruc. Burdigal.32 p. 55 (a. 1174): medietatem fructuum atque reddi-tuum ... predicte ecclesie ... oblationes, obolia cumfraternitatibus, tracti -nes, mortuorum fete, b) desbénédictions des pélerins: ACTA pont. Rom. Gall. VI 74p. 147 (a. 1156): feriamque sic ibidem singulis annis inNatale apostolorum Petri et Pauli et -ciones illorum quiveniunt ad iamdictum monasterium causa peregrinatio-nis in crastinum Resurrectionis .. firmamus.

L) célébration religieuse commémorant le sacre d'unpape ou la consécration d'un évêque : CAL. Berg.p. 395,33 : IV Ical. -o sancti Gregorii pape. MONAST.

Angl. IV p. 16 col. I (a. 1101) mense septembris, -nebeati pape Gregorii. CARTUL. S. Jutian. Turon. 1157 p. 81(post 1102): in die -ois sancti Martini estivalis.

VI) accessoires, équipement d'un établissement indus-5 trie!: C0D. Lang. 226 col. 379a (a. 863) : pertinentia et

cunctas -nes ad ipso molino pertinentem in integrum.CARTA a. 865 (Manaresi, Placiti I 67 p. 244,20) : ipsomolino cura tecto seu omnes lignamen vel omnen suam

-cionem. CARTUL. Alexandr. 1 6 p. 10 (u. 1009)le molendinum unum cum omnia -cione soca da macinare

super se abente (cf ib. 14 p. 20 [a. 1010]). CHR0N.-CARTUL. S. Theofr. CaIrn. 367 p. 124 (a. 1018) : molendi-num cum omni -ne sua decimacinari.

VII) pour ordinium : lignée, descendance : CARTUL S.'s Saturn. Tolus. 18 p. 17 (XII s.): dedit ad fevum honprem

Ptatee ... W. Craso et sue -ni.ordinator, -is m. 1) celui qui réalise un ordre : A) celui

qui a mis en ordre : BmtNo miss. 1 col. 10570 : beatumHieronymum credimus -cm lectionarii ut ipsius testatur

20 prologus appositus in capite eiusdem Comitis. ib. 6col. 1072c : querendum puto cur ... inter octavasPentecostes et Adventus Domini -r vero lectionariiviginti quinque lectiones posuerit. (cf. ordinarius II .4

3 b).25 B) ordonnateur, celui qui régie (une cérémonie)

UDALR. consuet. CIun. III 10 col. 750' similiter faciLquotiescunque post nocturnos Evangelium est legendumvel si qui invitatorium cantaturi sont, albis vestiuntur velcappis, totius rei est [precentor] precipuus -r (cf. GUILL.

30 HIR5. const. 2,23 col. 1073). HONOR. AUG. gemma 2,28hic divini servitii -r a psalmo « Domine in virtute tua »incepit.

Cl (en parlant de Dieu) celui qui réalise l'ordre divin1) absol. : 10H. SCOT. ier. Dion. VI 7 p. 282 hincr& et

35 -r et imperator legionum dicitur. AGNELL. RAv. lib. pont.

p. 343,19 Domino -i mec. GAUFRID. MALAT. 11 9 p. 32Dum cm et fortiorem gubernatorem. ROB. MELODUN.sent. III 31. II p. 23,26 : Deum omnium auctorem esse etconservatorem ac iustissimum cm. 2) avec gén. : WA-

40 LAHFR. exord. 17 p. 490,28 : ipsorum conditor et -rtemporum. HRABAN. homil. II 2 col. 137B : Dominusauctor et -r temporum. NOTK. Bis. gesta I p. 1,2omnipotens rerum dispositor -rque regnorum et tempo-rum. RATHER. Metr. col 461A siderum -r. Rup. TUIT. off.

45 1,17 p. 15: thesaurarius satutis atque -r charitatis. VITACent. Const. 21 p. 440,15a : -r seculorum.

II) celui qui gére: A) (en parlant de laïcs) administra-teur : RADBERT. epitaph. Arsen. p. 43 : curai patte curammonasterii gerens, quasi arbiter in consilio erat atque -r

50 rerum, curam habens de omnibus. ANAST. chron.p. 2342 : plurimos rei publice principes et illustres viros,non tantum ex -ibus (ëZ totxriv), sert et ex urbishabitatoribus. Doc. Croat. 19 p. 24 (a. 994) : ut nullus sitpossessor seu -r ecclesie huiusmodi eiusque bonorum nisi

Page 89: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

709 ordinator 710

posteri sive heredes nostri ex linea masculorum sivefeminarum procreati. spéc., curateur, exécuteur testamen-

taire: CARTuL. Magalon. 185 p. 336 (a. 1184): gadiato-res, -es et administratores bonorum quondam ipsiusRostagni.

B) clerc responsable de l'administration d'une église,

d'un monastère, d'un hôpital : Cu'iî. reg. Franc. Ip. 332,17 (a. 825 ?) : ut conditio suprascripta serveturquousque per bonorum -um [senodpchioruzn] providen-tiam et temporum habundantiam ad priorem valeantascendere dispositionem. CARTUL. Imol. 9 p. 28(a. 1056) : Arduinus acolitus Sancte Corneliensis ecclesieet -r monasterii. ib. 16 P. 44 (a. 1078) : supradicti -esArduinus subdiaconus et Benno acolitus. VITA Bertin. 111

p. 112 (2t éd.): neque ego nullusque ... pontifex autaliquis ex ordine clericorum -r Tarvennensis ecclesie.GIRALD. gemma II 17 p. 245 : [Helia monachus] monas-terium ... construxerat ... in quod conventum adtrecentarnm numerum foeminarum recluserat, quibus etprovisor erat et -r. CMtruL. S. Florent. Santon. 20 p. 56(c. 1180) :. ah A. -e dormis elemosinarie de Ponte adcuriam huius cause procurator missus fuerat Lateranis.

III) celui qui dirige : A) chef (religieux) : MON. ecel.Flot. p. 1125 col. 1,6 (a. 1017): [Ragembaldus episcopus]

rector et gubernator et -r ipsius ecclesie. BERNARD.consid. IV 23 p. 466,6 : fidei defensorem. .... cleri -em,pastorem plebium.

B) chef militaire: ADALBOLD. Henr. II p. 692,50: hocductore ad palatium properant, hoc -e moenia cingunt.H0N0R. AUG. gemma 1,72 col. 566°: sequuntur prioresquasi exercitus duces atque agminum -es.

IV) celui qui agit: A) instigateur (d'un acte) : BBNOepist. 8 p. 34,24 : huius dispositionis -cm ac provisoremdomnum Tietbaldum esse volumus. CARTUL. S. Vedast.

p. 185 (a. 1122): comite Flandriarum ... huius privilegii -eet datore. CARTI.JL. Rhen. inf. IV 637 p. 786 (1182-86):semper in canone prepositi Symonis, eo quod huius rei -rprimus fuerit et auctor, memoriam ... habeant.

B) donateur, celui qui concède : CARTUL. Ruscinon. 63p. 93 (a. 1081) : -es ergo huius roi suri RaimundusBernardi vicecomes et Bernardus frater dus. CARTuL.Imol. 102 p. 145 (a. 1146) : per hanc cartulam pacticoncedo tibi [rem] iuris mdi supradicti -is. lb. : utinferatis michi predicto -i meisque fratribus ... denariumunum.

C) négociateur : RIcHER. 11 97 t. I p. 286 : lutinsconcordie et pacis -es. GUILL. TYR. hist. ver. transm.XVIII 1 p. 818 : per internuntios pacis -es.

V) celui qui procède aux ordinations: A) en général:

Cu'IT. reg. Franc. I p. 364,17 (a. 807-23) : nemo perpecunias ordinandus est ... quia si factum fuerit et ipse et-r eius deponendi sont. HRABAN. epist. 25 p. 434,2 : adquid ergo invocatur Spiritus sanctus ab episcopo -e, utsanctificationem ... tribuat. No epist. 58 p. 230 (a. 1097)

periculum est -is et ordinati contra ordinem a Patribustraditum sacrum ordinem tradere vol accipere. CMtTu1..epise. HaIb. 127 (a. 1107): si quisquis ex manu laicaecclesie investituram acceperit, tant ipse quam -r eius

5 deponatur. GRATIAN. I dist. XXIII c. 14 : -r et ordinatusdampnationis subeat penam, cum episcopus manumimponit et alius orationem dicit.

B) celui qui donne la tonsure : PETR. CANTOR verb.abbrev. 38 col. 131B : assistit enim capellanus -is, ut,ordine collato, statim rapiat forcipes et manutergium demanibus eius.

C) celui qui ordonne un prêtre : PONTIF. Rom. X 9p. 142 [ordinatio presbiteri] : sedet ... in medio episcopo-mm e contra respiciens sedem -is. FULD. epist. 2 p. 10

15 (col. 206C) : sirnoniacum vero presbiterum ... in diocesim-is sui repelli suadeo. Eus. SCHON. viar. 15 p. 115,9contes qui in ecclesiastica ordinatione presbiteratumacceperunt, eandem potestatem habent in consecrationedominici sacramenti, sive bene sive male introierint -es

20 eorum.D) celui qui sacre un évêque : ORDO Rom. 35 B, 22,

t. IV p. 105 (X s.) : episcopo veto designato sollemniterpreparato, duo episcopi casulis induti deportent superiusiuxta allant et convertens se -r ad populum faciat

25 sermonem. CARTUL. Roman. 115 p. 135 (a. 1060)recordationis pape Victoris, mei -is. WOLFHER. HILD.Godeh. 11 17 p. 205,51 : cuius successorem Erchanbal-dum ... domnus Bernwardus ... consecravit; qui ... -cmsuum ... debita devotione percoluit. FLOR. WIGORN.

30 chron. I p- 221 : consecratus est .. episcopus a venerandoAldredo ..., canonica tamen professione prefatoStigando, non suo -i Aidredo facta. GUILL. MALtA. gestapont. Il 96 p. 205 : Bernegus quem -r sous P. archirepiscopus idoneum fuisse pronuntiat.

35

E) celui qui prend part à une consécration épiscopaleHINCM. REM. epist. licol. Sl : episcopi, -es videlicet moi.FL000ARD. hist. IV 35 col. 308 : convenimus ... Lam egoquanta ipse Hugo cuva -ibus suis. GERHOH. tract. p. 303,1«non sibi sumpsit honorem, sed vocatus a Deo» per

40 electores legitimos et consecratus per -es item legitimos.F) celui qui prend part au sacre d'un pape: MAGNtJS

REICHERSB. annal. a. 1130: quidam cardinalium elege-rant in papam Petrum Petri Leonis fihium ... quemconsecravit, non legitime tamen, Portuensis episcopus

45 nous de legitimis -ibus; ... Innocentium veto approbave-runt, quia ipse duos de legitimis -ibus secum habuit. delà, par extension : celui qui désigne (le pape) : RœuLF.GLAS. hist. I, IV 12 p. 14 : [Crescentium] Romanorumprincipem, imperatorum decretorem datoremque legum

50 atque -em pontificum.G) celui qui sacre un empereur: Dut. fleur. II 382

(a. 1018) : nos apostolici patris -isque nostri Benedictipeticione in ipsa ordinationis nostre die.

H) celui qui confère (une dignité) : GERHOH. ord.

Page 90: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

711 ordinatoTius —ordiitus 712

p. 279,21 : pontifex iam quisque Romanus earum secula-rium dignitatum distributor et -r fuit.

VI) pour ordinium : lignée, descendant: CARTUL. S.Satura. Tolos. 101 p. 74 (a. 1126): abbas Sancti Saturnini

et conventus .. dederunt ad feudum unum casalem adDavid de la Brausa et ad suum ordinium ..., si David autsuus -r vuit hunc predictum casalem vendere autinpignorare, faciat consilio domini abbatis. lb. 438 p. 314(a. 1138): dedit ad fevum capitium fluminis GaronneWiilelmo Petto canonico et suis sociis ... et suis -ibus (cf.

lb. 368 p. 262 [a. 1149] et 65 p. 535 [a. 1165]).ordinatorius, -a, -um [ordino] qui ordonne, qui confère

les ordres sacrés: BERNOLD. CONST. libeil. X 16: -ammanus inpositionem, per quam sacros ordines dantur.STH. TORNAC. somma dist. 50 p. 75 : m[anus]i[mpositio] alla confirmatoria, alia -a ...; -a cum electisad cierum sacros ordines distribuit, nain in minoribusordinibus manum non imponit. Id. epist. 29 p. 44(a. 1174) : utramque manus inpositionem, -am scilicet etconsecratoriam.

ordinatrix, -cis forme féminine de ordinator. forme nom.ordinatrici : CARTUL. Imol. 1 173 p. 231 (a. 1158).

1) qui organise, qui établit un ordre: DOM. GuNrnss.transi. Ibn Gebiroi forts vite V 31 p. 315,12 quid estsignum quod unitas -x est materie et forme ?

2) qui donne des instructions : DIIUODA lib. man. X 1,4

p. 360 : quales [haras] ... utiliter debeas cancre,... -x tibiin concis assiste.

3) qui gère, qui administre: DIpL. Otton. 1 141

p. 222,12 (a. 952) : abbatisse idem monasterium confir-mamus, quatenus ... ibidem dominatrix et ,x atque rectrixinvigiiet.

4) qui confire un bien : CAitruL. Parm. I 28 p. 94(a. 923) : donna Ageltruda ohm imperatrice ... -ce adquedispensatrice. C.&RruL. 1mai. 1 8 p. 23 (a. 1052) : totastes ... [quant]asquumque abuit ... ad jura nostrasuprascripta -ce [Sigiza] ... do et mita.

ordinatura, -e f pour orditura. tissu: Uourio 5v.stasis : hoc stamen, ... flium, tehum, scilicet -a quia stantessoient texte.

ordinatus, -a, -um 1) adj. : A) en ordre : 1) sens concreta) rangé, en rang: RAHEW. gesta 4,86 p. 343,1 : dentiumseries -a. CAJk'ruL. S. Steph. Divion. 111 p. 9 (c. 1155)pallium optimum pavonibus -is intextum. b) ordonné,conforme à l'ordre: Acnjs pont. Cenom. p. 426: -isvestibus horis astare canonicis. ib. p. 464 : in minus -amembrorum positione. C.&RM. But. B 105,4,4: aiecontrectate/ nec, ut decet, -e. 2) sens abstrait : a) conve-nable, décent : CORP. commet. monast. I p. 353 (n° 7)(post 821): -issimum modum in choro standi. Dia.Henr. IV 49 p.63,44 (interp. post 1059) : -jar status.BBU4MW. land. inuit. 9 p.222,6: pis est habitantiumrehigiositas et -issima conversatio. d'où, parfait: AcTuspont. Cenom. p. 461 : -e pulcritudinis donum. b) plein de

discernement: HRABAN. homil. 1 35 coi. 68 0 : -issimamcharitatem (cf. FJILDEB. Hugon. Con. 1 4 coi. 863A).EPI5T. Mog. 15 (937-54): secundum dignitatem, abomnium -issima et iustissima providentia distributam.BERNARD. apol. 8 p.88,26: in quadam meritorumnotissima, sed -issima distinctione. id . gratia 9 p. 173,1iibertas vohuntatis .. tain piena quidem in maiis quam inbonis, sed in bonis -jar. Acrus pont. Cenom. p. 415 : -aiiberahitas fulgebat. c) bien administré: TRANSL. Libor. I

'o S : ibi ses necessarie suff,cientes et -e; hic et tenues et cumdifîicuitate noviter ordinande. renforcé par bene : JULIAN.VIzELIAC. serm. XII 466 t: Il p. 484 : vidi sepe indissolutis monasteriis optimos fratres et pessimos in bene-is. 3) (milit) acies -a : armée en ordrè de combat : GALL.

'5 ANON. chron. p. 418 : in ihlo ... certamine XXX acies-as. VINC. KADL, chron. p. 190: -issimas agminumacies.

B) dépendant d'une règle: 1) régulier, dont on peutdéterminer le rythme: GIRALD. topogr. 11 3 p. 79

20 occidentahis oceanus ... fluxus et refluxus -a quadam etindeficiente vivacitate sibi appropriaverit. 2) soumis à unerègle: a) morale: STEPH. TORNAC. summa I 5 p. 9:discipline que est -a morum cohiectio. b) religieuseANAST. chron. p. 322,5 : monachorum sut, Theodori

25 regimine -arum. CARTUL. Ciun. 111229 p. 317 (a. 967)sin[tJ in eodem monesterium que nunc constituo monahi-i qui cotidie in ipsum monesterium abiten[t]. Ivo epist.32 p. 130 (a. 1094-95) : malo vos videre viventes subaheno regimine quam lugere mortuos sub prehationis

30 mec velamine, habere vos fratres -os quam filiosincompositos. 3) autorisé : STEPH. T0RNAc. summa 35,2/3

p- 249 : per nuptias inteilige quemhbet coitum -um.4) désigné, constitué : a) en parlant d'une personneCARTUL Carcas. 1V p. 162 col. 2 (c. 1191): persane -e vel

35 stabitite per carrerias in continentis constitutis dicteconfrat(r)ie. b) en parlant d'une institution : CARTA a. 991(Romanin, Storia Venezia p. 383,2) : nostro pio et a Deo-0 imperio.

C) qui a reçu les ordres sacrés : 1) clerc par opposition40 aux laïques : CHRON. Rames. p, 95 : qua laica vel -a

persona. ROTUL. cur. reg. I p. 61 (a. 1198): vicecomesdicit quod noluerunt sibi invenire pieggios quoniam sontcierici -i. 2) qui a reçu l'ordination sacerdotale : VITATheod. Andag. p. 57,2 : postquam monachus professus

45 fuerat anno septuagesimo, postquam sacerdos -usquinquagesimo. 3) qui a reçu la bénédiction (en parlantd'un abbé): CARTA a. 816 (Hist. Langued. II pr. 41coi. 112) : -o abbate (cf. CARTUL. S. Ben. Divion. 212p. 16 [post 1002]). VITA Theod. Andag. p. 46,30: -us et

50 consecratus ... processit abbas appehiatus.

D) qui a testé : GU!LL. TYR. hist. rer. transm. XII 25p. 552 : ubi Veneticus -us vei inordinatus, quod nos sinelingua dicimus, obierit, tes sue in potestatem Venetico-rum reducantur.

Page 91: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

113 ordinatus — ordino 714

E) index -us pour index ordinarius : juge ordinaire:

Con. Bar. III 2 p. 7,10 (a. 103e ante presentiam Leoniiudex -us ex predicto loto.

11) suint. m. : A) celui qui a été ordonné, celui qui a reçules ordres sacrés: 1) membre du clergé par opposition auxlaïques: INST. Cnuti 8 p. 459 : si contigerit aliquem

nocuisse -o aut peregrino. LEGES Cnuti 15,26 p. 287 : siquis -us homicidii particeps consilio vel auxilio fuissecompelletur. Guia. MALM. gesta reg. III 283 p. 337magna frequentia -arum, laicorum pauca. CutwL.Capuan. 43 p. 101 (a. 1195) : ahqua persona de -is aut deministris nostris. 2) celui qui vient de recevoir les ordresAna Vuitc. press. p. 336,47 : non solum in ordinatoris et-i animam lethale vuinus infligitur. GutAw. gemma II 34p. 335 : tain ordinatores quam -os. 3)flls• spirituel (decelui qui l'a ordonné) : BULLAR. Rom. I p. 241 col. 2,5(a. 930) corpus ... sancti Eugenii ., archiepiscopidiscipuli et -i sancti Dionysii archiepiscopi. Doc. S.Florb. I 3,12 p' corpus Florberti abbatis, discipuliet -i Amandi episcopi.

B) celui qui est aux ordres de, fondé de pouvoir : CARTAa. 1085 (Mabillon, Annal. V p. 631) : ut nec ego nec meiheredes, aut -i audeamus ah eis querere datum autservitium vel angariam ... exigere. Con. Bar. III 2 p. 6,52(XI s.) : ipse predictus Johanne -o nostro atque precep-tor. ib. III 32 p. 49,9 (a. 1100) : sine mea vel meorumheredum vel de meis -is vel aliorum hominuni contradic-tione. de là : celui qui a une responsabilité dans les affairespubliques: Con. Sard. 40 p. 207 col.! (a. 1131): ut nondebeant cos imperare ultra eorum voluntatem, nequeiudice, neque curatore, neque nulle, maiorale, neque nullo-o. CARTA a. 1198 (Ljubié, Listine 1 17/13) Bonus filius

Dondi fecit venire ante se -os illius terre.ordinatus, -us m. [ordino] équipement (d'un navire)

RICHARD. DIv. gesta p. 394 bucce quatuordecim ... quo-mm ornatus et -us hic erat.

ordinaziô, -ois f y. ordinatio.ordinellus, -i m. [diminutif de ordo] rang (de vigne);

Con. Bar. V 103 p. 177,6 (a. 1151): pertinet mihi tonsbac civitate super lamam Senapi septem -os ah oriente inoœidente de vineis.

ordineum, -i n. [ordino] forme ordinium :Camald. I app. 99 col. 225,48 (a. 1018). équipement,accessoires: Con. Patav. 7 p. 14,2 (a. 829) : stabulissive peculia ... cum cavalis, baves, porcis .., vel -o quasilluc esse videmini. CARTA a. 976 (Ficker, Forschungen29 p.40) : arma, navigia, -a, utensilia. ANNAL. Camald. Iapp. 99 col. 225,48 (a. 1018) : medietate de ipsu molinucum omnis -io sac. Doc. comm. Ven. 122 p. 25 (a. 1095):ipsam petrineam mansionem ... cum cunctis -is.

1. ordinium, -i n. [a. prou. ordenh] forme hordiniumCARTUL Bonif. 153 p. 91 (a. 1187), 166 p. 94 (a. 1189) etpassim.

lignée, descendance: CARTUL. S. Saturn. Tolos. 101

p. 74 (a. 1126): dederunt ad feudum unum casalem adDavid de la Brausa et ad saura -um ... ib. 98 p. 72(a. 1133) : dedit ad fevum terciam partem turris adPetrum Rufetum et ad eius cognatos et ad eorum -um.

5 C&wrui... Bonif. 4 p. 53 (a: 1139-40) : hoc donum facitpro se et pro omni suo -o. ib. 68 p. 69 (a. 1161-63): nosD. cornes et B. ... donamus ... per nos et pro omni nostro-o ... omnia pascua. CARTUL. Gimund. p.32 (a. 1161) : sivero Fortanerius de cha illa, vel tratres dus, vel aliquis de

10 eorum -o voluerit trahere de pignore hanc predictammedietatem. Cpsrui. Ausc. 154 p. 180 (a. 1180) : W.totum ius quod in predicta terra habebat huic ecclesie deV. pro se et pro tolu suo -o resignavit. CkIt'ruL. Mont.Fessu!, p. 357 (a. 1199) : totum hoc ita ... observabo, per

15 me et per meum -um. par extension, s'appliquant auxsuccesseurs en religion : CAJtnu.. Hosp. S. Joh. Hier. 684

p. 455 (a. 1184) : cornes Tolose ... dimisit ... priori doronsHospitalis Jherusalem Tolose et omnibus alus fratribuseiusdem domus ... et eorum -o. voir aussi ordinatio (VII)

20 et ordinator (VI).2, ordinium, -i n. y. ordineum.ordinius, -i m. [a. prou. ordenh] descendant : CARruL.

Mont. SaIn. 11 (post. 1180): Arnaldus W... et fratereius Rogerius et sonor eius Martina et -i eorum dede-

25 ru nt.ordinnate y. ordinale.ordino 1. formes: hordino: DiPL. Caroli M. 217

p. 290,17 (a. 812). Doc. S. Teon. Tarvis. 16 p. 67(a. 826 ?). Con. Ver. 241 p. 369,5 (a. 871 ?). Lin. fui. Brac.

30 19 p. 39 (a. 911). CARTUL. Ruscinon. 48 p, 70 (a. 1067).etc. ordinor (forme déponente) : CAR'ruL. cath. Amb. 173

p. 100 (a. 1189).I) mettre en ordreA) ranger, répartir selon un ordre préétabli:

35 1) (milit.) disposer en ordre de bataille2) répartir des personnes en groupes3) classer des choses selon une règle4) (mus.) disposer une échelle modale

5) (au passif) se placer selon un certain ordre40 B) ordonner, disposer avec ordre

1) une chose matérielle2) les éléments d'une législation3) en parlant de l'ordre divin

C) mettre en état, arranger, préparer45 1) un bâtiment

2) une choseD) établir un ordre

J) dans une communauté2) dans un pays: pacifier

50 3) dans son comportement: modérerE) organiser

1) une activité matérielle, un service2) une institution, en donnant une règle

F) forme réfléchie: se ranger, se placer en ordre

Page 92: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

715 ordino 716

II) agirA) faire, accomplir

î) en général2) faire en sorte que3) construire, élever une construction4) faire un objet d'art ou manufacturé5) écrire:

-are testamentum rédiger un testament6) (métaph.) représenter (une forme)

B) placer, mettreî) au propre2) au figuré

C) forme réfléchie : se mettre (ici se faire enterrer)1H) exprimer une volontéA) ordonner, donner des ordres

1) suivi de l'inf.2) suivi de ut et le subj.3) suivi de quod et le subj.4) part. prés. employé â l'obi, dans des expressions

signifiant grâce à, à l'instigation deB) décider

1) absol.2) suivi d'un compl. direct3) suivi de Ut et le subj.4) suivi de quod et le subj.

C) prescrire1) conseiller, donner comme précepte2) (absol.) diriger vers le bien3) (méd.) prescrire, ordonner

D) gérer, administrerI) un pays, un peuple2) une institution ecclésiastique3) un bien4) (au figuré) en parlant de Dieu qui gouverne le

monde5) par extension : éduquer, élever

E) léguer, disposer de ses biens par testamentF) donner, accorder, concéder

1) un bien matériel2) un bienfait, un avantage3) pourvoir une charge ecclésiastique d'un titulaire

G) établirî) fonder une institution2) établir des moines dans un monastère3) fixer4) rétablir (un état)

H) désigner1) affecter quelqu'un au service de2) désigner une personne pour une fonction laïque,désigner une personne pour une fonction ecclésias-

tiquef) -are de : s'occuper de, se soucier de1V) conférer un caractère sacréA) ordonner, conférer les ordres sacrés

1) en gén.2) les ordres mineurs3) les ordres majeurs

B) consacrer un évêque(consacrer un patriarche de l'église d'orient)

C) sacrer un papeD) bénir, consacrer le chef d'une communauté reli-gieuse

E) admettre dans un ordre religieux10 1) recevoir un moine dans un monastère

2) admettre comme chanoineF) sacrer un souverain

1) un roi ou un empereur2) une reine

15 G) investir, installer au pouvoirH) ad militiam -are : armer chevalierI) conférer un caractère sacré à une cérémonieK) (au figuré) donner de la valeur, élever.

I) mettre en ordre : A) ranger, répartir selon un ordre20 préétabli: I) (milit.) mettre une armée en ligne, disposer

en ordre de bataille: ANNAL. FuId. 11 a. 858 p. 49,19coilectis et -atis exercitibus (cf. ANON. gesta Hung. 44).TH]ETM. 3,20 -atis legionibus. BERTHOLD. CONST. annal.a. 1075 p. 278,46 : acies castrorum armis ... interneras

25 -avertit. GAunun. MALAT. 11 17 p' 34 exercitum

semipartiens ... et ex ipsis duas acies -ans. Futcii. hist.Hier. II 2 p' 359 militiam suam per acies divisam ... -avitad proeliandum. d'où les expressions -are bellum, -areproelium ANAST. chron. p. 192,33 proelium -ai. GESTA

30 Franc. Hier. 17 p. 82 -ale adinvicem belium. 2) répartirdes personnes en groupes: ANGILB. Cur-'r. div. off. IXp. 296 populus ... in ingressu porte ... honeste -aLus itatamen ut viri a septentrione, femme vero a mendieprestolentur. DOM. GuNDIss. div. philos. 18 p. 136,7 -are

35 civitatem in Ires partes : dispositores et ministres etlegisperitos. 3) classer des choses selon une règle(grammaticale, mathématique, liturgique, etc.) : SMut.carm. 1. XIII p. 614 coniunctio verba/ -at, adnectit, unitet ornaI ea. PAcIFIc. VER, comput. 175 p. 102

40 arithmetica quid est 7 Scientia est qua temperadispensantur et -antur. AMALAR. antiph. 70, 1 p. 100 : cas[sc. antiphonas] non aliter -avi nisi iuxta ordinemceterorum antiphonariorum. DOM. GuNDIss. transi. IbnGebirol forts vite IV 13 p. 239,1 substantie que surit -ale

45 infra inteliigentiam, -aie sunt propter numerorumordinationem. 4) (mus.) disposer une échelle modale:HERM. AuG1E?s. mus, P. 11,31: hypomixolidius -atur a Din d, mediatur et fmitur G. 5) (au passif, senspronominal) se placer selon un certain ordre : CoNsurr.

50 Trev. 22 p. 21,20 : intrante veto abbate -antur omnesadversum se.

B) ordonner, disposer avec ordre : 1) une chosematérielle: Noix. BALB. gesta 11 1 p. 50,23 : sic erantpossessiones et habitacula undique versurn -ata ut

Page 93: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

717 ordino 718

clangor tubarum inter singula posset cuiusque reisigtificativus adverti. HIsT. de via Hier. 57 p. 194adduxerunt paleas et fenum et circa cos -averunt acdeinde miserunt ignem. expressions : -are capillos

peigner : Ivo epist. I p- 18 (a. 1091) instrumentum setiam ... ad -avides capillos. -are gressus lineas marcher

dans une direction: ALAN. INS. planct. nat. p. 507 iter

festinando maturans, ad nos sui gressus lineas visa est-are. 2) les éléments dune législation : HRABAN. epist. 43

p. 489,27 : in capitulis sinodi orientalium patrum a 10

Martino episcopo -atis atque collectis. STEPH. TORNAC.summa introd. p. S capitula ... a sanctis patribus edita inlice volumine composuit, i.e. -avit. (cf. sens II A 5). 3) en

parlant de l'ordre divin: Doc. cath. Ovet. 41 p. 137(a. 1012) sub imperio opificis rerum, qui cuncta verbo 15

creabit et omnia creata recte -ai.Cl mettre en état, arranger, préparer: 1) un bâtiment

GERH. AUG. vita Udalr. 1 p. 387,35: adquisitis tamenarchitectis ... coepit sagaciter diruta restaurare satisquesensibiliter -are. MoN. Strig. I p. 88 (a. 1138/1329) : Bela 20

tex ... interius et exterius -avit ecclesiam ... quia patersuus ... fabricaverat quidem, sed ... inordinatamderelinquerat. GUILL. CAss. 1 484 p. 192 (a. 1191) : debet

super balneo murare et cooperire et -are bene et facere

scalam. d'où, entretenir: CARTUL. Clun. I 474 p. 461 25

(a. 937) : statuimus ut monachi ... illud oratorium inperpetuum habeant, disponant et bene hordinare nondesinant. 2) une chose: C4utwL. Babenb. 25 p. 34,25

(e. 1156) : instructis et -atis que ad earum [vinearwn]pertinet cultum. CARm. But. B 57,2,4 : sed Hymeneus 30

eorum/ jugalem -ai torum.

D) établir l'ordre: 1) dans une communauté : CMcFuL.S. Ben. Divion. 350 p. 129 (a. 1077) : quia per senequibant [monachi] electione pontificis sui -are eccle-siam. 2) dans un pays : pacifier : ANNAL. Lauresh. a. 788

35

-ata ipsa patria ADALS. MAGD. ciron. a. 964 p. 173,34imperator ... Spolitanum ducatum et Camerinum -aturusexivit. GAUFRID. MALAT. H 18 p. 35 : urbem intrat quantpro velle suc, -ans, ibidem Natalem Domini celebravit.3) dans son comportement modérer: GuIseiT. Nov. 40

moral. proem. col. 25D : moralis Iocutio in qua demoribus componendis -andisque tractatur. BERNARD.serin. de div. 50,2 p. 272,14 : -ai ergo amor timorem.-atus timor nihil aliud quanti iustitia est. ALAN. INs. serin.

p. 306 : habeamus potentiam resistendi vitiis, sapientiam 45

in moribus -andis, benignitatem in sustinendis molestiis.E) organiser: 1) une activité matérielle, un service

LASER. const. p. 23 : ipse [cantor] ... processionem -ai.

MIRAC. Greg. et Sebast. 6 p. 940E : -antur processiones etconventus clericorum. Ono FRIS. gesta 1, 24 p. 37,21

50

omnia ... sollerter -ans, nuptias ... in urbe regia celebraripersuasit. HIST. WeIf. 1 mcd. : domuin quoque suam

regio more -averant. CARTUL. Ins. 39 p. 46 (a. 1183-90)servitium sequentis ebdomade in tabula -ari facit. d'où

(milit.) :faire des préparatifs militaires : RICHUt. 1126 t. Ip. 164 cum rem militarem -ami ac hostibus belluminferre pararet. THInM. 3,8 : imperator ... -avit expeditio-nem suam adversus Lutharium. ORD. VIT. hist. IX 9 t. 111

p. 526: Christianorum proceres locuti sunt de belle-ando. Ono FRIS. gesta 2,53 : expeditio contra Ungaros

tain -ari non poterat. 2) une institution, en

donnant une règle: LIBELL. Baw. et Car. 1 p.5:ecclesiasticum prout ci libitum foret -are officium. SALOM.III carat. 1,2,2 12 : instaurat templum comitque ornatibusipsum,/ -ai otbcium divinatione dicatum. RADULF.

NIGER. p. 72 : in multis -avit ecclesie statum etcomposuit. spéc. : organiser un monastère ou une commu-nauté conformément â une règle: Acvus pont. Cenom.

p. 167 episcopus ... monasteriola nonnulla fecit et -avit.Dut. Ludow. Germ. I40p. 196,18(a. 871) : de monasterioquod predictus ... episcopus construxit et -avit. Dut.Ludow. lun. 20 p. 197,12 (a. 903) qui propositummonachicum secundum regulam sancti Benedicti beneregere et -are prevaleat. REG. Sen. 25 p. 10 (a. 1002)reconciliant et -ant in ordine monachorum suamecclesiam Sancti Salvatoris. ADALBOLO. Heur. 11

p. 689,7 ut ... ad servitium Dei Iocum et vitamcanonicorum -aret. CARTuL. Carcas. V p. 255 col. 1(a. 1119) : dono ordinationem ... prefati monasterii ... utdeinceps -etur secundum regulam sancti Benedicti intuset foris.

F) forme réfléchie: se ranger, se placer en ordre:CONSUET. Trev. 10 : capitulo peracto ... conveniunt -antesse circa feretrum in ecclesia. Con. Pray. 54 y . vadat

presbiter in sacrarium et -ai se plenaria processione, idestcum diacono et subdiacono, acolitoque.

II) (sens affaibli) agir: A)faire, accomplir: 1)engénéral : Dia. Ludow. Germ. 28 (a. 840) : ita videlicet utquicquid ... rectores et ministri ... facere, -are arquedisponere voluerint. AaR. inclus. 1 1 p. 42 : necessaria

religioni ... exercicia -are. CONST. 1238,4 (a. 1173): pacematque concordiam tractabunt et -ahunt arque comple-bunt. d'où -are caflitulum : tenir un chapitre: CONSUET.

Trev. 19: ftnito fratrum capitulo magistri suum -ant.2)faire en sorte que (suivi de ut ou ne et le subi.)HRABAN. epist. 37 p. 473,4 ira -andum estimavi ut lector

inveniret historicam et mysticam singularum rerumexplanationem. Huco FARE. quer. p, 76,12 : divinadispensatio -avit ut unum caperetur siti, aliud faune. loti.SARISB. epist. 191 col. 203D : ita proponit -are utquodammodo cogatur a clerc, suc, id facere. MArril.Vn4noc. ais vers. 1 37 p. 118 : versificator in metro sicdebet -are ne vitium quod dicitur cachosinteton incurrat.

3) construire, élever une construction : DIPL. Otton. III101 p. 513,17 (a. 992) : portubus -atis vel -andis in ripaPortiliolo. ANNAL. Camald. I app. 99 col. 225,48(a. 1018) medietate de ipsu molinu quod ibi -atu [sic]

est. PE-rit. TUDER. hist. XV 5 p. 110: fecerunt ... trahere

Page 94: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

719 ordino 720

mortuos ante portarum exitus. Montes -averunt ex eisquasi fuissent damas. LAMB. A ga hist. Ghisn. 77

p. 597,15 muros ... erexit et propugnaculis -avit, exacuitet exasperavit. 4) faire un objet d'art ou manufacturé:a) composer un objet : THEor'H. sched. 1,23 ex. ex eaincides forcipe particulas ... et mdc -abis coronas circacapita imaginum. EpIsT. Wibald. 456 ex. : sicut nostrumsigillum convenienti dispositione de tue arbitrio -asti.b) représenter un sujet : C.s.sus Galli cont. 37 lacunariI!ud quod est extra chorum, de materia genealogieChristi depingeret et diem iudicii in auto bonis coloribus-tiret. 5) écrire: a) composer un livre: WALANFR. exord.23 p. 501,26 : dubium videur utrum ille eam tantumparlera qua passio Domini commemoratur-avent wl totam a capite usque ad ipsum Iocum. ANDR.FL0R. mirac. Bened. 11 6 p. 202 : Aymoinus refert in eolibre quem de Floriacensium rectorum -avit successibus.Huai. AUGIENS. chron. a. 513 : Cassiodorus ... triperti-tam historiam -avit. Joli. COLLEMED. Job. Tarvan. I 6p. 795 : libni quos -avit [Ivo Carnotensis]. b) traiter unsujet, une matière: Riarnt. 111 58 t. II p. 70: [flguram dephilosophie partibus] a (Jerberto sic -atam. GEBEH. Udair.pro!. : cuius ... opens increvit adeo ... p!uralitas ut potiusbellorum eventum, regarni cesarumque historiam quampropositum videretur -are negotium. CONR. HIRS. dial.1792 p. 82,1 : grammaticale -avit Aristarchus, inde mu!toenuc!eatius Pniscianus. c) -are testamentum : faire, rédi-ger un testament : CARTA a. 990 (Hist. Langued. V pr. 150col. 316) : hic est brevis testamenti queue destinavi vel-avi. CARTIJL. capit. Agath. 15 p. 26 (a. 1150) : -o etdispono hoc testamentum. CHRON. Ebersh. 29 p. 446,18cum iam se moriturum cerneret, Fridericum ... ascivit ettestamentum suum per ipsum -avit. CHRON. reg. Co!.a. 1167 p. 119,6: decessit ... testamento sua ... -ato etconscripto (cf. sens 111 E). d) inscrire dans : AN&sT.chron. p. 125,25 : volens ... Severi nomen in diptychis-are. 6) (métaph.) représenter (une forme) : Non. BALB.ad Lantb. p. 109: 0. figuram sui in ore cantantis -al.

B) placer, mettre : 1) au propre : STEPH. COL. Maurin. 8(4) : cum ... pretiosas sancti corporis margaritas ... novo-arent repositorio. 10H. NEAP. Febr. p. 541,45 : corpussancte Febronie posuerunt super scamnum et -abantmembrum ad membrum ubique in loco sac. CARTUL.Naurnb. 405 (a. 1199) : ipsum in sepulturam parvulorumet viatorum ... -avimus. 2) au figuré: WALTH. DAN. AiIr.32 p. 41: in quorum [librorum] primo Ivonem ... seinterrogantem introduxit et me in sequentibus Ioquentemsecum -avit.

Cl forme réfléchie : se mettre (ici se faire enterrer)CARTUL. Bean. 62 p, 38 (a. 1100) dedit supradictomartyri ut cannes parrochiani ipsius ecc!esie ... se -assentin cimiterio supradicti mantynis.

111) exprimer une volonté : A) ordonner, donner desordres: 1) suivi d'un inf. : VITA Eparch. p. 557,25 : -avit

cure more laico tondere. CawL. Carcas. I p. 71(a. 862) : cure nos iudices ipsam scriptunam ... ante noslegere -aremus. CkwruL. cath. Amb. I 29 p. 39 (a. 1149):die nativitatis beate Marie totius civitatis canonicis

5 commune prandium ... fleri -avit. AN0N. gesta Hung. 20:dux et sui nobiles ... contra ente exercitum mittere-averunt. 2) suivi de ut et le subj. : CutruL. Carcas. I p. 71(a. 862) : nos missi et iudices -avimus ... misse nostro ut aD. fadiuxorem to!!ere facial, ut se presentane facial una

10 cum sua scniptura ... in placide. CAJnJL capit. Agath.p. LXXX (a. 958): -avit supranominatos manumissoresut ... outres tes alias suas ... donare fecissent in ecclesias.CITRON. Namn. p. 94 : cui -avit ut ecclesiam Namneticamregeret. 3) suivi de quod et le subj. : CJtruL. Camas. I

15 p. 76 col. 2 (a. 933) : -averunt ipso ... comite quodconlaudasset ipsas scripturas. 4) part. prés. employé dansun abl. absolu pour signifier grâce à, â l'instigation de,par la grâce de (celui que désigne le subst. à l'abl.) : Rnt.Anse. 21: divine -at$e iudicio. AcTus pont. Cenom.

20 p. 259 : sapientia, -ante atque instigante domno Karo!o,pollene ceperat. CARTUL. march. Mise. 11351 p. 241,33(a. 1168): conventionem huius concambii composuit-ante et annuente Hermanno abbate. noter l'emploifréquent dans des titulatures : CMkTuI.. Stabu!. L p. 64,13

25 (a. 814): Hkadowicus divina -ante providentia imperatoraugustus. REG. arch. Luc. 2 p. 2 (a. 903): Berengariusdivina -ante clementia rex. ACTA duc. Norm. 23 p. 109(a. 1013-20) : Ricardus -ante divina clemencia cornes etdux Normannorum.

30 B) décider: 1) absol. : BRUNO QUERF. fnatr. 7p. 723,18 : sicut dictera est : <Homo cogitat, Deus -at »(cf. ORD. VIT. hist. III lit. 11 p. 123). 2) suivi d'un compl.direct : GODESC. SAX. opusc. gramm. II p. 424,14 : sic essedivinitus istud -atum sive dispositum. TrnErM. 4,62

35 cognitor omnium Deus hec so!us -avit et scire potest.SENT. Paris. III p. 51,5 : que [Deus] -avit ab cerna,distribuit in tempone. 10H. SARISO. policr. 1119 p. 113,13cum cas [res] immutabi!is dispositio -avent. 3) suivi de utet le subi. : CARTUL. temp!. Dozenc. A 5 p. 14 (a. 1139):

40 -amas ut sic flat. RAHEW. gesta 4,51 p. 289,28 : -abat utaliquam c!adem Medio!anensibus ... inTernet. 4) suivi dequod et le subj. : AN0N. gesta Hung. 47 : -atum est quoddux de exercitu suo unam parlera iuxtaDanubium. CARTUL Argent. 139 p. 114 (a. 1201): -atum

45 fuit quod prefatus cornes eiusque henedes de cetenoperpetuo debeant esse iiberi hommes.

C) (sens affaibli) prescrire: 1) conseiller, donner commeprécepte: LIUTG. Greg. 13 opus elemosinanium ab ipso

redemptore nostno -atum est ac dispositum. ADAM50 PuksEt'j. epist. XV 164 p. 244 in carne mortah

transitorium -avit coniugium et immortali animeimmorta!em se dedit sponsum 2) sens absolu : diriger versle bien : SENT. divin, p. 22 : data est ratio voluntati nonut eam destruat sed instruat et -et. 3) (méd.) prescrire,

Page 95: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

721 ordino 722

ordonner (ici métaph.) : ADELM. LE0D. epist. ad Bereng.p. 484,275 quicquid de salutaribus sacramentis anima-mm nostrarum medicus nobis -avit.

D) gérer, administrer: 1) un pays ou un peuple : a) engénéral: RUOTG. COL. 41 p. 43 tes totius Italie -aturus.Wwo gesta 6 p. 28,10 excellentissime rem publicam

-avit [rex]. HIJGO S. MAR. reg. pot. prol. p. 466,26 quodterreni regni dispositio non a Deo sed ab hominibus sit-ata sive disposita. b) noter l'emploi de per et l'accus. pour

désigner l'agent de l'administration : CIRON. Moissiac.a. 788 p. 298,28 et -ata ipsa patria per comites. ANNAL.Fuld, 11 a. 844 : Hiudowicus Obodritos ... perdomuit ... etpopulum ... per duces -avit. c) part. prés. en ahi, absoluavec le nom d'un souverain pour signifier l'année du rêgne:TRAD. Fris. 415 (a. 819) anno Hloduuico imperatoris et-ante regnum VI 0. ACFA Phil. Aug. 120 p. 29,10 (a. 1180-81) : Hugone rege -ante, 2) une institution ecclésiastique:a) en général: Ac'rus pont. Cenom. p. 156 : monasterium

suis successoribus possidendum et -andum dereliquit.

ib. p. 257 : ipsum episcopatum regere et -are ecclesiasticoiure, COD. Bar. 118 p. 31 (a. 1032) : precepit michi ... utego in vice eius hordinarem ipsam sanctam ecclesiam etmitterem ibi presbiter vel monachos. Huoo ROTOMAG.ment. 11 4 col. 1310 : Romani pontifices ... Ecclesiamtenent sub obedientie disciplina, docent sub unitateevangelica, -ant sub ofliciorum providentia. b) occuperune fonction dans la hiérarchie ecclésiastique (dans desformules de datation) : CARTUL S. Croc. Aurel. 61 p' 119(a. 1172): -atis in Aurelianensi ecclesia Hugone decano,Andrea cantore, Letoldo subdecano, Manasse capicerio,cancellario nullo (cf. CARTUL. S. Bened. Floriac. II 208p. 63 [a. 1176]). 3) un bien : a) en général: DIPL. Ludow.Germ. 171 (a. 876) : eu que illi ... ad usufruendum et-andum seu etiam proprietario nomine habendumcondonavit, Dia. Ludov. Balbi 14 p. 40,11 (a. 878):quicquid ... fratres ... fundaverint atque construxerintquiete ... habeant, teneant et -ent. DIPL. Otton. III 59(a. 990): ut ... idem predium -en( atque disponant.CARTUL. Bond. 170 p. 135,13 (a. 1026): hoc illud damusSancte Cumane ecclesie ... habendum, tenendum et-andum cum omnibus sibi pertinentibus usibus. DIpL.Loth. III p.2,1 (a. 1125) : liceat ipsi abhati ... tesmonasterii intus vel (bris -are. b) noter l'emploi de per etl'accus, pour désigner l'agent de l'administration : RuD.FULD. mirac, I : quorum alia [predia] quidem per villicos-avit, 4) au figuré, en parlant de Dieu qui gouverne lemonde : CARTUL. Bund. 32 p' 33,14 (a. 801-04) : ciusordinationi, qui -at diem eternum. PFrR. DAMIAN. carm.B 7 C p' 96: qui per evum iura rerum/ -as. 5) parextension : éduquer, élever : RADDERT. epitaph. Arsen,p. 67 flic qui cuncta rehquit honesta, in quibus erat-atus.

E) léguer, disposer de ses biens par testaraent : TRAD.Fris. 400a p' 342 (a. 818) : talem elymosinam qualem ego

per meam ordinationem distribucro vel -avero. Cou.Patav. 11 p' 23,35 (a. 853) : habeat firmissimam potesta-tem post hobitum suum monasterio hordinare aquocumque homme voluerit ... sicut et ego ci onmiahordmnavit. CAWrUL capit. Agath. p. LXXX (a. 958)-avit domino Deo et ... ad ecclesiam sancti Johannisipsam partem quem habebat in ipsa ecclesia. CkItTuI..

Ruscinon, 85 p. 117 (a. 1106): timens ... ne moriarintestatus, in mea plena memoria et sanitate -e omnia

10 mea, tes scilicet mobiles et immobiles, HIsT. Mont.Pannon. I p' 597 (a. 1146) : excogitavi sic -are patrimo-nium ,.. ut talem possim heredem habere.

F) donner, accorder, concéder : 1) un bien matériel:Dia. Conr. 11 99 (a. 1027) liceat ... episcopo ... de illius

15 terre fructibus vel redditu luminaria in ipsa ecclesia -are.DtpL Henr. 1V 421 p' 563,27 (a. 1091): oportet nosomnibus ... iuxta quod pro nostro student fideliterlaborare servicio, debita remunerationis premia scienter-are. GAUFRID. MALAT. 11 29 p. 39: cornes ... terrain que

20 sorti sue cesserat, fidelibus suis prudenter -ans. MON.Budap. I p. 3 (a. 1148/1253) tex ... ad usum fratrumBudensis ecclesie ... CCCLX pensas singulis annis de suacamera -averat, spéc.: affecter un bien â telle finCARTUL. Uitraiect. I 285 p. 263 (a. 1116): interventu

25 [sacerdotis] ... cui B. concessit -are [reditus] do[mus] adelemosinam secundum voluntatem suam. 2) un bienfait,un avantage: Ruo'rc. COL. 16 : potestatem a Deo -atam.CARTUL cath. Amb. 1 79 p' 105 (a. 1191) : sic pax -atafuit et concessa. spéc., en parlant des ordres sacrés

30 CARTUL, Remens. I p.32 (ante 833): archidiaconiofficium est gradus ecclesiasticos summa cum providen-tia etatum et meritorum -are. HRABAN. epist. 25

p. 431,38 : licere corepiscopis ... ceteros gratins ecclesie-are. (cf. sens IV). 3) pourvoir une charge ecclésiastique

35 d'un titulaire: n) construit avec de et l'abl. : CONCIL.a. 1194 (Wilkins, Concilia I p. 497) : decani est ... vicariasvacantes ad presentationes canonicorum presentiumde clericis idoneis -are. Csv. Dokon. chron. p. 518volumus ... quod Cantuariensis ecclesia de pastore nullo

40 modo -etur ante reditum nostrum in Angliam. b) absol.:CHRON. Andag. 35 p. 96,9 : attentius suggerebat ci-andam esse ecclesiam Beati Laurentii, que aliquandiuviduata. -

G) établir: flfonder une institution : CARTUL. Sangali.45 1 673 (a. 889) : potestatem ... -andi ecciesiam. 10H. VEN.

chron. p. 65,2 : novus episcopatus ibi -atus est. AN5ELM.LE0D. gesta 16 p' 198 : in hurnili Leodio ... religionisposuit fundamentum, unam tantum ecclesiam -ando.CARTUL. Prulliac. 5 p. 9 (a. 1127) : cum ... abbas

50 monasterium se -aturum in loco qui Vailislucens vocatur,decrevisset. ACTA pont. Rom. ined. 1 365 p. 320 (a. 1184-85): cum ... cornes Trecensis, quandam apud Barrumfecisset canonicam -an. 2) établir des moines dans unmonastère: CHRON. Bened. 1 5 : in Wezzezprunnen XXV

Page 96: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

723 ordino 724

monachos -avit, in Santowa XXV monachos instituit.Con. Udalr. 80 P. 161,20 (a. 1092) monasterium venusteconstruxit, fratres -avit. CosM. PRÂG. chron. Il 26

p. 119,18 : XXV fratres -avit, dans eis religionis habitumet secundum regulam equalem cibi et potus mensuram.3)fixer : a) une législation : GLOSS. Pist. 685 p. 57 : legemponere ... Id est -are. ANON. gesta Hong. 40: dux et su'nobiles -averunt omnes consuetudinarias leges regni etomnia iura eius. b) une obligation : ANAST. chron.

p. 215,25 tributis cum Afris -atis et pactis. ib. p. 226,21-atis vectigalibus. Con. Si!. p.153 (a. 1189) : sanefraternitate inter nos -ata. e) une règle liturgique:BERNOLD. CONST. micro!. 39 coI, 1008: in dominicaautem post Nativitatem Domini ita -abitur. Invitato-rium «Christus natus est ».Psalmi dominicales cumtribus antiphonis. 4) établir (un état) : Con. Ar. 94

p. 129,20 (a. 1009) : i!lam [ecclesiam] in pristinum statumnon -averunt.

H) désigner : I) affecter quelqu'un au service de (engénéral): Hano Wett. 20: quondam Samson i!!i ... abeius ortu a Deo sum -atus [angelus]. 2) désigner unepersonne pour une fonction laïque (par le choix oul'élection) : a) en général: Dipu lient. Il 69 p. 86,26(a, 1004) : !iceat ... abbati ... in prefatis lods advocatumquemiibet -are. CARTUL. Argent. app. 616,8 p. 467,17(e. 1129) : causidici jus est duas sub se -are personasvicarias, quas iudices appellare so!et. Wwo gesta 4 p. 24in dispositione curiali quem tex maiorem domusstatueret, quos ... officiarios -aret, diu non est superseden-dum. RAHEW. gesta 4 capit. 9 : quod princepsmagistratus civitatum -are debeat. Rua. Sipont. 96 p. 61(a. 1184) : Palmerius n palatino comite Roberto -atusscriba in civitate Campimare. b) le roi: COSM. PRAG.chron. II 38 p. 210,18 : tocius Romani populi et clerifavorabili acclamatione imperator et augustus vocatur et-atur. Ono FRIS. chron. 5,33 p. 258,1 : quem [Ludewi-cum] ipse [Karolus] adhuc vivens successorem -averataugustumque vocaverat. id . gesta 1,67 : filins regisHeinricus quem ipse ... per electionem principum regem-avertît. RADULF. Nicua p. 70: Ludovicum, quem prius-averat regem Aquitanie, imperatorem constituit. noter laconstruction avec in et l'accus. : ANNAL. Mett. I P. 15fl!ius eius .. Clodoveus a Pippino -atur in regem. c) unepersonne chargée de hautes responsabilités gouvernemen-tales : ANAST. chron. p. 257,23 : hune patricium -atum etpretorem Sicelie. AIM0D4. FLOR. gesta Franc. 11I 74p 104' : Leudegisi!us ah eodem Guntranno patricius inProvincia -atur. ANNAL. Weiss. a. 829 (M.G.H., Script. I

p. 111) : Karolus -atus est dux super A!isatiam.3) désigner une personne pour une fonction ecclésiastique(par le choix ou l'élection) : a) le pape: FLODoARD.annal. a. 965 p. 157 : Johannem ... per e!ectionemRomanorum papam -ari fecit. Liun'a. gesta 8 p. 164,28cives ... iurantes numquam se papam electuros aut

-aturos. HELM. 30 p. 57,26: Wibertum Ravenne sedisepiscopum -ari fecit [se. Heinricus tex] in papam. (cf.sens IV C). b)un évêque: RIMa. Ansc. 22 p. 47:dioecesis il!a ad quant ipse -atus fuenat. FLODOARD hist.III 24 co!. 235n : quod de -ando episcopo, non regis velpalatinorum debet esse commendatio, sed c!eni et plebise!ectio. ABB0 FLOR. cari. 8 col. 482': Perigenes in Petris-atus est episcopus, nec receptus inthronizatus inCorinthio. ANNAL. Stabu!. a. 947 p. 42 : Farabertus per

to electionem rite -atur. (cf. sens IV B). e) un abbé : LIGIL.Sturm. 17 : ipsum super se abbatcm -averunt. BERTHOLD.CONST. annal. a. 1077 p. 301,25 : a rege Roudo!fo illucabbas -atus est. ANSELM. CANT. epist. 248 p. 158,3quosdam de vestris abbatibus concessistis regu!ari

15 e!ectione -ari ut investituram de manu vestra nonacciperent. (cf. sens IV D). d) un prieur: GUILL. HIRs.const. 2,16: quando prior est -ardus, primo domnusabbas habet inde consilium cum senionibus et in arbitrioi!lorum electionem ponit. (cf. sens IV D 3). e) un

20 prétre: C.&wrA a. 807 (Manaresi, Placiti 1 20 p. 66,27)imperationem de presbitero qui ibi -atus fuerit. VITAWilleh. 5 : ecclesias coepit construere ac presbyterossuper eas -are. ACTA pont. Rom. Ga!!. IV 268 p. 421(a. 1183) : iamdictus preshiter asserebat, quod ad illius

25 ecclesie titu!um fuerat -atus. spéc., dans l'r ordo » d'uneéglise épiscopale: Con. Lang. 454 col. 784b (a. 914)sacerdotes illi qui pro tempore -ati surit in ordineepiscopatus Sancte Euphremie. (cf. sens IV A 3c). Dunchanoine: Con. Si!. (M) I p. 47 (a. 1147): Gualtero

30 ecc!esie curant commisimus, quatenus ... canonicos iuxtabeati Augustini regulam in ea -aret.

I) -are de : s'occuper de, se soucier de : GALL. AN0N.chron. p. 411 : Bo!ez!avus ... de regni gubernatione etstatu secretius -avit. EpIsT, Wibald. 223 in.: ad cuniam

35 suam me vocavit, quasi mecum de negociis suis -aturus.VITA Norb. 1 6 p. 675,22: cumque ille primum se derebus suis -are vel!e assereret. Hum. 46 p. 91,22 : reversisont in Saxoniam -aturi de rebus domesticis suis.CMauT.. S. Crue. Aune]. 78 p. 151 (a. 1166-90) : in

40 disposicione vero Pascasii erit de orreis, cellaniis, domusutensi!ibus -are. d'où, -are a!iquid : traiter, mener unetransaction : CARTA e. 1080 (Hist. Langued. V pr. 340co!. 659) : in presentia dompni Rogerii monachi fratni(sic) comitis qui per bec omnia -avit et adquisivit. d'où

45 aussi : se procurer, préparer : LEGEND. Gerh. maiorp. 485 : -atis victui necessanils !ibrisque asinis suisimpositis.

IV) conférer un caractère sacré: A) ordonner, conférerles ordres sacrés : 1) en général : HRABAN. inst. cler. 1,6

50 p. 20,7 : nec -are c!ericos in acris ordinibus possunt[presbyteri], quod episcopis ... reservatur. Ac'rus pont.Cenom. p. 11 : per impositionem manuum -atus. Bnx-

TI10LD. CONST. annal. a. 1077 p. 293,30 : -are c!enicos,ecclesias consecrare et cetera episcopalia iura

Page 97: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

725 ordino 726

frequentare. CONST. Clarend. XVI, a. 1164 (Stubbs,Select Charters p. 167) fui rusticorum non debent -anabsque assensu domini de cuius terra nati dignoscuntur.ROB. PAUL. 1 40 col. 401D huius [episcopi] officium estministros ecclesie -are. noter l'expression clericus -atus 5

SMs.a reg. Bened. 61 col. 9100: nec isti ideo suntexaltandi, quia sont sacerdotes vel clenici -ati. 2) les

ordres mineurs: a) portier : AMALAR. off. II 7,3 p. 216,9hi, quando -antur, suscipiunt claves ecclesie. PONTIF.Rom. IV 2 p. 125 (XII s.) : ostianius cum -atur ... ad 10

suggestionem archidiaconi tradat et episcopus clavesecclesie. b) lecteur : VIn Theod. Andag. p. 42,5 : lectorvel acolythus iam fuerat -atus. Ono FRIS. gesta 2,28p. 133 : eiusdem ecclesie denicus ac lector tantum -atus.e) exorciste: AMALAR. off. 11 9,2 p. 218,8 : quando idem 15

-atur, accipit libellum in quo scripta est exorcyzatio 'etaudit ab episcopo ut habeat potestatem manumimponendi super inerguminum. THANOM. Bernw. I

p. 758,29 : exorcistam -avit. d) acolythe : AMALAR. off. 1110,3 p. 219,27 :111e cum -atur accipiat ab archidiacono 20

ceroferarium. ORDO Rom. XXXV 7 t. 1V p. 34 (X s.):acolytus -atur ira. 3) les ordres majeurs : a) sous-diacreAMALAR. off. 11 11,3 p. 220,13 : hi quando -antur,suscipiunt ab episcopo patenam et calicem. Oiw. VIT.

hist. XIII 44 t. V p. 136 : cum XVI essem annorum, iussu 25

Sertonis electi, Gislebertus Luxoviensis presul -avit mesubdiaconum. b) diacre, construit avec l'accus. : THANOM.Bernw. 2 : diaconum ilium -avit. construit avec ad etl'accus. : EDoi. epist. p. 131,27 : ut eum ad diaconatusofficium -are iubeatis. COSM. PRAO. chron. 11 18 30

p. 110,25 : -atus est osque ad diaconatus officium.construit avec in et ('accus. : Huoo PICTAv. chron.Vizeliac. 1 241 p. 401 : Albanensis episcopus me indiaconem ... -avit. c) prêtre, construit avec "accus. ouemployé au passif: FLODOARD. annal. a. 940 p. 78 : Hugo 35

Remis a Widone Suessionico presule preshiter -atur.Aano FL0R. apol. col- 465" : ex monachis presbyter -atus.ib. col. 466° : -o presbyteros, consecro diaconos.BERNARD. Malach. 6 p. 315,2 : erat autem, cum sacerdos-atus est, annos natus quasi viginti quinque. SUGER. 40

Ludov. VI 27 p. 212 : sabbato ... mediane, me indignum-avit presbiterum. ACTA pont. Rom. Gall. III 161 p. 218(a. 1186): ut liceat tibi ... sacerdotes in prefatis parrochiis-are. .... quittions pontificalia jura episcopo fideliterservent, construit avec ad et ('accus. : VrrA Lonogh. 45

p. 433,32 : ad bonus sacerdotji eum -avit. FROnt. epist.

p. 294,21 : ad offlcium sacerdotii -are eum. HRABAN.epist. 55 : illis qui ad sacerdotium -ati sont. LIBELL. Baw.et Car. 4 p. 7 : in luvavensi monasterio -atum adpresbyterum. VITA Samson. Dol, p. 468 : -avit eum in sua 50

iuventute ad gradum presbyteratus. construit avec in etl'accus. : GISLEB. MONT. chron. Han. p. 581,3 : iniunctumfuit ut ipsum ... in sacerdotem -aret et in episcopumconsecraret. d) conférer les ordres majeurs à des moines:

SIGEBERT. GEMBL. gesta p. 527,14 : nec quovis modoaliquis episcopus ... aliquam vim contra voluntatemabbatis habeat ... nisi tantummodo monachos eiusdemabbatis -are. CARTUL. S. Mar. Paris. il p. 400 (c. 1080)monachi veto Domino inibi servientes, si -ari voluerint,ab codent episcopo -abonnir.

B) consacrer un évêque : 1) construit avec l'accus. ou à laforme passive: A,LkL. off. 11 1,6 p. 199,10: quandointerrogavit si solus episcopum -are posset, illorespondente, si difficultas esset aliorum episcoporum,posse; sin autem, essent tres aut quattuor. FLoDoMw.annal. a. 920 p. 4: Herimannus veto archiepiscopus1-lilduinum jbi episcopum, eligente clero ac populo-avit. ib. a. 922 p. 7 : -atus a Johanne papa episcopus. il,.a. 955 p, 142 : quidam Laudunensis clericus, a Novio-mensibus electus, ab Artoldo, Roricone ac GibuinoRemis -atur episcopus. RICHER. III 19 t. II p. 26 : -aturitaque in basilica Sancti Remigii ab episcopis Remensismetropolis diocesaneis. ib. IV 31 t. II p. 192 : abepiscopis ergo Remorum dioceseos -atur Arnulfus etsacerdotalibus infulis decenter insignitus est. 2) construitavec ad et ('accus. : ANNAL. Iuv. III a. 923 p. 742Udalpartus ad archiepiscopum -atus est. C0D. Polon.Mai. I p. 2 (ante 1000) : imperator ... Athelbertum ... asummo pontilice ad Magadaburgensem archiepiscopa-tum -ari precepit. 3) construit avec in et l'accus. : LIUTG.Greg. 7 : beatus Bonifatius ... missus est Ramant -andusin gradum episcopatus ad Gregorium papam tertium.EPI5T. var. III p. 175,1 quare diaconi nondum susceptopreshiteratus offtcio in episcopum -antur. Bnwrrioin.CONST. annal. a. 1078 p. 310,1 : clericus .. canonice inepiscopum consecratus et -atus est. HUGO FLAV. chron.11 p. 418,32 : non prius -alus in clericum, -atus est inepiscopum. CW0N. reg. Col. a. 1165 : Reinoldus [electusColoniensis archiepiscopus] ... in presbiterum -atus est etquam pintes cura co alii electi. Postea veto ... -atus estColonie in archiepiscopum. avec in et l'abl. : VITATutguali I p. 123 : eum -are fecit in episcopali gradu.4) noter les expressions -atus, -andus episcopus : TRAD.Fris. 392 (a. 818) : Hitto -atus episcopus. CARTA a. 1044(Gallia christ. noviss. Arles, 370 col. 158) : Bertrandussancte sedis ecclesie Foroiuliensis nunc -andus episcopus,subiectionem et reverentiam ... sancte sedi Anelatensisecclesie ... exibiturum promilto. 5) consacrer un patriarchede l'église d'orient : FRECULPH. ciron. II, III 8col. 1182 : Henaclas Alexandrine ecclesie pontifex -atusest. REGINO chron. p. 37 : Genmanus patriarcha ... apropnia sede depulsus est et eius in loco Anastasiuspresbiter -atus. -

C) sacrer un pape : ANNAL- Lauriss. p. 144 : Stephanusdiaconus in Iocum eius [sc. Leonis pape] etectus atque-atus est. ADALB. MAGD. chron. p. 174: RomaniBenedictum ... eligunt et -atum sedi apostolice imponunt.FLODOARD. annal. a. 965 p. 158 : Romani quendam

Page 98: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

727 ordino 728

Benedictum ipsius eœlesie scriniarium eligunt arquepontificem sibi -ari faciunt. BERTHOLD. CONST. aimai.pref. p. 269,19 in sequente quadragesima ... papa -atus,Victoris secundi nomen accepit. HONOR. AUG. gemma1,189 : papa vicarius Christi omnesque episcopi aposto- 5Iorum vicarii in dominica die debent -an, noterl'expression extra -are, en pariant du sacre d'un hérétique:CItRON. S. Petri Vivi p. 20 surrexit heresis Novatiano-mm, a quodam Novato qui extra -avit Novatianum.

D) bénir, consacrer te chef d'une communauté religieu- 'ose: 1) un abbé: a) construit avec l'accus. ou à la formePassive. CARTUL. Carcas. 1V p. 75 col. 2 (a. 1021)Guillelmus laudatus abbas a Vifredo archiepiscopoNarbone sedis ... -atur. C,sjniji. Clun. 2891 t. 1V p. 92(a. 1033) ut abbas ... -crut ab episcopo diocesis si 15catholicus fuerit. ACTA pont. Rom. Gall. + A 2 p, 21(a. 1049) : nullam potestatem convenit habere episcoposin codera monastenio ... excepte quem cuncta congrega-cio elegenit post mortem patris monastenii, ut debeat -an.CkwruL. S. Ben. Divion. 354 p. 133 (a. 1078): [monachi 20Sancti Benigni abbatem] a Lingonensi episcopo conse-crandum -andumque provideant. CItRON. S. Petri Vivi

p. 102: Sewinus archiepiscopus ... sub districtioneregulani -avit abbatem Rainandum. b) construit avec in etl'accus. : CARnJL. S. Magd. Castrodun. 7 p. 9 (a. 1133)

25

cura .,. Archenbaudus ... in abbatem fuisset -atus.CARTUL. capit. Atreb. 79 p. 58 (a. 1193-94) : ipsum-avimus in abbatem. e) noter l'expression -atus abbasCARTUL. S. Salv. Vicecom. 59 p. 82 (a. 1188): electionecapituli et posicione mea tunc presentia abbatis -ait et 30benedicti a ... Constanciensi episcopo. 2) une abbesse:a) construit avec l'accus. ou à ta forme passive: ANNAL.

Camaid. I app. V col. 25 (a. 867) : alia[m] abbatissa[m]ibidem mittere, eligere et hordinare. DIa. Otton. II 2(a. 961) : episcopus ... monasterium sanctimonialium 35construi ac suam neptem ... ibidem abbatissam -andesidenavit. CARTA a. 1043 (Hist. Langued. V pr. 221col. 446) : uno animo ... proposuerunt quandam puellam

que electio atque conclan,atio facta est ... In hocodemque anno ... pontifex ... -avit atque benedixit 40

supradictam puellam. b) construit avec ad et l'accus.THIETM. 2,42 : eandem cura iam duodecim esset annorum

velavit et in proxima die ad abbatissam in patnispresentia -avit. 3) un dignitaire d'une communautémonastique: a) dans un monastère d'hommes: SMAR. reg. 45Bened. 65 col. 920: mos era( eorum tunc, ut quandoabbas -abatur tunc et ab eodem episcopo et alus cotantstantibus abbatibus et prepositus -aretur. b) dans unmonastère de femmes: CARTUL. Bond. 334 p. 244,29(a. 1156) : quia mulieris capud virum mandat esse 50apostolus priorem eis unum de fratnibus Sancti Lucii -aviet deinceps -ari decrevi.

E) admettre dans un ordre religieux : 1) recevoir unmoine dans un monastère, bénir une profession monasti-

que : a) dans un monastère d'hommes : JOH. CLUN. Odon. I

p. 163 conique ad monastenium duœret atque mona-chum -aret. REG. archiep. Janue I 14 p. 27 (a. 987 ?)omnibusque monachis in predicto cenobio -ati vei -atuni.Doc. Tendon. 2 p. 4,17 (a. 1006) : de mona[c]hos illos qui

in codera monasterio -ati fuenint et Dec, deservienint.CARTUL; Eynesh. p. VII (e. 1006) ad monachicumhabitum -ati. VITA Theod. Andag. p. 42,8 : ipse abbaseum monachum -avit. b) dans un monastère de femmes:LADISL. decr. 1 21 episcopus aut abbas sine tituio certiloci monachum aut monacham non audeat -are.2) admettre comme chanoine: a)forme passive: CARTUL.Roman. S bis p. 13 (a. 1081) : nullum ibidem fieni aut -ancanonicum nisi qui canonice se victurum professus fuenit.CARTUL. capit. Agath. 1 p.7 (a. 1156) : universiscnonicis Agathensis ecclesie tant presentibus quantfuturis canonice -andis in perpetuum. b) construit avec inet l'accus. : ACTA pont. Rom. Gal!. 1V 143 p. 273 (a. 1171-72) : ut nullus ... nisi sit de legitimo matrimonio, incanonicum -etur. 3) instituer des diaconesses (dans l'églisePrimitive; cf. 11 Cor. 12,10) : Arro VERC. epist.p. 302,33 : ad adiumentum virorum etiam religiosemulieres in sancta ecclesia cuitrices -abantur.

F) sacrer un souverain : 1) un roi ou un empereur:a) construit avec l'accus. ou à la forme passive: CItRON.Moissiac. a. 773 p. 295,13 : unctione sacra liniens, tuncregem ac patricium Romanorum -arat. kDn. MAGD.chron. p. 179 : acclamatione tocius Romane plebis anteconfessionem beati Petri cesarem et augustum -avit.CItRON. S. Petri Vivi a. 982 p. 98 : codera annoRotbertus, Filius eius, tex piissimus -atus est. CARTUL. S.Salv. Vicecom. 28 p. 30 (a. 1059) : Fnanconum texHenricus firmavit, co ... anno quo flhium suum regem fecit-ari Philippum, paucis ante iliam ondinationem diebus.VITA Meinw. p. 14,10: Heinnicus dux Baionicuseiigitun et... Magontie dominica octava Pentecostes aWi!!igiso, eiusdem civitatis archiepiscopo, -atur.b) construit avec in et l'accus.: HRABAN. epist. 15, 4p. 409,3 : quod David tex iubenet Sadoch sacendoti etNathan prophete, ut -anent arque unguerent filium ... innegem. BatnloLD. CONST. annal. a. 1076 p. 288,7 : sic inimpenium ab illo [papa] electus et -atus una cum uxonesua. ib. a. 1077 p. 292,35 : in iustum negem, nectonem etdefensonem totius regni Franconum laudatus, unctus et-atus est. avec in et l'abl. : DIPL. Canoli II 239, t. IIp. 40,22 (a. 862) : die quo ... in negni fastigio consecnati et-ati sumus. c) expression -unis tex : ARBO FLOR. can.col. 478c -atus tex ab omnibus subditis fidem sibisacramento exigit. 2) une reine : URBAN. II epist. 27coi. 3108 (a. 1089) : tu quoque tuique successores, quieiusdem Sancti Remigii vice in Remensi ecclesiafungimini, ungendi negis et -andi sive regine, primapotestate fungamini.

G) investir, installer au pouvoir (un laïque chargé de

Page 99: NOVUM GLOSSARIUM · ita eis velut eucharistiam sanctificare. 1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0. oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus marmoris

729 ordirnim 730

responsabilités administratives ou juridiques) : ConCrodt. p. 19 (a. 1108): episcopum vero aut comitemquem clerus et populus elegerit, -abc.

H) ad militiam -are : armer chevalier: ACrA Pont. 7p. 9,23 (a. 1098) : quoniam in crastina die dominicadebeo Ludovicum, regis lilium, armis miitaribus adorna-re et honorare et ad militiam promovere et -are (cf.LA?&n. Antui. epist. 44 col. 66*).

1) conférer un caractère sacré: COD. Pray. 25 : in

nomme Domini nostri Jesu sit signatum, -atum etsanctificatum hoc sacrificium.

K) (au figuré) donner de la valeùr, élever : [vo epist.Sever. 6 p. 51,23 : hec [caritas] est que vitam -al, affectusinflammat, actus informat. BERNARD. consid. 1 8

p. 404,3 : [consideratioj ... componit mores, vitamhonestat et -aL NicoL. CLAa. epist. 56 col. 1651 B : littere

ornant ... et -at inventio inventorem.ordinum sire ordino indécL u. ordo VIII G.