NOVUM GLOSSARIUM
MEDIAE LATINITATISAB ANNO DCCC USQUE AD ANNUM MCC
EDENDUM CURAVIT
CONSILIUM ACADEMIARUM CONSOCIATARUM
HUIC FASCICULO CONFICIENDO PRAEFUIT
JACQUES MONFRIN
CON FEC ER U NT
ANNE-MARIE BAUTIER MONIQUE DUCHET-SUC}-1AUX
Paniscardus - Parrula
HAFNJAE
EJNAR MUNKSGAARDMCMLXXXVII
Ce volume a été publié avec le concours financier de l'UNESCO accordé sur la demande du
CONSEIL INTERNATIONAL DE LA PHILOSOPHIE
ET DES SCIENCES HUMAINES (CIFSH)
et, pour la rédaction, avec le concours du
CENTRE NATIONAL DE LA RECHERCHE SCIENTIFIQUE
IMPRIMÉ EN FRANCE - IMP. DURAND 29600 LUISANT
NOVUM GLOSSARIUM
COMITÉ DE RÉDACTION
B. BISCHOFF D. HOWLETT D. NORBERO M. PLEZIA
P. SMIRAGLEA P. TOMBEUR A. VERNET O. WEIJERS
J. MONFRIN
DIRECTEUR DE L'ENTREPRISE
Les articles de ce fascicule ont été rédigés par k Comité français Du Cange,Mmes Anne-Marie Bautier et Monique Duchet-Suchaux, ingénieurs au CentreNational de la Recherche Scientifique; quelques-uns avaient été préparés parMme Josèphe Quéguiner. Parmi les chercheurs rattachés â l'équipe,Mme A. Guerreau et Mme D. Jacquart ont participé à la rédaction et à larévision de plusieurs articles. M. J André (École pratique des Hautes Études,Ive section) a, comme depuis l'origine, revu les étymologies.
La base du Novum Glossarium, constituée par le fichier du Comité Du Cangeà Paris est systématiquement enrichie, au fur et à mesure de la rédaction,des matériaux communiqués par le Mittellateinisehes Wârterbuch, les Comitésbelge, britannique, catalan, hongrois, italien, néerlandais, polonais et tchèque,et des fiches recueillies par l'équipe du glossaire du latin philosophiquemédiéval. Tous les articles ont été soumis au Comité de rédaction: lacontribution de MM. B. Bischoff, D. Howlett, P. Smiraglia (assisté de M. A. dePrisco, collaborateur du Lexicon imperfectum) et de Mme O. Weijers à lamise au point du manuscrit a été particulièrement précieuse.
Après le décès d'Yves Lefèvre, survenu au mois de mai 1987, la direction duNovuni Glossarium m'a été confiée par l'Union Académique Internationale.
Mon rôle, pour ce fascicule, s'est limité à l'organisation d'un comité delecture constitué de MM. F. Dolbeau (École pratique des Hautes Études,1W section), G. Giordanengo (École des chartes). Mme G. Hasenohr (C.N.R.S.),MM. P. Rézeau (C.N.R.S., Institut de la Langue française à Nancy) etJ.-Y. Tilliette (École française de Rome) qui ont accepté de revoir les entréesrelevant de leur spécialité.
D'autre part, la participation de M. P. Rézeau a permis à l'équipe de bénéficierde l'expérience de ce chercheur attaché à la direction du Trésor de la Languefrançaise; nous avons commencé un travail de réflexion sur les modificationsà apporter à la conception des articles il s'agit de profiter au mieux desapports de la lexicographie moderne sans bouleverser la conception généraledu Novum Glossarium.
Jacques MONFRINMembre de l'institut
Directeur de l'Ecole des chartes
parf.
part.péi.pers.phil(os).phys.p. q. parf.prés.pron.rhétor.S.
SC.
s.d.sing.spéc.spir.spur.sq.55.
subj.subst.subst'.super!.S.V.
syn.t.t.t.testthéol.trans.V.
v(ar).lect.
parfait
participepéjoratifpersonnephilosophiephysiquementplus-que-parfaitprésentpronomrhétoriquesièclescilicetsans datesingulierspécialementsens spirituelspurium (faux)sequentiasuivantessubjoncifsubstantifsubstantivementsuperlatifsub vocesynonymetometerminus technicustechniquethéologietransitifvidevaria lectio
ABRÉVIATIONS
Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen AgeArchivum Latinitatis Mcdii AeviActa SanctorumCorpus Clossariorum Latinorum
Du Cange, Glossanium mediae et infimae latinitatisEnglish Historical ReviewFranzâsisches etymologisches WôrterbuchMonumenta Germaniae Histonica: ScriptoresNew English DictionaryJ.-?. Migne, Patrologiae Cursus completus, Series Secunda(Patrologia latina)Romanisches etymologisches Wôrterbuch
a.bourg.a.gr).a.saxonail.ar.cat.celt.esp.fr.germ.gr.hebr.in.ital.lat.Iat.méd.n.gr.prov.skr.a.abi.absol.accus.ad loc.adj.adv.astrol.astnon.C.
canon.cf.comp.coni.conj.
A}IDLMAALMAAASSCGLDuCEHRFEWMGH 55 (Script.)NEDPL
REW
ancien bourguignonancien françaisanglo-saxonallemandarabecatalanceltiqueespagnolfrançaisgermaniquegrechébreuirlandaisitalienlatinlatin médiévalnouveau grecprovençalsanskritannoablatifabsolumentaccusatifad locumadjectifadverbeastrologieastronomiecircacanoniqueconfercomparatifconjecturaconjonction
dat. datifdimin. diminutifdiplom. diplomatiquedr. droitéd. éditionex. exeunteexci. exclamation((ém). féminingén. génitifgamm. grammairei. id estib. ibideminc. incertainindécl, indéclinableinf. infinitifinterrog.ind. interrogation indirecteintrans. intransitifi.q. idem quodjur. juridiquelitung. liturgielog. (sens) logiquem(asc). masculinmath. mathématiquernéd. médecinemêtaph. métaphoreméton. métonymiemilit. militairemor(al). moralementMUS. musiquemyth. mythologien(eutr). neutrenom. nominatifong, origineong. inc. origine incertaine
203 panis—panniculatim 204
hist. Ghisn. 77 p. 597,12: carcerem ... in quo miserrimi administretur.-em doloris aceiperent. e) Cuerunt mihi lacrime mœ -es pannagio .1. [pasnagium] mener les porcs â la pâture
(cf. Ps. 41,4) : CARTUL. S. Mar. Avenion. 60 p. 67 dans les bois: PED. fin. I p. 17 (a. 1198): ubi alii porci(a. 1110): nulla temporalium rerum delectatione possum debent -an, u. aussi pasno 1.gaudere, sed muttociens sunt mihi lacnime mci -is die ac. S pannagium, -j n. n. pasnagiurn.nocte. AELR. inclus. III 33 p. 166 : lacrymas desiderium pannalis, -is m. [port. panai] grosse botte de paille (?)excitet ut sint tibi lacryme tue -es die ac nocte, donec DIPLOM. Astur. 1 71 p. 303 (a. 860) : terras, -es quosappareas in conspectu eius. par réminiscence: BERTIIOLD. die obtinuit in ipsa villa cum omni prestatione suaC0NST. annal. a. 1077 p. 303,18 : ipsi quippe cum donare debemus.desiderabili cordis compunctione lacrime sibi divinitus 10 pannamentum, -i n. [pannus] tissu, pièce de tissudate -es fuerunt sine intermissione. BERNARD. serra. de (au plur. -a) CARTuL. cath. Florent. 14 p. 42 (a. 964):sanct. 3 p. 188,25: gaudium nostrum ... lacnimarum -e consuetudo tam vino, labore, oleo, bestiis. argentum,condiri debet. I-IENR. SErrIM. elegia 1 69 p. 30: lacrime -a, ferramenta vel qualicumque movilias. Rec. Sublac.sunt pocula, pena/ -s. p. 234,36 (a. 1005) : omnia que mobile sive in -is sive
D) (symbol.) pour signifier les revenus temporels du 15 in ferramentis.Clergé : PCrR. CANTOR summa sacrant. 111 2 app. IV 18 pannasticum, -i n. u. pasnaticum.p. 672 : lune investitur secunda vice cum libro et -e. I) pannaticum, -i n. [pannus] trousseau, ensemble deLiber significat spintualitatem, -is fructus temporales. vêtements et de linge (?) : Cou. Tusc. 66,19 p. 350
paniscardus, -i m. [cf il. anc. cardopane] panicaut (n. 804): nisi quod superius legitur aut -u (sic) de Mie(Eryngium vinide Link) : RECEPT. A p. 10 : saxifrege 20 vestre tullerimus.radicem, -i radicem. ib. A 86 p. 22 : herba que dicitur 2) pannaticum, -i n. u. pasnaticum.- i ... colligis ... verticulo habet in suma radice. pannatrix, -cis f [pannus] celle qui confectionne un
panisicarius, -a, -am [panis] où l'ait fait le pain ('2) : vêtement, couturière: MIRAC. Fid. IV I p. 176 : predoTRAD. Ratisb. 944 p. 474,14 (a. 1180): duas nreas... HIe -ces convocat, et ut sibi mdc bracas faciant alacrique apte erant... ad -am domum construendam (peut- 25 animo incitat.être paniJlcarius). panneatura, -e f pièce de tissu précieux : Doc. cath.
panita, -e m. et f [parus] boulanger ou boulangère: Ovet. 80 p. 234 (a. 1078) : una pelle alfanege nova inUcuTIo S.V. pan: hic et hec -a, qui vet que facit panno viride... ad mangas de gnecisquo romi trespanem. palmos in amplo illa -a. ib. 82 p. 239 (a. 1080).
1. panitarius, -a,-um [panis] sur le pain, fourni en 30 panneatus, -a, um [pannus] bordé, frangé: Doc. cath.pain: HADR. 1V epist. 130cot. 1502': tatliam -am, Ovet. 80 p-234 (a.1078): una pelle alfanege novacaponariam et garbaniam quam in quosdam hommes mulienile investita in panne verde et -a per circuitu deecctcsie vestre faciebat. grecisco romi cubito et palme a giro pedes. ib. 82
2. panitarius, -i m. u. panetarius. p. 239 (a. 1080).panitas, -atis f [panis] substance du pain (vocab. 35 pannicellus, -i in. [paniculal panicule: MAURUS urin.
théol.) PEFR. CANTOR summa sacram. I 55,10 p. 133: 11 p.45: addantur folia launi XV vet XX admutatur ypostasis et forma manet, non dico accidentalis conservationem, sive -i laurei alio nomme dicuntur.tantuni, sicut color, rotunditas et huiusmodi, sed etiam pannicia, -e f [pannus] vêtement ravaudé de piècessubstantialis forte, sicut -s. ib. I 56.75 p. 141 : debeat de tissus différents: Uou'no s.v. pan: hec -a diciturdici subsistentia mutani in subsistentiam, veluti -s in 40 vestis divensis pannis obsita. ib. : hec -a dicitur... quiahumanitatem, an maneat -s sine subiecto. ex diversis pannis sit abscisa. u. aussi paniceinuni.
panitium, -i n. u. panicium. pannicilus, -i m. u. panniculus.panitor, -is, nt. Ipanis] panetier: CARTUL. Talmund. panniciosus, -a, -um [pantins] en guenilles, en lam-
282 p-212 (a. 1130): testes sunt : Bernardus -r. beaux: SALOM. et MARCOLF. p. 2,7: vestimenta colorispanizum, -i n. u. paniciu,n. 45 turpissimi, -a atque rugosa.panna, -e f DuC [lac. tardif panna «casserole» CIL pannicius, -a, -um [pannus] couvert de haillons:
li 595,49]. Uouiio s.v. pan : -us, a, -um vel -ceus, -a, -um, quitibetI) en général: SEDUL. gloss. 16 p. 623 : patella, -a. pannis indutus.2) récipient utilisé pour obtenir le sel, après ébullition, pannicula, -e f [pannus] ici forme panicula. chaîne
d'où : mesure, de capacité pour- le sel: CARTUI.. anchiep. 50 d'un tissu: UGuTlo 5v. pan: hic pannus, virgula illaMagd. 361 (n. 1179): contutimus ecclesie ... tantam po t - circa quam trama involvitur ... unde hec panicuta, -ecionem de puteo salinanum, ut ad coquendum satem diminutivum,quatuor mdc -c instruantur. ib. : ut de censu tam curie panniculatim adu. [panniculus] en haillons, mis enquam predictarum flUor -arum... fratrihus refectio pièces: HERI,. Bos. met, col. 1320c : vestirnentis per
205 panniculosus—panniculus 206
volucrum ungues et rostra citissime -m dilaceratis. u; ipsas in -is ligarent et secum auferrent. GERV.
panniculosus. [panniculus] A) adj. I) en haillons : a) DOROB. chron. a. 1180 p- 22 : sublevantes sanctorum
en parlant de personnes : déguenillé: DAN. BECCL. Urb. reliquias in vestiarium tuicrunt. Subievatis autem -is
Magn. 395 p - 15: si sit homo feux sapiens, erit in quibus fuerant involuti, nimia vetustate et putredine
invidiosus / invidus est, si sit infelix -us. 5 in magna parte consumptis, ahis -is decentioribus
b) en parlant d'une chose: rapiécé : PETR. BLrs. operuerunt. d) utilisé dans la liturgie: pièce de tissu
tract XV col. 1021°: -is sarcinis, multiformiter assutis placée sur l'autel (le Vendredi saint) : UDALR. consuet.
et resarcitis panno uno et altero et deinceps. Clun. 13 col. 662°: cette simulatur duobus -'s in altari
2) (au figuré) en parlant du style. de la versification : positis, et carient vice hinc et mdc per duos fratres
composé de « chevilles» : MA'rrH. Vinooc. ars vers. vu abstractis. e) bandages: 10H. BF.RTIN. Bernard. Poenit.
pro!. 7 p. 110: versum -um subvertentes ... nugarum mirac. 47 p. 689' : puero namque ante sepulcrurn
aggregationeni nituntur in unum compilare. ib. il 46 soporato, sopitur incendiurn; caro quoque exuta, -is
p. 167 : sont autem quedam dictiones -e ... ut iste circumvoiutis adherens, a sana disiungitur.
« porto, autem. quoque »... que, quia totius metri 2) vêtement, pièce de vêtement (au plurj : a) en
derogant venustati, a metro penitus debent eliminari. 15 général: THOM. ARCHIDIAC. hist. Salonitana p.98, 30:
FOR. Conch. pref. p. 14 (a. 1189-1211): reiectis itaque satagentes limbriam eius tangerc aut aliquid de paniculis
-is proemioruni ambagibus, compendiosum phase faciens dus auferre. b) pièce de linge (sans doute de dessous)
«brevis esse laboro », CONSUET. Fructuar. 12 p- 150 -os eorum camerarius
B) subst. : I) panniculosus, -i m. petit morceau de famulos sucs abluere et siccare ... facit. GERv. Tin.
tissu - flis'r. mart. Trev. 23 : posait iilud [sc.os] in 20 otia imp. III 85 p. 988 : dom in ripa fluminis Rhodani
scrinio sou inter -os aliosque mu!iebris suppelecti!is -os ablueret (feminal. c) vêtement d'enfant, lange : Rue.
usus diverses- FULO. Leob. 12 : instante autem partus tempore
2) pannicuiosa, -e f. femme en guenilles, pauvresse: progenitum mnfantulum -is involvit. FL000ARO, hist. 1
DAN. BECCL. Urb. Magn. 2123 p. 7!: si fueris pauper, 24 col. 84° : quo infanti!ium eiusdem -i feruntur abiuti.
non ducas -am. 25 HROT5V. Mar. 587 p. 21 : mater... Maria, .. -is regem
pannicu!us, -i m. DuC formes : paniculus: THOM. volvendo perennem. ADAM PER5EN. epist. XI 117 p. 188
ARCHIOIAc hist. Salonitana 98,30 (Mon. hisL Slav. (a. 1194-1206): -is quibus involvitur Verbum infans. d)
menti. Script. XXI, il!). pannici!us : HIST. Sept. sap. pan de tissu: Vin Dunst. 7 p. 13 : more monachorum
I! p. 69,15. bidentinis indui -is. BERNARD. iaud. milit. 3 p. 216,8 :
A) tissu ' I) petite pièce d'étoffe, morceau de tissu 30 pendules nescio quos -os loricis superinduitis. e) vêtement
(PAriAs: S.V. pantins : pannus. diminutive -us. Ucu'rio informe et vague porté par des gens d'origine modeste
s.v. pan: hic pannus ... unde hic -us, diminutivum) : (en parallèle avec semicinctia) : I-II5T. sept. sap. 11
a) en général: GE5TA Franc. Hier. 2 p. 8: mittebant p. 69,15 : translata est de tugurio ad palatiuni pannici!os
zonas alque -os in piscinam et inde exprimcbant aqùam et semicinctias vestibus muriez tinctis commutans.
in os suant. RAYM. Pon. p. 299: et stupa et -i ignc 35 NicoL. CLAR. epist. 27 col. I619 : non debeo induere
succensi proiiciebantur in machinas. Huco FAR5IT. illam [sc. tunicam) inter cos qui -is et semicinctiis
mirac. VII col. 1781 C : preter ocutos totam faciem vestiuntur.
madente -o velare. Eus. SCHON. vis. 2,26 p. 52 : angelus 3) (pej.) haillons: HROTSV. Dole. VI 2 p. 130,20:
ait : «sicut puicher et mondas apparet -us iste, quem quid hoc vile ac detestabile monstrum, scissis et nigeliis
vides. » ROB. MELOOUN epist. Pauli Rom, p. 3,1 : per 40 -5 obsitum? MIRAC. Egid. 21 p. 408,18: dicaiceatis
funem dcmissum cui veteres -i erant aliigati ne manus pedibus, laneis vi!issime -is circumtectus.
ipsius lederentur, extractus est. GIRALO. topogr. iii 10 B) par métaph. ou au fig. : 1) bribes, morceaux (avec
P. 150: caputiis... varus -orum generibus ... consutis. le gén. d'un terme abstrait): BERNARD. parab. 1V 6 p.
b) en précisant la matière du tissu: Tnroo. EuCH. 281,5 : -os quosdam canonice vel monastice religionis.
transi. Celsi 22: accepto ... -o tenuissimi (iii. TUEOPH. 45 Viuc. KADL. chron. p.322: estne ergo, quo ille tenuiter
sched 3,38 : -um lineum complicatum tingc. ALEX. tam nudum facinus operiat, uilius ratiuncule -us?
NECK. utens. p. 117: renestrella -o Iineo ... muniatur. 2) dans des textes spirituels (évoquant des vêtements
c) tissu enveloppant des objets : TRANSL. Godeh. en pièces ou dépareillés) : Rur. TuIT. genes. II 40 col.
2 p- 643.37 parvulus ... portans -um ... in quo mater 287: eo quod gloria et honore spoliati et -is obvoluti
novem nummos reperiebat. spéc. des reliques (ou des 50 simus. Pr'rz. CELL. purit. an . p. 176.15: que sont anime
objets ayant appartenu à un saint ou l'ayant touché): indumenta? Utique affectiones quarum -i consuti singula
TRAN.SL Modo. 7 p, 293.14: contulit ... rasuram clavi membra honore vel contumella superinduunt.
Domini -o involutam. VITA Steph, Obaz. III 9.15 3) dans des textes de rhétorique: MArrfI. ViNooc.
P. 212: ipsuni feretrum... in minons partibus est ablatum ars vers. 111 45 p- 178: ne videar opus prescris aiicnis
207 panniculus — pannosus 208
-is resarcjrc, GALTER. CASrIL. carm. 11 6,18d (28) p. 87:scientie cultu destitutus, quibusdam -is verborum
indiens. Ron. MELODUN. sent. pref. p. 36,26: qui
greculum serrnonern locutioni lingue latine vclut -am
lare splendentem interserunt.
C) (anatomie) muqueuse, membrane : I) en généra!:
ALFAN_ premn. phys IV p. 60,11: honiiomera quidemsunt ut cerebrurn, mininge, nervus,... connexiones, À.
CONSTANT. AFRIC. Pantegni 2,15 fol- 8v' b: pellicule sive
-i subtilia et dura saint corpora quibus cooperiuntur
membra. GUILL. CONÇu, phi[. mundi col. 958: quod
enim in logistica cella discretum est, transit ad
memorialem, per quoddam foramen, quod claudit
quidam -us donec aperiatur quando aliquid traderevolumus. ve] ad memoriam reducere.
2) en parlant de membranes ou muqueuses déterminées
a) plèvre: CONSTANT. AFRIC. Pantegni 2,15 fol. 8v' b:
membra interiora pectoris duobus surit operta -is... -us
costarum subtilis sicut aranee relit. b) péricardeCONSTANT. AFRIC. Pantegni 2,15 fol. 8v' b: cordis -us
qui sua capsula esse dicitur. Q11EST. Salern. Ba 98
p. 187 : quedam fumositas seu ventositas que -11m
quendam facit tremere, qui -us circuit cor circumquaque.
111e autem -us per ventositatem motus movet cor et
illud tremere facit. e) épiploon, péritoine: CONSTANT.AFRIC. Pantegni 2.15 fol. 8v' b: -us operiens stomachum
grossior. Roc. Salem. chirurg. p. 221 : sifac est -us ille,
qui retinet intestina, ne cardant in osseum. d) méninges:MAURUS urin. li p. 31 : frenesis est apostema quodproprie fit in frenibus cerebri, id est in -is, scilicet in
piam matrem et in durant matrem. e) membrane, taie
(le Ici! (u. panons) : GREC. CAT. chron. Farf. Il p. 82,2:oculisque -o strictis. t) membrane du blanc de l'oeuf:
GUILL. CONCH. phil. mundi IV I col. 85' : circa aquamest aer, ut -us continens albumen.
pannidensis, -c [cf. Isin. etym. pavitensis, XXX 22,191tLssé grossièrement : ADAM PARVIPONT. utens. 52 : vestes...levidenses, -es. (éd. Scheler p. 134: parvidensas). glosé:Cspez ti'ap.
pannifer, -cru, -erum DuC [pantins et ferre] celui quiporte un habit monastique (pej. ou par dérision) : NIVARD.Ysengr. V 126 p, 265 : quid Clarevallis -r ille sapit?
pannificium, -i n. DuC [pantins et [acore] tissage,travail du drap: ACrA Phil, Aug. 1 53 p. 73, 2-3(a. 1182): ad extensionem quoque pannorum penditoriaequali altitudine in terra affigi debent et quicumque
penditoriis vel de -[i]o vel de rebus -o appendentibusforifactuni fecerit.
pannifico I. [pantins] tisser: CARTIJL. S. Mar. Carnot.121 p. 240 (a. 1194-95): addidit... quod uxor eius, -anstracta fuit in causam, violentia Clementis... sed decretumfuit... quod de
]ana ovium suarum -are poterat, et, siquid ad perfectionein parmi dcesset, supplementumpoterat cornpararc sine consuetudine.
pannillus, -i m. [pantins] pièce de tissu (literie) : Cor),Cavens IV 582 p. 72,10 (a. 1006): comme due, sindonesundecim, -i serici decem.
panniolus, -i ni. [patinas] morceau d'étoffe, chiffonHILDEGARO, phys. 1.11 : cannabum in aqua coquat, et
expressa aqua, -o involvat et ita calidum stomacho
sepe superponat. ib. 1,14: pulverem istum in -um liget,
et ita in vasculum, aqua infusa, ponat, ut aqua saporemhabeat. RITUALE S. Flot. p. 86,35 : in tercia die abluantur
'o -i et tiqua ablutionis fundatur in ignem.pannositas, -atis f DuC I) sens propre: aspect
déguenillé, aspect de haillons (des vêtements) : WALTH.MAP ring. cur. 1V 6 p. 160,12 : vestesque respiciens ad
-atem nauseat, pallet ad pita(n)ciam, iam se vilem'5 sciens omnibus. VINC. KADI.. chron. p. 249 : nullum est
inter purpuras et -atem sodalitii foedus.
2) par métaph. (avec le gén. d'un terme abstrait)aspect déguenillé, guenilles: AIAN. ha planct. nat,
p. 518: turpitudinis -ate vcstitus.20 pannosus, -a, -um A) adj.: 1) en parlant d'une
personne: dépenaillé, loqueteux, déguenillé: a) en généra!(Uotrno s.v. pan : -us, -a, -um, cincinnosus, pannisvilibus indutus) : I-IRÀDAN. homil. I 57 col. 106
mendicus ... thesauros somma... superbit in somniis et25 parem suurn -um non dignatur agnoscere. LIUTPR.
antap. 111 Il p. 80: quidam... aderat, quamquam -us
despectus, eius tamen loquele scias. ROB. MON. REM,hist. Hier. VI 10 p. 810: tibi attulimus ut videas et
agnoscas quibus armis illa -a gens minatur nos.30 BERNARD, epist. 113,3 p. 289,17: tu [Sophia] foris -a,
intus speciosa resplendes, serf divis aspectibus, nonhumanis. ib, 237,2 p. 114,10 (a. 1145): ridicu]umprofecto videtur -um homuncionem assumi ad presi-
dendum principibus. THOM. MONEM. Will. 11 8 puerulum35 pauperculum -um. VINe. KADL, chron. p. 278 : quidam
ad philosophum ingressus ... habitu -us. PETR. BLES.
serin . IX col. 587': quid facient ergo pauperes et -i
discipuli Christi? b) par métaph., en parlant de laconscience: BERNARD. epist. 113,3 p. 289,16 : induuntur
40 purpura et bysso et subinde conscientia -a iacetfulgent monilibus, moribus sordent. c) revêtu de langesinformes (particulièrement en parlant de Jésus à la
Nativité): IuI.IAN. VIZELIAc. serm. t. I, 11 218 p. 82:videbant [nwgi] in alieno diversorio et paupere forte
45 tugurio -um infantem. PETR. BLE5. serm. V (in Nativitate)col, 5778 : pauper et -us esse voluit ut pauperes et
pannosos reciperet in participium et hereditatcm gloriesui regni.
2) en parlant d'un vêtement ou d'une tenue vestimen-50 taire: en guenilles, rapiécé (PANAS: pannucea vestis
quasi -a dicta quod sil diversis panriis obsita. UGIJTIO
s.v. pan : -us potes[ dici plenus et habundans panais):FROUM. catin. 19,21 p. 54: -as vestes ... porgite. Ria'.Turc. vita apost. 2,13 (PL 170) col. 630c : Simon et
209 pannosus—pannus 210
ludas habuisse leguntur habiturn adeo -um ut videretur pannicius, -a, -uni -cens, -a, -uni, id est pannosus,
cos audite vel videre ignominiosum [esse]. WALTFI. quilibet pannis indutus.) : WILLIR. carat. 2,58: ergo
MAP nug. cor. lI 30 p. 101,23 : viii -oque cilicio parens pauper, nudus, miserabilis. aeger; / seu genitrix
involutus. spéc., par métaph. : CONR. HIR5. mundi titubans, fragilis, -lia, nutans. (cf supra pannicius.)
contempt. 107: resta( ut novus ... homo exerceatur, s 2) en parlant d'un vêtement : rapiécé (PAPIA5: -cea
ne... vetusti hominis exuvic -e repetantur. vestis quasi pannosa dicta quod sit diversis pannis
3) sens figurés: a) filandreux (en parlant de nourri .- obsita) : ADAM PARVIPONT. utens. 52 (éd. Scheler p. 134):
cure) : GUILL. BLES. Aida 310 P. 142: viliosaque crudo vestes...interpole, iacuiate et -je deerant (glosé: redit-
cuit sale -i suminis exta vorat. b)fait de pièces et de tes (?) : quod pannus super panno suitur).
morceaux, négligé (en parlant du st yle ou d'une 10 pannuclum, -i n. [pour pannuculum ou pannucuius?]
composition littéraire) : GUIBERT. Nov. pign. sanct. I ici forme panucium. vêtement, tissu: AELFR. angl. sax.
I coi. 614' : uni etiam que vera surit adeo -o et vocabul. p. 40: vestium nomina ... -a; gectutad hrgel.
pedestri, ut poetico verbo utar, humi serpenti eloquio Ovo CLUN. 0cc. III 1100 p. 63: esophorium texens vei
proferuntur... ut faisissima esse credantur. ALAN. bis. baitea, peplum/plurima cum strophiis texendo -a
Anticlaud. 1 65 P. 62 : illic -o plebescit carmine 15 tricaptis. ib. VII 252 P. 156 : nausia fit vacuas harumque
noster/Ennius. spéc., (utilisé par humilité par l'auteur): retexere curas/indunienta quibus variant quam multa
PETR. Cru.. disc. cIaustr. epist. 48 P. 100: qua igitur -is.
fronte ... tibi ad legendum transmitto tractatum squalidum pannula, -e f [panulea] navette de tisserand : PAPIA5:
et -uni ? - -e dicte, quod ex eis parmi texantur ipse enim
B) subst. pannosus, -i ni. 1) gueux, loqueteux: EKKEH. 20 discurrunt per telam.
IV cas. Gai!. 84 in. : Uodairicus, captivitate fortuito pannulus, -i m. I) sens propre: a) vêtement d'enfant
elapsus, eam inter ceteros -os clandestina arte se celans, GUILL. DAND. 1-lugon. Lacerta 46, 1398 p. 199
Obi sibi vestem daret, inclamat. ROB. MON. REM. hist. (coi. 12100) : mox reicctis -is, quantopere ianguerat ille
Hier. VII 7 p. 827A : audistis nunc -os illos vuituque narraverunt. b) léger morceau de tissu, petite couverture
despicabiles. AOELARD. BATH. eod. et div. P. 6,13 : qua 25 GIJIBERT. Nov. vita t 15 p. 112 (p. 54) : o quotiens
[sc. phiiosophia] diu detenti -i per plateas sibitaverant. - douaire putabat, et corpus sub -o fovere tenellulum.
0w. Vu. hist. II il t. I p. 337 : profanis pontificibus 2) sens figuré: lambeau : RATHER. phren. 5, 125
in apostolos stomachantibus, et -os vilesque personas... P. 202 (col 371°) : -os cum potius hoc sit artibus
non debere ioqui, vel audiri, asserentibus. Pen. BLcs. detraxisse, non ipsas artes habere, appetere gloriam,
serra. V coi. 578' : Christus pauper et pannosus esse 30 non sequi maiOrUm.
voluit ut pauperes et -os reciperet in participium et L pannuni, -i n. sire pannus, -i in. y . bannus.
hereditatem glorie sui regni (cf. A)I)). 2. pannum, -i n. y . I. pandum.
2) misérable, va-nu-pieds: CHRIST. STABUL. in Matth. pannus, -1 m. FEW VII col. 555 formes : parus:
coi.1308°: ruchas quoque grece -us dicitur (confusion CARTUL. S. Turib. 34 p. 42 (a. 925). Doc. Port, reg. I
entre « Raqua» et gr. noç). 35 151 P. 175 (n. 1136). OBERT. SCRIBA n. 1186 155 P-59.
3) donné comme synonyme de Patarins (hérétiques ahi. sing. pannu: Mon. hist. Neap. 11 482 P. 294
originaires de Milan): Bonizo ad amie. p.591: quod (a. 1045). abl. plur. (de) pannos: Coo. Sard. 16 p. 189
videntes symoniaci non valentes tamen veritati et tante col. I (a. 1113).
multitudini resistere, confundebantur, cisque pauper- Plan.
tatem improperantes, Patrinos, id est -os vocabant. 40 1) étoffe, tissu
pannotius, -i m. forme panothius: Grsl-A Ern. duc. A) en général
I P. 30,37. être monstrueux aux très grandes oreilles: I) absol.
PAnAs: -os esse ferunt monstra tait diffusa a magnitudine 2) avec un adj. ou un ahI, précédé de de précisant
aurium ut his corpus omne contegatur: panin totum, la matière du tissw
i,ta ota, aures grece dicuntur (cf. lsio. etym. XI 3,19). 45 3) avec un adj., ou un gén. ou un abl. précédé
GF.STA Ern. duc. 1 p. 30,37 : dux audivit esse in latere de de pour indiquer l'origine du tissu.
terre illius supra mare nominum genus indomitum et k 4) avec un adj, précisant la couleur.
popuiosum. qui Panothii vocantur... iliud nomen a B) pièce de tissu, pièce de drap.
latitudine auriuni mutuaverunt. Nam pan totum, ochis J) en général.
auris dicitur. se 2) pièce de tissu donnée en redevance ou en
parmuceus sive pannucius, -a, -um formes : pannuteus: offrande.
PArIAs. pannutius: WlI.LIR. carm. 2.58. 3) expressions relatives à la fabrication : foulage.
I) en parlant d'une personne : en haillons (PArIAS : tonture.
-teus : pann9sus. Ucij-rio S.V. pan: item z. pannus, C) ensemble des tissus utilisés dans la maison.
211 patifluS . 212
I) en général.
2) literie.
3) rideau, panneau de tissu.D) tissu liturgique.
I) tissu d'ornement d'une église.
2) tenture ou tapisserie.
3) nappe d'autèl.
4.) linge utilisé pour une cérémonie ou un sacre-
tuent.
5) tissu enveloppant des reliques.
E) morceau de tissu (à usages divers).
1) linge servant à éponger, à essuyer.
2) bandeau, bande de tissu.
3) tissu servant de filtre pour un liquide.
4) tissu à destination emblématique.
5) tissu de soie utilisé comme dais.
6) par analogie: morceau d'une matière quel-
conque.
7) par unétaph. : tissu informe.
F) tissu destiné à faire des vêtements.II) vêtement.
.4) en général.
B) porté par des religieux.
1) absol.
2) précisé par un gén. ou un adj. : vêtement demoine.
C) vêrement féminin.
D) vêtement d'enfant, langes.
I) sens propre, spéc., en parlant de Jésus à laNativité.
2) au figuré: -i infamie enfance.
3) sens symboliques.
E) linge, vêtement de dessous.
1) en général.
2) féminin (avec expressions comparant à un linge
souillé la justice des hommes) d'où
3) souillure.
4) linge dont on revêt les malades.
5) trousseau des pauvres.F) haillons
I) en général.
2) haillons des ermites.3) métaph. : faiblesses humaines.
G) partie dune cuirasse -us lorice.
Fi) sens métaphoriques:I) voile.2) lambeaux (de vers), chevilles.
III) sens symboliques.
A) tissu précieux désignant Pâques.B) doctrine chrétienne.
IV) sens technique (méd) : sorte de taie. .çt,r l'oeil.
I) étoffe, tissu: A) en général: 1) absol.: a) ausing.: UDALR.consuet. Clun. 111 13 col. 7578 frunientum
de quo faciende surit hostie... colligitur ... in saccum...
qui ad hoc solum de bono -o consutus est. BERNARD.
epist. 322,1 p. 257,2 (a. 1146): memento quod asperiorcardt,us -uni leviorem. b) au plur. (tissus divers)
s ASTRONOM. Ludov. p. 634: adferentes sue grandia
mariera patrie, odortim scilicel diversa genera et -arum(cf UINCM. REM. annal. Berlin. a. 865 p. 125). CONSUET.Grandimont. 28 p. 519: capellos rotundos, viles et
facies de -is ceteris vestimentis consimilibus... traites'o licite possunt habere. LECEND. Gerh. maior c. 12
p. 498 cum X pecits purpurarum, quinquaginta peciis-orum.
2) avec un adj. ou un ah?. précédé de de précisant lamatière dont est fait le tissu : a) -us laneus, de lana:
's drap de laine: UOALR. consuet. Clun. III 24 col. 766':novem cubitos lanei -i. CARTu,.. Bond. 280 p. 209,26(a. 1110-25): ulne et dimidia -i Ianei ad caligas et
coopertoria. DIPL. Loth. III 61 p. 96,39 (a. 1134):mercatores lanei et linei -j . Doc. Pictav. 28 p. 59 (XII
20 S. ex.): orants homo,... qui vendiderit -uni laneum.
au plur. : CARTUL. Avennac. 18 p. 85 (a. 1186): alios-os de lana intextos vel decoros. b) -us lineus, linteus:
toile de lin : MIR,\c. Firm. col. 346: -uni linteum
nocturnali tempore sibi sala texebat. CARTIJL. Bund.25 280 p. 209,25 (a. 1110-25): XVIII ulne -i Iinei. CARÎLIL.
Irach. 126 p. 148 (a. 1135): ducentos cubitos deoptimo -o linteo. Consuvr. Ungiac. 6 p. 51: -uni
lineum preparare. HF.LM. 38 p. 77,4: apud Ranos non
habetur moneta.. sed quicquid in forci mercari volueris,30 -o lineo comparabis. c) -us de canabo: toile de chanvre:
HILDEGARD. phys. 1,176: hoc [emplastrum] de canabo-o facto. d) -us sericus: tissu de soie: MON. arch.Neap. V 426 p. 78 (a. 1076): auri solides quingentos
de Amalfi inter aurum laboratum et -os sericos. PONTII'.35 Rom. 30 C2 p. 229 (XII s.) : de -o serico albo. OtTo
FRIS. gesta 1,34 p. 53,30: opifices etiam qui sericos-os texere soient. Doc. Pictav. 23 p. 41 (a. 1187): -ossiricos. e) tissu de laine de chameau : Doc. Pictav. 23
p. 41 (a. 1187): omnes -os ... cembelinos. e) -us40 ysambrunus, us galambrunus: tissu précieux (prohibé
pour les vêtements des religieux) : CARTUL. Hosp. S.Ioh. Hier. 70 p. 64 (a. 1125-53): -os ysambrunos et
galambrunos ac fustania et pelles silvestres omninoprohibemus ne amodo induant fratres. PEUR. VENE.R.
45 statut. CIun. 16 p. 25 (16 p, 54): statutum est, utnullus fratrum nostrorum -is qui dicuntur galabruniivel isembruni vestiatur, nec us qui vocantur scalfariivel frisii, exceptis Anglis vel Anglie affinibus monachis,
3) avec un adj. ou un gén. ou un ahI, précédé de de50 pour indiquer l'origine du tissu: RucHER. III 40 t. II
p. 48 : -is noricis. Doc. cath. Ovct. 80 p. 234 (a. 1078)in -o Ovete. CARTUL. prov. Lugd. 39 p. 54 (a. 1158-79): III tunicas, que due sont serice de -o Antiochie
de cico tincto. OBERT. ScRIFiA a. 1186, 173 p. 65:
213 pantins 214
XXIIII pecias -i Ipre. COMPUT. Catal. 100,37 p. 188(a. 1192-94): tunicam de -o de Raz. Ac-rA coni, Flandr.1191-1206, 109,2 p. 240 (a. 1199): ex -o walonum.
4) avec un adj. précisant: a) la couleur (vive) dutissu. Doc. catit Ovet. 80 p.234 (a. 1078): in -o Ovete
vende. IULIAN. VIZELIAC. sen. 20,249 t. Il p. 440: circui
nundinas peregrinas et proximas. -os nibros, virides,
croceos, polymitosque multos inverties. luuNcJ. chai. II
23. 444 p. 134: uti preciosis cucullis rubeis de -o qui
appellatur in nostra lingua scarlat. PvrR. CELÉ.. epist.46 col. 4€8c : -um pretiosum et niulticolorium. CARI-UL.
GeIr. 2,64 p. 239A (a. 1182): tres -os scarlacos bene
rubeos Anglicensis ardentis coloris. AcTA coin- Flandr.1191-1206,2 p. 240 (a. 1199): -o scarlalo... viridi vel
brunetto. b) le manque de couleur (tissu écru) : BALDELAlber. 4: cappa de gniseio -o. CARTIJL. Argent. append.637,56 p, 481,17 (c. 1200): -i grisei. c) le fait qu'il soitteint: CHRIST. STAHUL. in Matth. col. 1495 c corpusDomini ... non in serico, neque in -o tincto sed in
linteo consecratur. IULIAN. VIZEL]Ac. sen, t. 1, XVI 19
p.326: de herba vel flore tinctorum opera in -umcolor traicitur. STATUT. Cisterc. p. 89 (a. 1181): -itincti,,. ab ondine nostro penitus exciudantur. d) l'aspectgrossier du tissu : -us rusticus, -us vilis : Guico Iconsuet. 28,1 p. 694: coopertoriuni de grosissimis ovium
pellibus et -o rustico coopertum. VITA Steph. Obaz. I30,7 p. 88: que prius sericis vestibus ornabantur, nunc
sparto aut viii -o vestite.B) pièce de tissu, pièce de drap : I) en général: DIPL.
Henr. V (Bresslau, dipiomata centum 82) p. 126(a. 1114): tradius in subplementum ad hoc officiumde nignis et grossis taneis -is theloneum constitutum.
BERNARD. apol. 26 p. 102,15 : quando cucullam emp-
turum lustras urbes ... ingentes explicas cumuios -orum,attrectas digitis. CARTA a. 1192 (Keutgen, tirkunden 86
e. 18) : quantitatem -orum qui de Colonia ligativeniunt. CARTUL. S. Mar. Carnot. 123 p. 245 (a. 1194-95): de lana ovium suarum pannificare poterat, et, si
quid ad perfectionem -i deesset, supplementum poterat
comparare sine consuetudine, totumque vendere ira-mariner. Ro'nIJL. pip. 2-10 Richard. I p. 161 (a. 1198):
pro cariandis -is a feria Sancti Yvonis usque adWestmonasterium. Roc. HOVF.DEN chron. III p. Si
trecentos -os sericos de Almaria. en indiquant la mesuredu tissu (spécialement pour la vente) : CARTA a. 1040-50 (Perrin, Recherches sur la seigneurie rurale enLorraine p. 245) : -us unus XII uinarum. LEGCS lanuens.I col. Il, 57: in civitate ista, causa revendendi, non
emam -os laneos, nisi ad canne mensuram. CARTUL.epise. I-bld. I 271 p. 250,25 (XII s. ex.): -uni XIIulnaruni, quem dicunt palten. noter les précisionsconcernant la coupe des pièces de tissu : CARTLII.. l-buiS. d. Bergh 1181 p. Il (a. I 200): ego Theodorictis...i-Jollandie cornes et...comitissa uxor inca ... decrevimus..
quod nullis infra Durdrech liceat -os ad venditionem
incidere, nisi illis qui ab hoc officio denornina(i sunteo quod -arum incisores appellati sont.
2) pièce de tissu donnée en redevance, en paiementou en cffrande: Coo. Lauresh. 3677 (a. 830-50) : XX
hube quarum XVI solvant quelibet --- VIII -os ex
dorninico lino et XI -os ex proprio linô. TRAD. Ratisb.
415 (a 1030-35): en quoque paccione ut ipse e contra
perciperet a bonis S. .Emmerarnmi II -os, aiterum de'o latin. aiterum de lino. Lin. fid. Brac. 138 p. 67 (a. 1032):
XXti Villiem malins in pane et in res et -os. CARTUL.Ultraicct. 210 p. 192, 12(1053-71): persolvit quotan-
nis ... l oves et I -um. Lin. Domesd. 1 foi. 139a col. 2:recepit ... XIll soi, et 1111 den. de censu regis et inter
'5 -os et vasa XX sol. et 1111 den. de censu regis et inter-os et vasa XX sol. CARTUL. Brem. 30 p34 (a. 1139):
Sivorde II in -o, de camera Gestanthorp 1 pund in-0. REG. abb. Werd. 7,18 p-239,2 (XII s. met): debetetiam dare -uni annuatim abbati ad cappam.
20 spéc., en précisant si le tissu est cousu ou façonné:CARTUL S. Salv. Eccles. 152 p. 146 (a. 1087): pro qua
accepimus a vobis ... X cubitos de -o antemano. MON.
arch. Neap. VI 579 p. 56 (a. 1120): dispono ut in
mernorato monasterio dare debeat memorata genitnice
25 mea de illi -i ravi scusiti subtili braccia triginta tres
pro faciendum exinde camisa pro ipso monasterio.3) expressions relatives à la fabrication du drap
a)foulage : CARTA a. 1130 (Hist. Langued. V 510col. 966) : molendinos ... ad operandum -os. CARTtJL.
30 Persen. 1 p. 4 (a. 1145): rnolendinum fulionanium
in quo... hommes eorum -os suivis faciant fyllonani.AcTA Ludo y. VII 622 p. 443 (a. 1172-73): molendina
quedam ad -os aptandos... molendina ad -os ita ut
dictum est parandos construeret. CARTUL. Berard. 116
35 p. 181 (n: 1175): de -o quem dicebant ... singulis annisdebere foltari. ib. de -o fuilandi. CARTUL. l-bosp. S.loh.Hier. 841 p. 524 (a. 1188): duo rnolendina ad -oscalcandos. b) tonture : ROTUL. pip. 34 1-Ienr. II p. 67(a. 1187-88): pro tonsura et bunnis -arum ad sellas
40 regis panandas XXI s. et VII den.
C) ensemble des tissus utilisés dans la maison : t) engénéral: CARi-vu Carit. 48 p. 121 (a. 1111): -onummeorum omnis generis dimidium cis do, non quidem
presentialiten sed vel ante montem meam vel in morte.
45 CARTUL. Popul. 234,57 p. 142 (a. 1167): dimitto... filiemec omnes -os de camera mea excepto rnaiori tapeti.
2) ce qui concerne la literie: n) en général (dansl'expression -us de iacere ou ad iacendum): Coo. Amalf.
132 p. 227 (n. 1129): et ego michi atducere debeam -i
50 da iacene. CARTUL. Anian. 296 p. 418 (a. 1149):
suscepistis in monastenio predictum lilium nostrum etinduistis eum atque -os ad iacendum dedistis. CAR1'uL.leaun. t. II p. 76 (a. 1157): si episcopus venerit inviilam. vel hospites ci supervcnerint, nccipiet... cuissinos
215 pannes 216
et -os ad iacendum. b) drap de lit: ADADIARO. COnSUCI.
Il 10 P. 374 -i in lectulis. PAMPIIIL. Gz.rscFR. 80 p. 96:
sternuntur supra dectis ornatusque cubilis/pelles: sed
-us lineus ornais abest. STATUT. hospit. Aibrac. p. 20
(a. 1162): nec in stratu suo lineis -is utatur, CARTLJL.
Paris. 489 p. 410 (a. 1[70): culcitrarum atque capitalium
-orumque usus. CARTUL. capit. Agath. 19 p. 33 (a. 1176-
77): divido Guillelmo Guirardi unum lectum,... Petro
Rainardi alium cum -is et culcitris. GIJILL. CAss. -I 463
p. 184 (a. 1191): donationes ... de loto lecto suo.., coin
omnibus -is suis et paramenti. SONVILL. 132 p. 63
(a. 1198): -os meos de lecto. c) taie d'oreiller: -us
capitalis: BRUNO QUERF. Adalb. (rec. A) 20 p. 308 : erat
autem in superiore parte [sc. lecti) -o capitali aureislitteris inscriptum. d) couverture: Vin Gaucher. Aurel.
VIII P. 49: ingruente frigore ... in nocte non habebat
um nisi Iodicem unde cohoperiebat se et sociuni.
e) natte: GIRALO. decr. Kambr. 1 10 P. 184 : per latera
dormis in Iongum, iuncis solum tenuiter insertis, -o
quoque duro et aspero, quem patrie parit, qui et
vulgari vocabulo Brachan dicitur, superposito, commu-
niter incombant.3) rideau, panneau de tissu: EN5T. Tegerns. I 4 (c.
993) : ad clausuram fenestrarum si aliquos lineos
tribuitis -os. ib. 1 24 : ecclesie nostre fenestre veteribus
-is ... fuerunt clause. Eus. ScrioN. vis. 2,26 : idem apparuitsuper nivem candidum ac splendidum, sieur resplendent
-i vitro complanati.
D) tissu liturgique, tissu utilisé dans les cérémoniesreligieuses: I) tissu d'ornement, tissu précieux offert par
les fidèles; a) en général: MIRAC. Mar. Virg. Rup. Amai.
1 36 p. 134: ad tandem ...Iiberatricis sue -uni operosum
conficiens.. rnisit ad ecclesiam. b) destiné à un autel:Di pL. Caroli 11,11 p. 523,26 (a. 870) : -uni altare
S. Petri de vestimentis suis aureis compositum ... misit.CARTuL. Avennac. 18 P. 85 (a. 1185): -os ad altariaLegenda in festivis diebus satis decoros et bene paratosdonavit (cl: E) 3)a)).
2) tenture ou tapisserie: lori. NEA p. chron. episc.
Neap. p. 434, 15: in ecclesia Stephani tredecim -osfecit, evangelicam in eis depingens historiam. AELR.
inclus. 11 24 p.98: oratorium -orum et imaginant
varietate decorare. CARTIJL. Avennac. 18 p85 (a. 1186):alios -os... valde decoros, qui utrumque parietem choriin festivis diebus cooperiunt.ib. -os sericos ad co]umpnastegendas, puicro colore coloratos.
3) nappe d'autel: a) en général: Onno Ber. P. 45,14:minor custodum semper debet portare -um super altare.AF,LR. inclus. 11 26 p. 102: -i Iinei candidi iuum illud
ornent altare. b) mis en parallèle avec: pallium: LANER.consuet. p. 50: secretarius quoque pallio et honestis
-is altare decenter parare debet. ActA pont. Rom. mcd.Il 161,27 P. 127 (a. 1074-75): vasa altaris et -i velpallia sini nitidi et integra. c) utilisé lors dune cérémonie
de la Semaine sainte (Vendredi saint): HRABAN. inst.
cler. 1,33 p. 77,22: -us extensus super altare corpus
domini nostri monstrat extensum in cruce. Lie. ordin.Rhenaug. p. 128,16 (in Parasceve): in nudo altari libro
s Evangelii super -uni linteum posito.
4) linge utilisé lors de la collation de sacrements Ou
d'actes liturgiques: a) la communion au calice: Loi.ord. S. Vict. 42,41 p. 198: qui vero percepturi sont,
dextra manu Perlera calicis -o involutum teneant, et
'o ad os saura ...coaptent. b) l'Extrême-onction : CONSUET.Ungiac. 6 p. 51 : ad ungendum infirnium oleum
sacratum, ad tergendum... -um lineum preparare. c) leLavement des pieds, le Jeudi saint (mandatum) : CARTUL.S. lob. Hier. 627 p. 427 (a. 1182): IX servientes... qui
15 de mandato fratrum humiliter infirmorum perles et
capita abluent et -is tegent.
5) tissu dont sont enveloppées les reliques: FL000ARD.
hist. col. 73' : pulverem quoque de pavimentis ecclesiecolligens, -o colligavit VITA Aldr. p. 575: -um reliquiis
20 superpositum in gestatorio manu iniecta corripuit.
RAYM. POD. 18 p. 284: ius ille subtilissimus de quolancea Domini involuta erat. GF.RARD. ITHER. Steph.Mur. 43,5 et 6 p. 130: -us etiam, quo sacre ossiumreliqdie involute fuerant, a sacerdote qui decentiori -o
25 cas involverat...comburi non potuit. spéc. tissu couvrantun tombeau: loc. BRAK. 80 p. 313: involverunt autem
fratres totum loculuni -o lineo salis apto et posueruntdesuper -uni sericum pretiosum et novum ... et quemdam
-um lineum duplicatum ad longitudinem Ioculi posuerunt30 proximum lapidi.
E) morceau de tissu (à usages divers) : I) linge servant
à éponger, à essuyer: SMAR. diad. col. 675' : -umhabebat in sinu propter lacrymas, que crebro currebant
ex oculis eius. RADRERT. corp. Dom. XIV 72 p. 88: ut35 pro nimia lacrimarum exuberatione -um ad tergendam
faciem semper in sinu deferret. AIM0IN. FLOR. mirac.Bencd. lI 12 p. 156: fluctus qui eam [sc. navem]oppleverant -o sinuate vestis exhauriens. BENC0. PCTR.Thome 117 p. 49: -o ligneo sic sanguinem diligentissime
40 abstersit.
2) bandeau, bande de tissu: a) servant à faire unpansement : Scnor.. Egbert. Leod. 1 206 p. 49 : quisanum coin
ligaverit digitum, item solutum invenietsanum. PETR. CELL. RIJTH. I, 3, 1258: [Samaritanum]
45 alligavit -o. b) servant à bander les yeux: CARTUL.Argent. append. 616 p. 468, 21 (post a. 1129): eius [sc.custodis cippi] etiam oflicium est_ oculos dampnati -opreligare. TRANSL. Godeh. 2 p. 644,43 : ut predictus virmanus post tergum ligatas dissolveret et -uni oculis
50 ligatum disrumperet.3) tissu servant à filtrer un liquide : MAPPE clav. 55
hec autem mittis in -um mundum et exprimis ex quoplurinium argenti vivi exiet. ALEX. MED. acc. 6 p. 42:emulam, ebulum, rutam.., contere cum adipe porci..
217 pannus 218
et bulli et post extorque per -non. COMP. Pict, 23
p. 129 semen uni. .Jortiter calefiat, postea -o forli
involvatur et mittatur in pressorium et exprimatur
oleum. COLL. Salern. II p. 85: deinde per subtilissimum
-uni
4) tissu et emblématique, bannière: Gr.nn.
Atjo. vita Udalr. 7 p. 395,32 : populi et eœlesie
advocationem firrniter legitimo heredi -o imposito
commendavit. RADULF. Drc-. imag. hist. a. 1178 p. 428 :
cornes Witlelmus de Magnivilla lerosolimis... rediens...
-os quos civitas Constantinopolis vocat imperiales
passim locis distribuens religiosis. par métaph. : EKKEH.IV cas. Gall. I p.8338: iubentur a rege ... sub -o pacis
ad aulam Magontie venire.
5) tissu de soie utilisé comme dais : Roc. HOVEDENchron. III p- 247 : -us sericus quatuor lanceis super-positus ferebatur supra regem a quatuor comitibus.
6) par analogie: morceau d'une matière quelconque
(ici enveloppe de cire) : BRUNO QUERF. trait.
13 p- 732,32: pallium de altari... tulerunt... totum cereo
-o involutum iuxta parietes ecclesie incensum igne
apponunt.
7) par 'nétaph., dans une expression évoquant destissus informes : ERMENR. ad Grim. 10 p- 544,32:
involucrum ab involvendo dictum: et questio nodosa
vel clausa involucrum dici potest et -oruni involutio.
F) pièce de tissu destinée à faire des vêtements oupréparée pour en faire : EPI5T. Worm. 2 p- 18,4: ut
lineum -urn ... ad clamidem perficiendani mihi accomo-dare iubeas. EKKEH. 1V cas. Gall. 40; missus est
aliquando pro communi causa Mogontiam unique pro
-is laneis emendis quos sericales vocant aut tunicas.
AcrA reg. Norm. Sicil. p. 344 (a. I 172) : pellicias et -osliners et laneos pro indurnentis. CAnna.. Witt. VI
append. 8 p-435 (XII s.): de estivalibus -is, que
dicuntur hustuoch, et hircinis cutibus (cf. 1,9).11) vêtement : A) en généra!: H gOErsv. Mar. 626 p- 22
tangendo minimum -orum denique filum,/ sensit se
subito salvam. LANFR, const. p- 74: magister tameninfantum... quam quietius potest infantes excite, virga
tantumrnodo tangens -os quibus cooperti suint. PETR.ALE. dise. cler. p. 28 : quidam veto -os madefac-
tos ... defleverunt. REIMBALD. Lroo. itin. 6,6 p.4: videtis
quod exsulem me fecerim pro Deo, videtis quod crucemnon banc tantum que in -o est, sed quod crucem ego
baiulo? CALTER. CASTIL. carm. 115,15 p. 77: lohannis/culus erat tegimen carneli pro -is . VITA Norb. 11 53
ut...cum datas novas sibi vestes erubescerent,... -osveteres novis superconsuerent. CARTUL. Carcas. V p. 267
col- 2 (a. 1150): medietatem mec raube... videlicet-orum, rnantellorum. GERV. Donou. act. a. 1188 p. 409
et quod nullus habeat -os decisos vel laceatos (sic).spéc., vêtement fait de peaux de bêtes: CARTUL. S. Mar.Carnot. 123 p- 245 (a. 1195): de vclleribus ovium
suarum -os facerc et eos sine consuetudine laicalivendere.
B) porté par des religieux : I) ab.çol.: CARTUL. Libaudi22 p. 67 (XII s.) : est conditio talis quod quando voluitaccipere habitum religionis, recipietur in fratrem sed
ipse de suo proprio censu -os perquiret et emet. GuILL.MALM. gesta pont. 1 67 p- 126: abundare patrie lingue
viros, qui referant Lanfrancum scientia, religioneAnselmum, exhibeant -15 utrumque. CARTUL. S. Alb.
10 de Bosc. Il p. 36 (XII s.) : tali condicione quod Willelmus
et fihius eius major natu, curn copia -tiroir, in eorum
susciperetur societate. CARTuL. Herbez. 538 p. 149
(XII s.): mulieri que abluit -os monachorum. Hirr.
Mont. Pannon. VIII p. 277 (a. 1181): dedi... ancillas15 ad textrinurn opus, quo fratribus [ecclesie S. Mauriciil
-os pararent.
2) avec un gén. ou un adj. : CARTUL. S. Julian. Ternit.lI 67 p. 88 (a. 1120): si Guillelmus... monachus I5erivellet... coin monachilibus tantummodo veniret et
20 monachus livret. III5T. WaIc. 67 p- 531,49: dedit...
decimam lini de qua fratrum antiquitus suebantur -i.CARTUL. S. Salv. Vicecorn. 48 p. 63 (c. 1136): quando
Willelmus Floridus -os religionis apud Savigneiumaccepit. Ron. TORIG. chron. add. 33 t. 2 p- 302 (a. 1172):
25 alii minuti vavassores quam plurimi faciunt custodiam
apud Montem, et portant -os mqnachorum.
C) vêtement féminin : CARTIJL. Cupersan. 95 p. 188,27-28 : -uni clavia coin ccrcello anulosvitulos et -uni serico qui se vocat catablatti.
30 d'une femme vivant en ermite: PnR. ALE. dise. der.
p. 22 : obviavit vetule -is heremitalibus indute.
D) vêtement d'enfant, langes : I) sens propre : a) en
généra!: GAUFRID. AuTiss. apoc. XV p. 184,57: ofli-
cium... -is infantilibus vel pelliculis involvendis infan-35 tulum. b) en parlant de Jésus à la Nativité (cf. Le- 2,
7-12): CARP,I. Cantabr. 5,4b et 6 p. 8: involutus/ -isplorans/ rusticorum/ tecmina -orum/ pertulit, qui
cuncta/ potestate protulit. PETR. DAMIAN. carm. B 1,15
p. 78 : chori virtutum tremunt,/ Quern [Christian] viles40 -i tegunt. BERNARD. serin. de div. 119 p. 397,6: -orum
involutio. BERNARD. MORL. Trin. 948 p. 35: virgo
puerperio non flet, sed star, sed adorat./ sed -is volvit.
GUILL Tvn. hist. rer. transm. IX 14 p- 387: presepe
vident et speluncam admirabilem uhi pia Dei genitrix,45 salutis porta, mundi reparatorem -is involvit. spéc.,
dont on enveloppe un enfant mort : BENINC. Rai. 147
p- 374" : contigit, ut, deficiente in ea [sc. filial spiritu,-o eam fasciaret funeris causa.
2) au figuré: -i infantie : enfance, temps de l'enfance(cf. Job 3S.9): CARTUI.. Apt. 89 p- 238 (XI s. ex.):christiane iaiucn fidei a cunabulis dedicatus et elapsusinfamie -k sacrissimi (sic) altaribus destinatus serviturus.
3) sens s ymbolique : a) simplicité. humilité : bAcH.FLOR. evang. 1 p. 53,7: designant tamen -i quibus
219 pannus—pannutius 220
involutus est puer simplices illas patrum institutiones
carcntes eloquentie (uco. b) ,n ystère : Prît CELL. dise.
claustr. 27,232 p. 302 sub permis ... visibilium specicrum
panis et vini quasi sub -is fidei in prescpio altaris.
E) linge, vêtement de dessous: I) en général: HINCM.
REM. epist. col. 254': feminas habeant que illorum -os
lavant et vestimenta fadant. Guiii. His. const. 2,42
col. 1101 c : omni sabbato... -i fratrum noviter abluti
ponuntur iiftiaustro super scamnum. UDALR. consuet.
Clun. Il 13 col. 707°: -os quos exuit, confestim
complice, femoralia involvit stamineo. CARTUt. Mont.
pessul. p. 179 (a. 1146): -os in flumine ablui et dessicari
in ripis et. graveriis.
2) de femmes : - a) en général: HILDECARD. caus.
p. 187,16: mulier que iniuste tempore multa menstrua
inordinate patitur, bineum -vin in frigida aqua intingat
et femoribus suis sepe circumponat. b) -us menstruate,
linge souillé auquel est comparé: a) un peuple méprisé:
PAUL. ALB. epist. 18,2 col. 493e (Madoz p.224): gens
vestra despicitur ut velut -um menstruate per regna
omnia diffametur. 3) la justice des hommes (cf. Is. 64,6
Esther 14,16): BERNARD. serra. de temp. VI 3 p. 407,2
ormes iustitias suas tanquam -aura menstruate reputan
(id. serra. de div. 7,4 p. 110,23). GuILL. S. THEOD.
contempl. Deo 24 p. 60,17: crimes iustitie hominum
sicut -us menstruate (PUR. CELL. Ruth 2, 1434.)
3) d'où (synzbol.) -us: souillure: ALAN. INs. dist. col.
890": -us dicitur immunditia, quia -o solet immundita
abstergi et ei immunditia adherere.4) linge dont on revêt les malades: CARTUL. Hosp. S.
loh. Hier. 859,50 p. 544 (a. 1188): cum illa cami-
sia ... permaneat usque diem octavum. Si tandiu vixe-rit,vino balneatur et alus -is vestiatur [infirma]. spéc.,
litige dont on revêt un mort : MILO Cgisp . Guilb. 46
col. 722": corpus botum iuxta consuetudinem conve-
nienter -is est indutum, ac desuper quasi ad missam
sacris vestibus decenter revestitum.
5) trousseau des pauvres (y compris peut-être des
draps) : a) au sing. à valeur collective: CARTUL. capit.
Agath. 142 p. 141 (a. 1160): divido... -o pauperum
omnia vestimenta mea. b) au plur. : pour les pauvres
ou les malades : ROTUL. pip. Henr. II p. 34 (a. 1159):
eisdem [sc. infirnus] LXV s. ad -os. CARTUL. ord, Teut.
6 p. 7 (a. 1173 spur.) : donc, et concedo et confirmo
pro -is inflrmorum B. Marie sancte donius hospitalis...
quadragintos bisantios sarracenatos. CARTUL. capit.Agath. 83 p. 85 (a. 1187): relinquo -is pauperum I
sextarium.F) haillons: b) en général: LIUTOLF. vita Sever. I 4
p. 290.46 : quid tu -is obsitus (ç! Ter. Eun. 236), internobibes et purpuratos viros queris? PUR. PICTOR cari.III 95 p. 52: grammaticus veto tenuis, laceris quoque
-is, immoritur.
2) col de la tenue des ermites: GAUFRID.
Gossus Bernard. Tiron. V 42 p. 232E: admirantes
hominem hirsutum, harbatum, vilibus atque vibosis,iuxta consuetudinis inodum -is subobsitum.
3) par inétaph., désignant les faiblesses humaines
5 IsAAC STEL. serrn. 29,10 t. 11 83 p. 172: ego quod sum,
video quibus involutus -is, discerno.
G) partie d'une cuirasse (peut-être support de tissutics plaques de métal) -us once: GIRAI.u. expugn. I 21
p. 264 : militi quoque coxa, ferro utninque vestita, uno
10 secunis ictu cum -0 Iorice precisa. id , itin. Kambr. I
4 p. 54 accidit... quenidam militera suum... per mediam
coxam, cum -o borice ac ocreali ferro utrinque vestitam,
sagitta percussum esse ... Abia quoque sagitta militisaltenius coxam, ferro similiter utninque munitam cum
'5 -o Ionice, usque in sellam perforavit.I-f) sens tnétaphoriques: I) voile, ce qui cache ou
recouvre: a) en général: VITA Bonif. II I p. 92,15 : ne
vctcnis consuetudinis -us totam fidei vestem fedaret.Hisî. mari. Trev. 31 : videor quasi per -um videre,
20 deinde pauiatim in visu melioratus. Guino BASOCU.
epist. 27 p. 116,19: nec vera nec naturalis amicitia
inter amicos qui dicuntur et non sunt sed varie menti-uni simulate gracie superponentes amictu candide
frontis amicitiam mentiuntur. b) en poésie: WALTII.SPIR.
25 Chnistoph. Il 6,160 p, 60: lampas/ nullubi nocturne
caliginis obsita -is.
2) (péj.) lambeaux de vers, chevilles, rapiéçage (enprosodie) : GuNzo epist. Augiens. col. 1286€: lasciviens
monachus... poema emittit, ignorans oeconomiam car-30 minis, purpureum -uni bene spiendeat unum et
alterum inserere... nescit. MAnu. VIND0c. ars vers.
prol. 7 p. 110 : amplius -orum assutores ab inspectione
huius opens exciudantur. Cum enim muiti vocati sontversificatones, pauci veto electi, quidam soli innitentes
35 vocabubo potius anhebant ad versuum numerum quam
ad elegantiam nunieratorum (cf. Il F).III) sens symboliques : A) tissu précieux tiré du trésor
divin et désignant Pêques: PUR. CELL. epist.I 46 col.468C: aliquid de pascha prosequar, quasi quemdam
40 -um pretiosum et multicolonium de divinis thesaunisassumens... hic -us, id est pascha. ib. col. 469A
appbicate -uni paschalem, et expandite thesaurumabsconditum (cf. J E) 5)).
B) doctrine chrétienne : ALAN. I,s. 'dist. col. 89045 -us ... dicitur etiani altior doctnina.
IV) sens technique (méd.) : maladie de loeil, sortede taie: COLL. Salern. 11 p. 153 : -us est qui totum
ocubum openit et ungula et macula inveterata. TRAC-r.de aegr. cur. (COLL. Sabern. 11) p. 146,42 : -us vero
50 cxistit et ab ipsa coniunctiva [sc. oculil trahit originem,
modo incipiens a superionibus, modo ab inferioribus,et est quidem differentia inter -uni et maculam, quia-us subtilior est macula vero grossier.
pannuteus, -a, -um et pannutius, -a, -uni pannuceus.
221 panocula - pantanum 222
panocula, -e f V. panic.'ula. -panocus, -i in. p . panacuin.panormia, -e f [gr. ,r&j et normal somme canonique
Ivo pan. Ut. prot. col. 1041-42 incipit prologus -e
Ivonis Carnotensis episcopi. ib. coI. 045-46. incipit
-a Ivonis Carnotensis episcopi. Ms. Hereford Cath.
Library P.V.5 in M.A.R.S. 1V 1958 p. 267 incipit -a
Osberni Gloecestrensis monachi de omnibus latialibus
partibus.panothiosus, -a, -uni [pannotius) qui o de très grandes
oreilles: Uc,rrio s.v. pan -us. -a, -oui, -1 in Sithia
dicuntur quidam hommes monstruosi diffusa magni-
tudine aurium ut totum corpus eorum ex eis contextum
Sit.
panothius, -i in. e. pannotius.panotile, -ès n. [?] légume : PAPIA5: -e, ratura olus
est.pansa, -e f u. pensa su. pendo.pansetenos DuC. [,rav&XvoçJ formes : pansilenos
Ucur;o s.v. selenos. ALEX. NEcK, nat. rer. 1 13 p. 50.
pansyllenos: UGUTIO s.v. pan. pleine lune (UGuTto S.V.
pan: dicitur -syllenos quo nomme dicitur luna in
plenilunio quasi tota tucens. lb. s.v. selenos: -sitenos,
i, e. tota lux noctis, scilicet plenilunium): GUILL.
DONEK. 3,38 p. 26,13 : in lasciva lune evagatione n
latere ad talus zodiaci sese moventis et in eiusdeni
interdum crescentis, interdum decrescentis varietatibus.Aliquotiens enim neomenia, aliquotiens dicothomos...
aliquotiens -os visibus nostris convibrat. PETR. BLE5.
epist. 8 col- 22': sieur in astrologia Martiani luna..,
dicitur..., coin vero in plenitudine sua tota est serena,
-os; sic Dei ecdesia, que lunari exempto lumen suummendient a sole iustitie... in eius [se. Christi] resurrectione
et fldei confirmatione... poterat -os nuncupari. ALES.NEcK. nat. rer. 1 13 p. 50:
coin enim per ses signa
distat a sole luna, plena seu -silenos dicitur.
pansevastos [gr t&v et oixrnr6ç] ici accus, grec
-on. tout à fait vénéré (dans la titulature byzantine)
Hisi. exp. Frid. imp. p. 65,21 : -on acotithon Eumathium
Philocalim.pansitenos y . panselenos.
pansio, -ois f V. pensio.pansophocles, -tis tu. [y. nàv et Eopoz?c1 forme
ponsuphocles: GERARD. MoRns. delib. VItI 1211 p. 166.
celui qui est célèbre par son omniscience (jeu de motssur le no,,' de Sophocle que, par une mauvaiseinterprétation d Isidore. Gérard plaça parmi les philo-
sophes : cf. G. Silagi. Untersuchungen zur Deliheraiio
des Gerhard u. Csanad. Mûnchen. 1967, p. 45) : GERARD.M0RVS. delib. VIII 1211 p. 166: disce metius serre a
rustico rctiatore, quant a perito Aristarco et philosopho
ponsuphoclete.pansor, -15 in. [pansus] carrelet (poisson plat): AELER.
angi. sas. vocabul. append. p. 56: nomma piscium
-r. foc.pansyllenos u. panselenos.panspermia, -e j: [xvcpiz] pangenèse du sperme,
issu de toutes les parties du corps (cf Plat. Tim. 73)5 ALFR. ANGL. cord. 13.2 p. 63,20: cumque totius
animalis -a sit sperma tottim. lb. 15,2 p. 70, 13:
conceptum igitur in utero scmen lit aniniatis vite spirituanimata -a.
pantacrator, -is m. V. pantocrator.o pantale, -is n. sive pantalium, -i n. long. inc.] sorte
de drap d'ornement: F'UND. Mur. 16 p, 50,29 (XII t s.med.) : sont et hic ... quatuor vela et tria tapetia et
adhuc de allis palliis que vocantur -la, quatuordecim
partes.15 pantana, -e j: y . pantanuni.
pantanellum, -i n. [pantanum] formes : nom. sing.
pantanelto : Coo. Bar. VIII 181 bis, 105 p. 236 (e. 1200).
accus. sing. pantanetlu: REG. Subtac. 202 p. 244,20
(a. 984). en Italie méridionale: petit marais : REG.
20 Sublac. 202 p. 244,20 (a. 984) : a tertio latere -u qui
exict de tacu. CARTUt.. S. Mar. Via Lata 192 (a. 1116):de terris et vineis cum arboribus et -is. Coo. Bar.
VIII 181 bis, 105 p. 236 (c. 1200): de terra ultra IlumenAufridi de terra in qua sont gulfi Arnale et -o prope
25 Sanctam Mariam de mari.
pantaneum, -i n. y . pantanuin.pantanicius, -a, -vin [pantanum] marécageux: CAR.
TUL. Mica Aurea 20 p. 26,8 (a. 1003) : casale ... in quo
saint terris, campis, pratis, pascuis, silvis, -is cartinis.
30 pantanum, -i n. DuC. [ira?. pantano] formes : pan-taneum: REG. archiep. farine lI 9 p. 20,23 (a. 973).
pantanus: Ac-TA pont. Rom. ined. lI 93 p-58 (a. 1005).
accus. sing.: pantanu : COD. Caiet. 1 43 p. 72,9 (a. 941).ahI. sing. pantana: REG. Subtac. 84 p. 129.2 (a. 993).
35 pantanu C0D. Caiet. t 108 p. 207,3 (a. 1002). en Italieméridionale, étendue marécageuse, étendue aquatique:
REG. Sublac. 31 p. 71 (a. 850) : usque in ribum ... qui
descendit per ipsum -uni. lb. 144 p, 195 (a. 896): -umquod taicum proicit. REG. S. Silv. 3 p. 284,35 (a. 955):
40 cum -o suo maiore, una cum colonis et colonabus.
CARTUL. Mica Aurea 39 p. 68 (a. 1033): sicuti limiteminchoatur a rivum -i ... descendentem inde osque in
medium -um et a quarto latere rivum eidem -i orant
tempore aquam manantem. Lco MARS. chron. Cas. Il45 p.644,40: unam piscariam suam in prcdicto fluvio de
Terracina in -o Trasectu. Doc. Norm, Sicil. 1 10 p, 23(a. 1131): ad -uni seu lacum ... situm in capitc prise
molendini. peut être mis en culture: REG. Sublac.
6 p. 12 (a. 883?): cum edificiis parietinis attiguis,
50 adiunctis adiacentibusquc suis, cum -is cultis vel incuttis.
REG. Sipont. 25 p. 16 (a. 1146): primo Fini alla saunaquarto o coin cultu et incultu. CARTUL. S. Mar.
Nov. 94 p. 34 (a. 1166) : terrain sementariciam cari -ocarticinio et pratatina et scurpeto cran pascuis.
223 pantapoles—pantheros 224
V. aussi pantosum.pantapoles sive pantapolos gr. 7zvTo7rdbCç] marchand
qui vend de tout: PAPIAS: -os, grece negociator qui
multa venumdat, qui latine sep]assurius dicitur. UGurto
s. y . pan: dicitur hic -es, id est negociator qui multavendit.
pantegni, indéc!. [lt&v et r&yw] « tout l'art » titre d'un
traité de médecine de ibn-al-Abbas physicien arabe dur siècle, traduit en latin par Constantin l'Africain
CARTUL. epiSC. HiId. I 324 p. 312,3 (a. 1161): quinque
libros phisice artis et -i et Alexandrum Sarrocenum.
confusion avec l'oeuvre de Galien: MÀURÏ.JS glus. p. 529:ex auctoritate Galeni in -i et tractatu febrium. ALEX.
NECK. sac. ad alt, p. 374: studium medicine ... subite
quis desiderans audiat ... tegni Galieni et -i. Huius
opens auctor est Gatienus sed translater Con ptantinus.id . nat. fer. II 157 p. 257 : ut enim docetur in À.
pantenon u. partheniurn.
I. pantera, -e f sive panteria, -e f DuC. FEw S. V.
pannus VII col. 555-564 [a. fr. paneter « couvrir»]
marché couvert: SUGER adm. I p. 157: triginta quinque
solides de censu stallorum pistorum in -a ... refectioni
fratrum apposuimus. id. consecr. Dion. 4 p. 223:
exeuntes per plateam que -in, eo quod inibi omniaemptioni et venditioni teruntur, antiquitus vocitatur.
2. pantera, -e f u. I. panthera.
3. paillera, -e f u. 2 panthera.
4. pantera, -e f u. pantheros.
panteria, -e f u. J. pantera et 2. panthera.
panteros u. pantheros.
panthema, -lis •n. DuC [gr. &'#&0w] don : EKKEH.
1V cas. Gall. 45.: in brattea tintent ipsa aurea, cumreliquisset circuli planitiem vacuam, nescio cuius arte
postea celati sont apjces : hoc -a celaverat ipsa Maria.
Sed et imago ipsa sedeos quasi viva ... adhuc hodie
est veneranda.
panther, -is in. FEW. t. VII 568. panthère (PAnAS:
-en dicitur sive quod omnium animalium sit amicus,
excepta dracone, sive quia sui generis societate gaudetet ad similitudinem quicquid accipit reddit; vestigia
eius minutis orbiculis superpicta sont, varus coloribusest cuius odor tante suavitatis esse dicitur ut omnia
superet aromata (cf. ISID. etym. XII 2,8) : SEDUL. rect.
p. 39,18: -er genus quadrupedis est et ... omnium
animalium amicus, excepto dracone. Ion. SCOT. ier.
Dion. 2 col. 168' : -et, hoc est bestialissimus ; ferocissimaenim omnium bestiarum est. ARNOLD. RATISB. Ennui.
2,6 p. 558b : more scilicet animalis quod -er dicitur.
THEOB. VERN. physiol. col. 1223_l224A : est quadrupes
-er, quo nunquam puichrior alter, /qui niger ex albo
conspergitur orbiculato.I. panthera, -e f FEw t. VII 569 forme pariera
UGUTIO S. y . pan. panthère (Anno FLOR. quest. 5p.253: cratera, statera, -a, seu grece seu latine
declinentMr): 1) définitions ou descriptions. MARB. Iapid.51,665 p.85 (col. I767 A) : -am patet esse feramdiversicolorem/lndia qûam gignit. UGUTIO S. V. pan:bec -a, -e, animal sic dictum quoniam omnium
animalium sit amicus nisi draconis et quia sui generis
societate gaudeat et ad eamdem similitudinem quidquidaccipit reddat. (cf lsw. etym. XII 2,8). HoNoR. AuG.
sacram. 29 : -a bestia habet colores septem. ALEX.
NECK. nat. rer. 2,133 p. 214: -a minutis est orbiculis
to superpicta ita ut oculatis ex fulvo circulis vel cerutavel alba distinguatur tergi supellex.
2) sens propre: WALARER. imag. Tetr. 122 : ursus,aper, -a, lupus, linces, elephanti. RATHER. Meir. (rec. A)
col. 462B: quod ursorum, leonum, -arum vel Hyrca-15 narum tignium more catena ... constrictus. EPIST. Reinh.
37: -a nobilissinia fera, que antrum suum quandoque
ingrediens dulcem ... spirat odorem. FULCU. hist. Hier.
III 49 p. 781 : surit et -e in Hyrcani minutis orbiculissuperpicte. 1-IILDEGARD. phys. 7,7: -a valde calida est
20 in natura sua, velut vanam gloriam querit. lois. SARISR.
policr. p. 97,2 : odorem -e cetera sequuntur animalia.GIRALD. topogr. 1 36 p. 69 : -e veloces et varie.
3) sens figuré (formosa -a, pour désigner le Christ)
EKKEB. SCHON. opûsc. 4 p. 283,34: lesu, vive panis,25 concupiscibilis boire, suave ola miron, mais agne, fortis
leo, formosa -a. simplex columba.2. panthera, 'e f DuC. FEW t. VII 568 s. y . panther.
formes : pantera : DLPL. Otton. III 384 p. 813,39
(a. 1000). ANDR. FLOR. mirac. Bened. III 8 p. 230.30 CARTA Venet. c. 1180 (Arch. Veneto 6, 1873 p. 60)
panteria : DIPL. Otton. III 384 p. 813,33 (a. 1000).
REG. S. Apol. Nov. 168 p. 117 (a. 1199). accus. pantere:DIPL. Otton. III. pantière, filet utilisé pour la pêche oula chasse (PArIAS : -a, retis genus vel restis) : DIPL.
35 Otton. III 384 p. 813, 39 (a. 1000): ut nullus mittere
audeat ravira ad piscandum aut rete ad piscandumaut -tete sine iussione Vercel]ensis episcopi. ANDR.
Flots. mirac. Bened. 111 8 p. 230: clonique casses
retium quas vulgo -teras vocant, hinc et mdc porrectis40 amicibus, fluminis alternis protenderet ripis. CARTA
Venet. c.1180 (Arch. Veneto 6, 1873 p.60): secuitherbam usque ad -teriam. ib. p. 62: de -téra buscarolacuius sit, nescit. doù: droit de pantière: DIPL. Otton
III 384 p. 813,33 (a. 1000): curu ... nipis, piscacionibus,45 venacionibus, -teriis. REG. S. Apol. Nov. 108 p. 177
(a. 1199): concedis ... duits de quinque partibus uniusmansi, excepta panteria.
pantheres [ong. inc.] peut-être instrument de musiqueCARTUL. Rhen. mcd. I append. 3 p. 718 (a. 1003):
50 pendule id est machine quadrifico opere composite,
que gallica lingua -es nucupatur, auro argentoqueintentes. (ex thesauro abbatie Pruniensis). cf GodefroyIV 724.
pantheros, in. [panthera] formes : pantera: GIRALO.
225 pantheros—panulus 226
vita Galfr. 5 p. 371. panteros: MARS. lapid. 648 p. 85.
ALEX. NECK. laus div. sap. 351 p. 473. pierre précieuse
multicolore: MÀR13. tapid. 648 p. 85 panteron multos
f testantur habere colores / tara niger et rubeus, viridis
pallensque videtur, / purpureus, roseusque simul,
sparsimque colores J hoc habct et varios distinctes
schemate vernal. ALEX. NECK. laus div. sap. 351
p. 471 : cerno -teron pallentem, quem color ornat /fiavescens, vernans, candidus atque niger. J Glaucus
ad ornatum facit, hinc rubor igneus ardet, I ttinc viror
aspectu gratior ornait eum. GIRALD. vita Galfr. 5
p. 371 : accipiens annulum aureum optimum cum -tera,quem valde caruru habebat, ... et cum benedictione
sua porrexit.
pantheurn, -i n. sire pantheon Faw t. VII 570.
A) panthéon: 1) temple païen dédié à tous les (lieux,
parfois à un seul: UGUTIO S. y . pan item dicitur -um
vel .on templum alicuius dei vel tempium omnibus
deis consecratum sicut templum omnium sanctorum.
2) le Panthéon de Rome transformé en église sous le
vocable de S. Maria ad martyres: CHRON. univ. p. 13,5:
iussit in veteri fana quod -um vocahatur, ablatisydolatrie sordibus, ecclesiam beate semper virginis
Marie et omnium martyrum fieri. AIMOIN. FLOR gesta
Franc. 1V 32 p. 134 B : basilicam Beate Marie, -on
antiquitus vocatam. RADULE. NIGER 11 p. 14: sedit
Bonefacius quartus a beato Gregorio, ciii Phocas -ondedit, hec est ecclesia Sancte Marie ad martyres.
B) temple païen pris au sens péf. : WALTH. MAP nug.
cur. V 5 p. 210,5: fecitque Salvatoris et sanctorum
ecclesiam sacram execrabile -on et delubnum lupanar
et sic agnas evertit in ]upas.pantheus, -i m. divinité réunissant les attributs de
toutes les autres: PAPIAS: -us deus, qui in se crimes
figurationes habet quasi omnium deus. I.JGUTIO S. V.
pan : dicitur hic -us in se omnia continens vel
representans quasi omnium deus.panthiera, -e f u. pancera.panthorninus, -i m. y . pantomimus.pantocarta, -e f u. pancarta.pantocraton, V. pantocrator.
pantocrator, -is [xavtoxp&'rop] formes : pantacrator
CARTUL. Sax. 134 t. III, p. 681 (a. 930). CARuS Clem.138. pantocraton : SIGEBERT. GEMI3L. Demi. p, 464,2.
pantocratos: ODOCLUN. 0cc. 11 152 p. 19. pantocraton:CARM. Cantabr. 45,30 p. 104. pontocrato: CARTUL.
Sax. 450 t. 11 p. 32 (a 845). gén. : pantocratos
ANSELM. HAV. dia]. 1.10 col. 1156". (p. 100). Tout-Puissant (en parlant de Dieu)
I) adj.: CARTUL. Sax. 450 t. 11 p, 32 (a. 845): antehic theo pontocratore. CARM. Cantabr. 45,10 p. 104:
rex mirande -kraton nos regat per secula. CABUS Clem.130: unus et ineffabilis immensus Deus. perhennis, Ipantacrator, aitisonans, secula cuncta gubernans.
2) subst. 'n.. CARTUL. Sax. 669 t. 1f p- 349 (a. 930):prccepta -is. SIGEBERT. GEMEtL. Deod. p. 464,2: kyrie,
Christe, theos, -ton, archos. anarchos. Intitulé de la
dédicace dun monastère: ANSELM. HAV. 1,10 coI. 1156°
5 (p. 100) : in riionasterio quod dicitur -os, id est0mo ipoten Lis.
pantocratos u. pantocrator.
pantokarta, -e f u. pancarta.pantokraton u. pantocrator.
to pantomimus, -i 'n. forme panthomimus: GUILL.
CoNdil. glos. huven. p. 89. mime, bouffon : REMIG.
comm. Mart. Cap. V 271,2 t. Il p. 105,28: ut
histrionibus, id est scurris, -is et athellanis. COMM.Boet. phil. p. 130,1 : scurre surit ioculatores, -i, atellani,
15 thymelici. AELFR. angE. sas. vocabul. p. 39: -us, iocista,scurra, gligmam. AYNARD. p. 622: -us dicitur totus
iocularis. PAPIAS: -us omnium mimus. ADAMBREM. 3,39 p. 183,4: -os qui obscenis corporum motibus
oblectare vulgus soient.
20
pantonium, -i n. u. pontonium.pantoscopus, -a, -uni [x&v et nxo,rbç]celut qui surveille
tout (en parlant de l'Esprit-Saint): ANSELM. I-JAV.
dial. 2,23 col. 1200°: quibus [sc. conciliis oethodoxorum
Patrum] presedit auctor Spiritus sanctus, quem tu paulo
25 ante vocasti -um, id est omnium episcopum.
Bantustan, -i n. [pour pantnnuni ?] formes pancosum
CARTUL. Clun. V 3815 p. 169 (a. 1103). parthosumCARTUL. Clun. 3815 t. V p. 169 (a. 1103). marécage,
zone marécageuse (cet CARTUL. Clun. 3815 t.
30 V p. 169 (a. 1103): ad locum ubi est parvum planumet -um (var. pontosum n. 7)_ ib. n. II : pancosum
propter multitudineni aquarum ... ... ibi est parvum
parthosum et pianum inter montanas.pantus, -a, -um [7v&v] tout: I) adj. : CARTUI.. Sax.
35 357 t. I p. 497 (a. 816) : dum consilio et consensu
-orum procerum pretorumque meorum.
2) subst. n. plur. : toutes choses: CARTUL. Sax. 1166t. III p. 420 (a. 965): oportet ... -orum conditoricommcndare.
40
panu u. pan.panuclum, -i n. u. pannucluin.
panucula, -e f u. I. panicula.panulea, -cf forme panulia: EKKEB. ScHoN. C. cath.
8,6. broche du tisserand: UGUTIO S. y . pan : a pannus45 vel panus bec -a, -e, navicula textricum quia eius
discursu pannus texatur. EKKEB. SCION. c. cath. 8,6:lac discurrere -iam coin per medium staminis.u. panulus.
panulia, -e f. u. panulea.
50 panulus, -i m. [panulea) broche du tisserand: AELFR.angl. sax, vocabul. append. p. 59: -i, planus vel panus,colus, distaef. ADAM PARVIPONT. ulens. 52 (éd. Schelerp. 133): genescheum ... in quo ;clanum stamina, tramas,insubulos, licia, radios, -os videbamus (glosé broches
227 panus—papa 228
- Scheler petites perches, cavillas ferreas),
panuncula, j: v I. panicula.
I. panus, -i in. DuC forme pannus: Uciiîio S. V.
pan. broche du tisserand: AELFR. angl. sas. vocabul.
append. p. 59: panuli, planus vel -us colos. distoef.
PANAS: -us, lignum in quo trama componitur dictum
quod co parmi texantur. ALEX. NECK. viens. p. 107
trama ... beneficio naviclere transeuntis transmissa opus
consolidet, que -o ferreo vel saltem ligneo muniatur
intra fenestrellas. -us tintera spola vestiatur (glosé
brosche). UGUTI0 S. y . pan : hic pannus, virgula illa
circa quam trama involvitur idem et cannellus dicitur
quia fit de cannis in quibusdam lacis.
2. panus, -i m. u. primais.
pan y . panax.
panxuton: [gr. x&v et Xov] bois (de la Croix)
considéré comme ayant une valeur universelle: BERNARD.
parab. VII p. 301,6: hec omnia mihi prestat et vere
tignum vite et sicut dicunt Greci : -on, id est lignum
universale.panzeria. -e f u. pancera.
paonatilis, -e [pavo cf ital. paonazzo ont-. fi'.paonace] (drap) de couleur pourpre moiré: Lin. Pont.
II P. 194,23 : vela quattuor in circuitu altaris maioris,
quorum duo surit de serigo pigati. tertium -e, quartum
de alexandro, ornata tota in circuitti de olovero.
I. papa, -e ni. DuC; FEW t. VII 571. forme pappa:
THEGAN. Ludow. 42.
I) terme d'affection pour désigner le saint comme
un père sprirituel: papa: BENINC. Rai. 147 p, 374°:
apposito ore infantule ad tumbam, sicut etatis est
infantie, verbis intercisis et semiplenis dixit : « sana,
-a. »II) terme honorifique avec nuance affective servant à
désigner un père spirituel: A) en général : EKKEH. 1V
bened. 1 31,1 : -a meus num me linquit? Laurentius
inquit. / Quo, rogo, progrederis? Sine meque, paterpie, tendis? /Me solitus dextro, non desere, -a, ministro.
B) un évêque (cf. F. de Labriolle, « Papa » dans
ALMA 1V, 1928 P. 65-75): I) en général: VITA Sadaib.
p. 49,30: Omotario -e necnon et sacerdoti. Eui.oG.
epist. 3 col. 8I5 : Wiliesindo Pampilonensis sedis
episcopo, Eulogius presbyter saluteni... beatissime -a.
SEDUL. carm. 73,1 p.225: Adventio domino -e Deusdonavit / gloriam et honorera thronum Stephani.
VirA Samson Dol. p. 106: adest angelus Domini ad
-am Dubricium dicens.2) l'évêque de Raine, c'est-à-dire le pape (cf sens lII
A)) dans les expressions: a) -a Romanos : WALAHFR.
exord. 32 p, 515,16: comparetur ergo -a Romanusaugustis et cesaribus, patriarche veto patriciis. RA-
TRAMN. Grec. col. 344A : non hic prefertur neque
confertur -e Romano, sed supponitur patriarchaConstantinopolitanus. Enci-AMB. brcv. p. 329,44 Ro-
nianum -am nomme loannem ad se vocari precepit
sed et patriarcham Furiolanum necnon et Mediolanen-sem archiepiscopum. CARTUL. Conch. 14 p. 19 (a. 1062):residente in cathedra -a Romano Alexandro. GuILL.
MALM. gesta pont. I I p.6: Wilfridus Romano -e
Agathoni ... querelam detulerit. b) -a urbis RomeCHRON. Moissiac. a. 794 p. 301,18: ad sedem aposto-
licam Adrianoque -e urbis Rome. ib.a. 816 p- 312 1 7 :domnus apostolicus urbis Rome, Leo papa. de là: -a
in Rome : CARTIJL. Conch. 14 p. 18 (a. 1062): sub suriregimine de manu -e Rome, ou encore: -a UrbisFLODOARD. annal. (a. 954) p. 140: quique ....defuncto
Agapito, suggerentibus sibi Romanis, -a Urbis efficitur:
ARNALD. BONEVALL. Bernard. 8.50 coi. 297t: -a Urbis
5 efficitur et Eugenius tertius appellatur. e) -a Romane
Ecclesie : AIM0tN. FLOR. gesta Franc. 1V 35 p. 135°:
doniinus -a Romane Ecclesie. CURON. S. Ben. Divion.
p. 62 : Romane Ecclesie Sergius -a. t)) -a Romane
sedis: ASTR0N0M. Ludov. 48 p. 633,34: -am Romane
20 sedis conveniebat.
C) un dignitaire ecclésiastique: AMALAR. epist.
p. 247,5: magnifico vere et reverentissimo magistro,
humili et excellentissimo -e Hilduino Ise. abbati S.
Dionysi. CARTUL. Icaun. 1 73 p. 141 (a. 938): adierunt
25 serenitatis nostre obtutus Albericus -a [sc. primiciarius
Lingonensis ecclesie] atque Ratherius archidiaconus.
CHR0N. S. Michael. Mos. p. 113: Letaldo -e cenobii
almi Michaelis.111) sens absolu: A) le chef d'une Eglise chrétienne
in 1) le pape (cf. 11 B): e) en général: REGINO chron.
p. 25: Gregorius a concis generaliter -a etectus est et
in pontificali cathedra sublimatus. FL000ARD. annal.
a. 965 p. 157: congregata synode, lohannem ... per
electionem Romanorum -am ordinari fecit. BERTHOLD.
35 CONST. annal. (a. 1058) p. 270,34: Florentine civitatis
episcopus CLVIus -a constitutus Nicolaus secundus est
vocatus. noter le ternie destiné à légitimer celui que la
tradition appelle antipape: ANNAL. Reichersb. a. 1047
p. 446,1 : Victor -a Teutonicus. C0D. Fejer 11 p. 163
40 (a. 1161): imperator Alemannorum, orto in Ecclesiaschismate, proprium -an [se. Victorein quartumj sibi
elegit. h) avec des qualificatifs notant : ) la paternité
pontificale (PAPTAS: -a admirabilis, maior, pater et
custos) : REMIG. celebr. miss, col. 12571): -a aidera
45 secundum quosdam dicitur admirabilis vel coronatus,sert melius est pater patrum, id est episcoporum.HONOR. AUG. gemma 1 188: -a dicitur pater patrum,
vel custos patrum (cf. GIRALD. princ. instr. I 19 p. 106.PETR. LOMB. sent. 1V 24,11 p. 90]. Ron. PAUL. 1,43
50 col. 402'). fI) l'univer.çalité et le souverain pontificat
(ROB. PAtJL. 1,43 col. 402' : -a ... universalis dicitur
quia universe preest Ecclesie) : EIGIL. Sturm. 19: beatusZacharias -a, summus apostolice sedis pontifes. DIPL.
Loth. 1 5 p. 63,40 (a. 825) : a domno et spirituali paire
229 papa—papalis 230
Eugenio sun,mo pontilice et universali -a memorate
masse. CARIA a.937 (Hist. Langued. V pr. 69 col.
178): tu, o episcoporum episcope universalis -a Leo.
REG. Sublac. 25 p. 64 (a. 965): pontilicatus dormit
Iohannis summo pontifici et universi (sic) XIII -e.
ACTA pont. Rom. Gall. I 113 p. 295 (a. 1167-75):domno et patri universali -e. y) l'apostolicité: CItRON.
Moissiac. a. 794 p. 300,41 : cum missis domni apostolici
Adriani -e. ANNAL. Bertin. (a. 876) p. 202: donjnj
lohannis -e apostolici jussionibus. DIPL. Otton.1I
22a p. 30,41 : permissu domini -e iohannis viri apostolici.
ANNAL. Xant. a. 850 : Leo -a apostolice sedis. CARTUL.Carcas. J p. 189 (a-918): de beato Tonne -a sedisapostolice S. Petri, qui est mater omnium ecclesiarum.
Ootw Suuss. transi. Sebast. p. 388: a summo -a sertisapostolice. Wi po gesta 2 p. 15: Bruno apostolice sedisRomane Ecclesie -a effectus. S) la succession de PierreDIPL. Loth. 1 110 p.258,20 (a.850): religioso vireLeoni -e, beati Petri apostoli vicario. Dm1.. Otton. I
235 p.325,52 (a. 962) : tibi, beate Petre apostole.
vicanioque tue domno Iohanni -e. THANGM. Bernw.
29 ex.: auctonitate sanctorum apostolorum Petri et
Pauli et illorum vicarii -e Siivestri. BERTUOLD. CONST.
annal. (a. 1079) p. 317,49: obedientiam ... sancti Petrivicario -e Gregorio. e) l'orthodoxie: CARTLJL. S. Crue.Aune!. 39 p. 84 (a. 990) : a domno Marino -a orthodoxe.Ç) la sainteté: I-JRABAN. epist. 14 p. 402,29: -a beatusac suavissimus doctor Gregonius. LAMe. ATREB. Prim.sed. col. 630" : in una epistolarum beati Clementis -e.ANNAL. Mett. I p. 30: legationem beatissimi -e Gregorii.GERBERT. epist. 14 p. 36,13 (a. 983): beatissimo -eIohanni. 000RAN. opusc. 2 p. 88: vocatione dormiIohannis ter beatissimi ac universalis -e. PASS. Kil. I5: a sancto -e (sic) Conone. CONCIL. Paris. (a. 825)
p. 479,36: ad sanctissimum -am antique Rome. ABBO
FIOR. epist. 5 col. 424A : sanctissimus -a Gregorius.
T1) le caractère vénérable: GERBERT. epist. 213 p. 254,13reverentissimo -e G. 0) noter la conjonction de toutesces qualités: ANNAL. Bertin. (a. 878) p. 224 : domnesanctissime ac reverentissime pater patrum Iohannes,
catholice atque Romane prime sedis -a.2) par analogie secundus -a : celui dont l'autorité se
rapproche de celle du pape: ODORAN. opusc. 2 p. 92:domnus Ansegisus metropolitanus. posiquam primatum
tonus Gallie obtinuit et superna moderatione secundus-a appeliari meruit (lb. p. 267).
3) évêque des chrétiens d'Orient: PETR. CANTORsumma sacram. 111 219 p. 195: de christianis qui suntinter Sarracenos. Ipsi ... eligunt inter se aliquem cuiobediunt in lis que pertinent ad f,dem, quem vocant
-am. 111e autem tantum marins imponit illi quem vultfleni sacerdotem, et ita ordinatur.
B) chef religieux des cathares : CARTUL. Carcas. Ip. 2 (u. 1167): ecclesia Tolosana adduxit -e Niquinta
n castro S. Felici et magna multitude, hominum
congregaverunt se ibi ut acciperent consolamentum
quod dominus -a Niquinta coepit consolare.
C) chef religieux des musulmans, calife : RAYM.Poo. 16' p. 277: nuntiatum est nobis quod -a Turcorumveniret contra nos in proe]ium. GUIBERT. Nov. gesta
Franc. V 2 col. 756A : domino regi Persarum -eque
beatissimo et omnibus adversus Chnistianos sanctam
professis militiam, Curbaran sue militic princeps, salutem'o atque victoriam. ROB. MON. REM. hist. Hier. VI ii
p. 811: scribe religioso -e nostre caliphe regiquePersarum Soldano.
IV) précepteur (pour papas) : PAPIAS: -a, pedisecus,
papagogus, idem et pappus, ir&7nroç.'5 2. papa, -e f (papilla] forme : pappa: AYNARD.
p. 622. sein, mamelle : AYNARD. p. 622: -a vel papillaest mamma. UGUTTO S. V. popa : hic papa yer ... quiaejus semen papatur, a -a quia crassum habet liquorem.
papada, -e f[orig. inc.] mesure pour le chanvre20 CARTUL. Conch. 87 p. SI (XI' S. ex.): illi mansi de
Seroni una -a de canbe.papagablo indécl. [or. babbaga ; anc. fr. papegay]
perroquet: ALEX. NECK. sac. ad ait. p. 362 psitacus,qui vulgo dicitun -o, cuius forma corporis aliquantisper
25 falconem vel hobelum rcpresentat sert plumis intensissimi
virons deconatur. Linguam habet spissam et formacioni
soni vocis humane ydoneam. Mire canditatis et
adulacionis est. in eccitando risu preferendus histrio-nibus. id . nat. rer. 1,36 p. 87: psittacus, qui vulgo
30 dicitur -o, id est principalis seu nobilis gabio, eoasinhabitat oras. WALTH. MAP carm. y. 737 p. 128: nonculpat Sisiphum ... I pigmeus ... / nec corvum futicade plume vitio, / sed pave, pocius vel -o.
papagogus, -i m. [Jeu de mots entre papa et pedagogus]35 précepteur: PAPIAS S. y . papa : -a. pedisecus, -us, idem
et pappus.
papalardus, -i In. [pappare et landum] papelard, fauxdévot :Ooo CERIT. fab. 15 p. 189: sic plenique, quandonon possunt optinere divicias et aliud quod diligunt,
40 imitant, lingunt se bories et sanctos, cura sint -i et
demones transfigurantes se in angelum lucis et alu
faciunt se nionachos, ut sint ce!leranii, pniores, abbates,episcopi.
papalis, -e [papa] du pape, pontifical: CARTUL. capit.45 Pis. 28 p, 87 (n. 1007): -eru ballant - CARTUL. Karrof.
p. 26 (a. 1096): quam spcciosum, quam salutiferum,episcopales, archiepiscopales, insuper -es manus intueri.ION. WORC. chron. p. 53: apostolica deferens nt,ntiaque preceperant ut episcoporum et abbatum per sona
50 de Anglia Roniam met ... ad statuta -ta concilia. EP!ST.
Wibald. 214 p. 333.28 : -is curia. CARM. Bur. B 45, 1,10: in quo -is tes distet et impenialis. RAHEw. gesta4, 77 p. 324,22: eum bandis et alus -ibus insignibusdomnus papa ... in palatium deductus est. VirA Vice].
231 papaliter— papaver232
299 : iussum -e servavit et imperiale.papaliter [papalis] adv. comme il convient à un pape
GERHOH. Antichr. 155 p. 365,19: a Romanis civibus
papa claniatus necnon a maxima parte Romani cicri
-r salutatus.
paparellus, -i in. DuC [papa] (péjoratif d'après papa)
pape de rien : Huco FLAV. chron. Ii p. 460,27
atiquando enim magnum crut si quis regium osculum
rnerebatur, gratum si quis vestigia pape oscularetur.
Nunc versa vice reruni, quicumque inventus fuisset,
tenebatur, nec antea dimittebatur, nisi primo pedem -iillius oscularetur, et sic demain osculo regis potiebatur.
paparo, -nis m. [ong. inc.] jabot (d'u,i oiseau):
GLOSS. Augiens. bibi. (Levit.) 683 p. 87: vesiculum
gutturis: -nem (cf. Levit. I, 16).
paparus, -i ni. [ong, et sens inc.] RECEPT. C 15
p. 66 : bacas lauri siccas ; piper -i ponderibus in musa..
statim sanat.
I. papas, -lis tu. DuC FEW t. VII p. 579 [r&,uaç]
forme papaLes: AYNARD. p. 622.
1) précepteur (AYNARD. p. 622: -tes est pedagogus.
Uctrrto S.V. pedos : hic pedagogus, id est magister qui
docet et ducil puerum et lascivicntem refrenat etatem,
idem et -s. ib. S. y. popa : hic -as, -lis ... dicitur
pedagogus cui infantis disciplina committitur): BRUNO
QUERF. Adalb. (rec. A) 3 p. 267: aperuit Deus puero
aurem cordis ... ut exinde parvo seniori usque ad
unguem philosophie, eius -s morum et magister sensuum
foret. AELFR. BATA colloq. I p. 28 : et pene omni die
propter stultitiam tuant flageilis ac virgis dirissimis
cedimur a nostro -te. PEUR. DAMIAN. opusc. 57,4
col. 828° : puer ... sine -te vel gerula. Leo MARS.
chron. Cas. II 29 p. 646,21 : Atenulfuni ... in quodammonasterio nutriri ac custodiri mandaverat. Post
tempus veto aliquantulum monitus a -te suri ... fugam
arripuit.
2) pape (erreur pour papa) : ANNAL. Flav. a, 753
(MGR, Script. III p. 150,46): -s in Francia venit
(cf ib. a. 754 p. 150,47 et a. 804 p. 151,40).
2. papas, -lis f [2. papa] nourrice: HRABAN. martyr.
XVII ka]. lui. 155 p. 57: Vitus ... multa tormenta pro
Christo passus est cum ... Crescentia -te sua. (PL. col.
1151 : papatissa).
3. papas, -lis in. [formation régressive sur papare-
((manger »] glouton : UouTIo S. V. popa hie -as, -tis,
id est leceator quia circa papando incedit.
4. papas, -lis ni. [gr. byzantin lrOEgir&xtov, du persan
pnbàk, «coton »] tissu de lin blanc et doux : HRAI3AN.
univ. 21,20 col. 578c: byssus genus est quoddam lini
minium candidi et moliissimi, quod Greci -tenu vocant.
UGUTIO s. y . popa : hic -s, -lis, dicitur grece quoddam
genus uni candidi et mollis (cf. isin. el y m. XIX 27,4)_
papati, indécl. [ong. inc.] plante indéterminée (nainisaurien Lune plante). MAPPE ciav. 276 p. 239: alochias
(alii marcianin, Alexandrini autem scaramandria, Isauri-i herba est subtilis, ramosa, spina involuta, aibidiante
multi exinde accendunt candelas).papatia, -cf [papa] dignité pontificale: LAMB. PARV,
annal. p. 646,19 (a. 044): hic [sc. Senedictus papa]coin suam emisset, 1-leinricus imperator periexit
Romam et pro eo Ciementem papam constituit.
papaticus, -a. -um [papa] pontificat: DIPL. Otton. III
389 p. 820, 7 (a. 1001): confusis veto -is legibus et iam
(O abiecta ecclesia Romana (cf. C0NST. 1 26 p. 55, 31).papatus, -i in. u. papas.papatus, -US fi. DuC [papa] forme pappatus:
CARTUL.S. Mar. Santon. 116 p.95 (a. 1150).
A) panifient, papauté: I) dignité pontificale: CHRON.
15 Vedast. p. 706,6: Adrianus papa obiit; cui Leo -Lis
Ioco successit. BERNOLD. CONST. chron. a. 1044
p. 425,44 : sprinte a -u discessit. C0NST. I 58 p. 107,33
(a. 1076) : tu ipse ... te ipsum ... obstrinxisti quod
nunquam ... -um ... susciperes. TRAcT. de invcst. episc.
20 p. 503,26: Benedictus reiectus non solum -u, sed etiam
sacerdotio a Leone exordinatur. Guru.. MALM. gesta
pont. 1 23 p. 36: non cura potuisse date legitime
pallium qui iuste non habuisset -um.
2) pouvoir lié à la charge pontificale : COD. Udalr.
25 51,2: rex furit e contra. -um tollere pape. RAHP.W
dia]. p. 528,18 : petivit a me ... quitterais de ancipiti
huius temporis statu et bicipiti -u quid sentiam, scriplo
vobis denunciem. noter les expressions avec adj. -us
Romanus : GREc. VII reg. I 2Ia p. 36,7: adiuvabo te
30 ut secure et honorifice teneas -um Romanum. PONTIF.
Rom, append. III p. 290 (XII s.): -um Romanum aut
regalia Sancti Petri adiutor cru ad retinendum et
defendendum. STEPH. LICIAC. Steph. Mur. 32 p. 121
(col. 1021 0): cardinales ... inter quos postmodum de
35 prelatione Romani -us, ut notant est, schisma fuit.
avec gén. -us sancte sedis, -us Romane Ecclesie
CARTUL. S. Florent. Pictav. 40 p. 57 (a. 1107): Pascati
secundo in -u sancte Sedis Romane universali Ecclesic
presidente. CARTUL. S. Mar. Santon. 116 p. 95 (a. 1150):
40 Eugenio pappatum Romane Ecclesie gubernante.3) temps pendant lequel un pape a exercé son
pontflcat : CARTUL. S. Vit. Virdun. 1175 p. 98 (a. 1122):
acta sont Eec -us domini Calixti secundi anno tertio.CARTUL. S. Martin. Camp. 1 7 (a. 1133): innocentio
45 papa secundo predicto, -us sui anno secundo. CARTUL.
S. Steph. Divion. ii I p, 15 (a. 1155): eu tempestatc
Benedictus quartus in -u vigebat. d'où : accession au
pontificat: GUIBERT. Nov. gesta Franc. II I coi. 695°:
Urbanus papa, ante -um Odo vocabatur.
50
B) dignité pontificale d'un évêque : COD. Udalr. 28
p. 55 (a. 1064): novum sibi usurpavil -am.papayer, -us n. DuC; Few t. VII, 573.
A) pavot, oeillette (Papa yer somniferum L): I) dans
ses usages pharmaceutiques ( PAnAS: -r, herba somnifcra,
233 papaver—paphius 234
ex qua fluit succus qui opion appellatur. UGUTI0 S.V.
popa [çf. IsID. etym. XVII 9,31 et 32]): CAPIT reg.Franc. 1 32,70 p. 90,8 (c. 800) volumus quod in horto
omnes herbas habeant: febrcfugium, -r, betas. FORMA
mon. Sangall. p. 14 u: anetum, -r, radices. PAUL.
AEGIN, cur. p. 3,31 : anemonis, id est -ris. GoNzoGengulph. il p. 650F: ita dormire valet acsi ... soporifero
-re saturatus. ALEX. NEcic. ]ans div, sap. VII 191
p. 476 : esse soporiferum censet medicina -r, / cui vislethei multa stuporis inest. noter les variétés: -r agreste:MAPPE clav. 72 p. 204: folia sandaracis montani (Id
est -ris agrestis quod et ammonia dicitur). PAPIAS inGUILL. BRIT. summa : -r silvaticum, id est agreste,
tutu aceto tritura et fronti impositum sedat dolorem.
Ooo MAGD. herb. 1040: rubeus pallensque minons /fins est banc [se. speeiern] vulgo dicunt agreste -r.-r album : Ono MAGO. herb. 1038: tres illi [se-ri]tribuunt species : lios unius albus, alterius roseus.
CONSTANT. AFRTC. Pantegni 5,40 r 22r: -r albummelius est ad comedendum quam nigrum. ib. -r
nigrum facit constipationern ventris.2) dans ses usages culinaires (PAnAS: -r aliud vescum,
quo vescimur, aliud letheum, quo non utimur. UGUTIO5v. popa : hic -r, -ris quia eius semen papatur) : u) enpâtisserie, spéc. en Allemagne méridionale: TRAD. Patav.291 (a. 1110-1130): 1 modium de faba et pisa, dimidium
modium -ris, modium tape. HERBORD. Otton. 2,41
p. 745,49 : corn canapo et -ne et cuncti generis legumine.
Coo. Falkenst. 87 p. 57 (a. 1166): 1111 metrete -ris.lb. 89 p. 59 : -ris VIII metrete et totidem hanefsamen.CARTUL. episc. Naumb. 391 p. 550 (a. 1196): houemanndat .. J scheplum milii, I scheplum canabi, I scheplum-ris, VI scheplos raparum. u. aussi opium (2). b) commeoléagineux (UGUTIO S. y. popa: hic -r ... vel a papaquia crassum habet liquorem): THEOPH. sched. 1,20:porte [semen linij in pressatorium, in quo solet o!eum
olive, vel nucum, vol -ris exprimi. 1-JILDEGARD. phys.
1,127 beoniam pulveriza, et pulverem istum in farinampone, ac sagimen aut oleum -ris acide.
3) sens métaph. semen -ris, pour exprimer une grandemultitude : LEO NEAP, vita Alex. 1 40 p. 68,23: verumtamen ut cognoscas, qualis et quanta est mea milicia,
significabo illam tibi per hanc sementem -ris quamdirexi (cf FRUTOLF. chron. p- 64, 8). -ta succidere ferropar allusion à l'anecdote des pavots de Turquin ( Liv. I54,6): COSM. flAc. chron. 1 12 p28,16: ac veluti siquis in horto tenera -ta succideret ferro, ita obstantiummetit case capita hostium. ou demetere -ta : VINc.KADU. chron. p. 280: ferrea ferro demetunt -ta.
H) nénuphar blanc (Nymphea alba L.): P5. OboMAGD. herb. 108 : alga palustris habet diversa vocabula,quorum / cacabus est Venons, nympheaque sive -r,
papavereus, -a, -um du pavot. sopor(Jère (Uot.rrios. y . popa : papa yer ... unde -us.-a.-um): CALTER.
CASTIL. Alex. 1V 447: ergo ubi torpenti Grecorumcastra volatu / attigit, expulso curarum examine lotus
/ principis incubuit stratis -atque imbuit cius / vote -orespersa medullitus ossa.
5
pape interj. forme papeh: Huco PICTAV. chron:Vizeliac. IV 1719 p. 556. marquant : I) l'étonnementa) admiratif (PAPIAS : -e, interiectio est admirantis,
unde papa id est admirabilis [cf. UGUTIO]. ABELARD.dialect. p- 121,15: -e a< d > mirationem ... proferentis
la designat.) : HROTSV. DuIc. 2,1 p. 128 : -e! quant pulchre,
quam venuste, quant egregie pue!!ule. FRITHEC. Wi!fr.43 p. 5 : «est» aiunt «-e, divini numinis omen. oErnsT. Hann. 78a p- 127,11 : -e, o bonum correctorem,
o virum vigilantissimum ! OSBERN. lib. mirac. 24 p- 157:15 «-e », inquam, «quam citus es ad miserandos miseras! »
b) ironique: BERNARD. parab. VII p. 296,8 : tu dixisti« Beati pauperes spiritu» (Matth. 5,3). Hec ita que
nihil habet nisi paupertates et miserias, pauper tatum
et miseriarum angustias. Dominus : « -e Quorsum20 ista ? »
2) l'indignation: RADULF. CADOM. gesta Tancr. pref.
p. 603 : interque memorandum : <(-e! aiebant, quonam
modo nos segnities perdit!» ib. p.604: -e! ubireverentia, ubi libertas, ubi munera! ib. 33 p. 630: -e!
25 quenam est audacia. RODULF. TRUD. gesta Trud. XII!
I p. 310,15: -et quis hominum vidit unquam tantam
in rationabilibus animalibus brutalitatem? VINc.KAOL. chron. p. 330: ad hec Boleslaus: -e, proceres,audent isti plagiosippi etiam probris contendere.
30 3) la douleur: IULIAN. VEZELIAC. serm. 21,59 t. Il
p. 454 : agonia non immerito pugna ... appellatur,
mortis dico et spiritus ... -e! quid faciampapeh, y. pape.papela, -e f formes : babela: HILDEGARD. phys.
35 1,97. babellum : ib. 6,34. sens inc. I-ITLDEGARD.phys.I,97: de babela. Babela (u Malva» cd. pr .) habetin se moderatam frigiditatem, ut tes est, sed tamenplus frigida. ib.6,34 : corpus [bore avis] ... in novamollam pone, et ci fenigrecum et minus de babellum
40 acide.
papella, -e f DuC [papula] maladie mortelle accom-pagnée de pustules: Con. Sard. 13 p. 186 col. I(a. 1113): mittat in eis Dominus mortem -e ... ethabeant maledictionem de III patriarchas. (cf ib. 16
45 [a. 11131. 28 [a. 1120], 56, [a. 11471 etc.).paperium, -i n. papyrus; cf fr, papier] papier:
COMPUT. Catal. 162,1! p. 290 (a. 1196): predictustcstator manu sua propria scripsit testamentum inquodam libro de -o (cf. ib. 162, 188 p294).
50
paphius, -a, -um [Paphos] forme pafya : UGUTI0s. y. oliva. I) de Paphos: UGUTI0 S. V. O!iva : notaquod olivarum dicuntur quedam orcades ad similitu-dinem testiculorum dicte quos Greci orchi vocant,quedam radiole, quedani pafye, quedam lucinie (qf. Isto.
235 paphius—papilio 236
etym. 17,7,64).2) qui concerne (amour: UGUTI0 S. v paphus
Paphus insula Veneri consecrata, unde -us, -a, -um,quod sepe ponitur pro venereus. -
papiensis, -e DuC [Papia] de Pavie (UGuTIO S.V. apape. hec Papia, admirabilis civitas unde -is -e.):
GREG. V epist. p. 694,5 (a. 997) : decreta enim synodi
papiensis. CONCIL. Rom. (Mansi XIX) col. 234. Imures episcopi occidentales qui in depositione Arnulfi
Remensis archiepiscopi ruerunt .. -em synodum spre-verunt. spéc., dans les expressions denarium -e, solidus
-is : CARTUL. Lerin. 116 p. 105 (a. 1094): accipiens inprecium VI sotidos denariorum -ium. REG. Sipont. 20
p. 14 (a. 1114): VI sol. denariorum bonorum -ium per
solidum denariorum XXX. Cari S. Colomb. Bobb.
158,43 p. 36 (a. 1142): censum decem sotidorum -luniin curte Gramola. REG. Sublac. 151 p. 199 (a. 1148):
stipula XX librarum denariorum -ium. OBERT. SCRIBA
a. 1190, 123 p. 50: lb. dr. -ium LXVIIII. ANNAL
lanuens. p- 13: primo anno istius consulatus monetadenariorum -ium veterum fuient habuit.
I. papilio, -vis m. DuC FEw t. VII 575. formes
pabillio: ACTA pont. Rom. ined. 11169 p. 136 (a. 1080).
papitlio : ACTA Henr. Leon. 86 p. 127,34 et 128,7
(a. 1171). papillo : ODO CLUN. Ger. 34 p. 309E, papulio:CARTUL. Hosp. S. lob. Hier. 900 p. 571 (a. 1190).
paveillo : ROTUL. pip. Henr. II p45 (a. 1171). pavilia
CR60. CAT. chron. Farf. II append. p. 321,241 pavillo:
CARTUL. Sassov. 62 p. 157 (a. 1088).
1) papillon (PANAS: -ries, avicule que maxime abon-
dant florentibus malvis ... [cf. [SID. etym. XII 8,8 etSEOUL. in Don. Mai. II 61 p. 128]: lumine accenso
conveniunt et circa volitantes ab igne proximo interire
coguntur. Uouîio S. y . papa: hic -o, -nis quedam
avicula que in sua adventu adniirationem meretur.
GUILL. BRIT. summa t. II p. 522 : -o, -nis parvum est
volatile quod gallice dicitur papeillonj: VITA Dagob.
12 p.519,15: vidi ex tua are prodire unum -vert.REGINALO. CANT. Malch. IV III p.99: scarabeos,
-nes / blattas, crabrones. EKKEH. URAUO. Hieros. 22,2
p. 28 : vermiculorum quoque, quos -nes a simititudinetabernaculorum vacant, exercitus ... per tres continuasdies ... votabat. PETR. VENER. epist. I col. 131Y
hommes puerorum mare -nes sequentcs! EPIST. adHildegard. 68 col. 287": satis ridiculosum videretur siaquitas -nes ... salutarent. Pu'ra. C0MEsT0R hist. schal.
col. 1062 : quedam enim ex exhalationibus habentesse, ut hibiones vermes qui ante clepsidram nascuntur,
bibiones ex vina, -nes ex aqua. AI-Ex NECK. nat. ver.lI 164 p. 272: [hombex] thecam ... subintrat iamiamsimilis -ni. noter l'emploi patronymique: CARTA (a. 1067-
98) (Douglas, Feudal Documents of Bury S. EdmundsE.H.R. XLII 1927 p.247): Turoldus -o. Et multi alu.
II) lente: cf. a. fr. paveillon (AELER. angl. sax.
vocabul, append. p-59: -o, gang-geteld. PAPIAS: -o,tentorium. UGUTIO S. y . papa: -nes temptaria dicuntur.GUILL. BRrr. summa L. Il, 7 p- 522: -o dicitur tentariumet sumit namen a volatili eo quod ad niodum papilianisvolantis distenditur. [cf. 1mo. etym. XV 10,3]): A) tented'habitation: 1) pour les peuples nomades : REMIG.epist. Rom. cal. 504e : sutores erant et suebant ex
pellibus sive linteaminibus tabernacula et -ces in quibusmaxime Saraceni inhabitant. ORD. VIT. hist. IX 8 t.
'o III p. SI 1(t.V p. 62) : baves et camelos, verveces etusines, et copiosam supellectilem in eorum -nibusreperierunt. OTTo FRIS. gesta 1,32 p.50,17: cum
vilissima in vicis vel oppidis ... habebantur habitacula,toto estatis vel autumpni tempare -nes inhabitant.
15 GUILL. TYR. hist. rer. transm. XX 16 p: 960: tanta
pluviarum intemperies ... ut neque tuguriis pauperiaresneque -nibus divites arte qualibet arcere possent
stillicidia. PETR. COMESTOR hist. schol. cal. 1703°:faciebant enim tentoria, sive -nes, que necessaria erant
20 indigenis propter immoderatum calorem.2) pour les militaires: a) en général: AIMaIN. FLOR.
gesta Franc. III 53 P. 91: Chilpericus .. exercitum
sepe mavebat ac si prelium progressurus, in -nibusresiderc faciebat. CHRON. S. Michael. Mas, p, 29
25 tridua in tentariis et -nibus recreato exercitu. OTTO
FRIS. chran. 7,14 p. 325,20: in plano erga Italie castra
metantes unusquisque militum ante -nem suum noctu
lumen accendit. MAIOR. Franc, p. 245: cum cames inexercitus regis perrexerit, senescallus Francie -nem
30 centum niilitum capacem ci preparabit, et sommariuniad illam portandum et chardas et paxilles. b) dans
des expressions signifiant: a) lever le camp : ROB. MON.
REM. hist. Hier. VIII 10 p. 852: callegerunt -rues ettentaria, et illic castra direxerunt. RIGORD. 96 p. 127
35 collectis -nibus et tentoriis ... recesserunt. 3) abandonner
le camp, fuir en désordre: REGINO chron. a. 860p. 79,17 : aufugit. relicto -ne, tentoriis et amni regio
apparatu. GUIBERT. Nov. gesta Franc. 111 5 col. 7238:-nibus devolutis, iussit celeriter castra cansterni. BER-
40 NOLD. CONST. chran, a. 1084 p. 441,23: arien obsessorescastelli,... perterruerunt, ut relictis -nibus, equis, etIoricis ab obsidione passim diffugerent.
3) tente d'apparat, tente de grand personnage : a) engénéral: ROTUL. pip. 23 Hcnr. II p. 98 (a. 1177): pro
45 -ne regis et pannis et cordis et alus rebus ad faciendumeundem -rient XLVII et XVIIC s. et I d. ROTUL. magn.pip. I Rich. 1 plI (u. 1189): linea ad -nes regis ettinctura earumdem, b) dans un camp militaire : THEGAN.Ludov. 55 p. 602 : imperator ... sedens in -ne sua,
50 quod erat extensum in latum valde in campa magna,
ubi eum exercitus orants contemplari potuit. ORD. VIT-hist. I 24 t. I p. 166: vehemens autem turbo -ncmducis disripuit. ACTA Heur. Leur. 86 p. 128,7: inve-nimus ipsum imperatorem et ducem sub -ne imperatoris.
237 papiiio - pappo 238
c) pour accueillir un grand personnage : ROB. TORIG.
chron. a. 1162 t.T p. 342: Alexandrum papam usque
ad preparatum -nem preduxerunt.
4) servant d'abri aux voyageurs: a) en général:
REMIG. epist. I Cor. coi- 627A : viatores in -nibus.b) aux croisés et à ceux qui les accompagnent : HIST.
de via Hier. I 1 P. 171 : nulla montana erant que non
essent plena -nibus et tendis, nobiiibus hominibus et
ignobilibus vins et mulienibus.
5) dressée pour une réunion ou une fête : a) un
pèlerinage: RODULF. TRW. gesta Trud. 110 p. 239,13
tantus peregrinorum coetus ... confluebat ... in -nibus
tabernaculisque frondeis cortinatisque habitantes, b) des
noces: WALTH. MAP nug. eut. I 11 p. 14,4: quoresidente solempniter ad nupcias, ... mensis repletis
plures [cris quam intus discumberent in -riibus. c) une
réunion d'artisans: RAHEW. gesta 4,2 p.234,23: ad[celebrandatn curiam] fabrorum et opificum multitudo
cum suis -nibus ac ergasteriis ... exstrinsecus muri
faciem prefert. d) une célébration liturgique autour des
corps saints : MIRAC. Firm. III col. CCCXLV : celestem
thesaurum in prato sue ecclesie collocavimus honore
digno extensis -nibus. M1RAC. Viviani 32 p. 272,26:
qua [inundatione pluvie] affluentibus celitus distillante,sacra effigies beati confessons stidria fedaretur, -o in
modum pilei capiti eius imponitur. VITA Verol. 11 6p. 385 : multique obsecrando preteritis, ante venerandi
patnis ... -nem pervenisset. (oNzo Gengulph. 3 p. 649e:-o in campi medio protenditur, dueque altrinsecus
scene componuntur, ubi mirilicum pignus componidisponitur. CONSUET. Meit. P. 231,25 : Iocum ubi
pignora sanctorum suai obtensa -ne. spéc., servantd'abri pour une cérémonie religieuse: RU0DL. carm. V
7 p.226: podismum, / cuius ad extremum fixerunt-nem I in quo stans mensa vestita fuit velut ara.
B) par extension, cabane de branchages: REGÎNALD.COLOn. Cuthb. 129 p.275: domunculas quasdam seu-nes viii quidem tegmine feni seu straminis contextas
in quibus degerent et sua obumbrarent, sibi quisqueconstruxerant.
2. papilio-, -ais u. papyrio.I. papiiiia, -ef. 1) sein de lafein,ne (AYNARD. p. 622
pappa vei -a est niamma). GulDo AMS. (?) Hasting.proel. 175: nutrivit proprio matnis quem jacte -a.
ÂNON, de trib. puell. 45 p.233: forma -arum nusquamparebat in illa, / vel quia parva nuis vel quia strictafuit. CARM. erot. Rivipoi. 2 p. 170: nec -é sont
tumentes, I sed sunt quasi nix candentes. los. ISCAN.
bel!. Troian. VI 647 p. 200: levam mucrone -am /transadigit Pirrus. ALEx NECK. laus div. sap. IX 369p. 494: femineum pectus ornatur iure -us.
2) mamelon (ACtER. angl. sax. vocabul. p, 44:titt-strycel. PANAS :-e. capita mamillarum. [cf. UGuTI0s. y . malon.] UGUTIO S. y . popa : -a, caput manille.
quia pueri eam papant duni jactant mamilla est tota
eminencia ubenis. -a i!!ud breve quod pueni tenent inore) : PETR. DAMIAN. epist. VI 29 coi. 4208 : eccegloniosa Mater Dei sibi visibiliter astitit. et sacni ubenis--a lac exprimens, cius labiis insti!iavit. Ion. BEL. div.off. XIk 101 p.28 : ieiunium inspirationis est ut in B.
Nicholao qui adhuc infans manens in cunabulis tribusdiebus in septimana abstinebat a mamma et quarta et
sexta feria semel -as sugebat.10
2.papiila, -e f u. pupilla
papiliio, -nis u. papilio,papiraceus, -a, -um V. papyraceus.
papireus, -a, -um u. papyreus.
papiriceus, -a, -uni u. papyriceus.
15 papirus, -i m. sire f u. papyrus.
t. papa sive pappo. 1. DuC. Fnw t. VII, 582.
1) manger: (Uoirrio s. y . papa: hic papa yer ... quia
eius semen papatur): AONELL. RAv. lib. pont. 165
p. 384,4 : cura comederent et bibetent, coepit pontifex20 rogare regem, dicens : «-a, domine mi rex, -a. » NIGEL.
WIRF.K. mirac. beate Marie 1559: « pappa» ait «me-cum ». WALTI]. MAP cari, p. 38,50: papà, si remtangimus, nomen habet a te,/ quicquid battent alu,
solus vult -are. 2) téter, manger (en parlant des
25 enfants) : PAPIA5: -are: puerorum est, sicut manducare
hominum. ib. s. y . papilla: eas [se. papillas] infantes
quasi -ant rhum lac sugunt. UGIJTIO s. y . popa: -o.
-as, comedere, quod tamen pertinet ad pueros et
monitur pro nomme.30 2. papa sine papor I. [papa] être pape: CON5T. I 70
p. 119,26 (a. 1080): quod si quis sine assensu Romaniprincipis -ari presumeret, non papa sed apostata ab
omnibus haberetur. HuGo METELL. opusc. II II p. 715:
papa fores, si -ares more priorum./ predecessorum35 sectando facta tueront. spéc., pour indiquer l'année du
pontificat: au gén. : LAUR. Lr.on. gesta Virdun. 36
p. 516,6: amans ... septimus Conradi regnantis, primusLucii -amis. à l'ahl. absolu : CARTUL. S. Michael. Mos.43 p. 165 (a. 1085): -ante Gregorio VII, regnante
40 Henrico III. CARTIJL. Mont. PessuL p547 (a. 1115):
Caltera episcopo episcopante, Paschali -ante. Ac'rAcom, Flandr. 1 107 p-246,17 (a. 1122): Kaiixto Rome-ante. CARTUL. Argent, 1 99 p. 81,22 (u. 1147): Eugeniotertio -ante.
45 papans, -lis part, prés. employé comme suhst.: qui seprend pour le pape: GERHOH. Antichr. 57 p. 369,10:nunquid veto in bac multitudine -antium iudicare nondebeo.
paponius, -a, -um ivrogne : AELFR angl. sax, vocabul.50 append. p. bi : -us, druncen (u. Forcellini: ebniosus
gloss. arab. latin).pappa, -e f u. I. et 2. papa.pappatus, -i 'n. V. papotas.pappo 1 u. 1. papo.
239 pappus—papyrus 240
pappus, -i m. 1) grand-père: PAPIA5: -us, grece avus.2) pédagogue, niaitre: PAPIA5: -us, pedagogus. ib. s. y.papa : pedisecus, papagogus, idem et -us.
3) (plante) séneçon : AELFR. angl. sax. vocabul. p. 32:
nomma herbarum. ... -us, isties, btostm.
papula, -e f DuC. FEW t. VII, 582. forme pabula:
GLOss. cod. Cas. 401 p. 472, 4.
I) pustule, bouton, furoncle (GLoss. cod. Cas. 401
p. 472,4: pabule, carbunculi. PAPIAS: -a est parvissima
cunctis (cutis) erectio corn rubore [cf ][sin. etyrn. IV
8,2!]. UcuTto S.V. popa: hec -a, -e ... sunt enim
minutissima ulcera que nascuntur in cote et afferunt
dotorem, scabiem, ardorem) : RICHER. 1 65 t. I p. 122:
peslis, -is erysipilatis innumeros enecans. PUR. COMESTOR
hist. schol. col. 1195 c non ... -as habens aut scabiem.
MAURUS urin. p 22 (XII s.) : in acutis febribus mortifera
inducunt apostemata, que a Galeno dicuntur -e sive
antraces sen etiam carbunculi.
2) ulcération de la bouche (sorte de fièvre aphteuse):
au figuré: MIRAC. Eav. 3 p. 63,12: « Bavo vester quid
aliud est quam in tibiis -a » ALDER. CAs. Dom. 69
p. 77,1 : letali ulcere, quod -am vulgus appellat, amaxitla invaditur. PETR. COMESTOR hist. schol. col.
11968 : -a est cris infirmitas, que gallice dicitur Iampast.
3) par métaph. : CONCIL. Carisiac. p. 770,10 (a. 838):
metuens videlicet, ne oves Christi, id est simplices
quoque, ex eorum lectione quedam vanissima curiositatis
scabies aspergeret et ardentes -e diri errons exurerent.
4) confusion avec pupilta: pupille (PAPIAS: -a ... quasi
pupilla): HRABAN univ. VI,1 col. 149°: pupilla est
medius punctus oculi ... Hanc picrique -am vocant
(cf. Isin. etym. 11,1,37). ib. col. 150k: circutus vero
quo a pupilla albe partes oculi separantur discretanigretudine, corona dicitur, quod rotunditate sui omet
ambitum -e.paputencia, -c f. [papula] éruption de boutons: UoŒno
s. y . popa: papula ... bec -a.
papulor 3. y . pabulor.
papulositas, -tis f papu1a] abondance de pustules,
éruption de boutons: UouTio S. y . popa: bec -s,
plenitudo, habundancia [papularum.]
papulosus, -a, -um [papula] plein de pustules: Ucur,o
S. V. popa: -us, -a, -um, paputis plenus.
papulio, -ais f V. papilio.
papulum, -i n. [pappare ou erreur pour pabulum]
dans l'expression -um vite : nourriture spirituelle
(cf. pabulum D) 2a: hostie): VITA Bav. II 221 p. 232:
nam magis ut vere gustabat -a vite/ tanto plus siquidem
delectabatur in isdem. GILB. FOL. epist. 147: te enimcustode commisse, tibi gregi -a vite deesse non poterunt.
papyraceus, -a. -um forme papiraceus: AN0N. sit.
orb. p. 30. fait de papyrus: a) en parlant des bateaux
du Nil: ANON. sit, orb. p. 30; cum papiraceis et Nili
navibus illo pergeretur (cf. DICUIL, mens. orb. éd.
Walckenaer p. 35). b) en parlant du support de lécriture:MOYSES PERGAM. expos. p. 172: nobis quoque mes est-as texturas historias nominare, precipue que picturatenobis ex Egypto vehuntur.
papyreus, -a, -um [papyrus] forme papireus: MIL0ELN. Amand. Il p. 452,8. PUR. CoMEsroR hist. schol.col. I I44. ALAN. Ins. serm. di v. d p. 277.
t) fait de papyrus (en parlant d'un objet): a) en
général: PF.TR. COMF.STOR hist. schol. col. 1 14e : tulit
'o in arcis -is super plaustra ibices ciconias, id est
egiptiacas b. col. 1182c : lychinus lucerne -us erat (cf.ADAM SCOT. trib. tabemn. t 61 col. 679°). b) en parlant
de bateaux: ALAN. INs. dist. col. 992°: apud lsaiam
etiam vas dicitur navis, dicitur vas -um (cf. Is. 18,2).
15 id. serm. div. d p. 277: vasa -a sont naves de papirisfacte. Naves -e hommes recipiunt sed cito decipiunt;
hommes devehunt sed submergunt. c) en parlant du
support de l'écriture: Mao ELN. Amand. II p. 452,8
exemplar in -is scedis editum. VITA Gis!. metr. 425
20 p. 165: ut bene -is manus antiquaria fastis / -iltevit
scriptis tutum liquitque modernis.
2) qui caractérise le papyrus: ALAN. 1N5. planer. nat.
p. 517: calamum -e fragilitatis.
papyriceus, -a, -um [papyrus] ici forme papiriceus.
25 fait de papyrus: DicuiL, mens. orb. VIT 28 p. 80: cuva
-is et Nui navibus illo pergeretur.
papyrio, -nus m. [papyrus] formes papilio: BERENG.
TREV. laud. 1,12. PArIAS. papirio : CILLES. superfi. cler.
261,3 p. 565.
30 1) endroit oit poussent les papyrus (GUILL. BruT.
summa s.v. p. 522 -o, -nis est locus in quo crescunt
papiri) : BERENG. TREv. land. 1, 12 col. 946e : sicut illa
[se. filia Pliaraonts] fiscellam repent in -lieue (cf. Exod.
2,5). Rur. Tuiî. exod. 1 9425 p. 592 (col. 575A)
35 «sumpsit ... fiscellam ... et linivit eam bitumine ac
pice posuitque intus infantulum », subauditur in -ne
(cf. Exod. 2,3). GILLER. superf. der. 261,3 p. 565: adhuc
servus Israei est sub Pharaone/... quia qui repertus est
in -irione fugit.
40
2) corbeille de joncs: PAnAs: -o, scirpeum vasculum.
papyrus, -i m. sive f DuC. Frw t. VII 589. formes
papinius : HOMIL. Opat. 1 37. papirus: WALAHFR. Wett.
292. AuLnE. .angl. sas. vocabul. p. 26 et 31. AYNARD.P. 619. PETR. DAMIAN. Romuald. p. 54,3. 10H. SCIUBA I
45 47 p. 24 (a. 1156). ALAN. INS. serm. div. d P. 277. etc.
A) (bot.) papyrus (Cyperus Papyrus L.):
1) definitions: REMIC. comm. Mail. Cap. 11 48,16
p. 157,24: -us genus iunci est ... -us semper viret etne umquam siccetur in aquis radicem figit (cf. PArIAS
50 et COLL. Salern. V p. 311). Aearn. angl. snx. vocabul.
p. 31 : nomina herbarum ... -us, du/8/hamor. Rur.
TUIT, exod. t 9, 4, 433. p. 592: -us, levis canna. ALAN.
INS. serm. div. d. p. 277: -us enim, ut dicit Isidorus,
est silva nilotica ; aquarum seges, unde puicra cesaries,
241 papyrus—par 242
herbis durior. arboribus inollior, sine ramis arbor, sinefouis nescio qua vacuitate plena et qua plenitudine
vacua. GU1LL. BRrr. summa s. V. p. 522 bec -us dicitur
quidam iuncus.
2) utilisé dans la fabrication de certains objets: a) de
bateaux (cf. Exod. 5,3): FRECULPH. chron. 128 col, 949":
in vasculo de -o facto, ac bitumine hnito. WILuR.
carm. 9,32: si quis navigium ride[ prestare .uin,/ querat
Alexandri scripta hystorialia Magni :1 experietur ibi
robur navale -j. ALAN. lus. serm. div. d p.2'17 : vasa
papirea sont raves de -is facte. b) de faisselles : ALEX.
NEcK. utens. p. 110: caseus in sua teneritate in techaex -o, vel ex cirpis, vel ex iuriccis plaustribus composita
lateat coopertus fouis, c de nattes pour dormir (GLoss
Rivipoll. II 67 p. 113 et 141 : -irum : biblonilotica unde
natte fiunt) : AYNARD. p. 619: embrimium est malta ex
grosso -o tenuiter pectinata. PETR. DAMIAN. Romuald.p. 54,3: lecto etiam fulgentibus palliis strato, ipse in
storia de -is compacta tenera delicati corporis membraterebat. d) dallume-cierges: PANAS: -us dicta quodigni et cereis sit aptus. UcuTio S. V. pir : hic -us, herbaque igni et cereis est apta (cf. Isin, etym. 17, 9, 96).e) de feuilles servant de support à l'écriture: REMIG.comm. Mart. Cap. Il 59,12 p. 174,14: apud Egyptiosenim ex biblo fiunt libri, qui est genus -i, Qui -us
fuerat perlia id est peruncta cedro, id est cedria, hocest resina cedri. -us autem suco cedri iliita imputribilis
est. Cnnis'r. STAI3UL. in Matth, col. 1267': ut libri eonomme vocentur etiamsi sint de alia re; pergamenovel -o.
B) par méton. : I) lit: WALARER. Wett. 292: post-quam lassa suo prosternant membra o,
2) mèche de lampe ou de cierge: AELFR. angl. sax.vocabul. p. 26: -us, weoce. His'r_ de via Hier. 102
p- 214 : coeiitus ignis ... per omnes lampadas in lychneisferreis accensus est, atque ita in eis clarissime ardere
coepit acsi -i depilati fuissent.3) allume-cierges: Iso Otm. 1,7 p. 50b,22 : sub plumbo
cui -us imponebatur, cerneres ignem eius unius digitimensuram ex olco consumpsisse. ORDO Ber, p. 38,7:ille dat episcopo cereos ut accendat ... predictocicendelarjo tenente -um.
4) torche: NOTK. BALe, martyr. V id. oct. : carcerepuniti, nervis coesi testis defricati, ardente -o adusti.
5) feuille faite de papyrus et utilisée pour la trans-cription des textes: FOLC. gesta Bertin. P. 6: omnem
-um scriptum. LETALD. Maxim, 41 p. 609: nostra littera
in charta et Romana in -o transcribi fecit. TuEoi'n,
sched. 1,23 n. : toile pegamenam grecam que rit exlana ligni (Uni id est -um) et polies cana. loti. SCRIRA
I 47 p. 24 (a. 1156): omnem robam que scripta estin -o illo (cf. ib. 482 p-257 [a. 1158]). HrsT, S. Flor.SaIm. p. 253 : cuius nobile privilegiuni. in -o conscrip-tum. WOLBr.Ro in cant. I col. 1064" : ex -o qtlippe
charta est. IuLFAN. VIZELiAC. serra. 20.338 I. li p. 446:
in -o charte scribuntur. par extension texte écrit
ANn. pass. Pctr. col. 69I : -is omnia tradere, vel
maxime incongruuni ducimus.
C) sens symbolique : la science profane : Rue- TOIT.
exod. T 9,447 p. 959 : contra illa vasa -i, id est
scriptores falsitatis (cf Is. 18,1-2). WOLBERO in cent. I
col. 1064" : quid namque per -um nisi secularis scientia
designatur? IUL1AN. Vizvi.ic. sera. 20. 338 t. Il p. 446:
quoniam in papyro charte scribuntur, vasa -i merito
nominantur qui litterali scientia predicti suai. ALAN.
INs. serra. de div. d p. 277 : per -um terrestris philosophia
eleganter figurent.par, -is Fnw t. VII 595 et sq. I) adj. forme : f pl.
's parias: Con. Lang. 476 col. 324a (a. 918).
I) adj.
A) semblable
1) semblable, identique.
2) semblable : apparié, associé.
20
B) égal:
I) équivalent (avec idée de quantité).
2) égal, de même rang.3) égal, à la hauteur de.
4) de tempérament égal, modéré.25
5) égal, équitable, juste.6) -r est : il convient.
C)' pair.
I) (nombre) pair.
2) qui est en nombre pair.10
3) qui va par deux.
4) à égalité (deux personnes ou deux groupes).11) subst.
A) masc.:1) un pair, un égal.
35
2) les pairs comme juges.
3) les pairs comme individus égaux et associés.4) les parties intervenant dans un contrat.5) les membres d'u,i couple.
B) neutre:40
J) personne égale, en part. compagne, épouse.2) chose égale ou semblable.3) nombre pair.
4) paria litterarum : lettre, acte écrit.5) paire.
45 A) semblable : 1) semblable : identique, pareil. simi-laire : (Gi.oss. Augiens. Il p. 185. 1294: -ri : simili.P pis: -r: ..idem, tale, simile) : a) appliqué à desêtres vivants: POF,TA SAXO 2,144: Filius ... regis, qui-r genitort / Indole mentis erat. SALON. III carm, 2,131
50 mihi -r per utrumque maneto. CHRIsT. PRAG. Wencesl.p. 93: Que [uxor Ludmila) .,. -r ci [duci Borivoi] fueratin errore gentilitatis. Fuico. MELD. epist. VI p. 225Cur natura dedit quod -r tibi morbidus essem?BERNARD. serm, de div. I, 2 p. 74, 5: Fortis est aut
243 par 244
formosus : da ci -rem, et contabescit. en part. : WALAHFR.Marnai. 21 v - 44 p. 292: Hos canibus porcisque -les.
CHRIST. STABIIL. in Matth. col. 1390'. : se non canibus
confessa est esse -rem, sed catulis. b) appliqué à desobjets: ARNOLD. RAnsn. Enim. 1, 5 p. 551 b, 10 W:Adjecit et pallia colorant -ria et varia. THEOPH schcd.
3.27 ... ut una cosia deauretur et altera denigretur
quas semper oportet -tes esse. c) abstr. : WIDLJK. 1, 36
p. 52,10: populus fidem -ribus dabat dictis. THIF.TM .
624 p. 304,2 : si in duabus hiis rebus -r omen apparet,
factis completur. GIJILL. Pic'rAv. gesta p. 12: fundis
sanguineni Normannorum : fundetur sanguis tuorum
-ri vice ferro Normannorum. ADAM. BREM. p. 79,12advene Saxones -rem cohabitandi legem acceperunt.
BERNARD. epist. 143,1 p.342,8: non est ... -ris iacture,
nec eiusdem gravaminis est- (ib. 387 p355,!1). Orro
Fais. gesta 2,25 p. 120,1 : innoxius cum reo -ri peint
ab aequo indice plectendus erit? bACH. FLOR. evang.
I p. 183,4: licet autem ludei -ri voce predicarent
Christum venturum. d) pari modo : de la même façon
REG. Sublac. 9 p. 18 (a. 926): -ri modo et petiolum
de terra qui ponitur in loco. Cons'r. I p. 248, 28
(a. 1158): -Tique modo vassallus pro omnibus suis
domesticis faciat.
2) semblable : apparié, associé, en accord: a) en
général : EXKEFI. 1V pict. Gall. : indociles selle (cahalli]
petiere -res loca celle, b) expressions: pari consensu,
d'un commun accord: TRAD. Fris. 341 (a.815): -ri
consensu pariter tradiderunt. DIPL. Loth. I IlS p. 266,15
(a. 851): lacs apices -ri consensu fieri censuimus. 000RAN.
opusc. cap. 2 p. 90: quos ipse cenfirmavit -ri consensu
confirmavirnus. ABELARD. dial. 63 p. 43: hoc ex condictoet -ri statuistis consensu. ANON gesta Hung. 46communi consilio et -ri consensu ne libera voluntate
egredientes de insula. pari sermone, d'une même voix,
en des termes communs : TRAD Ratisb. 251 (a. 995)
ante altare ... -ri et communi serrnone tradiderunt ad
servitium monachorum. par voluntas, une même volonté,
une volonté commune : HRAHAN. epist. I p. 381,20: qui-rem voluntatem. idem consilium, unum studium
eandemque dilectionem ... tribuit. LAMR. HERSF. annal.(a. 1057). p. 70,20: universi ... une anime, -ri voluntate
consenserunt, ACTA Henr. Leon 102 p. 154,20(a. 1174): -ri voluntate decretum est ut... CARTUL.
Carcas. Il p.258. col. I (n. 1196): nos simul in nourri,-ri voluntate et consilio. pari vote, dan même voeu:
Rima. Anse. 11 : omnium -ri veto atque consensu, DrnI.Arnufi 96 (a. 892): -ri et communi veto deliberaverunt.
RICHER Il, I p. 8: hi omnes ... -ri veto collecti sunt.THANGM. Bernw. 38 : Omnibus ... -ri veto ... concor-dantibus. VITA. Henr, IV 13 p.4I,8: ad resistenduni
-ri voto studioque se accingebant.
E) égal (PAI'iAs: -r - ...aequale) : 1) égal, équivalent
(avec idée de quantité) : n) en général : WALAHI'R. carm.
5.89,3.2: decennovali sic ordine cyclus tempora dat-rihus disparibusve modis, CHRIST. S'rABUL. in Matth.
col. 1450 : vas ... quadrilaterum, hoc est -ribus absidis.
AdA duc. Norm. 220 p. 419 (n. 1060-66): cum daubaspiscatoriis navibus et -ri piscium emptione. VIrA Fient.
1V 12 p. 314. 28: si -res numero confligere secumauderent, inquisivit. Hue.o S. Vic'r. pract. geom. prenot.
p. 18, 78-80: Huius trianguli natura est nantis lateranumquam -ria habere possit. CARTOL.. Pontiniac. 86
'o p. 158 (ong. 1140): in bac autem cambitione censualium
terraruni census -r pro -ri commutati sunt. TRAD. Fris.286 (a. 808-811): a quibus primo constructa est [eccle.siaj
hi fuerunt -r partem habentes in ipso loco. b) appliqué
à l'espace ou à la (jurée: WALAFIFR. citron. 5,89.3
'5 habes vernale kalendis -r spatium noctis et pariter
diei. NITHARI). hist, 4 p. 46: sin aliter recederent ... -rispatio. POETA Saxo 5,461 : aggeribus -ri spatio distan-
tibus. ib. 5,194: in longum partent perte -rem retinent.
IULIAN. VIZELIAC. serm. t. Il, XVII 180 p. 364: in
20 mendie sol in centre positus ortum et occasum -ri
spalio puncto mediante discrimine. c) appliqué aux
sentiments: VITA Liutb. 3 : confirnians in -ri dilectione
(iliarurn suarum ... secum eam fore permansuras.
BERNARD. epist. 98,1 p. 249,4 : Machabeis annuam
25 celebri(atem -ri cum nostris martyribus veneratione
sollemniter exhibendam. Gumoo BAsocH. epist. 24
p. 101,28: caros habuit pariter universos scd lumen
amore non -ri ... ; nam alios alus plus amavit.
2) égal, de même rang: RICHF.R. 111 56 t. 11 p. 66:
30 cunn mathematice phisica -r atque coeva a Gerberto
posita fuisset. VITA Amant. Engol. 2 p.332,6: quiDidonem Carthaginis reginam ... latin regno quam
soeietate sanguinis -rem habuere. BERNARD. serra- de
temp. (Epiph.) I p. 21,8 (Vl,1) : [Christus lesus] non
35 minor maiori. non -r -ri, sed maximus minori se
subdidit. CHRON. S. Petri Senon. p. 136: sedit in
concilio, in nullo inferior Remensi archiepiscopo sed
penitus -r et equalis. ACTA com, Flandr. 1191-1206,53
p. 125 (n. 1195-96): orta disceptatione inter consangui-
40 neos Rogeri, volentes sicut tes in linea sanguinis sicquoque equales computari in sorte possessionis. ADAM
PERSEN. epist. X 98 p. 1M: plerosque scandalizari audis.quod Martinum nostruni -rem apostolis cantet etglorietur Ecclesia. spéc., pour les personnes de la Trinité:
45 EIRAnAN. carat. 4,1,6: acide pattern summum te seine
queamus, / inclue -rem semper tibi Christum credere
natum. Gooesc. SAx, div,l p. 149,18 et 19 : Christe
dilecte fili -r ci, dulce verbum -r ci. EKKF.H. IV bened.I 56,25 : -r pater est nato, -r spinituiqnc sacrale- PETR.
50 PICTOR carm. II prol. 67 p. 13 : Spiritus aIme, Dei -r.
3) égal, à la hauteur de: a) égal, à la mesure de
RICHER III 74 t. U p. 14: si quidem nostris vinibus id
-r fuerit. PRIt. DAMIAN. carm. BI, I p. 76: Virgo
Maria,.,. J Que vox, que lïngua carnis / -r erit tue
245
par
246
Iaudis ? ALAN. lxs. Anticlaud. 11 161 p- 77 : se .,, -cmlanto negat esse labori. b) égal, à la hauteur de,comparable à: Anius epic. Hath. 240: Job ... cui tunc
bonitate nequibat effore -r ulius. POrTA SAXO V. 436
p.65: condidit aulam / Actas cui vieil nostra -rem
minime. Br.RTH0LD. CONST. annal, prel'. p. 268,15: Enmusicis instrumentis et mechanicis nulli -r erat
componendis. GUILL. Pin-AV. gesta 13, p. 26 : Dictitabat
-rem comiti Normannorum equitem sive militentsub code nullum degere. VITA Thcod. Andag. 16 p.46.Il : ut ... in omnibus nionasteriis nostris vitae probitate
-r huius necdum possit inveniri.
4) de tempérament égal, modéré: GALTER. CASTIL.
Alex. VIII v.466-67: equales sont sive -res qui nec
sibi cedunt, nec sese excedunt anime.
5) égal, équitable, juste (cf. T.L.L. s. y . par col. 271);
HRABAN. carm. 54.2,1 iustitia et pietas -r pactum
servat et omne iudicium ritu ordinat ipsa sue. id . inst.
cler. 3,27 p. 244,23: ut .. observantiam et veritatcmconservet, pactunique et -r iudicatum et legem custodiat.ERNIENR. ad Grive. 8 p. 542,10: consuetudinarie [se.iustitie] accidunt pactum -r iudicaturia ]ex, spéc. enparlant du mariage : juste, car entre gens de rang égal:
Doc. catit. Civet, 85 p. 248 (a. 1081): ad filins nostrosquos de -ri coniugio abuerimus.
6) d'où -r est: il convient (PAPIA5 : -r est : constat)a) avec inf. : WALAFIFR. carm. 5,45,1 : versibus atquemetris -r est donare poetam. EINH. Carol. pro]. p.4(éd. ilaiphen) : Tullianam -r erat desudare facundiam.,b) ut -r est, comme il convient : Lu pus epist. E 4 p. 38(a. 836) libellum « de adoranda cruce» ... ut -r fuitamplexus sum. RuoTc. Col. 5 p. 6; hic germanum suum
honorabiliter, ut -r fuit, e scolis in palatium evocavit.RIcHER. III 59 t. II p. 70: uns, ut -r est, iussis parebo.BERTHOLD. CoNs-r. annal. a. 1077 p-301,6: litterasapostolicas et audierant, et ut -r fuit tout venerationesusceperant. ADAM BRF.M. gesta 1! 64 p. 125,5 quospontifex, ut -r fuit, honoriflce dimissos ad predicationemdenuo dimisit.
Cl pair: I) pair: a) math. : Joti. Scoî. glos. Mari.Cap. 45,15 p. 58,5; Prima ... plana figura est quater-narius in -ribus rumens. Ps. DOETH, geom. p. 408,12:
trigonus orthogonius, cujus cathetus -ri numero
insignitus, Id est VIII pedibus rnensuratus, protendatur.Huco S. Vin-. didasc. II. XI p. 32,3 : Arithmeticamateriam habet -rem et imparem nunlerum. ADF.LARP.BATH. end. et div. p.24,16: ipsarum specierum sub-
divisionem ponit, docens -rem numerum alium panIer-rem. .. b) arithmologie : REMIG. comm. Mari. Cap. II44, Il p. 149,4: « Impar numerus maribus est attri-butus » quia maionis virtutis est quam -r ... ideo
fortiori sexui deputatur. ib. p, 149.6 : -r numerusinfirmiori sexui, id est femineo quia mutabilis etdivisibilis est et ab arithmeticis altçrius nature dicitur.
Tuvos. LING. tract. III 1 P. 80,2 (p. 106,7): -r ergo
numerus idco femina dicitur, quoniam in partes citesecedit et scinditur. ALAN. IN5. Anticlaud. III 320 p.98:qua ratione vocetur / femina -r numerus, impar mas.
5 ib. 324 p. 98 : cur corpus, terrain, sensum, lacrimabile,mottera / -r numerus signet peioraque fata Ioquatur.
VINc. KADL. chron. p. 400: est ... octonarius primussolidorum numerorum inter -tes et numerus beatitu-
dinum. BERNARD. TRAIEn-. Theodol. 18 p. 58: sciendum10 in omnibus metris ... loca imparia dici primum, tercium,
quinturn, -ria vero secundum, quartum. sextum.2) qui est en nombre pair: CARTuL. Stir. 11 23 p. 52
(a. 1197) :.. tali prefixa lege, quod pueri -tes equadividantur portione, si veto fuerint impares, primoge-
15 nitum possideat dominus patris. ib. 369 p. 272.
3) qui va par deux, associé (à deux) (PAnAs: -r
geminum) : a) pour des personnes: GuIBERT. Nov. gesta
Franc, col. 803D : aliqui singulares, -tes aliqui, compositisagminibus prefecerunt. AcTA Pont. 25 p-41,19 (a. 1136-
20 37): tali conditione ut amborum redditus ipsa et
monachi equaliter inter se dividerent et in alus
construendis vel destruendis in tota abbatis villa simili
modo -res essent. b) pour des objets : apparié, doubleGESTA abb. Fontan. XIII 8 p. 122: ad femoralia -ria
25 XXX libram I. Con. Lang. 476 col. 824a (a. 918):
roticinos et scutas et homnem paratura ad ipsas duas-rias molas macinandum. Hist Mont. Pannon. I p. 5911111 candelabra -ria deargentata.
4) invar. et adverh., à égalité (appliqué à deux30 personnes ou à deux groupes): TRAD. FRIs, n' 285
(a. 808-I1): a quibus primo constructa est [ecclesia] hifuerunt -r partent habentes in ipso loco. ANNAL. FuId.Ratisb. a. 894 p. 123,14 (c. 900): ita ... ut cetera parsnoctis -r obsidentibus et obsessis vigilantum erat. BRUNO
35 QuERE. frac. 4 p. 721, 26: sanctos -r fratres quibusnullus similis remansit, ... in Sclavoniam direxit(unperator). id. 10 p. 726,15 ' ...sancti -r fratresadventuni meum nuIta moiestia expectabant.
Il) subst. : A) in. f formes : paros : CARTuL. S. Mar.4° Via Lata 97 (a. 1071). parios : BONVILL. 321 p. 11.
(utilisé au sens du neutre - ria, paire, cf. C) 4.I) un pair, un égal, un semblable (vocable d'usage
assez large et général, qui désigne des individus égaux
ou comparables par leur condition, leur statut, leur rang45 ou leur fonction ) cette égalité impliquant aussi souvent
une idée complémentaire et sous-jacente d'association.)(Ucutio S. V. parti : proprie -tes sunt qui inter secomparari possunt.) : a) en gén. : CARTA a. 828(E. Pérard. Recueil p. 16) : -r -ri sue opportuna et
50 congrua beneficia non denegabit. GERBER-r. epist. 50
p - 79, 15 (a. 985) ciarissimus vester coniunx G. inter-res precipuus. ECBERT Luon rat. (schol.) 1 85 P-21
ilic clignota et competens sibi coniugium sortitur, quinon ultra vires et capot suum sed -ri sue coniungitur.
247
par
248
LEGES Fient- I p. 555: aliud veto est si -r -rein accuset,vel major minorem. ADALII. SAMAR. ciel. 111, 2 p. 34.12:
Que vero a -ri ad -rem epistola scrihitur, nicdiocris
dicitur. ACARI). S. Vici-. serra. XI 11, 27 p. 159: -ris
-rein magis est commonere. prelatorum ... est increpareet arguere, en part. : CARTLJL. Popul. 333 p. 204(a. 1179): si mater vestra vabis .supervixerit, habeat
honorent suum et vestrum ... vel dabimus ci victuni
et vestimentum sieur sue -ri convertit : quelqu'un de sonrang. absque pare, sans égal, sans pareil: PF.TR. RIGAAurora t. 1 Reg. II, 44 p. 273 : Pre cunctis pueris...
/ Fe]ix et phenix iste fit absque -te. b) voisinant avec
des vocables désignant des individus autres que tic simples
pares: DHIJ0DA lib. man. IV 4. 89 p. 216: Si timorem
et amorem ... circa genitarem et seniorem tuum, vel
circa optimales ducum et cunctos -res, maiorumquc
sive et iuniorum, levers. RIcHrR IV Il t. II p. 162:
Quomodo capiti suo praeponet, cujus -tes et etiam
majores sibi genua flectunt? MIRAc. Fid. III, 7 p. 139:
in tantarn verecundiam corruit. ut relicta omni milicia.
-riumque ac dominorum conventiculis, maternis
sustentaretur stipendiis. CARTUL. GeIr. 214 p. 213,10
(a. 1107; spur. ?) : de amni negotio quod ortuni fuerit
adversus ecclesie hominem, sive -r dus sive homo
alterius potestatis agat in eum. HUGO S. Via. scala
III. lb p. 234: superbie quatuor surit genera : primum
dedignari inferiori preesse ; sccundum coin nolle
coesse ; tertium superiori voile subessc. e) s appliquant
à divers groupes sociaux : Œ) aux aristocrates, aux
grands personnages (ACTA pont. Rom. ined. 1 274
p. 233 [a. 1173]: eorum devationi et extreme voluntati
et precipue militum eiusdem loci qui -tes dicuntur)
CAI'iT. reg. Franc. 205.2 t. Il p. 72 (a. 850: nenlo sua
-ri 500m regnum discupiat. C0N5IL. Cnuti p. 33731. la
(e. 1102): si veto ipse dominus accusatus fuerit,
purget se coin suis -ribus et ipse sit sextus,
CARTuL. Encr. 2 p. Il (a. 1178-88): tainquos -tes vacant quitta ceteris militibus. CARi-A a. 1182
(Duvivier. Actes lI 58 p. 120,20) : duodecim comitis
-tes coin suis. 3) aux gens dEglise: Cousu-
Croit p. 281 .5,1 : si diaconus ... accusatus fuerit,assumaI duos suas -tes et cum illis ipse tertius se
purget. y) aux dépendants: Fo'tM. imp. 43 p. 319, 31
(n. 822) : notum sit quia forestarios nostros, Adonem
videlicet et -tes suas, qui forestein in Vosagio prevident,
immunes canstituimus. CARTuL. Carcas. IV p. 169 cal. I
(a. 826): recognoscimus nos hommes qui habilamus invillas C. et C. qui subter scriptum vel signum. facturi
sont. id est M., B., ve! alti -res nostri. CARTuL.
Ruscinon. I p. 3 (a. 865): venit Elias abbas et adtraxit
ibidem amines ad abitandum per beneficium suum inIocum ... his nominibus Ildericum Daconein ... aut
ceteros -res illorum. CARTUL. Rhen. mcd.! 193 p. 254
merl. (a. 952): ut cuidam villico eiusdem ecclesie
envi suis -ribus aliquid iuris nostri rerum in prapriumargiremur. Loi. trad. S. Petri Bland. p. 204 (a. 1190):quod terrain decenter et bene excolere passet-ribus suis et allis hominibus abbatis constaret. 3) auxjuifs: DIPL. Heinr. IV 411 p. 54719 (a. 1090): quodsi mdci litem inter se nuÉ causam habuerint discernen-
dam, a suis -ribus et non ah alus convincantur. e) aux« étrangers» (qui relèvent d'une autre potestas) : CARTUL.S. Michael. Mas. 50 p. 182 (n. 1091): si ab externo
10 qui non sit -r rustici proclamatur ad advocatum.2) les pairs comme juges et intervenants en justice:
Dii'L. Conr. 1! 244 p. 336, 43 (a. 1037): ut nullus miles
sine certa et convicta culpa suum beneficium perdat,nisi secundum constitutionem antecessorum nastrorum
's et iudicium -nom suorum. Cousucr. Picard. 2 p. 131(n. 1055-56): ut, si hec violaverit aliquomodo, invitabit
coin ad iusticiam per aliquos sucs -res. CARTUL.S. Trud. I 14 p. 20 (a. 1080): [censuales] sali abbati
iudicia -rium suorum respondeant. LEGF5 Fient. 1 31,7
20 p. 564: unusquisque per -tes suas iudicandus est et
eiusdem provincie. ib. : si quis in curia sua ... placitumtractandum habeat, convocet -tes et vicinos. CARTA
a. 1146 (Duvivier, Actes 1 p. 217,4): si quis ... de
familia manasterii abbati sua rebellis inventus fuerit,
25 ex iudicio et districtianc -rium suorum ad satisfactionem
abbatis cogatur. ACTA Henr. 11, 1 234 p. 377 (a. 1163):
donec tex Francic iudicari faciat comiti Theodoricoet hoc per -tes suris, qui comites Flandrie de turc
debent iudicare. CARTUL. Hans. 1 53 p. 29,10 (n. 1200):
30 et quitquit sententia -nom suorum dictavenit ibidem,
[cornes] constanter teneat. spéc., -tes curie : Cao. Crem.
XlIs. 205 p. 128 (a. 1163): ibi interfuerunt de -ribus
ipsius curie rogati testes, cornes A. et cames B. ... etquamplures ahi -tes curie. RAHEW. gesta 1V 10 p: 192:
35 si veto inter dominum et vassalum lis oriatur, per -tes
curie n domino sub debito fidclitatis coniuratos
terminetur. REG. Placent. 102 p. 214 (a. 1187): presentia
G. et T. ... -rium curie. LAMB. Ano. hist. Ghisn. 119
p, 619,21 : Flandrensis comes et concessit, ut in
40 hereditario iure coin Flandrensis curie -ribus
et baronibus sedeat et iudicet. ib. 99 p. 609,7. pares
curtis : CARTIJL. S. Paul Leod. p. 19,2 (ong. chirog.189): dimidium mansum ... in maous villici ecclesie
presentibus scabinis et -ribus curtis resignaverunt.45 3) les pairs comme individus égaux et associés (cette
seconde valeur paraissant ici plus fortement marquée
qu'en J): a) compagnon, associé ou complice: Wen.
Gall. p. 261,4: audivit demanem de culmine montis -risua clamantem qui erat in abditis maris. Wir'o tetral.
50 p. 77. 35 : Rex Heinrice. -tes lacobi sint te redimentesMEGINU. BAMB. tid. 2 p. 260, 27 : cum nondum ex
Arriano naufragio satis respirasset. emersit Macedanius,destabile -r Arnii. AnAM BREM. gesta Iii, 63 p. 208,23Notebaldum suosquc -res accusans, qui suis maleficiis
249 par 250
iltustrem virum circumvenirent. Fluoo PRIMAS carat. VI8 p. 127 Cur non te promis, duleis cornes et benecomis, / Ut redeunle -ri connues pellantur amari?b) compagnon darmes : CAPIT. reg- Franc. I n' 50. 2
p- 137.19 (a. 808): qui nec -rem suum ad hostem suumfaciendum ... adjuvit neque perrexit, haribannum -rewadiet. CAPIT. reg. Franc. I n 74,1 p. 167 (e. 811):quicumque ... -rem suum contra hostes communes inexercitu pergentem dimiserit ... honorem suurn etbeneficium perdat. ERMOLO. NIc.EL. Ludow. 1,472:auxilium poscens, armaque sive -res. CAPIT. reg. Franc.11 274. 13 p-33 (a. 865): unusquisque episcopussucs hommes iliuc transmiserit cum guntfanonario quide suis -ribus ... raboutera habitai. c) la nature ou
lobjez de lassocation sont précisés par divers détermi-nants : Œ) pares castelli ou de castello, hommes dormes
du,i 'nê'ne château (FEW VII col. 595-596) : CARTel..Mont. Pessul. p. 512 (a. 1124): isti prescripti sont -tesde castello de Monteferrario. CARTA a. 1159-67 (Giry,Hist. ville de St Orner p- 392) : contentionemiuramento ... -tinta ipsius castelli (de Audernaro)terminari fecerunt. AcTA Phil. Aug. 475 t. I p. 571(a. 1194): fille interposita seniorum et prudentiorumhominum vicinie et -rium ipsius castelli. LAMB. ARD.hist. Ghisn. In p. 614,26: duodecim -tes vel baronescastra Ardee appenditios instituit. [3) pares coloni, co-colons: DIPL. Pepin. I 12 p46 (a. 828) : ibi venientesaliqui hommes ... tant ipse [i.e. ipsi] quant eorurn -tescoloni S. Pauli de villa A. ex rnonasterio Cormaricum.CAtIT, reg. Franc. Il n' 273,30 p- 323,31 (a. 864):quoniam in quibusdam locis coloni ... suas hereditates
non solum suis -ribus, seul et clericis canonicisac alus quibuscumque hominibus vendunt. y) parescommunie, communitatis, membres d'une « commune »:CARTIJL. Gemet. 94 p- 230 (a. 1165-83): Ego Renoldus
maior communie Medunte, et nonnes -tes eiusdem.ib. p- 231 : nomina -rium communie. CARTeL. Encr. 2
p- 14 (a. 1178-88): exceptis hominibus principum quos-tes vocant, qui sont de communia. ActA Phil. Aug.58 t. I p80 (a-1181): Deinde preposito nostro et-ribus communitatis ostendet miles ... CARTUL. Icaun.t. Il p409 (a. 1189): Maint et -tes communieSenonensis. 6) pares ecclesie, monasterii, clercs ouhommes dune église, d'une abbaye: DIPL. merov. n' 87(spur. s. IX) : Berarius [episcopus] aut -res ecclesie sueCenomannice. Rec;. archiep. Janue 11 59 p- 89,13(a. 1013): in te ... vel in luis subcessoribus aut -rIpsius monasterii abendum confirmamus. R0DuLF. TRuD.gesta Trud. IX,21 p. 286,49: iudicio tamen -riumecclesie ... tradidi earn. CARTA Mett. (M. G. U. Script.X p- 447,23 [a. 1139]): coram capitulo et scabinis et-ribus ecclesie .. CARTIJL. Getz. I p. I (745 spot. s.XII) , Ego ... episcopus ---dum ... consensu omnium-rium nostrorum abbatum, presbyterorum ... seul
hominum S. Stephani ecclesie Metensis. e) parescomitatus, terre ... les grands du,, comté, d'une terre,pan, en Flandre et France seplentr.: CARTA c. a. 1040(Duvivier Actes Il 5 p- 16) cornes ... coadunavit crimes
5 majores nain et -tes sui cornitatus. GALBERT. BRuO.Karol, 4 p. 8: consilium cum nobilibus et -ribus sueterre. ib. lOi p- 146: duo ex -nous et principibusFlandriae. AcTA cent. Flandr. 1191-1206, 6 p-39(a. 1192): J. de Marcoig, J. Tasson, Cameracensium
10 -rium. ACTA Phil. Aug. II n' 491 p- 15 (a. 1195): ormesViromandie -tes, qui lune temporis majores habebantur-Ç) pares Galliarum : GAUFR. MONEM. hist. IX, XIIp.455: Duodecim quoque -tes GalIiarum.
4) les parties intervenant dans un contrat
5 a) association, parage: CARTUL. Conch. 29 p- 35(a. 948) : illa ecclesia cum ipso ecclesiastico, cum ipsosmansos ... pariter teneant et quatis -rem suumsupervixerit ad ilium remaneat. CARTeL. Matisc. 72
p, 307 (a. 991-996): duo hommes deprecantes ut conce-20 deret eis unam capeilam .. cum tenus et decimis sibi
pertinentibus ... et si quis -r -rem suum supervixeritad eum pervcniat nullo contradicente. spéc., donation,par désignant le conjoint. CARTuL. Chan. 1 437 p- 425(a. 935): ego tibi dono ca tamen racione ... quamdiu
25 nos vivimus, pariter usum et fructum possideamus, etqualis de nos pars -rem supervixerit, faciat quitquitvoluerit. CARTuL. Matisc. 194 p. 125 (e. 970) : tibi donoeo tenore ut dum simul vixerimus teneamus, et qualissuum -rem supervixerit ad ilium perveniat. b) échange
39 CARTIJI. Rhen. inf. I (Werd,) 48 (a. 834) contra pascuaet silvas, quas dedit F., dedit G XX furlangasUnde rogaverunt ut unusquisque quod a -te suoaccepit, hoc habeat, teneat atque possideat. CARTUL.S. Bened. Fioriac. 1 40 p- 105 (a-924): prefatas tes
35 concamiaverunt ut . unusquisque teneat et possideatquod a te suo accepit. CARTuL. Clun. 1 249 p- 241(a. 925) : si quis ... pro uiusmodi commuai commutationepars -rem inquietare voluerit CARTUL. Brivat. 7 p. 52(a. 995-999) si aliquis -r immutare voluerit, rem quant
40 accipit amittat et insuper componat -ri suo ... aurilibram unam.
5) les membres d'un couple: a) époux, épouse: [FEw
VII p. 596] POLYPT, S. Vit. Virdun. 7 p- 127 (a. 1040-50) : homo, si -rem suam de potestate ipsa tenet et ex
45 illa generit III fluios aut fluas, b) mâle, femelle : ROB.TUMBAL. cant. I 18 col. 1369' : turtur postquam -remsuant perdiderit semel, nunquam alteri se iungit. 1-lucoPRIMAS caret. VI 21 p- 127: ut solet absque -te turturgemebunda volare / que seme! orba -ri nec amat neque
50 curat aman.B) neutre: Jbrmes : noni, accus. sing. pare : CARTuI..
capit. Astens. 49 p-87 (a. 929). Doc.. cath. Ovet. 41
p- 139 (n. 1012). parium : MON. hist. Neap. 11 6 p. 23(a. 921). pair: CARTUL. Parrn. 1 6 p44 (a. 907). non,,
251 par—parabola 252
accus. plur. pari : Coi). Cavens, V 797 p. 142 (a. 1028)
paia : CARTUL. Cupersan. 65 p. 145 (a. 1110), voir encoreci-dessus en Il A) des formes masc. avec le sens du
neutre).
I) personne égale, en part. compagne, épouse: CARUL.
Carinth. III 521 p. 210 (a. 1105-1126): qualiter P.
cornes et eius dilectum -r Ch. bona ... participare
voluerit.
2) chose égale ou semblable : Lupus epist. I 5 p. 42
(a. 836) : videte si non his, que scripso, -ria de eadern
calamitate vit ille divini ingenii senscrit. BERENGAR.
TURON. coena 38 p- 110 introductiones ... -ria -ribus
afferre oportuit. GuIBERT. Nov. moral. proemium
col. 20c: quia beato Augustine aut dissona an( -ria
texere ... iure supersederim. spéc., par pro pari reddere:
rendre la pareille: RADULF. CADOM. gesta Tancr. 104
p- 679: contra urbani quasi -r pro -ri reddunt,
reverberant balearica tormenta similibus. de 'pari : de
pair, sur un pied d'égalité: RAHEW gesta 1V 56 p. 232,
38 contumax autem populus, niniis de -ri volens
contendere, etiam ipse quosdam de nostris ... codera
modo traxit ad supplicium.
3) nombre pair: RF.MIG. comm. Mari. Cap. II 45. 14
p. 151, 28: cannes ennui plane figure a ternario
quaternarioque originem ducunt; a ternario quidem
crimes que ex imparibus, a quaternario que ex -ribusGunt. FRuToLu'.(?) rythmimach. 1,7: disponantur super
eam [sc. tahulam] ... omnes species ... Multiplicis
ita ut in unit parte ex -ri habeant denominationes, in
altera vero ex impari. PErR. PIcroR catin. Il 117 p. 21
-r verbi est virtus, licet impar vita sacrantis f nec creat
illud opus homo, sed vis cuncta creantis. spéc. par
impar ludere, jouer à pair ou impair (a.fr. le jeu de
per et de non per cf. FEW VII p. 598 et Tobler-
Lommatsch s. y . non per col. 791): VINe. KADL. chron.
p. 432: infantem enim est cum infantibus ludere -r
impar.4) paria litterarum (FEW VII p. 599, col.] et p. 603
n. 22 et Tobler-Lommatsch su. paire Vil col. 50-53)
une lettre, un acre écrit: CONST. I 165 p. 231,24
(a. 1157): mulla -ria litterarum apud nos reperta suntet scedule sigillate ad arbitrium eorum adhuc scriben-
dum. Ep IsT. ad Hildegard. 22 p. 396,8: duo prescrip-
tarum litterarum -ria .. fratres V diversis temporibusscripserunt. ADAM EvNs. Hugon. 5,7 p. 111 : venit
tandem nuntius archiepiscopi ad episcopum, presentansci ex parte illius duodecim -ria litterarum.
5) paire (GLoss. Augiens. bibI. 1028 p. 95: -r boum
duo boves.. UGuTIo S. V. paro : nota quod invenitur -r,
-ris neutri generis nomen ut -r boum, unum -rsotularium, duo -ria caligarum et dedinatur hoc -r,
-ris) : a) appliqué à des personnes: VITA Gaucher.
Autel. 4 p. 47: ergo sanctum -r et carum sibi, scilicetgemma lucerna mundi ut melius in itinere domarcnt
fessa membra, non deposuere assueta pondera. noter-r amicitic : une paire d'amis (expr. class. cf, Cie. dom.
27 T.L.L. col. 271, 14-18): GLJILL. CONCH. gloss. luven.p. 94a : Thcseus et Piritous unum -r amicitie fuerunt
qui disposuerunt se non ducturos uxores. GESTA Ern.duc. I p. 28,8: viri illustres qui uaum r amicitie erant.b) appliqué à des animaux: -r boum: Doc. cath. Ovet.7 p. 29 (a. 857). TRANSL. Phil. Ccli. 3. REG. S. Alex.
3 p. 368 (a. 987). SIGEBERT. GEMBL. gesta p. 556,38.10 CARTUL, S. Sepulcni 30 p. 56 (a. 1125). CARTUL. Popul.
154 p. 90 (a. 1157). -r caponum: REG. S. Apol. Nov.147 p. 107 (a. 1190). -r gallinarum CARTA a. 1102
(Marca Hisp. 330 col. 1225). CARTUL. Popul. 56 p. 29
(a. 1189). -r turturum : ORD. VIT. hist. 1 2 t. I p. 9.15 ADAM PER5EN. epist.I1I 33 p. 88. c) appliqué à des objets
et en part. à des pièces du costume: -r botarum
CARTUL. Hosp. S. lob. Hier. 627 p. 428 (a. 1182). -r
calcarium : ActA Henr. 11,1 328 p. 475 (a. 1172-73).
R0TUL. scacc. Norm. II p. 7b (a. 1198). -r calceamen-
20 torum CoR p. consuet. monast.1 19 p. 436 (a. 816).
ACTA Pont. 9 p. 16,23 (a. 1100). CARTUL. Ursicampi
331 p. 202 (c. 1167) -r caligarum : Consum-. Marb.
109,234 p210. CARTUL. Popul. 340,14 p. 208 (a. 1171).
-r cercelli : CARTIJL. Cupersan. 65 p- 145,1 (a. 1110). -r
25 chirothecarum : Hist. Mont. Pannon. I p. 591 (a. 1093).
-r macillenarum: I-I;s'r. sept. sap. I p. 7. -r manicarum:
ibid. -r pedulium : GulGo I consuet. 28,1 p. 694. -r
rotarum : ROTUL. cur. reg. A II p. 150 (a. 1199). -r
sotularium : CARTUL. S. Mar. de Firmit. 127 p. 118
30 (e. 1170). CARTUL. Remens. p. 409 (a. 1188). CARTA
a. 1199 (Gall. christ. Nov. Arel. 735 col. 283). -r
subtularium : CoNsuet. Marb. 102,233 p. 209.
2. par [forme élidée de ,rap&] préfixe indiquant la
proximité: REMIG. mus. p. 65a,11 : «tertius» ,vŒpult&nl
35 ûitz'rcav id est subprincipalis principalium. -r 7rap6 iuxta
et adiacens exprimitur quamvis iste non attendens vimverbi -r pro sub posuerit, et etiam pro alio alibi sensu,
sicut in sequentibus videbatur.parabata, -e m. ouf kapa&tcI DuC, avide, cupide:
40 PArIAS: -a, cupidus. Ucu'no s. y . paro : hic et bec -a,id est cupidus (cf. C.G.L. 2,394,7 7zap&&nç : prevari-
cator).parabilis, -c DuC. 1) que Ion se procure facilement
EGBERT. LEOD. rat. 1 1556 p. 195: reddidit elatum
45 congesta -is esca. / in tantum ut monachum seseiactaret habendum. PulL. ELEEM. epist. 23 p. 247 col. 2:familianitas prompt-a, iucunda serenitas, alloquium dulce
liberalitatis officiose comis oblatio, -is gratte signumprestat.
50 2) confusion avec comparabilis: GUIRERT. Nov. gesta
Franc. VIT][ 1 col. 799": quondam ludea dum vigeret
optime, I prcbcrc quibat huic decus -e.
parabola, -c f DuC. Fnw t. VI] 603-605 formes
parabole, mdcc!.: Rno. S. Ang. in Form. 11 p. 36
253 parabola 254
(a. 1065). parabula CATAL. hiblioth. Ruf. 54 p. 165,32(e. 810). OrER. epist. p. 167,15 (e. 865). CARTuL. S. Mar.
Auron. Mcd. 4 p. 6 (a. 1145). parabulla DuC. (n. 1164).
I) comparaison : A) définitions : Ciitis'r. STARUL. in
Matth. IV col. 1294" : dat per metaphoram comparatio
de minori ad majoreni : et est species, que grece -a
dicitur genere dissimulium. ib. col. I et est speciesallegorie -a rerum genere dissimulium. RAmAs: -a est
comparativa sirnilitudo ... est comparatio ex dissimilibus
rebus (f lsio. etym. 1 37,33). Sicut qui teoni Cesarem
comparavit non ex suo sert alieno genere siinilitudinem
faciens .. . Comparatio et -a hoc differunt, quodpersonarum inter se vel eorum que personis accidunt
lit comparatio. In -a veto rerum dissimilium congrua
comparalio est. Huco S. Vicr. gramm. p322,i : -a est
rerum genere dissimilium comparatio (cf Donat. III
6). Rou. MELODUN. div. pag. 66 p- 35: -a est rerum
dissirnilium naturarum inter se collectio. tJouTio S. V.
bote : -a id est similitudo vel comparatio ex dissiniilibusrebus. sicut Lucas comparat Cesarem leoni, non ex
suo sed ex alieno genere similitudineni faciens. AUX.
VILL DEI doctr, 2566: sed dici poterit de jure -a, si
quis f inter dissirniles res comparat, ut puta : semen /est Evangelium quod nutrivit bona terra. GIJILL. BRITO
summa s.v. p- 523 : -a ... dicitur n para. quod est
iuxta, et bote, quod est sententia, quasi similitudo sive
comparatio ex dissimulibus sumpta iuxta sententiani. utcum semen ponitur pro Evangelio, Leo pro Christo. Et
quia metaphora, paradigma et -a quandoque ponuntur
pro similitudine nota dilîerentiam.
B) récit imagé, parabole : I) en général : LAMER.
comm. Pauli 11,6 col. 401 : et hoc quod ait : in -am
id est allegoriam eum accepit. GALAND. REGN. opusc.
p - 169 : si .. unam eamdemque rem forte diversis
describere modis vellem aut -is, cum ad coquorum
artem pertineat et ex una carne varia conficerefercula. AELR. Edw, reg. pro[. col. 738e : ipsum te
prophetica -a ... didicimus designasse. ISAAC STEL. serin.16,2, 10 t. I p. 294: unde eadeni -a, vel etiam que
evidens videtur Scriptura, ab alus et alus aliter atquealiter recle exponitur ne disseritur neque tamen ah ullis
funditus exhauritur. HILDEGARo. epist. 1 135 col. 363"chare liii, -am hane audi quam in vera visione vidi.
PET R. CELL. tabern. Moys. p. 147,1 (Ii I p. 220) :
apostolica niunilus auctoritate (cf Hebr. IX 9 -a est
temporis instantis) de tabernaculo Moysi sub -a aliquidproposui dicere. spéc. passage de l'Apocalypse: GERARD.MORES, delib. VIII 853 p- 156: librum islum potestsolvere, qui ... intellegit enigmata, et interpretatur -as.
2) en parlant des paraboles du Christ : a) en généralAc;0BARD. epist. p- 19516 : hoc... demonstratur verbis
Doniini per -am sic toquerais. CHRIST. STABuL. in Matt]i.col. 1389" : putabat Petrus -am esse quod Dominus
per simplex verbuni dixerat. OTI.o!h. doctr. 12 col.
hinc est quod Dominus, coelestia dans rudimenta,
f proposuit cuneta per forma -arum. Ron. MELODIJN.
sent. VI 3 t. Il p, 29017 : illa que turbis in -is
loquebatur, discipulis manifeste locutus est, b) -a
evangetica: GAu pRin. BRErOL. Ham. 50 p- 555,4: iuxta
evangelicam -am culicem excolans et camelum deglu-
tiens, e) -a suivi d'un gén. (théine de la parabole):
PRUD. pred. col. 1361°: [Dominas] cum -am piscium
bonorum atque malorum pronuntiasset. STEPH. TORNAC.
to summa. causa I q.l p- 136: in -a zizaniorum et piscium
malorum et bonorum in tete Petri captorum.
C) proverbe. maxime : (PARIAS: -a grece que latine
proverbia vocantur co quod in ipsis sub comparativasimilitudine verborum et imagines veritatis ostendantur):
's 1) en général. BERNARD. consid. III 9 p- 437,9 : pudet
elogii, quod apud ethnicos iam vertitur in -am : duos
movimus cervos pingues. GALANO. REON. prov. p- 42:
edito ... -arum libello.
2) aphorisme: GALTER. CASTIL car. 11 6,18e (27)
20 p. 87: velut alter igitur Censorinus Cato / eructat -as
sermone cribrato.
3) en parlant : a) des proverbes de Salomon : ANGELOM.
Lijxov. reg. (in Iibr. III) 4 col. 403c; quid enim per
tria niilia -arum nisi plenitudo fidei in lege et in
25 Evangeliis a Christo tradita designalur? (cf. I Reg.
5,12: tocutus est quoque Salomon tria milia -arum).
Guhr.L. TYR. hist, rer. transm XIII I p.556: qui
Salornonis omnia sophismata et verba -arum enigmatiea
mira solvebat subtilitate. spéc. - les Proverbes de
30 Salomon : AMALAR. off. 2,22,2: vestimenta de quibus
scribilur in -is Salomonis. CRUINDM. p. 45: quo genere
apud nos scripte sont -e Salomonis. b) des sentences
de !'Ecclésiaste ou de l'Ecclésiastique: 1-IRABAN. epist.
21 p- 427,19 (a. 835-40): hune librum lesu filii Sirach35 se apud Hebreos reperisse non Ecclesiasticum, ut apud
Latinos, sert -as prenotatum. CARTUL. Sax. 936 t. III
p. 112 (a. 955-59) : cum Ecclesiastes noster non solum-15 veruni etiam evidenti et perspicua ne.. ostenderit.e) recueil de ces Proverbes dans la Bible: -a Salomonis:
40 livre des Proverbes : CATAL. biblioth. Lehm.I 42
p. 210.33 : item in aijo libro sunt -e Salomonis. ORDOBer, p, 39,24 : deinde legitur Salomon : sunt libri
quatuor : Sapientia, -e, Ecclesiastes, Cantiea canticorum.Rot,. Melodun. senti ,I,IX p. 186,2: tres libri Salomonis,
45 -e que latine proverbia dicuntur, hebraice masloth. parméton.: le codex du Livre des Proverbes: REG, S. Ang.in Form. Il p- 36 (a. 1065) -e Salomonis unum.
D) par ,néron., en parlant d'une personne : 1) modèle,exemple : GUILL. S. TIIEOD. fratr. M.D. 52 p. 100: aude
50 etiam nonnumquam sapere et emulari carismata meliora,et tu ipse esto -a edifleationis.
2) (pef.) dans des locutions verbales, être au devenirla /àhle ou la risée d'autrui : a) dare aliquem in -amCosM. PRAC. chron. III 56 p.230,22: dabunt nos in
255 parabola—parabolicus 256
-am et fabulam cunctis gentibus. b) -a lien (Cf p.
68.12): GALAND. Rnou. prov. p. 42: ne forte qui
proverbia scribere debui, vulgi ipse proverbium, -a et
fabula fiam. c) esse in -am (cf. fER. 24,9): Leonuo
Gerh. major e. 13 p. 499: multi [se. monachfl ... laudes
humanas querent et erunt populo in -am et denisum
propter suam instabilitatem et presumptionem.
11) parole. déclaration: A) parole: I) en général (fait
de parler) : AELR. Edw. reg. I col. 772' : assumptaigitur -a beatus refert verbis luculentissimis ... visionem. 'o
2) parole, déclaration: RIJODL. 5,591 : -as incepit
dicere muitas. GERARD. MORES. delib. VIII 1132 p. 164:
vis audire istius Ise. Dei] unam -am ad Ezechiel, qui
in tipo .Christi filins hominis vocatus est? (cf. Ezech.
37,16). CARTUL. S. Cucuph: 111 1033 p. 203 (a. 1160): '5
et recognovit ipsas -as quas habebat locutas cum ipso
episcopo Harchinone. CARTUL. Ypor. 21 p. 37 (n. 1192):
Adam Cervinus per -am et consensum Rustii et Pelagal!i
sacrum consortium investivit per rectam censariam
Oldeprandum ... de quatuor peciis terre. d) dans une 20
formule négative: absque -a ou sine -a (suivi du gén.)
CARTUL. Mont. Pessu!. p. 349 (XII s.) : nec faciam coin
eu ... pacem am finem, vel treguam aut guerram
sine -a consuluni lanuensium et consulum Pisanorurn.
CONST. I p. 172,3 (a. 1158): nec facient linceul aut 25
concordiam coin absque mandato
domini imperatoris ve! -a. CARTUL. 1mo!. 1 441 p. 533
(a. 1196): ut non liceat tibi ... predictam rem vendent
vel domine sen commutare ... sine mea vel meorum
successorum licentia et -a. STATUT. Arelat. 153 p. 236: 30
quod nulius extraneus possit vel audeat piscani in aquis
Arelatis sine -a dominorum quorum sunt aque.
parabo!aris, -c [parabola] allégorique: ANGELOM.
Luxoy . reg. col. 245 : quintus sigillus -is, vide!ieet
quando a!iud dicitur et aiiud invenitur scriptum. ib. 35
coi. 246; quintus [sigillus] -is aliud in sacris paginis
invenitur (cf. EPIST. var. II p. 262,11).
parabolatim ado, en dissimulant sous une parabole:
OTLOH. doctr. 12 col. 272c: inde etiam vatum
quamplurima dicta piorum / mysterium coeh depromunt 40
-m.parabolice adv. I) allégorique;nent, symboliquement
a) en général: PAUL. ALB. epist. 18,5 col. 4978 (Madozp. 250) : « glonificavit me bestie (sic) agni, dracones etinstructjones » (cf. is. 43.20). Que omnia -e gentibus 45
congruit, que vario errore bestiarum erant idololatrieconsecrate. ARELARD. dial. 2809 p. 147: sicut ergo becomnia, que corponis sunt, non nisi -e iudicas in Deointeiligenda. IDuNG. arg 6,469 p. 70: femina vero
sanctimonialis ... potest dici vas vitreum propter fragiiem 50
sexum et vas aureum propter virginalis sanctimonie
propositum. b) sous forme de parabole (dans !EcritureSainte): FLOt LuGD. Amal. coi. 94A : quod -e perSa!omonem dicitur. REMIG. homi!. XI! col. 930'
consueverat quippe Dominus loqui -e, et ideo Petrus
cura audisset entra ... ilium -e fuisse !ocutum putavit
his verbis aperte demonstratur quia vitiosus et
reprehensibilis est auditor,qui simplicem sententiam -e,et
quod dicitur simpiiciter volt intelligere. c) sous forme
d'allégorie ou de symbole: dans les commentaires de
l'Écriture (cf H. de Lubac, Exégèse médiévale, Les
quatre sens de l'Ecriture, t. I, Paris, 1959): PAUL. ALB.
epist. 18,17 col. 505" (Madoz p. 264): David vero
pastorem -e Christus signifient, cui regni finis non erit.
ARNO REICHERSB. apol. p. 54,37 : sensus nostros ter
denos triginta argenteis, quibus pie Dominus lesus
emitur assïmilari cum trecentis quoque denariis inevangelico -e assimilati sint. spéc., en opposition avec
historia: Rob. MELODUN. sent. 1,VI P. 171,21 : est itaque
in sacra Scniptura una vocis signiflcatio que historiadicitur, sive id narratur, quod in re fuenit, sive -e aut
hyperbolice a!iquid significatur. d) dans une oeuvre
littéraire: HARIIJLF. gesta col. 1546°: ut apcius sensiatis
do!orem ne ducatis indignum audire meum quem -e
induco sermonem.4) sous forme de proverbe: FULcH. hist. Hier. III 55
p. 801 : soiemus nanique -e dicere: obi dolor, ibimarnas.
parabolicos adv. [zŒp<oÀLx&,ç) sous forme de récitsymbolique: RAnI. serm. 2 quadrag. 37, 727 p. 85:quod cum propheta -os dixisset, !icet esca il!a de edo
venenit, lumen quia corporea enat, angelis non congrue-
bat.
parabolicus, -a, -um [parabola] A) adj. : 1) par
comparaison, exprimé par parabole ( Uow-io s.v. bale:parabola .. unde -us,-a,-um, id est similitudinanius)
a) en parlant des paraboles de l'Écriture: EkuNo
CARTHU5. psalm. (68) coi. 972": citius enim -a venbamentes audientium allicere soient quanti si aperta locutio
eis flenet. Ru,'. TUIT. vingin. pro!. col. 545": necordatus
sum ii!ius Dominici 'dicti -i. VITA Alberti p. 530 : illius
-e lectionis in qua servus de ta!enti erogatione aDomino laudatur. Pcrt CAsTOR summa sacn. 11 76, 2
p. 15: redeamus ad propositum et inspiciamus -umsenmonem. b) en parlant du sens caché de l'Écriture:Rue. TuIT. Habac. il coi. 613' : -is et enigmaticisIocutionibus piena est Scniptura. GERHOH. Antichr. 1 4p. 313,44: in !ibno obscuritatis -is pleno, ... quia tot
habeat sacnamenta quot venba, immo quod in singu!isverbis multipiices lateant intelligentie.
2) de sens figuré: CHRON. S. Michael. Mos. p. 36opere precium videur ... ad obtegendam flde!itatisca!iginem, -os proponendo locutionis modos, doctissi-
morum depromere verba virorum. GALAND. REGN.opusc. p. 169: nec solito dictandi genere ad cavendumitidem fastidium utener, sed figurativis quibusdam atque-is !ocutionibus sententiam adunibrarem.
3) en parlant 'l'une personne: qui s'exprime en
257 parabolicus—paraclesis 258
paraboles ou par allégories: (PAPIA5 : -us, parabolis
ulens) : STr.PH. TORNAC, epist. 205 p. 256 (a. 1195) -o
Salomoni.
B) subst. parabolicuni, -i n. parabole. allégorie
GUIHERT. Nov. pign. sanct. 346 col. 642°: illud -uni
Salornonis. Otto FRIS. chron. 8.23 p.428, 31: si quis
hoc quasi -um né litteram dicat non esse intelligendum.
ib. 8, 29 p. 439. 29 : iuxta illud -uni ubi omnes in
vinea Dornini non equaliter desudantes eqtia!em opens
mercedeni ... recepisse ferunlur. 'o
paraboliso sive -zo I. [parabola] 1) avoir un sens
allégorique: GERHOH. in psalm. 36,38 p. 576,6: banc
historiam [de nuptiis in Cana factis] scripsit [bannes],
in qua voces non -zant. sert rem ges(am proprie
significant. 5
2) parier (agréablement ?) : SALOM. CL MARÇOLF. 95a
p. 16.3: quando homo harpat, non potest -are.
parabolitice adv. [parabola] de manière symbolique
RAOBERT. Matth. XI 25, 2044 p. 1212 (col, 838°)quarum quia quinque saut prudentes et quinque fatue 20
ideo decem virgines -e connumerantur.paraboliticus, -a, -aura [panabola] sous forme parabo-
lique: RADBERT. Matth. XI 25,2780 p. 1235 (col. 854»):
quia hic sermo totos -us esi, debernus figurate eum
accipere. 25
parabolo 1. DuC. Frw t. VI] 606 [parabola] parler,
dire: I) absol. : n) en général: DicuiL. mens. orb. 6,19
p. 62: non voitura est unum fiuvium in diversa fiumina
dividi, cum latitudo in Aegypto magne, ponto compa-
ratur; ut Priscianus in tertio decimo libro -ando dicens. 30
b) suivi de per et l'accus. : parler en se référant à:
I-IINCM. REM. epist. col. 97" : audivi quosdani reprehen-
dere nos episcopos et dicere quod voituras tota die
per Scripturas -are. c) -are simul ou insimut : palabrer.
discuter avec quelqu'un: CAPIT. reg. Franc. lI 260,1 35
p. 271,30 (a. 853): nostri seniores ... -averunt simul etconsideraverunt cura communibus illorum 6delibus de
Dei servitio. ib. 268,2 p. 294,2 (a. 857): ut ego et iste
meus carissirnus repos insimul -are potuissemus et
invicem nobis prescrites nostras voluntates dernonstra- 40
remus, quas in corde unusquisque contra atterum
retinebamus. d) -are avec cum et l'ab(. : s'entretenir
avec quelqu'un : CAPIT. reg. Franc. Il 268,2 p. 294,5
(a. 857) : evenit autem locus congruus quia iste meuscarissimus nepos eum ditectissirno fratre meo Hiudovico 45
-avit. ib. p. 294, 7: et nunc. quando rnecurn -avit, dicit
mihi, quod.
2) (Ér.) dire, exprimer quelque chose: I-IINCM. REM.
epist. col. 110 (CAIIT. reg. Franc. lI 297.3 p.42935
[n. 858]) : quicquid contra caritatem et fidem debitam 50
anima cogitavit. -avit, et fecit ni isto seculo et per
dignos penitentie fructus non ernendavit, ante oculus
semper habebit.3) a u passif impersonnel : on a conveniru : Lin.
tend. maior 1 97 p. 304 (a. 1098-1 113): cornes faciat
ad eum placitum quornodo fuit -atum apud dornno
cornite.
parabsis -idis f y. parapsis.
parabulla, sire parabula -cf o. parahola.
parabulo I. o. perambulo.
paracaraximus, -i n,. o. paracharaximus
paraceltaria, -e f [gr. ,tap& et cellaria] pièce servant
de garde-manger : Lin. Pont. II p. 76,15 : fecit in
patriarchio Lateranense triclinium ... cum absida demusibo: seu et alias absidas duas, dextra levaque
posita in -a, varus storiis depictas.
paracellarium, -i n. DuC [gr.rrap& et celtarium] cellier,
garde-manger : L,». Pont. I p. 502,5 et 7: vinum vero
seu diversa tegurnina ... in -o prenominate ... nostreecelesie deducantur et separatim reponantur capita
centum [sc. porcorum] exinde occidantur et in eodem
-o reponantur. ib. Il p. 81,13: balneum quod iuxta
-non situm est.
paracene [faute ou jeu de mots pour parasceve ?]
I) préparation d'un repas: UcuTto S. V. paro: parc,
cornponitur ... cum cena vel cene et dicitur -e, id est
preparatio cette.
2) préparation du repas du jour du sabbat : UCUTIO
s. y . parc, : -e ... hoc nomme dicebatur sexta preparatio
sabbati in qua preparantur necessaria sabbato.
paracenium, -i n. [7ap& et cena] mot formé sur le
modèle de antecenium entrée du dîner: 10H. SARIS».
potier. 8,7 t. II p. 270,4: nanti et ipse famosam, irnmo
infamem fecjt cenam et antecenium vet ut ait Fortu-
nianus -0m tanta instruisit luxuria, ut non modosplendorem cene civilis sed etiam Egiptiurn luxuru
excederet (cf Ch. Brucker dans ALMA 39, 1973-74 p. 88).
paracha4çraximus, -i n,. DuC forme paracaraximus:
AYNARO. p. 622. Pm. DAMI&'. epist. 11 1 col. 256°.
I) monnaie sans valeur, fausse monnaie : AELFR. angl.
sas. vocabul. append. p. 57: -us, fias pennig. PETR.
DAMIAN. epist. II I col. 256° : quod si ipsius moneteobtitterata, vet detrita sit regula, postquarn rnetallisimprimitur, non nommas, sed -caraximus (id est sine
nota) invenitur. -
2) fàux-monnayeur : AYNARD. p. 622: -caraxirnus est
falsus monetarius.parachinanche o. parasynanche.
paracimomenus o. paracoernonienus.
paracinglis, -is f [ong, et sens inc. : peut-être du
gr. iap& et JL7XXLÇ] grille, grillage: CARTA a. 1058 (Minet
dans BRAIII. VI p. 384) : rernaneat ipsa mea caldera
ma j ore cum -es.paracintidia, -tus [.pixL'itvrtç] paracentèse, ponction
ANTIDOT. Sangatl. 235 p. 80: -os sine dolore punctum
solvit.
paracicsis. -isf. 5/0e paraclisis, -isf. formes : paraclysis
PAuL, FULO. Erh, 1 p. 16,11. STEm. TORNAC, epist. 261
259 paraclesis—paracletus 260
p. 325 (a. I 198).Jbnnes grecques de l'accus.: paraclesirn
Rur'. TUIT. lob. 1433 P. 637 (col. 705). paraclisym
Sînr'ri. TORNAC. epist. 262 p. 327, parclysin ErcKrrr.URAtJG. Hieros. 32,2, du gén. : paracleseos : Ru p . TInT.
Trin. 2,12 col 43A et 430.
A) sens spirituel : 1) Esprit-Saint : NUL. FULU. Erh.
I p. 16,11 orationuni vestrarum auram per austrum
-ysis flantem contra sudorem invidie detraclionis de-poscinius. ADAM S.Vrct. catin. 3,42 p. 5 in obscurisvel divisis / non potest hec -is / habitare cordibus,
(par référence à Job. 14,16): l'autre Parader : Rue.
TUIT. Trin, col. 43A : manifesta est dualitas -cos. quia
sicut duo sunt spidtus, alius mundi, alius Dei.2) action de l'Esprit-Saint: a) rémission des péchés:
Ru p. TUIT. off. 9.3 col. 243' : nisi ergo id mortem
traditus fuero, necessaria non dahitur vobis -is. id est
peccatorum remissio (çf. Ioh. 16,7). id. lob. 1433 p. 637(col. 705) : -ira videlicet rcmissionem peccatorum
visibilibus operando sacramentis apud vos manebit.
noter: pardon des péchés accordé par Dieu : URAuG.Hieros. 32,2 : die ... sabbati, quo secundum antique
misericordie Doniini -lysin, baptismate tain consecrato,
lumen de celo nohis ministrari devoti nimis expecta-bamus. b) action consolatrice de l'Esprit-Saint: HRABAN.univ. 1,3 vol. 24 : Paraditus ennui grece, latine
interpretatur a consolatione : -is enim consolatio inter-
pretatur. Ru p. TUIT. Spir. III 10 P. 5 (col. 1650")sine dubio -is est consolationis vel gaudii causa precipua
in primo data est. id . Trin. col. 43 A : non est ibi ulla-cos id est consolationis dualitas. d'où, réconfortspirituel: STEPH. TORNAC, epist. 281 p. 325 (a. 1198):ut pariter duplici -clysi congaudeamus, et festive,
adventu Spiritus sancti, et iocondo introitu oratoriinovi. spéc., réconfort donné par Dieu: RADBERT. epitaph.Arsen. p. 27 : forte expedierat ut ires, quatenus -ysis
Christi veniat, ut festini. relictis omnibus, tecum sirnusmente. -
B) sens concret: ici Jbrme paraclisis. onguent, médi-cament qui apaise la douleur: CHIRuRG. Bamberg.
p. 124 : unguentum -i quod ignis dicitur superiusparacleticus, -a, -un [paracletus] qualificatif de l'Esprit-
Saint : Paraclet (intercesseur) : PETR. CF.LL. epist. Il100 col. 55I : Spiritu igitur -o toturu negotium, et
domini archiepiscopi concilio, atque vins religiosis etsapientibus, salva libertate electionis vestre. committite.
paracletus sive paraclitus DUC FEW t. VII 614.formes : paraclitis : CARTIJL. Val!. Pos. p. 310 (a. 91!).paraclytus : EPI5T. var. II p. 617, 28 (c. 830). Bru Mach.
p. 348.14. H go'rsv. DuIc. 11,1 p. 131,26. THIoI'R. \ViI-libr. vita metr. 1,55. CÂRTUL. S. Vedast. p. 113 (posta. 1173) etc. parclitus : HERM. AucleNs. hymn. 1,45,7.
I) adj., servant à qualifier l'Esprit-Saint : A) qualifiaitle mot Spiritus : I) en dehors de tout contexte trinitairea) en général: THE0DuLE. bapt. XVII col. 236" Spiritus
-us septiformis etiam gratie dicitur. TRAN5L. Libor. II p. 149.29: appropinquante videlicet sacra sollenip-
nitate adventus eiusdeni Spiritus -i. VirA Lug!. p. 117
post ... -i Spiritus in terris beatissimam missionem.5 GF.sTA Franc. expugo. Hier. 33 p. 511 : post resurrec-
tionem Spiritum -um eis nuisit (çf. lob. 20,22). PONTIr.
Rom. 30A,39 p. 221 (XII s.): emitte, domine, Spirituni
tuum -ytum de celis. b) l'Esprit-Saint consolateur:
RAOBERT. [et. III col. I 18V': -us manque Spiritus.10 consolator dicitur. c) l'Esprit-Saint qui remplit de
lumière: STEPH. Leon. Lamb. p. 390,2 : -i Spirituspurgabatur illustratione. CARTuL. Alderaldi 3 p. 9910:Induit certissime quod Spiritus -us in hoc splendorcillustraverit.
15 2) dans une formule trinitaire (doxologie): VITAViventii p. 808 : gloria hinc altissimo Patri simul acFr!io cum Spiritu -0 a cuncto datur populo. CHRIST.PRAC. Wencesl. p.92: paratus este, ex integro corde
credere in Deum patrem omnipotentem, eiusque uni-20 genitum dominum nostrum lesum Christum et in
Spiritum -um, illuminatorem omnium fidelium (cf. flc)).CARTUL. S. Petri Arlan. 59 p. 121 (c. 1059): sub Christinomme et individue Trinitatis Patris et Filii Spiritusque
-i. G'arnuu. ViNooc. opusc. 18 col. 238' : Deo Patri25 et Filin / Spinitui -o, / honor. VITA Pateriti p. 470
domino nostro lesu Christo, qui cum Patte et Spiritu-o vivit.
3) selon les manichéens, l'Esprit-Saint est Mani:
REMIC. Boet p. 100: Manichei autem dicuntur a Mani30 heresiarcho, qui dicebat se Spiritum esse -ont apostolis
promissum.
B) qualifiant Spiritus sanctus : IONAS AUREL. inst. reg.XVI col. 3Q4A : in observatione diei dominici ... quo
etiam Spiritum sanctum -um de coetis apostolis misit.35 CARTUL. Westph. I 103b p. 81, (a. 1022): gratia et pax
a Spiritu sancto -o. ANON. Norm. 1 2,6 p. 10:scptiformem Spiritum Sanctum -un de celis. SUGER.
consecr. Dion. 4 p. 226 : -i Spiritus sancti consolatione
invocata. MIRAC. Mar. Virg. Rup. Anal. pro!. p. 61:40 -r Spiritus sancti deploro auxilium. spéc., Almus Spiritus
-US: VITA Forann. p. 589 : quo eus traxerat AlmusSpiritus -us.
C) dans une expression métaphorique, faber -us,désignant le Saint-Esprit : GALTER. CAs'nrl. catin. 111,1V
45 (IV 4) p. 148: in incude castitatis / quem faber -us /formavit divinitus, / inllectens humanitus / autantdeitatis.
Il) subst. paracletus sive paraclitus,-i ni. : A) leParaclet, l'Esprit-Saint: I) absol: a) défini comme
50 consolateur: GLoss. Augiens. bibI. (Evang.Ioh.) 2223p. 124: -us : consolator. !IRABAN. univ. I 1,3 col. 24C:-us enim grece, latine interpretatur consolator ... item
-us pro co quod consolationem prestat animis quigaudium temporale amittunt (tjf Isio. etym. VII 3,10).
261 paracletus — paracope 262
AMALÂR. off. 1,12,11 : -us consolator intcrprctatur.
RADBERT. let. I col. 1069' consolator idem qui et -us
animant desolatam rursus Ictificat. HINcM. REM. trina
deit, 18 col. 600' : greca locutione -us, latine ... dicitur
consolator. PANAS: -us .., consolatio vel exhortatioDei, -us propterea nominatur Spiritus sanctus, i.e.
consolator, quia quod replevit consolatur, ut amittentes
temporalia etcrna gaudcant letitia .. Christus enim
lugentibus apostolis eum misit. Rue. TUIT. Spir. III 10
p. 52 (col. 1650A) : -us grece, latine consolator. GUILL. 'o
S. Tump. oral. IX 17,4 p- 156: esto .. -us, consolator.
UGUTLO S.V. paraclisis : hic -us,-i, i.e. consolator et
etiam dicitur Spiritus sanctus qui consolatur nos in
omni tribulatione nostra. GUILL. BRIT. sumnia dict. 11
p.524: -us, id est consolator qui consolatur nos ... et 15
dicitur -us a paraclisis grece, quod est consolatio latine,
b) défini comme intercesseur, défenseur : URABAN. cruc.
I,! col. 153 n : -us, id est advocatus, quia pro nobis
intercedit apud Patrem et ad culpas nostras removendas
curam gent (cf. Isi p . etym. VII 3,12). Ru p . TuIT. Spir. 20
11 20 p. 244 (col. 1625 H) : Spiritus Panacletus in eu ipso,
quart -us est. scilicet in dando remissionem peccatorum.
GUILL. S. TIIEOO. oral. IX 17,4 p, 156 : esto -us,advocatus et adiutor in causis orationum nostrarum.
GUILL. BRIT. summa Il p. 524 : -us a paractisis grece, 25
quod est .. advocatio latine. c) emplois divers
a) considéré comme dispensateur de dons: VITA Eigil.
p. 240 : eumdem -ami didicimus gratiam suant unicuique
fideli dividere prout vult. Vin Arnulfi Mett. p. 443:
-ique dono compunctus. en parlant de l'envoi de ('Esprit 30
à Pâques ou à la Pentecôte: VITA Audoeni Il p. 91,5:
post -i missionem. Ru p. TuET. Sit. III 10 p. 52(col. 1650R) : apostoli -um istum id est datant huiusSpiritus in remissionem peccatoruni ipsa quidem die
Resurrectionis dominice acceperunt. RADuLE. NIGER I 35
p. 20 missurus eis -um linguis igneis. reçu lors de fa
collation d'un sacrement : MANEGOLO. Wolf. 21 col.
I69': hoc -o suggerente omnia et efficiente perapostolicam manuum impositionem, sacrorum ordinum
institutum est sacramentum et venerandi concilii pia 40
collatio. GIRALO. gemma 1 4 p. 15: est enim unctioque fit chrismate, queque dicitur principalis unctio,
quia in ea principaliter -us datus, I) procédant du Père
et du Fils: RATRAMN. Grec. III 2 col. 274°: quoddicit de Sancti Spiritus processtone, rationis approbat 45
virtuic, dicens non aliud esse mini -uni Filio quant
procedere. y) doxologie: dans une firmufe trinitaire
SMAR. carm. IV p. 619 (12,1): magno cum tniumpho
Patri I alleluia commit, / dicit alleluja Nato, / dicit
et -o. GODF.SC. SAX. canm. 8,2 p. 732: benedictus es, 50
Domine / Pater. Nate, -e. THIF.TM . 2.33 p. 80,16: ponite,
filii in Deo paire spem vestram, et cum auxilio Unigenitieius et -i et consubstantialis vincite timorem noxium.
2) Sanctus -us : le Saint-Esprit : URABAN. cari.
39,11 : Sanctum quoique -uni / vivilicantem spinitum Jqui ex paire et ftlio procedit ah exordio. Con. Sax.634 t. III p. 196 (a. 982) : eterno genitore cura inclita
proie sanctoque -yto in tribus tripudiante personis,
arque in una usia deifice. E pis'r. mon. Remig. p. 348,6:
ille sancti -yti familiarissimus synergus. CALEXT. II epist.coi. 1391°: cumque inspicio magnalia que post adven-
tum sancti -i per divinam gratiam operatus est.
3) sacer -us: Ooo CLUN. occ. p. 131 : sed quod eis
aberat. saœr ille -us explet.
B) Le Paraclet quand il ne s'agit pas de l'Esprit-
Saint: I) le Christ : I-IERM. AUOIEN5. hynin. 1, 413, 7:
lesu Christe, [ex ... I reconciliator, / ... tu confessionem,
/ fer nobis, / parclite, propitiationem. WARN. BA5IL.
paracl. 811 p. 319: cognomen Christi predulce -us isti
/ sit titulus modulo, spem qui dat populo. BERNARD.
sent. III 110 p. 188,19: tunc divinus sermo mittitur ah
arce Patris, verus -us, id est consiliarius, qui consuluit
nobis ante passionem.
2) le Christ et l'Esprit-Saint: LUI. ordin. Patav. 8,9
cum itaque veritas Christus sit, et Spiritus Sanctusventas sit, nomenque -i utnique sit proprium, non
dissimule est festum, ubi unum est sacramentum.
3) un saint protecteur: Con, S. Co!umb. Bobb. 108
p. 38034 et 35 (Xs. ex. -Xis. in.) : S. Columbanus:en ego -us tuus ailoquar, ipse favebit f promptus
adest Iocis, en ego -us.
paraclitus, -a, -um u. paracletus.
paraclysis, -is f y . paraclesis.
paraelyttis, -i m. y. paracletus.paracoemomenus. -i in. [x&pŒxoqLRonL} formes : para-
cimornenus: CHRON. S. Bened. Cas. 24 p. 486,32.
parocoemomenus: bu. DIAC. ROM. Greg. 111 18.serviteur qui veille à la sécurité de son maître et couche
auprès de lui: Ion. DIAc. ROM. Greg. III 18: evigilansergo Mauritius, misit parocoemomenum et vocavtt ad
se Philippicum generum suum. CHRON. S. Bened. Cas.
24 p. 486,32: Basilius -cimomenus soins ana. II.
paracollecticum, -i n. y. paracolleticum.
paracollesis, -is f DUC 7tŒpŒX6ÀÀCLÇ] ici forme accus.
grec: -in, cicatrisation: Ono MAGO. herb. 57 p. 126:
Vulneribus carnem replendo situant saniosis, J Et pro
posse illis cogunt -in esse.
paracollecticum,-i n. DUC LtapaxoÀXTrLx6'd ici formes
paracollecticum, paraconlectum. emplâtre : RECEPT. C 67
p. 76 : cum videris tarit caroem adcresci, tune desuper
uteris paraconiecti cum impiastro qualis et qui dicitur
barbara vel ditrome. PAnAs: paracollecticutn, peniculus
i. spongiola.paraconlectum, -i n. y . paracolleticun.
paracope, -us f (t2pŒxmrI formes : nom. paracopi
PAuL.AEGIN. accus. sing. -en : GLoss. medic. p. 52,9.
démence, folie douce (GLoss. medic. p. 52,9 : -en Grecidicunt hebetationem mentis atque degressionem) : PAUL.
263 paracope—paradigma 264
AF.GIN. cur, 40 p- 17,6: que veto secundum acumina
ardentium fcbrium et que secundum compassionemstomachi consistit -i non frenesis est sed hoc quidem
sotum desipientia.
paractericus, -a.-um [,zapaxnpt .xl I) adj. .' qualifie un
poème dont le début d'un vers est répété en écho à la
fin du vers suivant : PFTR. DAMIAN. carm. A 93 p- 71
-u'm carmen sancte Crucis.
2) suhst, f paracterica, -cf. répereusssion de la voix,
écho: REMIO. mus. p69 : -a est repercussio vocis,
serum, tardum, grave.
paracterium, 4 n ' [ong. inc.] poème dahs lequel le
début 'l'un vers est répété à la fin du ver,ç suivant:Turon. AMORB. comm. p' 9,20: onde pulchrc Sedulius
in carmine elegiaco quod -uni dicitur, hoc modo catin.
paracynanche. y . parasynanche.
1. parada, -cf sUie parafa, -cf [lat. parafa cf. Lange.
Phfol. Stud. p' 221 ; cf esp. parada et parafa] (dans
la péninsule ibérique) terrain en pente dottce: CARTA
a. 832 (Marca Hisp. col. 769) : vadit per ipsa serra ad
ipsa -ta. CARTUL, Ruscinon. 3 p' 10 (e. 900) : ab latano
exit ad Sougra ... et ad illa -a. Da aquilone, de
dicta -da per rivum qui ascendit subtus rupern. DIPL,
Catai. I p. 242,18 (a. 982): pergit per sumam serram
inique in -dam de Durando, CARTUL, S. Cucuph. II
432 p' 77 (a. lOI!): per ipsa -da de ipso Aranonne.
CARTUL, S. lob, Pen, 3 p. 183 (a. 1092): sicut taliat
osque ad il!a -ta de rege. CARruL. Ternpi. 19 p. 13
(Lisbonne c. 1127-30): dat medietatem de -e (sic) de
Coinolos,2. parada. -e f u. 1. parafa.
paradelia, -e f DuC [parada, REW 6230; Fuw VII,
639; P. André Lex, bot, su, p.238 glos. lapacium
acutum]fortne paratella Ono MAGD. herb, 1993 p. 111.
ALF,X NECK, laus div. sap. 279 p- 479. parelle. sorte
d'oseille: Ono MAGO. herb. 1993 p. lii: herba solet
lapathi vulgo -teila vocari. COLL. Salern. Il p' 128:
quum mulier habet caput vacuum et titiibando vadit,radicem lapatii tintions, i. -e, extracto succo cum farina
frumenti lac crispelias quas coniedat, deinde milicesipsius coctas et in vino more empiastri, (u, paralla).
parademonstrativus, -a,-um [gr. lrap& et demonstrati-
vus] faussement démonstratif: SUMMA soph. e!ench.
p. 281,13: sic -us est qui videtur demonstrativus, sednon est, ut est temptativus sillogismus.
paradiastole -es .f disjonction (figure de rhétorique)
PANAS: -e est quotiens id quod dicimus inlerpretationediscernimus : ut pro inconsiderato fortis (cf. Isin, etym.
II 21,9).
paradigina. -fis n. FEW t. VII 614. ]ai nie: paradigma.
-e f, RADHERT. Matth, 1V 7 col. 331 A (2930 p' 453).
HILDuIN, transi. Dion. XIII 4 p' 60,7. !'Itic.cAun. Rob.
17 p.94. paradygma : LAMR. Turr. mirae. Herib.13
p. 1252,29,
A) exemple (P.PIAs: -a exemplum dicti vei facti
alicuius vocatur) : I) en général: FLODOARD. triumph.
Antioch. i 15 col. 570' : et pia de bonitate Dei -ata
profitant.
2) dans un exposé servant à un enseignement ou une
démonstration (Huoo S. Via. gramm. p, 322,4 : -a est
cnarratio exempii hortantis aut dehortant,s
deterrentis [cf. Donat, 111 61. Ucu'r,o S.V. para : hoc a
id est propositio exempii vei exemplum dicti vel facii
'o aiicuius ex simili vel dissimi!i genere conveniens ci
quant proponimus ici [cf isin, etym. I 37,34,] Guai,
BRIT, somma t. II p524 : meïaphora, -a et paraboiaquandoque ponuntur pro similitudine, nota différentiant
-a, sicut ait Donatus [III 6] .,, enarratio ,,. hortantis
'5 ut de Lazaro paupere qui portatus est in sinum,
terrentis ut de divite epulone qui sepultus est in interne.
Et dicitur -a a para, quod est iuxta, et digma, quodest dignitas vel nomen vel decus vel gloria quasi
propositio exempli.): HILDuIN, transi. Dion. XIII 4
20 p. 60,7: simili enim utar -a (gr, xŒpa8E('yLaTt) quemad-
modum per ipsius qui apud nos est ierarchus sacer-docium purgans et iliuminans, Ion. ScoT. ier, Dion. I
107 p-4 (col. 120K) : ut ab extimis nature ordinibus -a
sumamus. id . homil. lob. X p' 246: si qucris quomodo
25 vel qua ratione omnia que per Verbum facta sunt in
ipso vitaliter et uniformiter et causaliter subsistunt
accipe -ata ex creaturaruni natura. (ib. p' 296). à noter:
exemple (en parlant de mots) : Ion. Scoî, pred. IX
5,103 p. 59 : partim ,,. eadem nomina sen verba
30 similitudine; partim sumuntur contrarietate, quorum
-ata sunt prescientia et prcdestinatio, quando de Deo
predican tur.
3) servant à une comparaison : SIGOIN, ]cet. p. 148
i. similitude. At.EX. VILL. DE, doctr, 2570: hic -a
35 facit, qui primum comparai et post / assignat simileDomini sont semina verbum,
4) par inéton..' personne qui doit servir d'exemple,
modèle à suivre: ERMENR. Har. epil. (epitaph.) : essetut ambarum Lazari -a sororum / compar in aiterutris,
40 dispar in varus. TROP. GRAD, (Anal. hymn. 47) 2ap. 289 : decus virginuni / earumque J -a omnium, noter
ad -a simile vocare : appeler à suivre l'exemple de:
BALO. BURO catin. 184,33 p' 176: quare iaudatur presanctis Samaritanus, / et quia laudatur simule ad -a
45 vocamur.B) récit prophétique ou didactique: 1) de l'Ecrirune,
en général: CARTUL. Sax, 1041 t. 3 p. 245 (a. 958): per
ewangélicum -a quant pes aliarum seriem scripturarumrependi precepit. ib. 767 t.4 p' 74 (a. 1043) : demonstrant
50 -ata, sic nobis mundanarum rerum patrimonie suntperfruende. 2) de l'Ancien Testament : HELGAUD. Rob.
17 p. 94: per Nathan prophetam suum pauperisviri unius ovicule et divitis Ovium habundantis multi-tudine -a obiecta. PETR. Pici'oR carm. Ii 453 p. 37:
265 paradigma—paradisiacus 266
additur hic Salomon sacrum fornians -a, / in quo
misterii sacri prefulget enigma. PER. COMF.STOR hist.schol. col. 1333°: aine misit Dominus Nathan ad
David. Qui proposuit ci -a de divite habente ovesplurimas. 3) du Nouveau Testament: a) dont le sujet
est précisé (suivi de de et l'ahlj: Ono. Vit. hist. I 12
t. I p. 47 tentanti legisperito dogmata vere salutis
insinuavit et -a de Domino descendente de lerusalem
in lericho et de casibus eius protulït. RADULF. ARD.homil. 25 col. 1400A : respondet Dominus ad cogita-
tionem Pharisei, inducens -a de eo qui minus, et de
co qui plus debebat. b) exposé explicatif des Pères de
l'Eglise: BENED. ANIAN. munim. Iid. XV p. 48,44:
sufficere autem tibi de bis aliisque sanctorum patrum
-ara enigmatum credo. 'OH. SCOT. divis. nat. I p. 56,21cuius roi [se. corporum rnutationis] puicherrima -ata a
predicto Maximo in expositione Gregorii posita sunt.
C) précepte, maxime : ALCUIN. carm. p.277,5: omnisquippe etas aliquo sub fasce laborat. / Vera quidem
veterum, invertis, -ata rere. HENR. AUG. planct. 1241
p. 196: ut reor, bac pragma velus est ortum -a/ forts
sue turbatur porcellus, in hoc adaquatur.
D) archétype, raison substantifique des choses exis-
tantes prédéterminée dans la volonté divine (cf. Y. Con gar.« Predeterminatio » chez s. Thomas dans « Rev. des
Sciences Philos, et Théol. », 1934, p. 354-365): HILDUJN.transi. Dion. (div. nom.) V 8 p. 243,14 : -ata autem
dicimus esse in Dec, in existencium substantificos et
unialiter presubsistentes sermones quos theologia pre-diffinitiones vocat, et divinas et benignas voluntates,
existencialis essencia omnia et perconstituit et perduxit.Ion. Scoi-. versio Dion. Ar. III 5 roi. IISOC: -ataautem dicimus esse ipsas in Deo existentium substan-
tificas et uniformiter pretextas rationes quas theologiapredestinationes vocat divinas et optimas voluntates,
existentium discretivas et factivas, secundum quas ipse
superessentiatis existentia omnia et predestinavit etadduxit. AN0N. Norm. 11 25,245 p. 208: voluntas enim
Dei et predestinatio ]ex eterna est in qua omniumrerum cursus decretus est, et -a est, in quo omnium
secuiorurn forma depicta est, qui nulla ratione aboleri
potest.paradigmalis, -e [paradigma] archét ypal: HILDuIN.
transi. Dion. (div. nom.) 1V 10 p. 208,5 : et maniaquecumque saut et fiunt, per bonum et benignum sunt
et fiunt, et ah ipso omnia videntur, et ab ipso moventuret continentur, et propter ipsum et per ipsum et in
ipso, omne inicium -e, perfectaie.paradigmaticalis, -e [paradigma] archétypal: HILDuIN.
transi. Dion. (div. nom.) TV 7 p. 204,22: inicium
omnium est bonum. ... et mo yens omnia. ... propterbonum enim oninia fiunt et -ta, quia in ipso secundumipsum omnia delegantur.
paradigmatice adv. [paradigmaticus] à titre d'exemple
HuMB. CARD. adv. sim, p. 141,3: in ipsis sanctorumapostolorum scriptis, ubi presentes simul et futurehereses arguuntur, tacite, nomine innumerabilium ante
legem et sub lege rectum, nominatim Caïn, Balaam,5 Chore, lacunes quoque et Marbres -e ad medium
deducuntur.
paradigmaticus, -a, -um 1) qui utilise des exemplesou des images: ALCUIN. epist. 237 p. 382,7 (a. 801):quod in prima paginoie tue parafrasticas apoligitici
'o sermonis excusationes legebam, -o calamo conscriptas,grate suscipiebam cas,
2) qui illustre: 'OH. Scor. versio Max. 2 col. 1208'
secundum redditam aeris ad lucem et ad ignem terri-am causant.
'5
paradionium, -i n. y . parazonium.paradis, -is f u. parada.
paradisiacus, -a, -um DuC. formes : paradisyacus:
HROTSV. Mar.784 p. 26. PuRcHWitig. 432. paradysiacus:MIRAC. Remacli 21 p. 700 E . EKKEH. IV carm. var. 11
20 8,12 et hened. I 24,41. WuLF5TAN. Swith. pro1. 419
p. 78. Vin Edw. 1265 p. 425 etc.A) paradisiaque : 1) du paradis terrestre, séjour du
premier homme : FRECuLPH. chron. I 1,4 coi. 921:primus parens a -a amoenitate depulsus est. représenté
25 sous l'aspect d'un jardin: ODO CLUN. 0cc. 1 156 p.7:
tu -is non inferior quoque cedris.
2) du paradis céleste: a) séjour des élus après lamort : SE.DIJL. cairn. 25,16 p. 191 : -a scandere regnaqueas. Vin Mach. p. 308,14: mansionem ... celestem
3° vet -am. bu. Nn& p. Seb. 25 col. 200: -a regna tenentes.Ono CLUN. Ger. 97 p. 328C: qui in coelis est ... huneapud se in illa -a regione remunerat. ECBAS. capt. 922:-e panduntur limina porte. GERARD. Surss. Rom. metr.
col. 182A : que -am vocat hunc clementer ad aulam.35 b) où règnent anges et archanges: GArtNER. R0T0MAG.
Franb. 141 p. 265: Michahei, /dux -us. c) représenté
sous l'aspect d'un jardin: WULFSTAN. Swith. prot. 419
p. 78 : perpetue morts seva de fauce redemptam, fin
-um surgendo reduceret hortum. SEQ. XI S. (Migne,40 PL 151 coi. 809: hoc beatorum per prata -a psallat
concentus. noter l'emploi dans des expressions avec un
subst. signifiant «joie, délices »: ALCuIN. genes. 71col. 523" : post beatam -e feticitatis lucem. VITA Mach,
p. 304,11 : -arum porcionem habere deliciarum. CARTUL.45 Sax. 1066 t. III p. 288 (a. 961): -e iocunditatis
amoenitate. Con. Sax. 673 t. 111 p. 251 (a. 990): quo-e contubernio amoenitatis adiungi promereamur.
d) par extension: divin (avec un jeu de mots) : Guioo
BA5OCH. epist. I p. 4,10a : Christus chrisma -uni / misit50 ci, cum .Parisiacurn regem sacravit.
3) qui ressemble au paradis: a) par des qualités
sensibles : beauté, suavité, agrément-: EPI5T. var. IIp. 333,23 : ex prato non Parisiaco sert (noter le jeude mots). SED1IL. carm. 26,5 p. 192: quot -e desudant
267 paradisiacus—paradisus 268
gramina gutte. Ovo CLIIN. oce. 111 598 p. 48: iam -is
dives presumpserat escis. ITIN. S. lacobi IX 12 p. 108:corpus ... carbunculis -is divinitus illustratur. b) par
des qualités spirituelles: Epusr. divort. Loth. II p. 231,18
quasi de -o sacratissimi vestri pectoris fonte. spec., en
parlant de la vie monastique : MIRAC. Medard. 7 p.erige nobis in statione -a amoenitatis tabernaculum ubi
tecum quiescamus sine fine mansuri. GERARD. SUESS.
Rom. metr. col. 175 0 : cul pateat dulcis tranquilla per
equora portus / et -us per plurima semina campus.
VITA Euseb. Hamet. I p. 984 : quod ... -e ibi fuerit
exercitatio vite. GARNER. ROTOM. Moriuht 33 p. 198
hec am prospectans undique vitam.4) joyeux: ABR0 FLOR. epist. 15 col. 460°: vester
veto reditus intonuit menti rostre velut -e reversionisineffabilis concentus.
B) qui sert de parvis à une église: FORMA mon.Sangail. p. lob: hic -um sine tecto sternito campum.
paridisianus, -a, -um [paradisus] du paradis : REIN.LEOD. lacrym. V. col. 177c : ut -e serenitatis quiddamsentiret.
paradisicola, -e In. DuC, habitant du paradis : 1) duparadis terrestre: REIN. Lr.00. prof. mort. I coi. 183B111e qui per serpentem nunc Ioquebatur foris, iam intusanimes per sese -arum attentaverat. en parlant d'AdamVrrA Ronani (Cat. crut. hag. lat. bibi. paris. I) p. 442:per quod primum Adam expugnavit -am. VITA Gerard.Brou. 30 p. 307 F (p. 662,57): humani generis inimicusqui -am ab eternis extrusit sedibus.
2) du paradis céleste: CARM, c. 1100 (NA 17 y . 325
p. 371): ecce patet iustos -as comitari. spéc., dansl'expression inter -as: PROSAR. LEMOV. 178,7b p. 196:
vos, O Michael ... / Gabriel ... Raphael, transferte nosinter / -as. RAIN. vita Gis[. 4 p. 120,6: ut ... quasiinter -as lam videretur esse constituta. ALAN. INS. seq.13 (éd. M. Th. d'Alverny) p. 192: atque Raphael, vitevernula, / transferte nos inter -as.
paradisicolus, -a, -um [paradisicolaj du paradis, quihabite le paradis: ADEMAR. CABANN. hymn. p. 329:animis I celica cum -is /commoda. EKKEA. ScHoN.opusc. 4 p. 282,37: -e virgines, vos angelorum simillime.
paradisicus, -a, -um [pour paradisiacus] du paradis:I) terrestre: CARTIJL. S. Savin. Levitan. p. 143 (IX-X s.): expulso -a sede larvei hostis calliditatibusprotoplaste. 2) céleste: PAss. Marciane p. 57 n. 15: adsedes -as conscendisse. CARTLJL. Sax. 938 t. III p. Ils
(a. 956): -a gaudia. CHRON. Namn. p. 47: nec mereatur-am introductionem. kon. TORIC. chron. p. 130: sintingressus ei -e requiei.
paradisigenus, -a, -um [paradisus et gigno] qui vient duparadis: Vin Aldeg. 1 9 p. 810, 37: arida pectora -ofonte irrigas. THEODULF. carm. 41. 141 p. 536: hic -oveniens de gurgite potus. MIRAC. Quint. I 7 p. 803F:
odor -us cum imniani lumine ex co prodiit.
paradisinus, -a, -um [paradisusi qui ressemble aux
habitants du paradis: RAPHERT. Adalh. 6 col. 15100:
qui prius te caruimus, quam comites -os tous adsciveris
consortio.
5
paradisius, -i m. y. paradisus.
paradisus, -i m. Fnw t. VII 614. formes : paradisius:
CARTUL. S. Mar. de Firmit. 20 p. 56 (a. 1147). paradysus
RAOBERT. Corp. Dom. 1 143 et 150 P. 19. VITA Gang.
p. 161, 13. VIrA Chrod. p-563, 28. AcTA episc. Antipol.
'o 27 p. 24 (a. 1038-62). Huco BONON. rat. dict. Il p- 65etc. paraisus: Doc. Exal. 72 p. 291 (a. 949). noter
l'emploi de paradisus au féin. (PHIL. 1-IARv. salut. prim.
hom. 19 col. 611 0 : -us ... cum apud modernesgramniaticos asseratur esse feminini generis.) GUILL.
15 S. TUEOD. nat. amer. 29 p. 108, 5.
plan
t) paradis: A) au début de la Création.
1) terrestre, jardin de délices situé à
l'Orient.
20
2) séjour du premier homme et lieu de
la faute originelle.3) lieu d'où furent chassés les angesrebelles.B) dans la distinction tripartite établie
25
par S. Bernard: le paradis spirituel dans
l'Eglise du Christ.
C) paradis céleste
I) en général.
2) séjour des élus après la mort (diffé-
30
rentes conceptions du paradis).
3) autres conceptions du paradis (vie
éternelle, vision béatifique).
D) lieu révélé à des saints dans desvisions:
35
I) en général.
2) en parlant de Saint Paul.3) noter -us terrestris.
E) en dehors du paradis chrétien:J) paradis musulman.
40
2) lieu de culte des Adarnires.F) (par analogie ou au figuré).I) lieu ou pays agréable.
2) endroit enchanteur et agreste, apte àla vie monastique.
45
3) -us monachorum, cloître, vie manas-tique.
G) au figuré ou par métaphore.1) univers intérieur de l'homme.2) 1 'Eglise.
50
3) le Christ.
11) sens archéologique: lieu situé devant la façaded'une église.
A) atrium avec quadriportique.B) ensemble comportant sans doute un
269 paradisus 270
atrium et, certainement, un massif occi-
dental ou un porche.
C) espace situé devant une église, parfiuis
entouré (l'un mur et servant de cimetière.D) par- analogie : espace en demi-cercle
situé à l'est d'une église à choeurs opposés.
E) parvis.
F) signification exacte mal discernable
(souvent une construction),
III) (bot,) pontais -i fruit indéterminé, 'o
1) paradis: A) au début de la Création: I) terrestre,
jardin de délices situé à l'Orient où pousse l'arbre devie (HRABAN. univ. 12, 3 col. 334B -us, id est hortusdeliciarum. PAPIAS: locus est in Orientis partibus, cuius
vocabulum ex greco in latinum vertitur hortus. HONOR. 15
Ana. elticid. p' 373 est -us ... locus amoenissimus in
Oriente, in quo arbores diversi generis contra variosdefectus erant consite verbi gratia ut, si homo congruo
tempore de uno comederet, numquam amplius esuriret,congruo tempore de alio, et numquam sitiret, de alio 20
veto et nuruquam lassaretur: ad uttimum ligno vite
uteretur et amplius non senesceret, non inhrmaretur,
numquam moreretur. SENT. Berolin. p. 47. 37 -us est
locus amoenitatis et votuptatis in ea parte terrarum
ad quam'diluvii aque ascendere non potuerunt. In quo 25
-o erant serpentes et mulla alia animalia ... et erant
preterea ibi mulla arbores ut arbor scientie boni et
mati et lignum vite. GERARD. ITHER. conf. spec. 80
p. 404,4: -us siquidem interpretatur hortus deliciarum
ibi oriuntur aliquando ponant, id est fructus, aliquando 30
flores, aliquando gramina, id est herbe virentes. UGIJTIO:
-us locus in Orientis partibus constitutus et dicitur -us
grecc, ortus latine ... sirniliter latine delicie interpretatur,hec duo nomma iuncta sortant ortus deliciarum; est
enim omni gencre ligni et pomiferarum arborum 35
consitus et habens lignum vite non ibi frigus nec estas
sed perpetua acris temperies et dicitur quasi parans
Dei visum [cf. Isto. etym. XV 3,2-4]. GUILL. BRIT.
summa dict. t. Il p. 525 : dicitur -us quasi parans Dei
'rsum vet quasi paratis dans visum.) : TtiE0DULE. carm. 40
74, 4 p. 573 : quo, -e, tuus vernal amoenus ager.
BERNARD. serm. de div. 94, I p. 352, ID: -us deliciarum
hortus omnium pomorum. noter les localisations
diverses du paradis : -RADBoo. TRAIECT. (?) Bonif. 6
p. 66, 17: in prefata ergo insuta [sc. Britannia] quondam 45
extitit -us Dei, ex quo tam .pretiosa profluxerunt
aroniata. I-IILOEGARD. fragm. 350: circulum terre -ysus
habet; ab oriente usque ad austrum -ysus maior est
quam habitabilis terra, in qua hommes habitant. ALEX.
NECK. nat. ver. II 49 p. 159 : -us terrestris superior est 50
aquis, cmii etiam lunari globo superior sit. noter les
allusions (lux quatre fleuves du paradis: RADBF.RT. epist.
5 p. 138,2 : quattuor et virtutes generates numerantur
quasi ex qualtuor -i fluminibus. URABAN. Carrn.
16,9: flumina quadrifida -i a fonte manarunt. OooCLUN. occ. V 719 p. 115 : quattuor hune fluvii locasacra rigant -i. GuILI. Tyx. hist. ver. transm. XI 31
p. 508: Nitus ... unum de quattuor -i fluminibus dicituresse.
2) séjour du premier homme et lieu de la fauteor iginelle (HoNoR. Ana, in cant. 4,14 col. 424e : -usvoluptatis ad litteram est locus in orientis partibus.
omnibus corporalibus deliciis plenus, in quo primi
parentes fuerunt, de quo propter culpam inobedientieexctusi surît) : JONA5 AIJREL. inst. reg. 10 col. 2991
primus quippe homo propter transgressionem diviniprecepti de -o eiectus. SMAR. reg. Bened. col. 815'
delectavit Eva de ligno -i comedere vetito. ANON. inst.mot. pref. p. 132: Adam ... dignitatum sublimitaiem
perdidit ac mansionem -i. Ivo epist. p. 62 (a. 1092):mementote qui prinium parentem ... mulier in -o
seduxit. RICHARD, S. V,cr. except. X 22,6 p. 415 : Deus
primum hominem contiens dedit ci -um voluptatis, ut
per illud bonum sperare sciret bonum gtorie celestis.
noter les syntagmes signifiant le bonheur: CANo. Fuuo.
Eigil.I ID p. 228,46: Evam ... in deliciis -i commanentem.
ErnsT. var. Il p. 628,9: genus humanum a -ysi gaudiis
cxputsum. VITA Aemil. conf. p. 436: Adam de -i
amoenitate. spéc.. -us voluptatis (Gen. 2,8 et 115)
000EsC. SAX. pred.I p. 251,19: plantaverat Dominus
Deus -ysum voluptatis priusquam faceret celum et
terrain. ABELARO. hex. coL775C: -um votuptatis, id est
hortum delectabilem ut non solummodo ex dignitate
creationis sue quantum Deo debeat homo attenderet,verum etiam ex amoenitate et delectabilitate loci etecti
ex universo mundo in quo est positus.
3) lieu d'où furent chassés les anges rebelles (cf. Apoc.
12,9): Vin Sadalb. 15 p.58,27: nunc de supernactaritate et -o deliciarum eiectus, cum suis sequacibus
actas, mysterium operatur iniquitatis. H0N0R. Auo.
imag. mundi III I p. 123: Satahel primus archangelus
in dcliciis celestis -ysi non plenam horam mansit,atque ob superbiam cum universis sibi consentaneis
eternum exilium incidit.
B) dans la distinction tripartite établie par s. Bernard
le paradis spirituel, dans l'Eglise du Christ : BERNARD.
serm. III 79 p. 117,16: tres sunt -i. Unus terrestris
Secundus spiritualis qui est in ecclesia sanctorum quem
fundavit et inhabitat Adam celestis. Tertius celestisIn secundo -o lignum vite est humanitas Sa.lvatoris.
C) paradis céleste: I) en général (celcstis, superce-
testis, celsus) : CARTUL. Saviniac. 581 p- 287 (a. 1007):
proemia celestis -i. Guitt. S. Tueoo_ nat. amor. 29
p. 108,5: numquid non ista est terrestris sed celestis
-us? BERNARD. sertît. de div. 42,7 p. 260,9: quinta regio
est -us supercelestis. GIRALO. topogr. I 13 p. 39 : ad
aratrum celestis -i manum mittentes.2) séjour des élus après la mort : a) lieu de bonheur
271 paradisus 272
Œ) -us deliciarum : SMAR. diad. 86 vol. 680" : regnum ... Si in celo, beata curn angelis. Si in -o, secura a
coeiorum et -us deliciaruni et dcsiderabilis patris miseriis istis. PETR.BLF.5. amicitia p. 146 iocum quia an-
monachorum. RADI3ERT. epitaph. Arsen. p. 79: quasi geli obtinuerunt celum, irrationabilia solum, homo
in -o deliciarum pre amoenitate niinia constitutus. medium -ton. e) noter -us -orum. partie du ciel, demeure
avec des adj. ou subst. évoquant /a joie: VITA Chrod. s des anges et des saints . bu. Scor. homil. lob. IV
p. 562,4: curiis cleticiosissimi -ysi. VITA Madelb. 5 p. 220 : ultra omne celum in -o -orum, hoc est in
p. 110' :a beata sede ineffabilis 1. VITA Virgil. Arelat. causa omnium. I-IonoR. Auc. imag. mundi 1146 p.9I-
17 p. 59: amoenitatem -i. VITA Lantb. p. 609,21 : 92: super quod est spiritale celum, hominibus inco-
felucitatem -ysi. Psss. Quint. : -i gaudia. INVENT. Gis!. gnitum, ubi est habitatio angelorum per VIII ordinesI p. 576,42: festiva -i gaudia. CARTUL. Ruscinon. 12 10 dispositorum. In hoc est -us -arum in quo recipiuntur
p. 24 (a. 967): gaudia eterna -i. b) imaginé comme un anime sanctorum. Hoc est celum quod in principio
jardin fleuri: DUNGAL. resp. col, 519 0 : florigeri -ysi / legitur cum terra creatum.
!ucffluum desiderare Iocum. V[TA Theod. Rem. 9 3) autres conceptions du paradis : n) lieu de la vie
p. 67°: ad viam pascue -i semper florentis. BERTHOLD. éternelle (HRABAN. univ. 12,3 col. 334': -us ... significatCONST. annal. n. 1077 p. 305,5 : semper virentis -ysi is terram viventium ubi illi qui merentur per fidem rectam
desiderandam pre omnibus amoenitatem. dont le parfum ... victuri sunt in perpetuum. PETIt. COMESTOR hist.
est
'sauce : CARTIJL. Brivat. 131 p. 146 (a. 883): fragratur schol. col. 1067' : dicitur etiam spiritualiter -us villa
ei odor balsami -i (ci: ACTA comm. Lemov. 7 p. 108 beata. ALAN. INS. dist. coi. 8901): -us dicitur villa
[a. 914]). FLODOARD. hist. 1 13 coI. 52": odoribus se -i eterna) : CAETUL. Athanac. 156 p. 669 (a. 1022-32): utrefoveri. c) représenté comme un palais entouré de 20 ... merear ... vitani adipisci -i. ORD. VIT. hist. XIII 44
murailles: cour céleste: SMAR. diad. 88 col. 681B: quos t. V p. 134 (45 t. VI p. 552): quod post mottera meam
aula letificandos excipit -i. CARTUL. S. Mar. Avenion. -um cum Innocentibus possiderem. b) vision béatifique91 p.95 (n. 916): Stephano qui post apertionem celestis de Dieu: Vin Tres. 13 p. 55' : de laqueis huius seculi
-ysi primes aulam regis eternu intrare meruit. GuouN. eum vocavit, translaturus in eternam gloriam 4. Ion.planer. Const. 86 p. 24: aula pulcri -i fat tibi requies 25 Scor. divis. mat. II p. 32,22 (col. 538A) : ostendens
(cf. RoruL. Rivipol. p. 256 a. 1046-47). Doc. FuI. 95 non aliud esse -um preter resurrectionis gloriam.
p. 316 (a. 969): infra -i moenua perenniter ietare. les GUIBERT. Nov. pigo. sanct. IV 8 col. 67W': -us enim
anges y règnent : BERNARD. serm. de sanct. I p. 294,17: est obi iugis Christi visio est. AIIELARD. dial. 2689
celi cives, principes -u. Saint Michel en est le chef: p. 142: quam quidem -um in ipsa visione Dei ubiqueREVEL. Michael. p. 207 : archangeius ... qui etiam et -i 30 consistere Dominos lesus patenter insinuat. c) repos
prepositus salvatorum animas in pacis regione colle- de l'âme en Dieu: Rue, Tuir. vict. Verbi XII 26
caturus. DueL. Frid. 1391 p. 263.37 (a. 1162): venerando p.401,12: in -yso requiescente anima. DOM. GuNDiss.
archangelo coelestis milicie signifero glorioso, -i pre- div. philos p. 7 : fat spirituaiis coniunctus spfendori
posito. les élus y sont introduits par les anges: ErnsT. increato ex virtule Creatoris nullo mediante, quod estvar. II p. 315,9: ab angelis un -o Domini et Abre sinu 35 -us eius et retribucio eius. ALAN. IN5. disi col. 890°:
esse conlocatam. IONAS AIJREL inst. reg. col. 282': a de -o, id est in requie, quod est esse curu Jesu.
felicitate -i sanctorum angelorum ... extorrem. O5RERN. d) expressions: -us intelligibilis : BuRG. Pis, transi. lob.
Dunst. 32 p. 107 : excessit ergo humanis relais, deductus Damasc. fld. orth. 25, 3 p. 108 : quidam igitur sensibilem
angelorum manubus ad -uni, la porte s'ouvre devant les -um imaginati sont, ahi veto intelligibilem. -us spin-élus: PETR. CANTOR summa sacr. I 4.61 p. 26: finis et 40 tualis : Pr. CuME5TOR hist. schol. col. 1067 8 : est
specialis remissionis oniginalis peccati est apertio lanue etiani -us coeium empyreum et dicitur spinitualis, quia
-L Saint Pierre est le portier céleste : CARTUL. Clun. I regio est spinituum.
112 p. 127 (a, 910): archiclavum lutins monarchie D) lieu révélé â des saints dans des visions: I) enecclesiarum. ... obstitorem et ameni -i aditus contra- général: Ono CLuN. serra. 4 col. 743 : -us ubi audiantur
dictorcm. CARM, "an. li! 12,I I : Petrus ... claviger et 45 arcana verba que non licet homini Ioqui. PAss. Marciane
ccli, factus quoque dux -i. CARTA Irmingard. 143 2 p. 570: ad -i delicias angelico ministerio me raptam
p. 324,21 (a. 1057) : sanctus Petrus ... claudat ilias esse. ViTA Madelb. 4 p. 11 O : -i florigera introspexit
portas -j. par extension, en parlant du pape : CALTER. nemora. HARTV. Iegend. Steph. 26 p. 437 : quod in
CA5TIL. cari, lI 15,22 p. 138: ab eo qui possidet / medium -i deliciarum Domini se raptus ordinarentur.claves -i I ut Petri vicanius, / non ex sua phisi. d) lieu 50 2) en parlant de saint Paul (cf. Galates 12,2-3)réservé aux humains, distinct du ciel, qui est la demeure A600ARD. div. sent. V 15 p. 34 (col. 254"): Paulus ad
des anges: Pn'R. Cni.i. dise, claustr. 24,108 et 109 tertium celum raptus, et iterum in -yso admirans. IOn,
p. 268 : o anima solua a corpore. ubi habitas? An in SCOT. homil. ]oh. IV p. 218 : o beate Paule, raptus es,
celo. an In -o, an in igne purgatonjo, an In inferno ? ut tu ipse asscris, in tencium celum, in -DIT. ODO CLUN.
273 paradisus 274
serm. 4 col. 737': Apostolus non gloriatur quod in monachorum -uni, ex cuius irrigaret corda fldelium.
-um et etiani osque ad tertium coclum raptus sit. FIILO. epist. Il p. 22 (a. 1008) de vestri cenobii -o
BERNARD. epist. 68 p. 167,1 (e. 1125-26): didici ah cxpulsum. ELMER. CANT. epist. 1V 269 P. 72: exterioris
Apostolo -um et tertium celum nomiliare. cure laboriosis solticitudinibus et mundanis fluctibus
3) noter l'emploi de (expression terrestris -us GIRALO. s derelictis ad portum -i claustralis accedat. BERNARD.
topogr. 11 43 p. 128: post longos et infatigabiles serm. de div. 42.4 p. 258,16: secunda regio est -us
labores, desideratissima -i terrestris visione, et divina claustralis. Vere claustrum est -us, regio vallo discipline
opitulante gratia prospere ... de propria reversione, munita, in qua est mercium fecunda fertilitas. Epis-r.
incredibilis nimirum videri possent [de vila s. Brendaml. Fiscann. p. 31 : ad -um claustri regrediar. VIrA Gerard.
à rapprocher de l'expression terrerais -us (à propos HI Bran. 21 p. 306' : quasi senatores ccli commanetis infra
d'Elie) : HERIc. sen, de Germ.2 (Duru, Bibi. hist. curiam terrestris -i. noter le jeu de mots avec le sens
Yonne 11 p. 190): Heliam, curru raptum igneo, terrenus archéol. d'atrium, parvis: CONR. Hius. mundi contempt.
-us abduxit, suo tempore moriturum. p, 41,5: unde sequens opusculum quasi vestibulum
E) (en dehors du paradis chrétien): 1) paradis quoddam monastici -i proponitur.
musulman (par analogie de 1) C)) : ANA5T. chron. 15 4) (par métaph.) pays où règne la paix, la prospérité:
p. 209,30: docuit ... Muhamed ... auditores suas quod, GENEAL. Flandr. 15 p. 321,10: -us Flandrie deliciis
qui occidit inimicum vel ah inimico occiditur, in -um pacis sue coepit cassari.
ingrediatur. PUR. VENER. transi. Alcor. col. 654 !: : ibi G) au figuré ou par métaph. : 1) univers intérieur de
carnium et omnigenorum fructuum esum, ibi Jadis et l'homme : a) en général: GUIBF.RT. Nov. moral. 11 3,24
mellis rivulos et aquarum splendentium, ibi pulcherni- 20 col. 78> : hoc conscientia pura exhibuerimus, cum
matant virginum et mulierum amplexus, et luxus in ista ante -uni mentis nostre constituerimus. BERNARD.
quibus tota eius -us finitur, sectatonibus suis promittit. parab. VII p. 299,13 : serpens ... in -uni conscientie mec
2) lieu de culte des Adamites (par anal, de 1) 4)): ingressus est. IsAAc STEL. sen. 6,14,136 t. I p. 172:
AMALAR epist p. 272,27 : nudi enim viri et femme ad vos in tribus attendite : eoncupiscentia earnali, sensu
imitationem Ade mystenia exercebant, ecclesiamque 25 animali, mente rationali. Mec sunt in uniusculusque -o,
suant -uni vocitabant. vin, mulier, serpens. b) jardin des vertus (de l'âme
F) (par analogie ou au figuré): 1) pour désigner un fidèle) : RAOBERT. Adalh.• 9 p. 312: descendent
lieu ou un pays agréable: ANA5T. chron. p. 260,31 : Christus hontum animi illius invisere .. hortum
coepit edifleare per civitates et regiones palatia et deliciarum co vacatus est -us quod intelligitur mens
navales facere et -os et aquas educene. servant de 30 hominis. ib. 10 p. 312 . est ... boni viri animus
renne de comparaison : HILDEG. Epise. Fanon. p. 200,25 : hortus pienus deliciarum vintutibus atque fia alter
fluvius Sequana hinc et mdc velut -uni Dei irnigabat. denique -us. BERNARD. serin. duo 71 p. 131 : est autem
WRDIST. winwal. 1! 5 p. 220: locus quidam -us ad -us terrestnis virtutum plantatio. id . serm. de div. 117
ortum salis splendide conspicuus. VITA Tillon. Il 8 coi, 741° : habet hdelis anima -um suum, spinitualem
p. 997 : eratque ci solitudo quasi -us (cf BERNARD. ii quidem, non terrenum et idcirco priori illo delectabi-
epist. 365,1 p. 321,4 [a. 11461: solitudo ... -us.). HERM. liorem et secretiorem. In hoc delectatur anima sicut in
Mcn. Edm. I p. 28: Parisius, qui locus vernat ut omnibus divitiis. De hoc -o prodeunt quatuor fontes
Domini -ysus in omni te- ROB. MON, REM. 1 2 p. 729 : id est venitas, chantas, virtus, sapientia. ADAM PER5EN.
Therusalem umbilicus est terrarum, terra pre ceteris mut. amor. 1 1,22 p. 305 : collaturus vobiscum, sonores
fruetifera, quasi alter -us deliciarum. Orro FRIS. gesta 40 in Christo, de floribus -i, id est de sanctitate virginalis
1,32 p. 49,20: ut tamquam -ysus Dei vel Egyptus vite quant sponsa debet habere.
spectabilis esse videatur. 2) I'Eglise: PAUL. DIAC. colt. col. 1533" : a quatuor
2) désigne un endroit enchanteur et agreste. apte à salubernimis fluminibus [sc. quatuor evangeliis] Domini
la vie monastique : WRDI5'r. Wmnwal. metr. III 2 (Anal. irnigatur -us. HRABAN. univ. 12,3 col 334' : -us
Bol!. VII p. 255): est in secessum valus conclusus 45 mystice aut Ecclesiame presentem significat. GERARD.
opacus / dense sous ad ortum hic perspicuus -us / MORES. delib. VI! 407 p. 118: sive terra ecclesic -us
Ilonibus vernilicis redoleverat atque benignis. EKKEII. est. P UR . COME5TOR hist. schol. col. 1067 8 : dieitur
IV cari. van 11 1,9: qui puleher visus locus, effice, sit etiam spinitualiter -us ... E.celesia. RICHARD. S.Vicr.
-ysus, / delitiis plenus locus appelletur amoenus. exeept. 1 7,2 p. 226 : -us voluptatls Ecclesiam significat,
3) -us monachoruri'i sive claustri, claustralis sive sa in qua diverse sunt voluptatis iucunditates.
Lerrestris : le cloître, et, de là, la vie monastique : Ooo 3) le Christ: PAUL. DIAc, col!. col. I324''. hortus
CLLJN. occ. 1V 614 p. 86: qui statione sacri stabilitus delicianum et -us Dei dignatus est appellari [Christus]
erat .1. Ion. CLUN. Orlon. I 14 p. 155 : conserebat in ib. col. 1443" : Christus -us voluj,tatis.
parvo locello Lune bonus !esus ex diversis nemonibus 11) (sens archéologique) lieu situé devant la façade
275 paradisus 276
d'une église : A) atrium avec quadriportique locus. ad portant monasterii situs, vocatus est -us,(cf. J. Ch. Picard dans Mélanges Er. Fr. de Rome, Moyen suent et nos comperimus, quia multorum corporum,Age, 83, 1971, p. 159-186): [Saint-Pierre de Rome] LIB. videlicet sanctorum martyrum, confessorum ac virginum,pont. Il p. 80,27 in fronte -i iam fate ecclesie principali eodem Ioco quiescentium, decoratur auxiliis. [Tu-niusibo cuncta que a priscis ternporibus in eodem s Châtel] CARTUL. S. Petri Besuens. p. 468 cum ipsepariete erant diruta, pingere ac restaurare decrevit. 1-laymo maritus meus in -o Sancti Florentii fuissetTIITr.TM. 3.25 p. 128.32 : terreque commendatur, ubi tumulatus. [Saint-Trond] : GISLER. TRIJO. gesta Trud,introitus orientalis -' dornus Sancti Petri cunctis pater XI Il p. 302,11: iacet sepultus in medio prati antefidelibus. AIM0IN. FLOR. gesta Franc. IV 35 p. 135 1): occidentalem portarn monasterii, quod circumdat un-locum qui -us dicitur, ante basilicam Beati Petri apostoli io dique murus vasti et bene conipositi -I.candidis magnis marmoribus mirifice stravit. etc. [S. D) par analogie: espace en demi-cercle situé à l'estSépulcre de Jérusalem] : BERNARD. MON. itin. p. 315: dune église à choeurs opposés (ici Saint-Gal»: FORMAinter predictas Igitur 1V ecclesias est -us sine tecto. mon. Sangall. p. lia : hic sine domatibus -i planacuius parietes auto radiant. [â Reichenau] : PUnCH. parantur.Witig. 414: ante domus Sancte limen post ista Marie is E) parvis: [à Saint-Jacques de Compostelle] : 'TIN.excoluit pulchrum, parvi licet equoris, hortum, / quem S. lacobi IX 5 p. 94: ante cuius introitum est, iuxta
cingens muris ac arcubus undique curvis J fecit terrestrem viam, hospitale pauperurn peregrinorum ... et inde-um luce micanteni. [au Mont-Cassin]: LEO MARS. habetur, ultra viam scilicet, quidam -us ubi surit graduschron. Cas. III 26 p. 718,4: fecit et ante atrium ante descensionis novent ib. IX 6 p. 96: -us .. pavimentoecclesiam quam nos romana consuetudine -um VOCI- 20 lapideo factus, in quo crusille piscium, id est intersignatamus, longitudine cubitorum septuaginta septem ac beati lacobi venduntur peregrinis. [â Saint-Trond etsemis, latitudine quinquaginta septem et semis, quattuor notre-Dame de Paris]: u. su. parvisuset totidem in geminis frontibus : octo autem et octo F) signification exacte mal discernable (souvent uneper latera singula super quadrifidas bases habens construction): [au Mans] : GeSTA Aldrici p. 164: habebatcolumnas. (cf. iK III 20 p. 712,41 et PETR. DIAC. chron. 25 ... coeptum claustrum canonicorum et matrem ecclesiamCas. 111 8 p. 753,39). [à Saint-Michel d'Hildesheim] in media civitate a fundamento una cum suis porticibusWOLENARD. HiLl). Godeh. I 37 p. 195,22: valvas ... et -uni inchoatani. [à Saint-Clément de Metz] : VITAcomposuit, et ante ipsas -uni delectabite pulchris Cadr. 39 p. 435 : et claustrum restruxit plus meliusque,porticibus altisque turribus inchoavit. / hisque Dei cultor construxit nam -um. [â S.Maurice
B) ensemble comportant sans doute un atrium et, 30 de Vienne] : OBIT. a. 1030 S. Maur. Vienn. (R. Poupardin,certainement un massif occidental ou un porche: [à Le royaume de Provence p. 365) : restauravit ... capellamSaint-Riquier] : ANGILE. CENT. div. off. VI p. 294: Sancti Mauricii a fundamentis que dicitur in -o. [âveniant ad Sanctam Mariam, ubi tertia cantata ... per Saint-Jean du Latran]: ACTA pont. Rom. ined. lI 105viam monasterii una cum populo accedentes, ad portam p. 70 (a. 1049-50) : ecclesiam Sancti Venantii coin duobusBeati archangeli Muchaelis -tien ingrediantur. ib. IX 35 porticibus, in quibus sunt oratoria duo sanctarump. 296: que omnes simul coniungant se in -um coram virginum Lucie et Barbare, -um quoque et crismariumSancta Nativitate. MiRAC. Richar. 19 p. 452 0 : In moenia et caminatas chias que site surit iuxta absidem eiusdemque suffi secus ecclesiani ex parte occidentis, que basilice Salvatoris. [â Flirsau] : GIJILL. Huts, const. 2,50obtincnt vocabulum -i. MIRAC. Richar. (ANAL. Boit, col. 1110': si est papa vel tex ... qui suscipitur, totusXVII p. 128): in platea monasterii que est ante -um. 40 conventus usque ad portam -i progreditur. [à laHARII;LF. chron, centul, p. 259: coenobium adiit Sancti cathédrale de Barcelone]: MARCA l-lisp. 371 col. 1260Richarii ... ; compulsus est inhospitare tectum -i, ubi (a. 1125): dono vobis ecclesiam Sancte Marie civitatisin duro lecto cubans. [à Lorsch]: GIRON. Lauresh. Fracte a circii in callo vadit de palatio ad ipsum -um.a. 948 (951) p.390,34 : -uni totum plumbum operuit, [à Saint-Michel de Bamberg]: VITA Otton. Bamb. Ipulpita ante portas eiusdem -i fabricavit. [â Saint- 45 23: monasterium Sancti Michahelis cum -o ac universisPierre de Mayence] : INSCR, Germ. 11 657 (a. 1060) : ciaustri edificiis ... reedificavit. [à Melk] : CONStJET.Waltherus ... huius -i auctor rnagni6cus ... Quani struit Mcli. p-231, I : postea claustrum egressi et per -unihoc clare dat porticus ista probare. [à Saint-Georges exeuntes faciant processionem, abbate cappato. noterde Metz] : VITA Theog. 1,26 p. 461,41 : itaque in edicula. qu'à Bénévent le «paradisus» est distingué de Ique instar -i ccclesie foribus premincbat, virginem sepe 50 «atrium » : CARTA Anacleti antipape a. 1134 proliri curavit.
Beneventana ecclesia (DuC.): totum integrum -um etC) espace situé devant une église. parfois entouré d'un atriumatrium quod est ante ipsum episcopium, ecclesiam
mur et servant de cimetière. [Saint-Pierre du Paradis]: videlicet Sancte Marie.CARTUL. S. Vict. Mass. 1 32 p. 48 (a. 1044): isdem lit) (bot.) pomus -i : fruit indéterminé: HILDEGARD.
277 paradisus — paragius 278
phys. 7,! querit [se. elephas] terrain succus de -o manifestissimam garriunt vcritatem et (amquani excel-habet, et illam tain clin pede fodit, dum succum terre lentes hebdomades et admiratione digna -a en, que
4 naribus odorat. Roc. SALERN. chirurg. gloss. p. 294: preter aliquam rationis similitudinem aperte falsa sont,
pomum 4 foui ana I. GERARD. CREM. transi. Avicen. clamoribus asserere gestiunt.
canon. Ii cap. 495 fol. 62'° : musa est pomum -i alias s C) subst. paradoxa, -e f vérité incompréhensible et
mellicratum et est fructus in quo peccavit primus admirable : I) mystère théologique: AI-AN. INS, reg.
parens. theol. col. 622' : unde propter sui irnrnutabilem neces-
paradisyacus, -a, -um u. paradisiacus. sitatem et gioriosam sui subtilitatem a philosophis -e
paradoxus, -a, -uni adj. : I) qui se prépare à dicuntur ... : propter sui obscuritatem enigmata.
entrer dans la gloire: PAPIAS : -us qui se ad gloriam vo 2) maxime stoïcienne: 10H. SARI5B. potier. 11,22 L. 2
parat. p. 122,18: efferant Stoici inopinahiles sententias suas,
2) en parlant d'un saint : admirable, qui est entré quas -as vocant, veras quidem preclaras et admirabiles.
dans la gloire des élus: Lin. trad. S. Petri Band, p. 7!: 3) vérité mathématique : ALAN. INs. Anticlaud. pro!.
polorum clavigeri Petri ac doctoris egregii Pauli atque p. 56: quoniam igitur in hoc opere resultat grammatice
-e virginis Amalberge omniumque incurrat offensam is syntaxeos regula, dialectice lexeos maxima ... aritmetice
sanctorum. TgAtsL. Wandr. p. 300: iuxta virtutiferum matheseos -a.
-e virginis Christi Amalberge mausoleum. MIRAc. Agili paradysiacus, -n, -um u. paradisiacus.
Resb. p. 227: miracula, que Dominus lesus ad sui paradysus, -a, -um u. paradisus.
laudem nominis per -um confessorem Agilum facere parafrasticus, -a, -uni u. paraphrasticus.
dignatus est. THIOFR. Willibr. vita pros. 34 p. 480' : arroi 20 . parafredus, u. paraveredus.
a transitu eiusdem -i patris ducentesimo nonagesimo parafusus, -i 'n. sive parfusus, -i in . [ong. inc.] partie
secundo, du mécanisme d'u,i moulin : fuseau ?: FOR. Conch. Vtll
B) subst. paradoxon sine paradoxum, -i n. Fnw t. VII 15 p. 48 : quicumque rotam molendini aut molam aut
617canalem aut -uni aut anatillam fregerit scienter, pectet
I) événement imprévisible et admirable, miracle (PA- 25 decem aureos.
ns: -on est cum dicimus inopinatum atiquid incidisse paragasa, -e f, [faute pour parasanga gr. rapxa&yflç
[cf lsw. etym H 21,291) : WALTH. SPIR. Christoph. tl du persan farsangi parasange, mesure de longueur perse
1,237 p. 25: en oculis subiecta tais -a beati /Christofori. valant 30 stades, soit près de 6 kilomètres: Ucu'no:
GiSt.EB. ELN. mirac. Amand. p. 908 :ob hoc ergo -i -a, quedam mensura in Persia.
clignant et venerabiiem memoriam quedam capeliula 30 paragauda, -e f frange : UCuTiO, -a, ornamentum
constructa estpalii vel vestis quod vulgo freseum dicitur.
2) mystère, vérité de la foi incompréhensible à la paragia, -e m. n. paragius.
raison humaine : bu. SCOT. homil loh. Vil p. 232: paraginus, -i ii, sine parragina [cf. parrago] canal
audi divinum et ineffabile -um, inreserabile secretum, d'irrigation: CARTUL. Apt. 86 p. 232 (a. 1056): marins
invisibile profundum, incomprehensibile misterium. AN- 35 cum terris sibi pertinentibus, cultis et mentis, cum
SELPVI. HAV. diai. 2,7 col. 1173 A : ita ut credamus in illa hortis et -is, et omni exitu sibi debito.
somma unitate et Trinitate singulariter distincts et paragium, -i n. [par] I) parage (bien foncier possédé
distincte coniuncta, quod -n, id est, extraneum vel ou tenu à parts égaies par deux personnes) : Lus.
inopinabile est omni humano inteUectui. Domesd. Kent. J fol. 7a col. 2: banc terrain
3) dans le registre philosophique : GILS. PORR. BoeL, 40 T.R.E. duo hommes in -o, et potuerunt coin sua
hebd. pro1.9 (Traditio 9,1953) p. 184: bec igitur surit se vertere quo voluerunt. ib. fol. I la col. 2: tenebant
sapientie in qualibet facultate, sed maxime in theologicaunde Il solins in -o. fol. 117b coi. 1: duo taini tenebant
paucis nota secreta, quorum quia gloria dignitatis in -o terrain
summorum etiam philosophorum trahit admirationem, 2) revenu ou droit d'usage partagé entre deux ou
ah ipsis -a vocantur. LARORANS iustit. p. 13,12: sunl 45 plusieurs personnes: CARTUL. Vindoc. I p. 344 (a. 1070):
itaque sapientie -a rimanda, nec, quid dicant, magis ubicumque piscaturas habere dinoscitur, ita ut ipse in
quid dicendo non dicant, summopere vestigandum. eadern sagena unius hominis habeat portionem quam
4) (péj.) : paradoxe, affirmation fausse sous des dehors nominant -um CARTUL. Andegav. t. 111 61 p-54
rationnels ' ARF.LARD. dial. 1845 p. 110: volo, ut attendris, (a. 1145): amplius suant unicuique locum in furno illo
quantisit illa ratio infirma, immo vilissimum sophisma, so sine aliorum commutatione pistorum concessit, eosque
quod videlicet ex aliorum opinione in -a predictus XVI pares, nec plures, durit viverent in furni -o esse
inducit philosophus ut virtutes sicut et vitia pares in disposuit.
omnibus esse convincat. GILB. PORR, Boet. contra Eut. paragius, -i m. DuC [cf esp. paraje, de parar, s'arrêter]
prot. 2 p 250: quia tamen quidam imperii ... contra forme paragia, m. : CARTIIL. S. lulian. Mar. 3 p-4
279 paragius —parai ielepipecus 280
(a. 870). endroit, lieu: Doc, catit Ovet. 8 p. 31 (a. 863):per ilium tropanum alium -um ubi dicunt vinea etalium -0m obi dicunt Melandrare. CARTUL. S. Mur.
Port. p. 421 : laborantes fruges in Ipsos -os; ... ipsa
[cigare qui ad ipsa pertinentia sunt de Ipsos -os. ib.
p. 422 : comodo pariet ipsum locum ... cura ipsos -os
et ipsa felgaria. CARTIJL. S. lulian. Mar. 3 p. 4 : in
ipsa sauna sive et -am quem comparavi de fihiosBenedicti.
parago, 3. I). perago
parago, -mis f u. parrago.paragoge, -es .f. Fnw t. VII. 617. forme accus, grec:
paragogen : ERCRANR. FRIS. (?) gramm. p. 33,6. LEGENn.Ladisl. 2 p. 516.
(gramm.) paragoge (addition d'une lettre ou d'unesyllabe à la fin d'un mot): ALcui. gramm. col. 8710:onde est ilia compositio? egomet et huiusce? -non
est compositio, sed -e, id est adiectio syllabe. Et sontquatuor eiusmodi adicctiones : met, ce, te, pie. (cf.CLEM. SCOT. gram 90 p. 55,2). ERcHÂNA. FRis, gramm.
p. 33,6: per -en, Id est adiectio ad finem posita. PArIAS:
-e est appositio ad finem dictionis littere au( syllabe
ut magis pro mage (cf. Isiu. etym. I 35,3). Huco S.Via. gramm. p. 316,7: -e est appositio ad finemdictionis aut littere aut syllabe, ut magis pro magi et
potestur pro potest. LEGEND Ladisl. 2 p. 516: siethymologie nominis eius [sc. Ladislai] ailudamus,Ladislaus quasi laits divinitus data populis dicitur.
Laos enim populus interpretatur ... Prima veto sillaba
nominis cius laus est per -n. Uc.uTio S.V. faces : si vetoQat additio litere vel siliabe in fine [dictionis dicitur]epistasis vel -e.
paragoniso 1. [ital. paragone, paragonare] comparer:BENINC. Rai. 78 p. 362c: bysantium quemdam habui
me multis dicebam optimum habere byzantium,diligenter illud revolvens et -ans reperi fore eneum.
paragonizo 1. u. paregorizo.paragoria, -e f u. paregoria.paragorismum, -i n. u. paregortsmum.paragoriz.o 1 u. paregorizo.paragraphus -i ni. DuC FEW t. VII 617. forme
paragrafus : GEs'rA abb. Trud. cont. Il 14 p. 333,34.I) signe graphique servant à distinguer les articulations£rvn texte ou les articles d'une liste ( FIINcM. REM.Remig. p. 259,3: nota -us preponatur. PAPiA5: -us nota
est que apponitur ad separandas tes que in connexuconcurrunt ut in catalogo. ioca a locis. [cf Isio. etym.I 21.81. Huoo S. Via. gramm. p. 303.25 : -us: becapponitur sententiis ad discernenda principia et sepa-randas tes que in conriexu concurrunt. Rou. MELOD1JN,
sent. prcf. p.53.10: moiti vero ad distinctionem
notandam scripturc inferioris a superiore -0m scriben-
dom esse putant, quod ex compositione nominis ciusvolunt habere. Pars enim iuxta sonat ; graphia scriptura
inde -us figura illa appellatur, que scripture distinctionem
natal sequentis ad precedentem) : AN5ELM. CAWr. epist.
I 28 p. 136,19: volui eus ipsas orationes per sententias-is distinguere, ut anticipando longitudinis fastidium,
s obi volueris, possis cas legendo iricidere. GESTA abb.Trud, cont. II 14 p. 333,34 : in eodem capitulo sub-grafo finali.
2) paragraphe: Roa. MELODuN, sent. pref. p. 50,11-orum distinctione, versuum quoque ordinatione. RUFIN.
in somma I dist. XX! 2 p. 45 : supra huius in distinctionis
-o dictum est, PETR. BuES. epist. 237 col. 540°: excuse
preterea factum hominis per ignorantiam et errorem,ut in Institutis de heredum qualitate. -o Sciendwn. ib,coi. 541 A : ut Digestis, pro socio, lege verum est, -o
l5 Tem pus.
3) par extension « paraphe », signe personnel: CARTuL.Morbihan. 205 p. 166 (a. 1128): sub -o et sigillo nostroin rei testimonio.
pargaroma, -lis n. (irapypaj.ijia] lettre, instruction20 écrite: HERR. Bos, Thom. IV 23 coi. 1219': ut precipiunt
canones, quantum permisit malitia temporis ; quo debuit
-ata sua mittens, anathematizatos denuntiavit.paraisus, -i u. paradisus.paralange u. paraloge.
25
paraleliogramum, -i n. u. parallelogrammum.paralellus, -i m. u. parallelus.paralesis, -is f u. paralysis.paralipomenon, les Paraliponiènes ou livre des Chro-
niques (livre de I 'Ancien Testament) forme indéclinable:30 -on (ORDO Ber, p, 39.22 : sequitur -on, id est liber
generationum Adam, Seth. UGUTIO S. y . para: -on, idest sermo dierum, nomen cuiusdam libri): CHRIST.
STABUL, in Matth. coi. 1379' : legerat autem in -on.
ORD. Vit. hist. X I t. 1V p. 4 (t. V p. 196): in via35 patris soi, sicut in -on de perfido herede scelerosi patris
legitur, ambulavit. nom. plut, n. -na : ACARD. ARR0A5tempi. Salom. 36: ut testantur libri regum et -na. gén.sing. -fis: CATAL. biblioth, Becker 29,23 (X s?):dialogum Gregorii. lib, -nis, gén. plur. -on (liber sous-
40 entendu) (URABAN epist. 18 p. 422, 34 p. 834-38 : in
librum -on, quem Ebrei Dabrciamin nuncupant, hoc
est verba dierum. PETIt. BuEs. div, suer. lib. col. 1053"(Pi. 207) : -on grece dicitur, quod nos pretermissorum
vel reliquorum dicere possumus, quia que in lege vel45 Regurn libris vel omissa, vel non plane relata sont, in
isto summatim ac breviter explicantur): ROB. MELODUN.sent. 1, I VIII p. 182,5: deinde Illior regnorum librosadiungit. Post hos duos -on,
paralisis, -is f t. paraI vsis.50 paraiiticus, -a, -um u. paralyticus.
paralia, -e f [parada, paradeila] (bot. pare (leADELARD. BATII, cor acc, p, 12: da de pulverc rubeeradicis -e et evadet (u. paradella).
paralleiepipedus, -i m. parallélépipède : FROUM. ryth-
281 parallelepipedus— paralogismus 282
mimach. 11 13 p. 194,32: inter hos medius est ille, qui
neque cunctis partibus equalis est nec omnibus inequalis,
sicut qui vel ab inequali per equale equaliter, velut
equali per equale inequaliter procedit. Qui grece -us
vocatur, sed latina glossa non uniformiter exprirni
potest, nisi quod tantum exponitur is esse, qui alternatim
positis latitudinibus continetur.parallelo, 1. décrire un mouvement selon des lignes
parallèles: IOH. ALT. Arch. III p- 280 : ethera directa
cernit, contraque reniti / quamlibet oblique stellam, 'o
/ que sidera fixa vocavit I segnior occursus, ... / fixis
que musica cursus / vincla -ent.
parallelogrammum, -i n. formes : paralellogramurn
ANON. pract. geom. 1 14 p- 156. parallelogramum: ib.
1 2 p- 128 et 1 14 p- 156. parallélogramme : Ps. SOFT. 's
geom. p- 378,8 (éd. Friedlein): omne -uni
sub bis duabus rectis lineis, que rectum angulaire
continent, dicitur contineri. ADELARD. BATH, transi.
Euclid. nota p. 566 : nota -uni esse quatre
superûciem equidistantium laterum. AN0N. pract. geom. 20
I 14 p. 156: -i orthogonii dyagonalem reperire. Maius
latus metiatur se, minus lattes se. lungantur ille somme.
Tetragonale latus totius sunime [sc. radis], dabit
diagonalem a lineam.
parallelus FEW t. VII 619. forme paraletius: PAnAS. 25
UouTlO S. V. para. A) adj. parallèle: en parlant des
cercles parallèles de la sphère céleste : circuh -i : DuNGAL.
sol. eci. col. 4490: quinque alii circuli -i vocantur,
dicti hoc nomme quod neque in omnibus equales suent,
neque inequales. 10H. ScoT. glos. Mart. Cap. 490,17 30
p. 178,21 : crimes circuli per quos pianete ascendunt
vel descendunt -i dicuntur quoniam equali ductu in
ortum et occasum lineantur. RICHER. 111 51 t. II p. 60:
circuli quoque qui a Grecis -i, a Latinis equistantes
dicuntur, quos etiam incorporales esse dubium non 35
est. cursus -i : RADBOD. TRAIECT. carm. 58: mundus
ubi adversos cum precipitatur in axes, / atque -is
cursibus astra fremunt. (glosé : -is inequalibus). orbis
-us : WALTH SPIR. Christoph. 111,206 p, 23: et quoniam
seram iam deserit Hesperus Oetam, / quinque -os 40
Urania complicat orbes. bu. ALT. Arch. VIII p. 372:
linea solstitii mundi curvatur ad axes orbe -o-
B) subst. in. parallelus, -i in. I) au plue, : lignes
parallèles: PAnAs: -1h alteruter recte linee nucunpantur
(sic) que in eadem plana superficie collocate atque 45
utrumque producte in neutram partent concurrunt ira.
2) au sing. : parallèle de la sphère céleste
a) définitions: BERNARD. SILV. mundi univ. 1 3.61 p. 17:
quinque -is medium circumiigat orbem : / bine extrema
rigent, bine mediata calent. GAUFRIO. S. Via. microcosm. 50
72 p. 85.6 : deinde quinque -i a se equatiter distantes
inter firmamentum per totum, et ipsos coluros a parte
orientis ad partes occidentis deducti per quinque partesintersecant et intersecantur ab cis. AIAN. INs. Anticlaud.
TV 25 p. 107: cur mundi sit forma teres mundusquetigetur, / quinque -is cinctus zonisque quibusdam /sectus. Uou'rio s.v. para : hic -Ilus ... cireulus eque
distans ab alio et sunt quinque isti circuli in spera qui
-i dicuntur quasi eque distantes, non quia equalis sitdistancia inter quoslibet sibi proximos, nihil enim est
falsius sed ideo dicuntur equc distantes quia quilibet
-Hus a sibi proximo equaiiter distat secundum suas
partes. spéc., articus -us: ANON. pract. geom. lI 10
residuum est distantia ab artico -o. b) zone
déterminée par les parallèles: REMIG. comm. Mari-
Cap. VIII 432,15 t. II p. 255,7: quinque sunt -i, id
est zone quinque, duo coluri, id est imperfecti, duo
obliqui, id est zodiacus et lacteus circulus et orizon.
ADELARD. BATH. eod. et div. p. 32,5 : cursus planetarum,
situs signorum describit, -os colurosque depingit,
zodiacus in duodecim partes dispertit. IOH. SARI5A.
policr. 2.19 p. 107: quod enim partiuntur, -os dister-
minant, cum signis suis obliquant zodiacum, quod
orbem fere totum coluris cingunt. H0N0R. AUG. imag.
mundi 2,14: zodiacum ... fluxuosa lapsu coelum cingit,sub quo sol incurrens mundum in octo -os, id est
circulos, dividit. Uoui'io s.v. sotus : quidam Alus dicitur
solsticialis estivalis in quo fit soisticium in estate et
alter soisticialis brumalis in quo fit solsticium in hyeme.
C) subst. n. parallelum, -i n. parallèle de la sphère
céleste: (Uctrrio S. y . para: hoc -hum, circulus eque
distans ab Blin): REMIG. comm. Mart. Cap.! 23,18
p. 109,34 : orbiculata -a id est quinque mundi circulas
sive zonas dicit. -a intcrpretantur equistantia.
D) subst, f parallela, -ef (au plur.) parallèles, lignes
parallèles: GERBERT. geom. p.70: -e, id est eque
distantes dicuntur. Ps. BOET, geom. p. 376,23 : -e id est
alterne recte linee nuncupantur, que in eadem plana
superficie collocate atque utrimque producte in neutra
parte concurrent. PAnAs : -lie equaliter distantes ltnee.
UGUTIO s.v. para: bec -lia -lie dicuntur Iinee eque
distantes que quamvis in infinitum deducantur numquamconcurrunt, quod numquam fieret si una linearum plus
ex una parte ad aliam quam ex altera accederet.
parallogizo u. paralogizo.
paraloge sive paralauge [gr. napœÀÀaxj (gramin.)
figure consistant à substituer une préposition à une autre
(dans la locution protheseos -e) : ALAN. INs. dist. Col-
8 1 7 : est ibi figura que dicitur protheseos -e, prepositio
pro prepositione. ANOR. SUN. hex. XI 6981 : hinc, ex
naturis cum dicitur esse duabus [sc. Christus] « ex »
tropice ponit pro «in» protheseos -auge.
paratogismus, -i ni. Fw t. VII 620. 1) raisonnement
fondé sur des prémisses fausses, démonstration basée sur
(les arguments captieux. a) en général (UuuTio S. y.
logos : dicitur -us id est sophistica argumentatio) : 10H.
Sco'r. pred. V 6, 123 p. 38 : quod etiam conantur
falsissimo -o concludere. GILO. P0RR. quicumque vult
283 paralogismus—paralysis 284
27 p- 35: inde sic ut ires personas ires deos essedicebat .. Tandem Augustinus -um intelligens in quo
fraus esset et fallatia toperait. Principium enim mate-rialium theologicis accomodans -uni facicbat. FALLAC.Vindobon, I I p. 499.22 : -us est sophisticus, id estapparens et non existens. GLoss. Arist. soph. e[ench.I64a, 22 p- 194,33: -us est 111e qui habet fallaciam inconclusione. SOMMA soph. elench. p. 424,33 : -us id estcontra rationem. b) catégorie de syllogisme : Gwss.Arist. soph. elencL I64a 20 p. 193,18 : -us diciturduobus modis, Dicitur -us id est sillogismus habensfallaciam secundum redargutionem tantum sive in
locutione sive extra ... et dicitur -us Id est sillogismus
habens aliquam fallaciam secundum redargutionem velfalsum vel inopinabile et facere nugari vel soloecismus
et in hoc sensu ornais sillogismus qui continuatur infalso vel in aliquo aliorum est -us. -us Id est contra
sillogismum, quia in sillogismo concluditur expositio
sed in -o non -us id est iuxta sillogismum, id estargumentatio que videur esse sillogismus coin sit.
1011. SARJSB. metal. I 1V 23 p- 190,2: sicut enimdialecticus elencho, quem nos eluctatorium dicimus
siliogismum, eo quod contradictjonis est, sic et itasophistico elencho utitur, qui utique iniaginarius est
sillogismus, en quod non contradictionis est sed videur.-us enim est, Id est sillogisrnus umbratilis. SuMMA soph.elench. II I p. 424,27 : sillogismus continet dialecticum
et demonstraticum -us continet sophisticum et temp-
tatorium ... sillogismorum alius verus, alius falsus vel-us. ib. p. 425,5: -us est ille qui peccat in diffinitione
siilogismi:... -us enim contra sillogismum vel iuxta
sillogismuni dicitur, ut dictum est, quia ille propriedicitur -us in quo non sequitur conclusio.
2) par métaph., dans l'expression concludere -uni ou-o : aboutir à une erreur ou à une illusion, tromperALAN. fr45. planct. nat. col. 432e (p. 431) : phantasiaenim coloris aurum consequentis utrumque -um visaiconcludebat. lb. col. 450' (p. 463): Pasiphae ... sub
facie bovis cum bruto bestiales nuptias concelebrans,-o sibi turpiori concludens.
paralogista, -e m. [paralogizo] celui qui raisonne mal,qui trompe par de faux raisonnements : Ion. SARI5H.metat. III 5 p. 141,4: docet enim quid sillogismus,quid et quibus demonstratio, que principia artium et
tidei que ab artibus est, quis sillogismus diaIecticus,quislitigiosus, quid probabile, quod -a faisigrafusve nonsequitur.
paralogistice adv. [paralogizo] en raisonnant fausse-ment, (le manière trompeuse : UGuTI0 S. V. logosparalogizo ... -e loqui.
paralogisticus, -a.-um [paralogizo] 1) qui résulte d'unraisonnement faux (UouTio S. y . logos : paralogismus
unde -us, -a, -um) : GIL. P0RR, quicumque vuit 27
p. 35 : mdc sic ut ires personas dcos esse dicebat,
Cuius -am compicx]onem Ambrosius non bene intelli-gens respondit.
2) faux, trompeur: LAR0RAN5 liberL III I p. 56,40:gaudet tamen obscenis illi iurgari contactibus, quotiens-
5 cumque furtivis ingeniis clandestina sese prebet occasiovel manifeste furentibus -a species nuptialis.
paralogizo 1. DuC [tapaxoyi(otJ forme parallogizo:ALAN. INs. planct. nat. p- 433, tromper, abuser I) absol,(BuRG. Pis, transi. Gaien. compi. U 5 p. 77,13 note:
la -ant Id est decipiunt. UGOTIO S. V. logos: -oparalogistice loqui): a) construire une argumentationfallacieuse (Ucui-io S. y , logos: -o, -as ... paralogismumfacere) : GOILL. FIL. STF.PH. Lond. 9 p. 4: disputantscholares, quidam demonstrative, dialectice alu ... hi
s perfectis melius utuntur syllogismis ... alu -ant. PETR,
CaL. epist. 173 col. 628': subtiliter syllogizas, velforte -as : sed fallaciter concludis. b) conclure de manièrefausse, par suite d'un raisonnement captieux: UouTioS. y , logos: -o ... paralogismo concludere.
2) tr, tromper, a) à propos de personnes: ALES.Nr.cK. nat. ver - 2,155 p. 248: quis in investigationibussuis proprium non legat defectum? Sepius a seipso,ab alus sepissime paralogizatur qui alios sepissime -ai.id , comment, in EccI. III 9,87c: ut fallacia secundum
s consequens -et intuentes. b) à propos de choses: abuser:ALAN, 1N5 planct. nat. p, 433 : corona diadematiscuius non adulterina auri materies ab ipsius honore
degenerans lace sophistica oculos -ans.3) au passif: sens refiéchi: ALAN. bis, dist. col. 6878:
D iuxta Aristotelice auctoritatis preconium, qui virtutumnominum surit ignari cito -antur.
4) forme réfléchie: ALES. NF.CK. nat. rer. 1,3 p. 20:advertens itaque Fitium alium a Patte, et tamen
equalem Patri, Lucifer se ipsum turpiter -avit, dum ad5 equalitatem tamen suspiravit et aspiravit,
paralogon, -i n [Œp&Xo'yov] inconvénient: BURG. Pis.transi, Galen. compl. 111 4 P. 116,16: priora quidemutique -on nullum neque ipsa patiuntur neque in
corporibus nostris conficere videntur (glosé id estinconveniens),
paralogus, -a, -um [gr. lrŒp&ayoç] non conforme àla règle: ALES. NECK, nat, ter. II 173 p. 297: sicutautem in ingenuis artibus multa reperiuntur analoga,ita et multa aloga seu -a (glosé: aloga sive -a, sontirregularia).
paralypsis, -is f u. paralysis.paralysiacus, -a, -uni qui provoque la
paralysie: HILDEC,ARD. phys. 1,63 col. I 154B : si hominiisti coin daretur [salvia], vinum -os humores inipso modum suant transilire faceret,
paralysis, -'s f FEW t. VII 620. formes : paralesisALFAN. Puis. p, 19. paralisis : passion. paralypsis : PAPIAS,
accus.: paralisen : Rrcn p-r. C 35 p, 71. paralisirn : LruTG.Greg. 14. GE5TA abb, Fontan. 13.7 p. 110. paralisin:
285 paralysis—paralyticus 286
GUILL. MALM. gesta pont. V 259 p. 414. paralysin : g) hémiplégie (PAUL. AEGJN. eut, p. 38,24 de
TRANSL. Gerni. Paris. I p. 87. gén. : paralyseos : GUIRF.RT. erniplegia aut -ï. PArIAs: -18 ah en quod mediam
Nov. vita 3,18 p. 217 (p.418). obI.: paralisy : ANNAL. partem teneat nornen accepit): LIUTO. Grcg. 14: tactus
FuId. Allait. a. 899 p. 132,37. est ea molestia corporali in sinistre latere, quant
A) tuéS.: I) paralysie: a) définitions : CHRIST. STAHUL. 5 paralisim medici vocant. MIRAC. Genov. 19 p. 150:
in Matth. 21 col. 1332°: -is grecum nomen est et culus media pars morbo -i aruerat. MIRAC. Dion. Paris.
dicitur latine «dissolutio membrorum ». PAPIS: para- p. 363: -i a parte percuteretur dextera. H]LDEH. Hugon.
lypsis est dissolutio membrorum. ib. : -is dicta à corporis Clun. 1V 23 col. 874e : ita -i torpens ut in codent
impactione facta ex multa frigidatione, aut in toto homme parteni vivere, partem diceres iam sepuitam.
corpore aut in parte (cf. Isto. etym. IV 7,25). RA0ULPII. 10 MIRAC. Mar. Virg. Rup. Amat. 11 24 p. 225: arefacta
ARI3. homil. 23 col. 1751 c : -is enim « dissolutio » est quoque paralisi media pars corporis. h) noter la
interpretatur. UGUTIO S. y. lisis : dicitur paralisis resoiutio pai-alysie comme cause d'incapacité juridique: Dipu..
vel morbus quo membra solvantur COLL. Salern. 11 l-Ienr. Il 428 (a. 1020): patte veto suo Aribone quamvls
p. 116: paralisis est lesio partis, non tamen quelibet a paralisi exiege tamen quantum potuit annuente.
lesio partis est paralisis sed en que fit cum privatione 15 2) (mérou.) (collect.) les paralytiques : MIRAC. Viviani
vel diminutione sensus ve] motus vel utriusque. GUILL. 34 p. 274,1 : rai enim plurima cecitas ... optatum recepit
BRIT. summa dict. 11 p. 525: paralisis morbus est quo visum ... tortuosa -is reparationis statum.
membra dissolvuntur. Et componitur a para, quod est B) (boum.) herbe de Saint-Pierre, primevère [cf. Few
re, et lisis, quod est solutio, quasi resolutio, et mdc S. V. Petrus]. COLL. Salern. V p. 323: paralisis in
paraliticus. Ita dicit Hugutio. Secundum magistrum qui 20 primula yens, id est herba sancti Petri que dicitur
composuit Doctrinale cemponitur a para et lesio. paraitsis quia valet contra paralisim.
b) expressions verbales signifiant l'atteinte de la maladie : paralytice ode. [paralyticus] par la paralysie: GIRAL0.
ALTER. Liudg. 2,4: fihiam ... paralisi doloribusque topogr. ITI 34 p. 181 : ire quidem auretenus -e retorto.
destitutam. VirA Viventii 34 p. 811: alu -i constricti. paralyticus forme paraliticus : passim.
REGIN0 chron. p. 116: parahsi dissolutus. ADALB. MAG0. 25 1) adj. : A) atteint de paralysie, paralytique: I) sens
chron. p. 170: paralisi percutitur. ADALROLD. Heur. li propre: a) définitions: CHRIST. STABUL. in Matth. 9 col.
29 p. 691,2: pluribus annis -i tactus. HELM. 69 p. 132,14: 1302": -us grece, latine « dissolutus» dicitur: et qui
incidit -in. c) utilisé avec le mot « maladie » : Œ) au pro sanguinis effusione efficacia corporis habet amissa.
gén. : EINH. transi. Marc. p. 260,55 : -is passione RADULE. ARD. homil. 23 col. 1751C: -us, id est oIficio
tenebatur. ANOR. FLOR. mirac. Bened. il 16 p. 216: -is 30 membrorum dissolutus. UouTio S. y . lisis: paralisis
morbo arripitur. Mou. arch. Neap. V 407 p. 33 (a. 1067): unde parahticus, -a, -uni ... morbum paticns. b) qui
infirmatus crat de infirmitate paralisis. AIM0IN. FLOR. souffre de paralysie complète : At.cuiu Wiilibr. rhythm.
mirac. Bened. 11 4 p. 133: -is percussus languore. XXX I p. 217: mulier toits -a membris ... nec valuit
GuIBERT. Nov. vjta 3,18 p. 217 (p. 418): in membris quicquid sibi mcrnbra mo yen, e) qui souffre de paralysie
aliquibus -ces valetudine conquassatur. (3) en apposi- 35 partielle: THIErM. 7,58 p. 470,2: paraliticus ... erat,
tion : ANNAL. FULD. II a. 874 p. 85,19 : morbo paralisi manuum tremore ... missam cancre non potuit.
correpta. REGINO chron. a. 896: paralisi morbo gravatur. rappliquant â un membre : Ton. BERTIN. Bernard. Poenit.
FL000ARD. annal. cont. a. 976 p. 162: langore paralisi mirac. 3 p. 679°: pedibus -is maliens.
correptus. MIRAC. Fid. p. 157: paralisi morbo defor- 2) sens figuré: PAUL. DIAc. homil. temp. coi.
malus. U) paralysie complète: VITA Wulfr. 12 p. 671,18: 40 1353 " : anima nostra -a si resurrexenit. HRAAAN.
ex ea pa.ssione que grece eloquio -is dicitur ita subito homil. 1 56 coi. 1048 : dissoluta ..''et periculosa -a
niembrorum dissolutione percussus fuerat ut et Ioquelam cogitatio est de crastina cogitant conversione.
pariter et omne amittere officium corporis. HERIC. B) qui frappe de paralysie (morbus -us, passio -a)
mirac. Germ. p. 124: erat ... -is violentia totis artubus Vin Ansb. 29 p. 637,29: fihiam portans propriam -o
resolutus OTLOU. doctr. 14 col. 280' : corpus totum 45 morbo membns dissolutam ... quasi mortua videbatur.
capitur -i. HIL0EGARD. phys. 1,209: per totum corpus THIETM. 7,76: paralitico depressus morbo loquelam
suant a -i fatigatur. e) paralysie partielle: TRAN5L. perdidit. CARTUL. Wirt.V app. 7 p. 374 (e. 1100):
Adeiph. Hab. 28 p-833': ambarum manuum usum -is paralitica infirmitate per compagem membrorum rc-
abstulerai. THI0FR. WiIlibr. pros. 33 p. 479' : -i resolutus solutus. BF.RTHOLD. oNsT. annal. pref. p. 267,2: Her-
in lingua. I-EARTv. legend. Steph. 25 P. 435: paralisim 50 mannus ... passione -a omnibus membnis dissolutorie
passus. manuum et pedum carebat officia- I) paraplégie: contractus. GIRALD. itin. Kambr. I 3 p. 39 : -a passionc
AIM0IN. SANOFEM. Georg. 31 p. 465F : a renibus deorsurn pereussus.
ta -is monho dissolutus iacebat. Tiicoo. Eucu. mirac. II) subsi. : I) ni. paralytique: a) au propre: ) qui
Celsi 14 : a renibus osque ad t-alos -is divulsit. souffre de paralysie complète: Biu Mach. p. 72 : dcfertur
287 paralyticus—paramonarius 288
ci quidam paraliticus, universorum membrorum damp- CARTUL. S. Prax. 8 p- 58, 9 (a. 1060): hecclesiamnata habens officia. ORD. VIT. hist. 1 7 t. I p. 22: a cura et ornamentis, libris quoque et -is suis.quatuor vins -us delatus est. Ç1) qui souffre de paralysie CARTuI.. Eichst. p. 18 (a. 1068): capella ipsa quantpartielle: MIRAC. Berthe p- 569,35: -us quidam omni eciam -a capelle semper sub cura et custodia dominimotu pedum carens. VIrA Vincentiani p- 128,22: alii 5 decani pernianeant. ADAM Brtr.M. schol. 47 p.127,20:paralitici, membnis premortuis titubantibus. b) sens optulit etiam vestes sacras et -a. BERNOLD. CON5T.symbolique: HRABAN. univ. 18,5 col. 50!": -us signifient chron. n. 1094 p. 457,49 : capellam ... que in auto etanimant vitiis dissolutam. argento et preciosissimis -is mille libras perte valuit,
2) f : paralytique: ALTER. Liutg. lI 2 p. 40,16 : ante LEGEND. Steph. major 9 p. 385: multarum ecclesiarumsepulchruni vin Dei -a quedam repente sanitati corponis 10 cruces et vasa vel -a opere minifico fada vel contcxta.restituta est. TRANSL. Ragnob. 6 p. 622': -a quedam, Doc. comm. Yen. I 100 p. 102 (a. 1151): Sanctenomme Gisildis, per annos quinque corpore dissoluto Scolastice dimitto duo -a et caliceni argenteum.iacebat. FLODOARD. hist. II 26 col. 94' : quedam B) équipement, ensemble des objets indispensables ouparalitica que iacebat ... ad ianuas ecclesie. utiles à: 1) une personne: équipement militaire : CARTUL.
paramandus, -i m. p. paramannus et barmannus. 15 Cison. p- 2 (a. 837) : de -o amerri nostro, volumus utparameira, -e f p . paramora. habeat pnimogenitus noster ... spatam I ... et facilumpararnentum, -j n. DuC, formes : paramentu: Coo. I ... baltheum I.
SuIm. 25 p. 35 (a. 1109). ahI. plur. pararnentibus: Con. 2) une chose: a) une maison : a) matériaux deAmalf, 81 p. 130 (a. 1087). ib. 108 et 109 p- 179-180 construction: AGNELL. RAv. lib. pont. 73 p. 328,25:(a. 1108 et 1109). 20 tanta allata sunt omnia -a cakes et latercula, petras
A) parure, ornement : I) costume d'apparat, habit que et bisales, lapides et ligna, columnas et lastas, harenasl'on revêt dans l'exercice solennel d'une fonction : a) royal et sabulos. ji) mobilier: ANOR. BERG. Lang. 19 p. 230,6:ou impérial: ANNAL. Bertin. a. 868 p. 151 : ad quem relinquentes domos suas plenas vino et anona tantumidem tex premittens ... cum corona auto et gemmis cura et -um in civitate perrexerunt. b) unornata, sert cum omni -0 regio cultu exculto, 25 bateau: Con. Cavens. IV 587 p. 80 (a. 1006): pro -umKarlomannum fflium suum. LEO NEAP. vita Alex. 19 de una barca. c) un lit: Guru,. CAS. 1 463 p. 184p. 96,25 : imperiale -um tuum. b) sacerdotal ou ponti- (a. 1191): donationem ... de toto lecto suo ... cumfi cal : ornements liturgiques (sing. coll. ou plur.) : THANOM. omnibus pantois et -is. d) un vêtement : CARTA a. 1145Bernw, 13 p- 764,23 : duo episcopi ... pontificalibus -is (Besta, Usi Nuziali Veneto p. 12): capiti ... S -um defestive infulati. ib. 22 p. 769,27: apostolicis -is atque 30 una cota de panno.insigniis non minus infulatus quant si ipse papa C) cour royale (7): HINcM. REM. epist. 126 p. 63,34procedat. MIRAc. Pnivati 7 p. 14: episcopi ... divinis (a. 859) : ad aliquem client faciatis ventre fideles vestrosadornati -is. Gonesc. Açu. opusc. 3,10 p. 115,3: auratis, ... et antequam de -o vestro ad mansiones redeantgemmatis -is ad altare stamus. Gaco. CAT. chron. Farf. commonete ces. ib. p. 64,29: quando ad -um vestrumI p. 325,35: -um abbatile ununi ad missam canendani, 35 venenint (cf. A) 1).CosM. PRAC. chron. 1 28 p. 51,1 : dat ci -a in quibus paramese, -es f forme accus. parameson: ODORAN.missam celebrarat in Pascha, scilicet album, dalmaticam, opusc. 5 p. 173. (mus.) paramèse, corde grave ducasulam, cappam et faciterium. noter l'expression tétracorde des disjointes située un Ion au-dessus de lamissaticum sire missale -um : BRUNO QUERE. fratr. 13 Inèse: REMIC. mus, p. 71 : quod tonus est inter mesenp. 732,29: scisso missatico -o. quod sancti vin ... de 40 et -en. ib. p. 77: a submedia, id est a -e. HUCBALD.Lutina terra dono imperatoris secum adduxerunt. Drr'L. han. inst. p. 117 : -e, iuxta mesen. ODORAN. opusc. 5Cent. II 106 (a. 1027?): XXX libras in appreciatione p. 154: -e id est iuxta meson, ib. p. 169: autentusunius missalis -i Hartwico episcopo tradidit. TRAD. deuterus ... a -e incipit et in hypate meson desinit.Udalr. Aug. 38 (a. 1126-78): hec missalia -a ad capellam PAPIA5: -e id est iuxta mediam posita chorda.beate Marie que dicitur infirmorum ... pertinere 45 paramian adv. [,gr. 7zxp& gLsv] pour un jour: PAIR.constituit. AEC,IN. cor. 211 p. 149,16: colans cum Iinteo da bibere
2) ensemble des objets sacrés servant à l'ornement de III dies aut -n.l'église et à l'exercice du culte: ANNAL. Camald. 18 paramium, (-lus) -i n. v.paramum.p.47,46 (a. 951): iudico ecclesie S. Nicholay ... libras parammonenius, -i m. u. parainonarius.VII pro uno -o. CARTA a. 991 (Manaresi, Placiti 11 so paramonarius, -i m, DuC [1tŒpIov11Jformes : param-213 p. 283,17): predicta basilica cura casis et monenius : MON. arch. Neap. V 447 p. 123 (a. 1088).rebus ad ea perlinentibus et omnem -um ecclesiasticum panomananius: TRAD. Ensd. 105 (a. 1179). paromona-seu libri quod ibi habere dixi. MCM. Arnaif. p. 144,11 nus : CARTIJL. CIun,V 2874 p. 70 (u. 1031-1060).(a. 993): cum codicibus et omnibus -is ipsius ecclesie. gardien d'une église: administrateur d'une église: Con.
289 paramonarius—paranympha 290
Bar. I 12 p. 21 (a. 1024): ego Marcus presbitcr et -us. obtinens distantiam toni. 000RAN. opusc 5 p 154: -eMON. arch. Neap. V 447 p. 123 (a. 1088): Stephanus synemmenon Id est iuxta neten coniunctarum .. -e
presbyter ... qui est parammonerius memorate ecclesie. diezeugmenon, id est iuxta neten disiunctaruni ... -e
VITA Gerard. Bron. III 43 p. 31 l' : Ursidungi Cellenses yperboleon. Id est iuxta neten excellentium. ANON. mus.
-t sero recognoscentes offensam reatus proprli. Vin 5 Wolf- p. 210: primus modus intenditur ad -c diezeug-
Richard. Virdun. 8 p. 284,9: lecto fratris -i adslitit. menon, que est d. bu. AFFLIO. mus, p. 100,12 : g que
TRANSL. Honorin 111 16 p. 140: venit et a -o, qiLatinus dicitur -e hyperboleon, id est iuxta ultimam excellentium.
sibi nocte dominici diei vigilandi in monasterio licentia paranetice adv. [gr. ,mpavcnxç] par personnes inter-
prestaretur, devote petiit. MEM. Auxerre p. 37 (a. 1143): posées: PArIAS: -e, interpositive personaliter. BERNARD.
ipse autem et -us quem ponere debet, quod tes ccclesie io TRAIEUT. Theodol. introd. 195 p. 66 : attendunt etiam
fideliter tractabunt, sacranientum facient. utrum .,. causative loquatur auctor ...vel ypotetice id
paramora, -e f [paramum; cf esp. paramera, région est personaliter vel -e id est interpositive.
de terres désertiques] forme parameira: CARTA a. 1124 paraneticus, -a, -um [y. ltŒpaLvETLxôç] qui s'interpose
(Lopez Ferreiro. Santiago 1V app. 3 p. 8). territoire UGUTIO s. y . nubo : -us, -a, -um. id est interpositorius.
désertique (en Espagne) : CARTA Adef. VI n. 1075 15 parangaria, -e f DuC, forme perangaria : CARTUL.
(Esp. Sagr. 38 p- 335): cuni sua villa .,. et piscationibus I-losp. S. toit. Hier, 247 P. [87 (a. 1156)- PETR. COMFSTOR
et aportalegas et cum mortera -a ah onini integritate. hist. schol. col. 1629. ANNAL lanuens. p- 50. PE'rR.
CARTA a. 1124 (Lopez Ferreiro. Santiago IV app. 3 CANTOR summa sacrant. 111 204 p. 148- ALEX. NECK.
p.8): per congostum de Covas et per illam parameiram nat. ter. 155 p- 243. corvée de caractère personnel pesant
et per VII harbores. 20 sur un bien (distinguée des angariae, corvée de caractère
paramum, -i n. (REW. 6228 cf esp paramo, lieu personnel et réel) (PETR. C0ME5T0R hist. sehol. col. 1629
inhabité] formes : paramium : MON. hist. Port. dipl.I angariaverunt eum tollere crucem post lesum, id est
190 p- 116 (a, 1002). paramius : CARTA a. 1158 (Chanc. ad angariani coegerunt eum, que est onus persone et
mediev. Port. I p. 263). CARTA a. 1176 (lb. p. 36 1). opens -a autem tantum persone) : RUPIN, summa U
(dans la péninsule ibérique) terrain désert : CARTA 25 causa X cap. 6 p - 306 : angarie suint personalia opera.
Ranimir. II a. 942 (Esp. Sagr. 18 p- 330) ; et quarta que quis in sua persona implere cogitur. -e sont encra
parte in -o Laetra medio, MON. hist. Port, dipl. 1 190 possessionibus imposita) : employé le plus souvent au
p. 116 (a. 1002): in ipsa villa ,.. tereia de duos casales plur. et lié à angarie : COn. Bar. 1 29 p-55 ex. (a, 1082):
et de a!io casai de sub illo pennedo 111es quartas et ecclesias ... ah omni mei iurisdictione omnibusque
de aiio de illo -o medietate minus quarta damus, 30 puplicis functionibus seu redditibus, angariis etiam ve!
CARTIJL. Onia 1 183 p-219 (a. 1142): alia terra del -is in perpetue esse vole. URRAN. 11 epist. 60 col. 347":
somo cl -o. CARTA a, 1142 (Charte. mediev, Port. I cum iuribus, angariis, -is, pensionibus solutis. Dut,
p - 171): per petram que stat inter -uni S. Iohannem Frid, 1 237 p. 29,10 (a. 1158): regalia sunt ... quod in
lb p. 361 (a 1176): inde ad -je, novis constitutionibus cavetur, angariarum et -arum et
paramunis, -i m. DuC, [y. itap et murus ; cf Isin, 35 piaustrorum et navium prestatione. Ion. SARISB. policr.
etym. XV 2,211 avant-mur, mur de protection devant VI 10 p, 24: recte veto militantium privilcgia multa
une muraille: NOTAR. Saon. 944 p. 488 (a. 1182): Agnex sunt ... ah angariis et -is et sordidis muneribus alieni.
dedit Gandulfo ... totum illud quod habebat in GUILL. TYR, hist, ter. transm. V 19 p- 224: hos etiam
duabus domibus quas habet intra -um burgi de Nabolo. tantls angariis affligebant et -is BERNARD. PANEN5,
parana, -e J. u. parrana. 40 decret. 11 36 p. 127 : immunitas et privilegium eccle-
parander, -i in, cervidé d'une espèce inconnue (espèce siastjcc Ilbertatis personarum vel rerum ad eam
d'antilope) ' BESTIAR, XII s, (éd. A. Konstantinova. Le- pertinentium et dicitur immunitas ... ut calcis coquende
ningrad. 1929) p. 15: Ethiopia nutrit bestiam -uni et simllium in quibus angarie et -e continentur.
nomme, boum magnitudine, ibieo vestigio. ramosis ALEX. NECK nat, ter. 155 p- 243 : si autem angarie et
eornibus. capite cervino versicolore ... Hunc -uni 45 -e et munis pro plaustris serviles surit opere.
affirmant habittlm metu vertere (cf. Solin 30.25). paranimphus, -j m u. paranymphus.
PArIAs: -r, bestia quedam dissimilis. paranomasia, -e f u. paronomasia.
paranete, -es j: firme parinete : OLIV. mon. Ans. parantela, -e J. u. parentela
mus, p. 290. (mus.) parcinète, seconde corde à partir parantesis, is f et paranthesis, -is f u. parenthesis.
de l'aigu dl, zétracorde des conjointes, des disjointes et 50 paranympha, -e f DuC, celle qui accompagne la
des hyperbolées: REMIC. mus. p- 71 : -e dicitur, quant mariée le jour des noces: HRARAN. univ. VU, V
latine penultimam perhibemus. HIJCBALD. han. insL col. 192' : pronuba dicta Co quod nubentibus preest,
p, 117 : nete, acuta; -e, iuxta neten. Ps. ADALBOLO. quaque nilbentem viro coniuglt, ipsa est et -a RE.MIG.
mus, p. 305: que sit -c hyperboleon ad nete hyperboleon comm. Mari. Cap. 1 21,4 p- 105,8 : pronuba id est -a
291 paranympha—paranymphus 292
et ministra nuptiarum. PAPTA: -n, pronuha. Nympha
est sponsa in nuptiis. Uuuxio s. y . nubo: -a, id est
pronuba, que nimpham vero iungit, quasi iuxta nimpham
vel aquam (cf. Ism. etym. IX,V[I 8).
paranymphalis, -e [paranymphusj qui concerne celui
qui accompagne l'époux le jour des noces ( ici au sens
spirituel): GERHOI1. epist. 4 col. 493e: illi me reco-gnoscam -k obsequiis debitorem, cuius agnovero
Dominum meurn lesum Christum sponsum et amatorem.
paranymphus, -i m. rive paranimphus, -i ni. DuC.
FEW t VII. 621 formes : paraninphus PONTIF. Rom.
app. VIII 1 p. 300 (XII s.). paranypsus: GLoss. Augiens.
bibi. [Iudic.] 955 p. 93.A) celui qui négocie un mariage, et accompagne
l'époux le jour des noces, ami de l'époux (GLoss.Augiens. bibi.. [ludic.] 955 p. 93: pronubis: paranypsis,vel qui nuptiis auxiliurn dant, vel qui nubentibus
presunt) : 1) définition: LEGES de sponsalibus p, 443si quis virginem vel viduam ducere veut, rectum est
ut brudgume per Dei iusticiam et seculi competens
inprimis promittat et vadial eis qui -i surit, quod eo
modo querat cana, ut secundum Dei rectum pertenere
veut, sicut sponsus debet legitimam sponsam. CoNsuEr.
Medebach. 14 p.45: qui uxorem legitimam duxerit,quicquid primo marie coram -is et concivibus suis
uxori sue dederit ... uterquc integra pace obtinebit.UGu'no S. y . nubo: -us: id est nuncius inter sponsum
et sponsam, qui viro nimpham iungit.2) en général: ELODOARD. triumph. Antioch. 1 15
col. 567' : connubii petit banc sibi certo foedere necti.
/ Que -orum simul omnia dicta refutans, / depactamChristo regi se nuntiat alto. CARTUL. Carinth. III 83,42
(a. 1020-25); Perchkundis ... desponsata cum esset,
ahum sponsum, id est Christum, ambivit annuente iII0super aram ei caput devovit ignaris parentibus cum
-is. Pornir. Rom. app. VIII I p. 300 (XII s.) : coinvenerit sponsus et sponsa et parentes eiusdem femme
et mundua!th et -ninphus et alii hommes ante foresecclesie. TRAN5L. sang. Dom, in Aug. p.923,37:
honestate tamen et frima ipsius et propaginis ingenuitatenihilominus comperta, decentius iteratis -is, secundo adeam eius delatum est propositum. GUILL. TYR. hist.rer. transm. XVIII 22 p. 858 : designatis eidem illustripuelle de maioribus imperii principibus -is, qui eius iterosque ad dominum regem comitarentur.
3) par métaph., dans le domaine religieux (parréférence aux noces du Christ et de l'Eglise) : a) engénéral : l'homme pieux : BERNARD. serm. sup. cant. I31 p. 222,21 : fidelis -us, qui mutui amoris conscius
sed non invidus, non suant querit, sed Domini gloriam,discurril medius inter dilectum et dilectam, vota offerens.
referens dona. ISAAC STEL. serra. 10,10,96 1.1 p. 228multi sapientes seculi huius de anima et de Deo per
mulla tractantes, --- utpote qui sine lesu -i esse
presumpserant, quasi lesum ad nuptias non vocabant
et ideo n veritate longe errabant. HERB. Bos. mcl. 3col. 140Ic: magister sponse -us mihi nunc in via hac
versus thalamum suggerit. ADAM ScoT. serra. I 25 col. 97": occurrant Sponso -i. occurrant Salvatori
captivi. b) en parlant de.ç apôtres: ADAM S. Via. serra.y . 25 p. 198 : -i nove Legis / ad amplexum novi Regissponsam ducunt regiam. spéc., Matthieu : Pg tjo. Maur.
15 p. 277F: tu beate Matthee apostole, ... minus revera'tu cerises esse thelonarium, quam sponse Christi -am.
Pierre: Sioraegî. Gembi. Depd. p. 478,37 : clavigerethereus fit et ipse Dei -us. e) de Jean-Baptiste: PETR.DAMIAN. serra. 25 col. 641': ut autem sancta Ecclesia
purgaretur. et ... celestis Sponsi thalamos ingredi15 mereretur. beau huius -i mysterio factum est, qui et
lordanis fiuctibus immersit. ib. col. 6448: ut b. loannemroinistrum nova gratie, et -uni nuptiarum,
demonstremus. H0N0R. Auc. spec. col. 966': -us
etiam estait, dum sponsam gemmis virtutum perornari20 docuit [sc. lotionnes Baptistaj. d) d'un saint : THIOFR.
Willibr, vita metr. 11 265 p. 490' : sponsus ibi sponsam
Christus duxit speciosam. Est Willibrord dignus factussponsi -us. id . mirac. p. 458 : -um vere caritatis
preditum ... qui sponsam Dei preelectani ... donec25 introduceret eam in sponsi thalamum. e) du pape ou
des évêques. Fi.000ARo. Rom, pont. p. 597 : so]licitussponse renitore decorem inclytus ecclesie -us. BERNARD.consid. III 20 p. 448,6: o miserandam sponsam, talibus
creditam -is, qui assignata cu!tui eius propria retinere30 questui non verentur! ib. IV 23 p. 466,5 : oportere te
esse eonsidera formant iusticie. ... sponse -um, cleriordinatores. CARTUL. Osa. I 325 p. 261 (a. 1170): cumsponse Christi ecclesie arram. anulum seilicet et baculumvice -i geremus. GUILL. NEuH. hist.I 16 p. 55 : iamque
35 decrepitus celestis sponsi -us migravit ad Dominant -4) en parlant de l'archange Gabriel: celui qui annonce
l'union de Dieu avec la Vierge (paranymphe, compagnonet ami de l'Epoux; cf. Ps. Fortunat 1,15): HRoTsv.Mar. 530 p. 19: nobile colloquium ... / Virginis eterne,
40 Christi matris benedicte, I partus et tanti sacra narrantis-i. CARM. imag. I. III 4 p. 125: venit ut -us ab alto /eulogium sancte de patre ferendo Marie. PR05AR.Lemov. III 48 p. 125: -us ad te I veniens orbem dal/ gaudiis, o aima. VITA Osw. I p. 409: venit ... ad me
45 non Gabriel ille suumus -us. 10H. MANT. Mar. p. 758,13talent quippe voluit mittere, qui mentem ficelle ad Dei
nuptias posset preparare et solus -us virginem Deoconiungere. ANNAL. Rod. p. 70,16: mater misericordiecum -o suo beato Gabriele.
5° 5) patriarches et prophètes (auprès de l'Epoux dansla coin' céleste): BERNARD. sent. III 122 p. 231,6:cumquc et alii celeslis curie -i intrassent, patriarchescilicet et prophete, eadeni omnia nuntiantes, tandemaliquando intelligens illa gratiam sponsi.
293 paranvmphus—paraplexia 294
B) celui qui annonce un nvstère divin : 1) Jean-Baptiste le Précurseur: ALCLJIN. carm. XV 5 p. 315:hic fuit egregius Christi -us in orbe / Iste Dei digitis
agnum monstravit adesse. Id. hymn. 147, 16,1 1 2 p. 198:preco preclarus sacer et propheta, I regis eterni, -usaimas f vox clamantis.
2) (par extension) messager de Dieu: Tniou g . Willibr.vita pros. p. 465B; cuius adventum ad capot orbis
Romani preveniens prenuntiavit eius quonam modo
-us, lucis angelus. 'o
C) celui qui sert la Vierge Marie (en parlant de saint
Jean lEvangéliste) : CARM. potat. 11 14 p, 351 : 11k Iquern lesus matri propriurn statuit -um. ACTA pont.
Rom. Gal!. IIi 7 p. 6 (a. 1020): ad honorem beate
Marie semper virginis eiusque -i beati lohannis evan- '5
geliste.
D) d'où serviteur, homme de confiance : PAss. Helerii
p. 150: qui evigilata de gravi somno extimuit, vocatoque
suo -o, ut sibi lumen accenderet, flere coepit. RIJODL.
carrn. 3,544 : post nuerat digito [sc. rexj pre se stanti 20
-o, / Et sibi secretum de more susurrat in aurem.
spéc., chambellan (7) : GESTA cons. Andegav. add
p. 135: habebat lune temporis tex -um sive camber-
lanum, nomme Ingelgerium. (p. 136: Ingelgerium se-
nescallum). 25
paraomenon, -i n. [npq,z&voç] (gramm.) temps du
passé: le parfait : UGIJTIO S. y . para: para ... componiturcoin quod est dies et dicitur -on quo
nomme vocatur apud Grecos preteritum perfectumquod designat rem paulo ante perfectam, quasi adiacens 30
tempus.parapapia, -e f [ong. inc.] couronne de fleurs: UGUTIO
s. y . para : bec -a id est enroua de diversis floribus
parata.parapetasma, Ais n. [xaprt&racp.a] tenture, ce qui sert 35
à cacher: Rui. TorT. Amos I col. 285A quod facerent
-ata, id est velamina, quo fornicantes in templo nullus
posset aspicere.
parapherna, -e f. Few t. VII, 621 [ta rap&ppv4 biens
propres de la femme, en dehors de sa dot : BERNARD. 40
PAPIEN5, decret. 1V 21,3 p. 191 : -a est quod mulier
habet preter dotem pherna enim dos dicitur, inde -ai.e. iuxta dotem. Habet autem -a quiddam privilegii
ad instar dotis; sicut enim uxor habet omnia bona
mariti tacite obligata pro dote, sieur et pro rebus 45
paraphernalibus marito datis.paraphernatis, -e DuC. [v& itapipcpval forme parafer-
nalis: ALES. NECK. nat. rer. 11 174 p. 311. paraphernal
(caractérise les biens propres de la femme mariée)
BERNARD. PAr'iENs. decrct. IV 21,3 p. 191 : pro rebus 50
-ibus mante, datis. ALES. NECK. nat. rer. lE 174 p. 311:nonne venies in numeruni legistarum, ctsi non scias
que tes -fernales ?paraphernum, -i n. ici parafernum [zà xppcpva]
don fait à la femme après son mariage (différent dudon du mari) : Uc,uTro S. y . do: -um veto quod datureidem [sc. uxonrl ab amicis post nupcias per aliquotdies secundum consuetudines.
pai'aphonista, -e in : DuC forme parafonista CARTUL.S. Flilar. Pictav. p. 32,17 (a. 959). Doc. Exat. 95 p. 317(a. 969). CARTIJL. S. lob. Ang. p. 308 (a. 1027) etc.
1) chantre: a) en général: CARTUL. S. Hilar. Pictav.
p. 37 (a. 967): Rodgarius prepositus arque -a. CARTUL.S. Symph, Augustod. 18 p. 45 (a. 1055); signurn
Warnerii -e. CARTA a. 1091 (Villanueva, Viage Iiterario
VI app. 7 p. 255); Ricardus sacrista. Berengarius -a.
distingué du precentor, du succentor Rou. Rivipol].
(Autun) p. 263 (a. 1046-47): Hugo -a, Willelmus pre-centor, Lotclinus succentor. b) celui qui entonne le
premier les chants de l'office ou celui qui dirige le choeur
(Ucirno s. y . parc : hic ... -a, -e, id est cantor, quasi
parans et incipiens phonos, id est cantus) NOTK. BALS.
gesta 1,8 : ad quem [sc. clericum] -a, levain peniculo,
ictum ci, nisi canteret, minabatur. Lii,. tramitrs 1 13,4
p. 23,20: oflicium incipiant duodecim fratres, quibus
annuerit -a. PRO5AR. Lemov. 164,4a p. 181 : ergo, -a,plectro iam iubila / et iubilando intima. ib. 174,3a
p. 191 : -arum turba, tintinnula voce persona.
2) chanteur, enfant appartenant à une schola canto-
rum: CR00 Rom. 1 12 p37,10: sequitur post hunc
primus schole cum -is infantibus AIteluia. peut-être
chanteur adulte, opposé aux enfants : ORDO Rom. VI
16 t. Il p. 244 (IX s.) : statuuntur enim per ordinem
acies due et -foniste quatuor a tons bine ide, sed
infantes infra per ordinem ab utroque latere. ib. 1 12
p.37,10: respondent -e. (v.supra).
paraphonista, -e f celle qui entonne la première les
chants de l'office (Ucurlo S. y . paru : bec -a, -e ... id
est cantor; u. supra) : CARTIJL. Hosp. S. lob. Hier.
859,29 p. 537 (a. 1188): -a vel cantrix incipiat officium
in choro, et sic toussa decantctur, providente precentnice
de responso vel de a!leluia et de omnibus que oportuenit
cantari in choro. ib. 859,45 p. 543: -a vel precentrix
incipiat officium.
paraphrastes, -is m. commentateur : HENR. Auc. planct.
919: Tygris in Assyrios vadit œu bestia velox, Inominis ciusdem conformabitur idem I frugifer Eufratcs,
ira quem solvit -es, / lsrahelitice tangit vicinia terre.
paraphrasticus, -a,-um [r napappŒaTLxtç] ici forme
parafrasticus. confus, embrouillé: ALcUIN. epist. p. 382,6
(a. 801): quod in prima paginote tue -as apologitici
sermonis excusationes legebam, paradigmo calame
conscriptas. FRITHEC. Wilfr. 673 p. 32 : legati properant.
-a iussa revelant.paraplexia, -e f [7tŒpŒ1tXflIŒ] attaque de folie.
démence : BuRe',. Pis, transi. Galen. compi. III 2
p. 109,5: vinum curn multum ... bibitur ... passronesfrigidissimas generat : apoplexie denique et -e et cari
295 parapsis—parascevc 296
et comata.parapsis, -dis f sine paropsis, -dis f DuC, formes
parabsis: ENGELM. carm. 51 P. 506. parasis ALEX
NECK. ]ans div. sap. 1 352 p. 365. parassis CARTUL.
1mo!. 451 p. 556 (n. 1197). parepsis: PANAS. paresis.
Lain. WAT annal. a. 1148 p. 517.17. parobsis PETR,
DAMIAN, Romuald. p. 52,17. u. aussi paracinglis.
A) récipient: 1) (le forme carrée: CHRIST. S'ÏAHUL.in Matth. col. 1450" -is vas poculo quadrilaterum hocest paribus absidis (cf. I-IRAHAN. univ. XXII 3 col. 598R).PANAS: - 15 quadrangulum et quadrilaterum vas est exparibus assis. GUILL. CoNcu. gloss. luven. p. 174: -is
dicitur scutel!as habens parc auxides, id est angulos.UcuTto S. y . paro dicitur -is vas quadrangulum veldilatum quod apsidis paribus, id est lateribus, fit(cf. ISID. etym. XX 4,10) . GUILL. TYR. hist. ter. transm.X 16 p. 423 repertum est vas coloris viridissimi, inmodum -idis formatum.
2) plat creux, écuelle: a) pour préparer la nourritureou pour contenir un liquide (AELFR. angl. sax. vocabul.p. 25: nomina vasorum ... -is, vel catinus. Iaepeldrefaet. PArIAs: -5 ... gabata, vol patina acilabu!uma!iquod et chatinum ita appellari putant) : Tu,ork.Willibr. pros. 19 p. 471 8 : ses de sua -ide siti exestuantidedit bibere. ORD. Vit. hist. VI 3 t. 111 p. 10: manibuspropriis -ides abluit, olera colligit ... legumina infundit.Guit.L. CANT. Thom. III I p. 255 : solum scopis -idibus,alveolis et alus rusticanis utensilibtis incumbentesreiiciebant. b) pour contenir une préparation tliéra peu-tique: Roc. SALERN. chirurg. p. 174: et in -ide terresvel aliquo simili con aqua rosarum conficiantur.
3) plat, assiette pour servir les mets : a) en général:ENOELM. carm. 5! p. 56: regum deliciis apta estgemmata parabsis. PETR. DAMIAN. Romuald- P. 52,17in tantum regi familiaris et carus extiterat, utamborum manus una parobsis communi sepe conviviosatiaret. PETR. ALF. dise. cler. p. 40 : si videris bo!umquod placeat tibi in -ide cotant sodali, ne sumas, nedicatur tibj prava rusticitas. BERNARD. serre. de sanet.(Martin.) 13 p. 408,8: habet intra -ides ciborum copias.CoNsueT. Grandimont. p. 519,25: -opsides autem mûr-morum non coniungantur eis que sanis sunt deputate.ADAM PARvIP0NT. utens. p. 131 (éd. Scheler): merisoria,-ides. patellas (glosé: dupleres). spéc., en parlant desrites de purification des Juifs ACARD. S. Via. serra.XIV Il p. 189 qui enim sub tege tenebantur, quodforis erat -idis mundabant, non quod intus (cf. Matth.23,25; Le. 11,39). b) plat de la Cène, auquel Judasporta la main : HRAKAN. univ. 22,5 col. 601* : de -ide,in qua manifestatus est proditor Salvatoris. BERNARD.convers, cler. 32 p. 109,6: luda ... qui simul cum eudulces capiebas cibos. qui in -ide manum panIerintinxisti ! CARTA a. 1152 (Gallia christ noviss. Arel.2524 col. 1046): item sciphus lapideus cum -ide lapidea
cette N.D. Ihesu Christi- c) (par mitan.) en parlant
d'une prestation de nourriture: CARTUL. Imol. 1 451
p. 556 (a. 1197): vidit quondam nuncium de presbiterisMasse adducere panassides canonicis ... et dieu quodvidit canonicos ... habere blavam.
4) plat liturgique: a) en général: BERNARD. consid.IV 14 p. 459.25 : domina ... obtulit ci pro devotionecum manutergio duas vol tres -ides pulchras, ligneastamen. b) patène: DIPLOM. Astur. 11 171 p. 286 (a. 904):
10 calicem argenteum cum sua -opside. BERNARD. M0RL.cast. 41 p. 5!: ergo quod est calicis prius atque -idisintus J mundes. spéc., patène avec l'hostie: EKKEEI. IVbened. 1 59,17 : det veniam lapsis intincto pane -is.
B) constellation de la Grande Ourse (nommée ainsi5 à cause de sa forme) : ALEx Nacg . laus div. sap. I 352
p. 365: Ancturum solus novit septentrio plaustrum, JUrsam maiorem, -idemque voces. Stat rutilans signant,septem fulgentibus astris.
pararia, -c f [o. pr. pararia] forme pareria: infra.20 1) lieu où loti apprête le drap : Doc. Pictav. 28 p. 59
(XII s. ex.): omnis homo ... qui vendiderit pannumsuum laneum quem fecit vel fieni fecit, si vendiderit in-eria vel in domo alia ... debet I denarium de venda.
2) sens indéterm, : CARTUL. Celsiniac. 797 p. 56125 habet censum ... ses denanios per agnum et -a et
decimum et unum recetum.pararius, -i m. [parure] apprêteur de draps: CARTUL.
Mont. Fessu!, p. 423 (XII s.): Petrus Rainaldus -us,1111 sol. ROTUL. pip. 5 Henn. II p. 59 : idem vicecomes
10 reddit computum de XIII matois pro -o. ib. 26 Henr.II p, 154: gilda -orum unde Iohannes Maurus estaldermannus.
parasceve, -es f DuC; Frw t VII 638. formesparascevha: CARTIJL. S. Saturn. Totos. 653 p. 438
35 (XII s.). parascheva : CARTUL. S. Vit. Virdun li 93
p. 122 (s. d.). parascheve: GLoss Augiens. bibi. 2017
p. 119. parasceva: REOLJLARIS CONCORDIA 43 p. 41. Ps.BENED. PETR. gesta I p. 114. GIRALO, gemma 1 54.perasceve: GUILL. Coucn. gins. luven. p. 168 in. accus.
40 grec parasoeven : RATHER. conf. 5 col. 397R VITA Macar.I I p. 615,38 etc. emploi au musc. : HINcM, REM. epist.
col. 250A. LAMB. HERSF. annal. a. 1065 p. 94,4. CARTLJL.S. Sepulcri 22 p. 34 (a. 1144). CARTUL. Beijoc. app. 4p. 43 (a. 1184).
45 A) préparation du .çabbat, vendredi, jour des préparatifsdu sabbat (en particulier de la nourriture): t) définitions:CHRIST. STARUL. in Matth. 31 col. 13628: vocatur ipsedies sexta feria -e, hoc est preparatio. in sabbato vetoneque cibos pararent. P*ri*s : -e grece coena pura id
50 est preparatio que sil in sabbato, ib. : -e sexta sabbatiappellant, hinc enim preparatio dicitur quod a ludeisque in sabbato sunt nceessaria eadem die preparentur.1-IONOR. AUG. gemma 3,89: -e grece, preparatio latinedicitur, Iudei quippe, qui inter Grecos dispersi erant,
297 parasceve— parasltaster 298
bac die preparabant, que in sabbato necessaria fuerant.GUILL. CoNcFi. glos. luven. p. 168 in-: die veto perasceve
quod ante sabbatum proximum est, coquunt c'a queaccepturi sont in sabbato. Antiquitus veto ludei in
perasceve, escas addunt ad focum ut, usque in crastinumcalorem suum conservaient. PF.TR . COMESTOR hist. scho!.col. I627t: -e ... in ea parabant necessaria sabbato,sicut et in deserto colligebant manna (cf. GuIIL. BRIT.summa dict. II p. 526: ita dicit Magister in Historiis).bu. BEL. div. off. 4 p. 170: -e autem interpretaturpreparatio quia turc preparabant cibos sucs quibus
sabbato vescuntur quia sabbato non licet eis preparare.Guiu.. BRIT0 summa dict. Il p.526: quidam dicunt
quod -e componitur a para, quod est iuxta, et cena,-ne vel a parc, paras et cena, quasi iuxta cenam vel
preparatio cette, accepter qui voluerit ego numquamassero grecum derivari a latino.
2) vendredi, en généra!: HAUTe. penit. coi. 696"debet quantum ipsi visum fuerit ieiunare; sive in quartaferia tradas sive -e. HoNoR. Ave, gemma 3,89 : omnemferiam sextant Greci -e nominabant
3) (par extension) préparation (CHRIST. STAHUL. inMatth. 31 coi. 13628: -e, hoc est preparatio) : RATuRE.synod. 4 : -e autem preparatio dicitur, hoc est, ut
preparemus cordium nostroruni habitacula Ventura adnos per corporis et sanguinis sui substantiam Christo.HUGO PicTAv. chron. Vizeliac. 1V 2218 p. 568 : bec Illeirridendo, revera autem fratres -en instantis reparationis[ibertatis sue sollemnizabant.
B) Vendredi-Saint : 1) en général: GLoss. Augiens.bibi. 2017 p. 119: -scheve, preparatio Pasche. CHRIST.STABuL. in Matth. col. 14968: -en ... quant nos sextamferiam vocamus, in qua Dominus crucifixus est. HINCM.REM. Remig. p. 295,4: die veto passionis Domini, quem-en usus eœlesiasticus vocat. Huco PICTAV. chron.
Vizeliac. IV 2220 p. 569: per -e dominice passionisreparata est dignitas humane conditionis. Rup. T0IT.
off. 6,1 : hominem quem in illius sexta feria Creator
mirabiliter condidit, in huius nihiiominus sexta feriaidem ipse Salvator mirabilius redemit. Dies hic -evocatur. GIRALO. gemma I 54 p. 162: -e ante Paschadie videlicet quo Dominus pro nostra saline crucispatibulum ascendit.
2) pour dater: a) en général: Ono GIANN. Maur.p. 179: die siquidem -e de page Cenomannico advenerat.ANNAL. Bertin. a. 879 p. 235 : ipse autem 111 idusAprilis in die -es iam ves'peri obiit. ARBo FLOR. apol.coi. 472" : nain pene totum mundum impieverat
quod, quando Annuntiatio Dominica in -e contigisset,
absque Lillo scrupulo finis seculi esset. MIRAc. Viviani
p. 263,11 : sabbato sancto post -en. LAMe. HERSE. annal.
a. 1065: proximo -e ante pascha circa terciam dicihoram incursionem passi surit ah Arabitis. VITA Heur.IV 12 p- 39 ,29 : quod maium ut scelestius esset. in
ipsa die -e contigit. RADuLE. Die. abbrev. chron p. 256:
convocatis regni principibus in -e, tex signo sancteCrucis humerum insignivit. noter -e pasche : ORD, VIT.
hist. I 18 t. I p, 79 : erat autem -e pasche hora quasisexta. des ofirandes sont remises ce jour-là: CARTAa. 1086 (Marca Hisp. 301 col. 1183): in ramis palmarum
et in cena Domini et in -e et in sabbato sancto.CARTIJL. Domin. 233,24 p. 213 (c. a. 1200): in bis etiamfestivitatibus reddit medietatern offerendarurn omnium:in Natalil-jus Domini ... et in -e. b) avec sanctus portantsur dies ou parasceve: VITA Codon. p. 4461): deside-rarunt die Veneris sancto in -e sacras eius reiiquiassolemni processione circumferri. CARTUL. S. Petri Cuit.25 p. 36 (c. 1090): in die sancto -e. CARTUL. S. Sepulcri
15 22 p. 34 (a. 1144): oblationes quoque Crucis, nisi insola die sancti -e. CARTUL. Beijoc. app. 4 p. 43 (a. 1184):in sancto Dei -e.
3) en parlant des usages liturgiques de ce jour : CAPIT.reg. Franc. 1 112,43 p. 230,16 (c. 800): orationes que
20 scripte sunt ad feriam VI -e, ah episcopis vel presbiterisdicantur in ecciesia nisi tantum pro ludeis. ib.
170,47 p. 347,1 (a. 817): ut in -e non aliud nisi paniset tiqua sumatur. HINcM. REM. epist coi. 250" : solemnes
orationes universalis Ecclesie in die sancti -es. AENEAS25 Grec. col. 742 : nonnulli fuere rationabile iudicantes
solvere abstinentiarn in Coena Domini et -e, que diespro dolore apostoiorum figurant habet tristitie. REGIJ.LARI5 CONc0RDIA 43 p. 41 : in die -e agatur nocturnalaus. CONSUET. TREV. 51 p. 35,2: ad horam primam in
30 -e, discalciati sint omnes primam cantaturi, qua cantata
dicant septem psainios cum letania. LANFR. decr.coi. si ? : ita ut nuilus pretereat dies quo missa pro
co non celebretur, nisi -e sit. Lia. ordin. Rhenaug.
p. 114,3 (in Cena Domini) : post completoriurn deponitur35 velum ante principale aitare ... usque in -en. CONSUET.
Ungiac. 13 p57 (XII S. med.) : in -e cum ceteris adoretcrucem in ecclesia. VITA Steph. Obaz. III 10,3 p. 212:psalmos per totam diem, ut mos est in -e osque advesperam decantarunt,
40 parascevha et paraseheva ii. parasceve.
parasemios, -os [,t ,a,tov] noies prises au cours d'undébat, d'un procès: LEx Rom. can. 62,67,1 : vei amicaii
compositione litigatore transite faciant vel more -s, cesaudiant.
45
parasinance u. parasynanche.parasis, -idis f. y . para psis.parasita, -e ni. u. pas-asilus.parasitans part. prés. pris comme adj. ou subst. de
parasiter I. qui se conduit en parasite, flatteur: PANAS:50 -ans, adulans.
parasitaster, -tri ni. DuC. 1) terme péjoratif' désignantun serviteur chargé de besognes particulièrement viles
GuIBERT. Nov. vita III 16 p. 426: quod uxore sua -umqucndam ... sub specie sui cubitum ire mandavit, ut
299 parasitaster — paraster 300
adulterii sui crimen impingeret. p. 352 -us autem aliquis ci obviani factus quid sub2) terme injurieux désignant un auteur décrits héré- cappa portaret aspexit, et inter eius brachia illico
tiques: GUIBERT. Nov. trop. II 9,6 col. 386: nostris iugulavit. CAwrui.. S. Stcph. Divion. 1V I p. 13 (c. 1155):temporibus a quibusdam -is libelli facti surit ... contra niissis itaque quatuor -is, ... mulum quo spaciari solitus6dei nostre mysteria. 3) bouftn : ADAM PARVIPONT. 5 cria, de eius domo rapuerunt. sens affaibli: serviteurutens. p. 124: morionem quemdam ... fere immobilem chargé de basses besognes: VITA Sori p. 201 vocato
surgere frustra conantem cl -o obgannienti arnidenlem itaque uno e paresitis, iubet .. a bestia pe!leni detrahere.(glosé: a un atre fol). b) démon, serviteur du diable: HRABAN. carm. 39,19
parasiticus, -a, -um [parasitas] du parasite: Ion. tertiam partem siderum / traxit secum in baratrumSARISR. potier. 7,15 t. Il p. [54,20: quod amore iocisque 10 Iocorum infernalium, / ... -us precipitans (cf, Apoc.nit est iocundius, ni) suavius -a vita aut eorum qui 8,12). COD. Sax. t. IV 730 p. 8 (n. 1019): cum zabulicisepulantur cotidie splendide, qui vino estuant, splendidis gehennarum -is ferreis sartaginibus crudeli torqueanturutuntur vestibus. in poena. ib. 769 p. 76 (c. 1040): sine Satane -orumque
parasitorium, -i n. [ 'rap& et iro «céréale, grain»] eius impeditioné misericordiam unanimiter pertingere.récipient pour une nourriture à base de froment : UGUTIO 15 paraspodium, -i n. long. Inc.] ensemble de la parures. y . paro: hoc -uni dicitur vas ubi cibus de frumento féminine: COU. Caiet. I 153 p. 301,14 et 19 (a. 1028):solet poni. una concubella erea et cum omnes pannos et -o suo
parasitulus, -i m. [parasitus] diminutif de parasitus ... una arcella et unum niescum de frassum et cum(UouTlo s. y . paro : parasitus .,. unde hic -us, omnes pannos et -o suo.diminutivum): soldat de garnison : PANAS: -, buccellarii. 20 parassaïis, -e u. parochialis
parasitus, -i m. DuC ; Few t. VII 638. formes : parassis, -idis f u. parapsis.parasita: MIRAC. Fid. p- 151. GuIBERT. Nov. moral. I parasta, -e f y . parastata.19 col. 48e. paresitus : VITA Sori p. 201. parastata, -e f sive parasta, -cf haubans d'un navire
I) compagnon (d'arme ou de table) sans doute un (PAPIA5: -e, stipites surit pares stantes : quibus arborinférieur (Uourro s. y . paro : -us ... id est nutritus et 25 navis sustentatur. Uou-rio s. y . paro : hec -sta sivepastus): F0RM. Augiens. C 6 : vestre ... sub!imitatis ... -stata ; -state sunt stipites pares stantes quibus arbornovent clanitudo .. quod mci cuiusdam -i ... filius ... navis sustinetur. [cf. 1sin. etym. XIX 2,11] ) : GAUFRIO.puellam suscepit in sponsam. BRUNO MAGE). bel!. 23 Gnossus Bernard. Tiron. 1V 31 p. 230' : ventorump. 27,28 : nam lite [sc. Heinricus IV] cubilis sui foribus rabiem non femmes : ab ipsis modiorum concavitatibusclausis, intus cum suis -is aleis vel ceteris rebus 30 evulsis, -is undique confractis, ... in fluctus devolvuntur.nugatoniis operam dabat. lb. 56: nostrorum bona y. parastates.captivorum ... suis -is largitur. CRU. VIT. hist. X 14 t. parastates, -ium f plur. forme parastes : ALEX NECK.IV p. 86 (X 15 t. V p. 288): Guillelmus tex mane cum utens. p. 115. cordages des mâts d'un navire: AELFR. angl.suis -is comedit. sax. vocabul. append. p. 56: nomma navium, et
2) compagnon de débauche, (PAPIA5: -us ... adulator 35 instrumenta earum ... -es; maest-twist. ANGE. SAx.paratus iniuriam facere et pati. Ucui-io s. y . parc: vocabul. I p- 63 de nave et partibus elus : -es-us, id est leccator) : GERARD. SuEss. Rom. metr. maestwist. ALES. NEcK. utens. p. 115: parastescol. 177': illic obsceni rivales sen -i, / ... sorde lupanari protendantur, runes scilicet grossissimi et stipites malumsemper sitiunt maculari. ADAM BREM. 3,39 p- 181,26: suppodiantes. Sic autem dicuntur -astes quasi pariterquibus accesserunt cotidie alii gnathones, -I, somniatores 40 stantes (glosé : cordes, kabies). o. parastata.et rumigeruli. spéc.;bouffon : WENR. epist. 8 p- 297,23 : parastatos, -os, m. [gr. 1tapau-r&-nç] épididyme, partieut ... conviciis turpibus scurrarum et -orum agitarentur. de l'appareil génital masculin : ALFAN premn. phys 25Ion. SARISB. policr. 7,15 p- 158: nescit uti suo qui p- 141,22: in bis autem perfectum semen efficitur etsemper abusus est alieno. Si honesta finiuntur officia, per varicosum -on, quod est post testicuios, egenitur-us partes non erubescit explere vel mimi. 45 cum spinitu, eo quod etiam arteria sit, que dimittit.
3) homme de main, membre dune milice: PA pIÂ5: paraster, -tri 'n. DuC [patraster; refait prob. sur le-us ... buccellanius. fr. parâtre (attesté en fr. c 3300), prou. pairastre,
4) homme chargé de besognes criminelles, brigand: cf. REw 6296] formes : pairaster: CARTIJL. Gimund. 57a) en général: MIRAC. Fid. p. 151 : unus eorum -a p.411 (a. 1168). panraster: ROTIJL. pip. 30 Henr. Ilingluvie captus, in domestica altilia irruit, binosque 50 p - 121 (a. 1184). panrastre CARTLIL. Libaudi 27 p70anseres bide rapuit. Pc'rR. DAMIAN. Romuald. p.31,17: (XII s.) parreslen : CARTtJL. S. Vinc. Cenom. 547 col- 315huius vaccam cornes quidam superbus .... missis -is, (XII S. in.).
impetu barbanico rapuit eiusque carnes preparani sibi parârre. beau-père: CARTUL. S. Vinc. Cenom. 745 col.ad prandium ... precepit. GUIBERT. Nov. vita 111 9 423 (c. 1006) concessum ab eodem Gaufrido et -o
301 paraster—parata 302
eius. CARTUI.. Mai. Mon. BIcs. 133 p. 127 (a. 1113): (cf. fi. parée): a) en général: ErnsT. var. I p. 543.30
Vitalais -r eiusdern Odonis. CARTeL. S. Vinc. Cenom. (c. 813 . 14) : -as cunctarum illarum ecclesiarum et
547 col. 315 (XII 5m.): Hamelinus, parrester supradicti decimationes omnium vinearum. CARTeL. Nobiliac. p. 81
Roberti. CARTeL. Gimund. 57 p.411 (a. 1168): Vide (a.934): pro co quod volebat domnus pontifex
iussorem ... pairastrum suum. 5 Frotherius Pictavensium inquirere -um et paslum de
parasynanche, -es f ici farines : parasinance et para- ecclesia Beate Marie. CARTUL. Matisc. 415 p, 239
shinanche. maladie proche de lesquinancie, inflammation (p. 939): oensum veto -arum et eulogiarum certis
de la gorge: PAUL. AEGIN. cur. 161 p. 88,21 et 23: teniporibus persolvant. CARTUL. Berri. I 4.154 p. 370,10
intra faringa quidem musculis flegmonem patientibus, (a. 1120): ecclesie omnes ... seu cappelle vestre et
que dicitur sinanclii fit extra veto parasinanci siniiliter in cimiteria libera sint et concis exactionis immunia, preter
auteni et in laringe siquidem musculi flegmonem consuetam episcopi -am (cf. ACTA pont. Rom. 1-lispan.
habentes quinanchi, exteriores veto parachinanchi ope- I 75 p. 357 [a. 11561). CARTUL. capit. Agath. 249 p. 225
rantur. (a. 1122): ego episcopus retineo mihi reverentiam
1. partita, -e. f DuC. [v.I.paro] farines : parada: episcopalem, sinodum videlicet et -am et albcrgum,
CARTUL. Fontane]. 4 p. 30 (a. 815). DIPL. Odon. 24 15 sicuti in una ecclesiarum nostri episcopatus. b) avec
p - 112.26 (a. 890). DIPL. Loth. Franc. 22 et 25 (a. 964 précision du montant en argent: CARTeL. Glannafol. 21
et 966). CARTUL. Biterr. 32 p. 29 (a. 969). CARTUL. p. 364 (a. 843) : nec episcopus [accipit] in ecclesiam
Bituric. 5 p. 38-39 (c. 1040). CARTUL. Userc. p- 83,28 preter sinodalem -am, hoc est duos solidos. CARTUL.
(n. 1085). CARTeL. Clun. 1V 3667 p. 16 (n. 1093). Doc. Matisc. p. 19 (a. 948) in -is solidos 1111 (cf il,. p. 8
Port, reg. 1 252 p-310 (a. 1155-57). CARTeL. Nobiliac. 20 a. 949). CARTA a. 972 (Hist. Langued. V. pr. 121
p. 81 (a. 934). pareda: MCM. Auxerre p. 19 (XI s.). col. 276): durent -am per singulos annos solidos V.
GESTA episc. Camerac. p-495,36. CARTeL. Molism. 5 CARTeL. Gratianop. p. 9 (a. 1108): ospitia michi et
p. 11 (a. 1101). CARTUL. Augustod. 111 p. 241 (c. 1109). clericis nostris et familie nostre .. et -am que constat
prata : VITA Meinw. p. 126,20. neutre: paratum : DIPL. XII0" denariis in parrochiali ecclesia et VI denariis in
Conr. 1 17 (a. 913). y . aussi paratica et paratura. 25 capella. CARrA a. 1136 (Chiffiet, Hist. de Tournus
fourniture de vivres et, par méton. redevance corres- p. 422) : excepta -a que XX et unius denarji summam
pondant à celte prestation: t) due à l'empereur, au roi tenet. Huoo Puc'rAv. chron. Vizeliac. 1 383 p. 404:
ou aux officiers royaux en déplacement ( cf fr. parade) : ecclesia sancti Petri singuhs annis pro -a a XL annis
DIPL. Caroli M. 200 p- 269,36 (a. 803): ut ... nullus retro quinque solides ecclesie Eduensi annuatim per-
index publicus injuste ad causas, audiendurn . nec 30 solvjt. e) synonyme de cathedraticum : RUEIN. summa
mansiones seu -as ad faciendum ... ingredere ... Il causa X q. 3 p, 305 : cathedraticum dicitur jllud
presumant. COD. Tusc. 87,26 p. 397 (a. 812) : cintres quod pro honore cathedre per singulos annos in sinodo
-as et collectas facere ad missos. CAPIT. reg. Franc. I solet dari episcopo a singulis presbiteris vel capellis.
132,1 p. 262,2 (a. 815): missis nostris, quos illas in Hic autem vulgo dicitur alias sinodaticum quasi in
partes miserimus aut legatis qui ... ad nos transmissi 35 sinodo datum, alias circata, alias -a. STEPII. TORNAC.
fuerint, -as faciant. DIPL. Caroli 11 240 t. 11 p. 43,25 summa causa X q. 3 p. 211: ego pute, cathedraticum
(a. 862): nec freda aut tributa aut mansiones aut -as appellari, quod ad honorem cathedre in synodis per
aut teloneum ... extorquere. CARTUL. Parm. 1 70 p-219,8 singulas ecclesias solet episcopo solvi, quod in quibus-
(a. 980) : nullus dus ... de predictis castellis et cortis dam provinclis circata vel -a dicitur. d) synonyme de
-as aut operas aut aliquam publicain exactionem quererc 40 circata (circada) (RuFIN. somma 11 causa X q. 3 p. 305:
presumat. CARTUL. S. Emil. Cocul. 97 p. 110 (a. 1028): hic .. dicitur alias -a. STEPU. TORNAC. summa causa X
unusquisque hominum in supradictis villis existentium q. 3 p. 211 : in quibusdam provincils circata vel -a
debet date suam -am .. : -e sont duo panes ... et una dicitur. ): CARTUL. S. Pctr. Carnot. p.49 (c.949):
kamela de vino et uno almute de cibata et una gallina. interminamus ... ut nemo antistitum, clericorum seu
Doc. Port, reg. 1 157 p. 187 (a. 1137-39): firmavit rex 45 laicorum nullus, cas in omni molestetur negocio non
ut in unoquoque anno dedissent illi vel vicario suo in exigendo decimas et circadas quas alu -as nommant.
talem -am, ut unusquisque homo qui habuerit uxorem CARTUL. S. lulian. Turon. 3 p. 7 (a. 1004): quatinus
et casam ... cet in -a regis duos panes ... et uno sinodales census et que vulgo circada vel -a dicuntur,
altitude de vino et alium de cevada. COMPUT. Catal. prenominatarum duarum ecclesiarum prelibati ... coe-
19 p. 70 (a. 1163-65): hec est memoria de ipsis albergis 50 nobite possideant.
et -dis unde Arloi dedet respondere domino suo regi. 2. parata, -e f [patate] machinerie du moulin à eau
C0N5T. 1 244, 9 p. 343,27 (a. 1175): imperatorem habere (en Italie). Dut. Hugon. 68 p. 204 (a. 943) : aque
debere .. consuetam -am, cum vadit Romam. que in -a molendinorum fluunt. REG. archiep. lance LI
2) due par les églises à l'évêque lors de ses visites p. 59 ex. (a. 1141): consoles .. laudaverunt quod illa
303 parata —para torius 304
-a quam lohanne Barca et Guilielrnus Barca fecerant
in insula de Bisannia destruitur. ib. p- 60: cognoverunt
illam -am fuissefuisse novum opus et molendinis archiepiscopi
nocebat. GUILL. CAss. I 535 p. 214 (e. 1191): conce-dit ... Imitant aquam et serraturas crimes rnolendini de
Pignixeilo dimittere ire usquc ad -am molcndini abbatis.
u. 1.parada.
3. parata, -ef [ong. inc.1 châsse, reliquaire: CONSUET.
Fructuar. 1 56 p - 85 : feretrum cum reliquiis sanctorum
quod vulgo -a dicitur.
parate adv. aisément, avec disponibilité: Coo. Udalr.65 (e. 1081): in illa vel in dia causa vestra nullus
vobis affuisset -ius nemo fidelius, vel devotius openi
tulisset quant ego. BURO. Pis, transi, Galen. compl. III
1 p. 102,1 : quecurnque denique corpus nostruni videntur
calefacientia, bec -e igniuntur. ib. 11 2 p. 56,12: senesfrigidis -e occupantur egritudinibus. GE5TA Steph. I
20 p. 28 : quatinus ... ad explenda negotia -ius sese et
avidius accingeret. CARTUL. Meckl. 2658 p. 194 ex.
(e. 1197-1225): pecuniam quant in sacrario ecclesie
vestre deposuimus servandam ... consanguineorumnostrorum ... usibus contradirnus ... supplicantes
quatenus ipsam dignemini exhibere -e secundum sin-ceritatem vestram.
paratella -e f. y. paradella.
paratellum, -i n. u. pratelluni.
paraterum, -i n. u. paratorium su. pararorius.
parathesis -is f [xŒp&Ocrnç] scholie. commentaireANAS17. coilect. col. 740° : cum ecce repente -es sive
scholia in coin ad manus venere.
paratica, -c f DuC [parata] redevance correspondant
à une prestation de vivres: C0N5T. 1 303 p.429,34
(a. 1185): reservata -a nobis, que debet prestari fulio
nostro ... et omnibus successoribus eius, cum primocoronam regni Mediolani au( Modoetie suscipient,
prestanda ab bus qui ipsam soliti sunt prestare.
paraticus, -i m. DuC [parare] métier (en Italie)REG. Placent. 164 p. 365 (a. 1182): iuraverunt... consulesPiacentie quod ... fatient simuliter iurare et eorumconsciliarios et consules -orum. ib. 30 p, 52 (a. 1184):
voluntate infrascripti conscilii et consulum -orum,investiverunt Andrecum. ib. 140 p- 287 (a. 1200):voluntate iandicti universi conscilii et consulum -orum
atque portarum, investivit.paratina, -e f [gr. ,rŒprrdw.] terrain proche d'une
église: COD. Croat. 31.33 (a. 1119): offero -am prope
ecclesiam Sancti Cipriani. ib. 32,13 (e. 1119): edifica-
vimus domum in -a prope Sancti Cipriani.paratio, -ois f 1) préparation d'une action : RICHARD.
S. Vicr. except. X serm. 18,16 p. 409 : deinde parturitio,Id est partus -o, foetus videlicet concepti augmentatio,vegetatio, membrorum formatio et dispositio, sensificatio
hominis atque perfectio.2) présentation d'un objet : ORD0 Ber, p- 16,22:
quinque panicis scutelle de cambio ... et sexta illisrenianet pro -ne cibi qui preparatur in hospitali.
3) action de se procurer, acquisition : CAR-cUL. Troie(éd. Martin, 1977) 6 p. 90 (e, 1040): pertinentem nobis
s per nostram -nem. 'b. 8 p' 94 (a. 1047): qui mihi
pertinet ipsa terra per meam -nem. CARTUL. S. Mar.Avenion. 9 p. II (a. 1085): adiunxerunt... scnioritatem
piscatorie opere facte, medietateni -ris-4) sacristie ou trésor (cf. paratorium) : CARTA e. 1185
S. Vict. Mass. (DuC): domini episcopi venerunt ad
-item ubi erant retiquie s. luliani et aliorum sanctorum
et portaverunt predictas reliquias .., in supra dictaecclesia.
paratonium, -i n. [pour paraetonium] sorte de craie15 originaire de Parétoniu,n : ERAcL. color. 50 p. 87: -um
ex ipso Ince, unde foditur habet nomen.
parator, -is ut. DuC [parare] forme paratus : CARTIJL.Vindoc. II 408 p. 168 (e. 1102-1104). A) .çubst. m.I) ordonnateur: HROTSV. Gong. I p.35: o pie lacis
20 sator, mundi rerumque -r,
2) celui qui équipe (un cheval): VITA Caril. p. 392,8:fortissimus equi -r.
B) subst. in. et adj. : I) subsi. m. : e) foulon, apprêteurde drap: CARTUL. Gratianop. p. Ils (e. 1100) : tenura
25 que fuit Iohannis -is. CARTIJL. Nuchar. 289 p. 313(c. 1100): fu j i -is. CARTUL, tempi. Dozenc. A 17 p. 29(e. 1153): tibi Poncio -e ... I localem ad molendinum
draparium edificare. CARTUL. Magalon. 212 p. 383(a. 1192): Ferrarius -r. ACTA Phil. Aug. II 491,49
30 p. 20,30 (a. 1195): si aliquis eut ftlatrici lanam submercede fitandam aut ci pannos aut huiusmodi tesalicui operarlo ad parandum couronnent. LAMa. ARD.
hist. Ghisn. 152 p. 640,42 : novaculatores sive rasores
cum rasoriis, -es quoque et wallatores et draparii et35 hiatores cum convenientibus et necessariis aramentis et
instrurnentis. b) moulin à foulon (souvent coordonné àmolendinum): CARtUL. Lerin. 307 p. 314 (e. 1040): siquis in rivo ... molendinum vel -eut fecerit. ib. 11 33
p. 35 (a. 1046-66): quantumcumque habemus ... in40 niolendinuo et -e. CARTUL. Apt. 112 p. 267 (a. 1110):
de -e quod ipse Guillelmus edfficavit. CARTUL. templ.Roais 115 p. 72 (e. 1141): molendina eut -es ad telasaut calcatores chanebatearum. CARTUL. Richar, 26 p. 28(a. 1149): decimam tocius molendini et similiter de
45 -ibus.
2) adj. : à foulon (moulin) : CARTUL. Anian. p- 277(a, 1120): si molendinum feceritis -em ... annonariummutaveritis. CARTLJL. Magalon. 214 p-387 (a. 1192): incasali ... in quo solebat esse molendinum -r et modo
50 est annonerius.I. paratorius DuC [parare] A) adj. : à fouler, à battre
le drap: CARTUL. Anian. 155 p.275 (a.1123): si
molendinus -us ibi fuerit, dabis pro co sextariuni unum,et si non fuerit ibi annonarium rires sextarios pro en
305 paratorius—paratura 306
dabis. ib. p. 295 (a. 1158): unum locale ad edificandum
molendinum -11m. CARTUL. prepos. UIc. 160 p. 165
(a. 1171): molendinis pannorum, laneorum et lineorum
-'s.
B) subst. n'. ou n. formes .- paraterum : Doc. Sanc.
Ranimir. 11 I p. 6 (a. 1063). paratorius : CARTUL, S.
Vict. Mass. 11 739 p. 85 (a. 1055).
I) moulin â foulon (prou. paradou) : CARTUL. S. Vict.
Mass. 11 739 p. 85 (a. 1055) : frangentes niolendinumet duos -os. Doc. Sanc. Ranimir. 11 I p. 6 (a. 1073): 10
illa casa cana sua hereditate et illo paratero de Feneros.
CARTUL. S. Vie(- Mass, II 1092 p. 566 (a. 1097): danius
in hereditatem unum molendinum in Sorbo fluvio et
unum -0m. CARTUL. Apt. 106 p. 261 (XII s. in.): breve
commemorationis conventionis terre sub molendino 's
ubi edificavit -um. CARTUL. S. lusti Secus. 6 p. 93,11
(a. 1147): facere construere et edificare molendinum.
verberatorium et -uni in littore. ib. p. 93,13: edifican-
di molendinum, baterium et -um in prefatis aquagiis
et rivagiis. CARTUL. RicI'iar. 64 p. 67 (a. 1151): IllIor 20
solides in -is nostris et duos cumbatas telarum sine
precio parari annuatim donamus. CARTA a. 1175 (Gallia
christ. noviss. Cap instr. 15 col. 281): potestatem
edificandi et habendi molendina et -a-
2) lieu de rangement : ORDO Rom. 1 112 t. II p. 103
25
calicem autem subdiaconus accepit sequens et car
acolytho et 111e revocat in -uni lb. V 87 t.!!
p, 225).2. paratorius, -a, -um erreur pour pagatorius?: Con.
Lang. 268 col. 450b (a. 876): cum presentem brevem 30
-o et cum exempla de ordinatione ipsius quondam
Quadrulfi.paratrapeta DuC [xŒp& et rbn3ç?] : LIN. Pont. 11
p. 9,15 (IX s. in.): veste de stauraci cum cruces et
gamadias, simul et -is suis, cum periclisin de chrisoclabo. 35
paratrimma, -tis n. [x&p&pLqLa] écorchure provoquée
par le frottement : ANON. trans]. Orib. II 1 (3) p. 464:
dessicatibus enim est eius eibus et mente ab ignemulcera husta vel ea que vocantur -ta, quod inter coxas
vel nates fiunt. 40
paratrix, -icis f ou adj. [parator; patate] celle qui
suscite : DAN. Bacct. Urb. Magn. 1961 p. 66: non
recolens anime quod femina quelibet Eva f regnat
regnatrix hominum, scelerunique -ix.
paratum, -i n. u. partita. 45
1. paratura, -e f DuC forme paraturia: MON. hist.
Neap. Il 1268 P. 166 (a. 990): 11 2,6 p. 18 (a. 998) et
11 1,402 p, 253 (a. 1025). Con. Cavens. VII 1178
p. 198,24 (a. 1053). MON. arch. Neap. II 570 p-35
(a. 1117) et 576 p.46 (a. 1119). 50
I) apprêt : A) appareillage, outillage: 1) en général:
TRAD. Salisb. I 436 p. 489,28 (a. 1188-93): tum ex doteearurfl, tum ex usu arearum ... tain in tecto quam in
omnibus -is vel utensilibus.
2) du moulin : Con. Lang. 226 col. 379a (a. 863):
molino illo ... coin areas, curticella ... et omni -a et
contiatura. ib. 476 col. 824a (a. 918) : niolendinum
abente molas parias rivas ... et homnem -a ad ipsasduas parias molas inacinandum, ib. 846 col. 1583d
(a. 995). : mulino ... cura homnis -a sua da macinandum.
MON. hist. Neap. 11 1,268 p. 166 (a. 990): molinum
cura omni conciaturia et -ta sua. CARTuL. S. Ambr.
Mcd. 71 p. 218 (a. 1172): de toto sedio et -is ipsius
molendini. ou du pressoir: Con. Lang. 374 col. 620d
(n. 897): una torcla cum -a sua.
3) pour la pêche: MON. hist Neap. 11 2,6 p. 18
(a. 998): unît -ia ad piscandum cum duas lontras.
MON. arch. Neap. V 411 p. 43 (a. 1070): lacent
Patniensem cum lintribus et -is et piscationibus. ACTA
pont. Rom. ined. 11 208 p. 172 (a. 1101): tradidit
quatuor lintres et -as tres que dicuntur de Casali,
pisces duos dominii.
B) équipement, harnachement (d'un animal) : VITA
Rimb. 18: cum omni quam ipse ad eum equum habuit
-a. Con. Cavens. VII 1178 p. 198, 24 (a. 1053): duaparia de vovi cura illorum -ta.
C) pièce d'habillement: I) ensemble de l'habillement,
costume : NOTK. BALB. gesta 1,34: erat antiquorum
ornatus vel -a Francorum calciamenta forinsecus aurata
fasciole crurales vermiculate et subtus cas tibialia
vel coxalia linea.
2) robe (monastique ou laïque) : BENED. ANIAN. conc.
col, 1252' : habere debent fratres in hieme -am grossamquotidianam stamineam et tunicam aliam nocturnam.
MON. hist. Neap. 11 1,402 p. 253 (a. 1025) : ad dividen-dum venerit cum dictis fuis ... ille lenicule inaurate
da vire et illa -ia de sambuca inaurate.
3) costume sacerdotal, ornements ecclésiastiques : a) en
général: GERU. AUG. vita Udalr. 4 p. 392,8 : omnes
clericis solemnissimis -is induti. GUILL. HIR5. const.
2,15 col, 1055 B : cum missam celebrare voluerit, sacrista
ci solito meliorem -am accomodabit. 1-luituo go. Otton.
2,17 p. 731,51 : dans ci sacerdotem, libres et calicem.
-am et omnia utensilia que ad officium altarisperlinebant. Lia. ordin. Rhenaug. p.53,11: qui nichon
-a vestiuntur quani ministri precedentis misse, b) dans
les expressions -a missatica sive sacerdotalis : GERH.
Auc, vita Udalr. 18 p. 406,30: episcopus ... -a missatica
se indui festinavit. ib. 27 p. 414,49 : sacerdotalis -a qua
indutus erat. CanA Magd. 15 p. 394,29: corpus
sacerdotali -a contectum. noter -a de prcsbiter : Con,
Bar. 1 18 p. 31 (a. 1032): miserunt secum -a de
presbiter.D) ornement : 1) parure féminine : HONORANT. civ.
Pap. 71 p, 19 : Salernitani .. in Papiam ... donabantcamere in palatin regis quadragesimum solidum et
Lixori camcnanii .. per singula (igmenta -e.2) pièce de tissu servant d'ornement : a) dune église:
307 paratura-paraveredum 308
CERn. Ave,. vita Udalr. 3 p. 39032 de -Es altarium.
EKKEH. IV cas. Gall. 71 in. -as veto sanctuarii ille,
quas secum inconsiderate carissimas sumpsit, furto
amisit. CARTUL. S. Petri Gomai 103 p. 231 (XI s. ex)
III -a de lino et lUI curtine, b) dune maison : BERNO
Udalr. 21 coi. 1201°: quidquid supellectilis habere
potuit, coram se importari pracepit, preter -am uniusdormis ac mensurarum et unum opertorium, que reliquit
ad sui successoris servitium (çf. CERn. Auc. vita Udalr.
26 p. 412,8). e) par extension: revêtement, intérieur:NAvre,. Brend. 4 p. 10: niiserunt duas alias -as navis
de alus courus intus in navim.
3) parement, partie ornée d'un vêtement : THEOPH.
sched. 1,32: -as vcstimentorum ac cetera ornanienta.
GESTA Steph. 11 759 : una alba cuire amictu suo sine
-a. Acrus pont. Cenom. p. 471 (XII s.): albas cum -is
aureis.
Il) revenus tirés des moulins à parer les draps
CARTUL. Salvan. 145 p. IlS (a. 1164): ut molendinum
vel molendina de Promeillac lihere ... possideatis,
solvimus vobis convenienciam quam retinuimus, scilicetde moltura et -a alioruni hominurn.
2. paratura, -e f pour parata : prestation en vivres
DIPL. Flenr, III 51 p. 66,6 (a. 1040) : ut advocatus
eiusdem ecclesie, in cortibus ad locum respicientibusnon presumat mansuras aut -as facere (cf. DInE. Henr.
1V 160 et DIPL. Loth. III 35).
paraturia, -e f y . paratura.
paratus, -a, -um V. para.
paratus, .i m. V. parator, -is m.
paratus, -us 'n, DuC. A) préparatif: 1) apprêt,
disposition, arrangement : PURCH. Witig. 380 : miro qui
cuitu rerum varioque -u me [Augia,n] decus esse facis.
NORD. Inuno. Benn. 21 p. 886,48 : ecdesiam illam
maxima ingenio difficilique -u cgregii opens novitate
perfecit.
2) préparatifs culinaires: Roc. CADOM. contempt.
mundi 179 p. 181 : inter regales epulas variosque
-us/tabescunt cunis. 10H. ALT. Areh. p. 264 : frixa
-ujexacuant gustus.
3) préparation (d'un travail intellectuel): GIRALO.
expugn. pref. p. 224: ut, quoniarn de Iongo, necdumfidente -u moliniur ad inclitas titulorurn vestrorum
historias postmodum explicandas.
B) ce qui traduit ou accompagne un certain faste
I) pompe, luxe: THEODULE. carrn. LIX I p. 554: en
patet ista dormes mediocni exacta -u,/utcumque humanis
usibus apta tamcn. PURCH. Witig. 446: una [se. virgo)
sub ascensu graduum, miranda -u, / gemms ac auro
vestita nitescit ah illo. ALAN. INs. Anticlaud. VIII 63
p. 174 : fortune ioca predicto signata -u/nobilitas festiva
petit.
2) cortège. apparat : a) en général: Di PL. Otton. III
41 (n. 988): ornnes etiam inquilinos sive qualicumque
-u euntibus in nostri regni finibus theloneum prorsiisperdonavimus. b) suite, entourage: SALo.t 111 carm.
1,2,256: quia non proprio satis est confisa -u, astruitecce palam sese ductoris egenam. c) -us apostolicus:
pompe apostolique: TI1w'TM. 6,101 p. 394,10: venit cum
omni -u apostolico.paraveradarius,-i In. u. paraveredarius.
paraveradus, 1 in. P. paraveredus.
paraveredarius, -a, -um [paraveredus] formes : para-
lu veradarius : POLYPT. Irrn. 9 C. 148 p. 126. parefredarius
CARTA X s. (Duvivier, Rech. sur le Hainaut ancien
[1865] 32 bis p. 362).
1) adj.: sujet à une prestation en chevaux : CARTA
X s. (Duvivier. Rech, s. le Hainaut ancien [18651 32 bis15 p. 362) : est ibi mansus parefredanius T. Surit ibi mansi
serviti V.
2) subst. m.. tenancier astreint à des prestations en
chevaux: POLYPT. [rue. 9 c. 148 p. 126: facit sicut et
ceteri parnveradanii. ib. 22 c. 97 p. 312 : sunt mansi
20 ingenuiles LXX absque ministerialibus et -is.
paraveredum, -i n. sire paraveredus, -i m. DuC, Frw
t. VII 640. formes : barafredus : DIrE. com. Pal. Rip. 235
p. 410 (a. 975). barefridum : TRAD. Weiss. app. I I et
6 (IX s.). parafreda : REG. arch. Lue. I p. 42 (a. 1025).
25 DIPL. Loth. III 19 p. 26,32 (a. 1129 ?). parafredius
DIPL. Karoli 111 89 (a. 883). parafredum : DIPL. Loth
I 25 p. 99,13 (a. 835). CARTA a. 871 (HIST. Langued. II
pr. 179 col. 964). DJPL. Arnulfi 62 (a. 889). CARTA
a. 974 (Font Rius, Cartas de poblacion 7 p. 12). DIPL.
30 Heur. Il 8 p. 10.23 (a. 1002). parafredus : Con. Lauresh.
3671,7 (a. 830-850). CARTUL. Bnivat. 340 p. 350 (a. 836).
CARTtJL. Rhen. mcd. I 95 p. 99,32 (a. 860). Cou. S.
Columb. Bobb. 60 p. 178,48 (a. 860). CARTUL. S. Vedast.
p. 29 (IX s. ex.). DIPL. Arnulfi 165 p. 252,40 (a. 898).
35 ACTA Phil. 1 14 p. 44,26 (a. 1060-61). Ru0DL. VI 57.
parafridus : DIPL. Arnulli 138 (a. 897). CARTUL. Worm.
29 p. 20,5 (a. 904). paraveradus : P0LYPT. 117m. P. 125,311
et 312. paraverendus: Diri. Ludov. Balbi 23 p. 74,5(a. 878). parefredus : DIPL. Caroli III 13 p. 23,13 (a. 898).
40 parefridus : CHRON. Vcdast. p. 697,36. CARTUL, Babenb.
46 p. 63 (a. 1177-82). ACTA com. Flandr. 1191-1206,
109,7 p. 241 (a. 1199). parvaredum : CAPET. reg. Franc.
I 150,18 p. 305,45 (a. 823-25). parvaredus : ib. I 103
p. 211,36 (a. 806-10). CARTUL, Sax. 544 t. 11 p. 164
45 (a. 877). RIcHER. IV 50 L. II p. 226. parvaretum : POLYPT.
In, p. 226. parveredum : ib. 4 et 85. CARTIJL. Derven.
p. 91,14. parveredus : DIPL. com . Pal. Rip 55 p. 314
(a. 859). parveretum : PoLvPr. Irm. p. 5,9,14 et 205.
parveridus : CAPET. reg. Franc. 132,27 p. 85,24 (c. 800).
50 voir aussi palefridus et veredus.
I) cheval dû ii titre de prestation: a) destiné à la
marche : Con. Lauresh. 3673,6 (a. 830-50) : mansusingenualis qui solvit in ccnsum ... parafredum de curte
ad curtem. Huncn. REM. epist. 52 col. 272": ad iter
309 paraveredum — parcagium 310
aliquos -os accipiat. -b) cheval de charge dû pourl'ast ; DIPL. Arnulf p. 252,41 (a, 898): ut procuratoripsius cellule -fredum onustum saumate sernel in annoabbati in hostem pergenti cum homme ipsum equumtrahente prestet. CARTUL. S. Petr. Bland. 127 p- 92a(a. 1047) : deprecans ut sibi licitum foret redimereveredarios vel saumarios, id est parafredos qui acci-piebantur in villa H. DIPL. Cent. 1 37 (X. s. mcd:spur.): redimere veredarios vel saumarios id estparafredos qui accipiebantur in villa ... in ornaiexpeditione. c) dû aux officiers royaux; CAPIT. reg.Franc. 132,27 p- 85,24 (c. 800) : cornes de suo ministeriovel hommes illi qui antiquitus consueti fuerunt missosaut legationes soniare, .. de parveridis et omnia eisnecessaria ... soniare faciant qualiter bene .. adpalatium ventre vel redire possint. TRAD. Weiss. app- II (IX s) debent caballos 11 in hostem, barefrida adregis servitium dare. CAF'IT. reg. Franc. 1155,10 p-3'5,3(a. 826) : de querela Hildebrandi contins, quod pagensescius -a date recusant. ib.!! 274,8 p- 331,1 (a. 865): deomnibus censibus vel -is quos Franci hommes adregiam potcstatern exsolvere debent. DIPL. Ludow.Germ. 134 p- 187,1 (a. 870): ut nullus index publicus
nec scaras vel mansionaticos sen connectes tant decarrigio quainque de -is exigere ... presumeret. DIPL.Arnulf 138138 (a. 897): nostros liscalinos servos, qui regiepotestati parafridos debita subministratione in expedi-tioncm reddere consueverant. d) levé sur des hommeslibres ou des ecclésiastiques; CAPIT. reg. Franc. I 103p.211,36 (a.806-10): mansionaticos et parvaredosaccipiant, non sultan super liberos hommes serf etiamin ecclesias Dei. P0LYP1. Ira p.9: isti quatuor tenentmansum ingenuilem I ... solvunt mdc parveretum. Cou.Lauresh. 3671,7 (a. 830-50) : habit ingenualis quepro opere feminarum solidum I dat et parafredum etservit sicut ci precipitur. HINCM. REM. epist. I col. 21'pauperes ecclesiasticos et fidelium vestrorum mansuariosin carricaturis et -is contra debitum exigendis. gravare.C0NcIL. Trosleianum (Mansi XVIII 1 col. 279) : xeniis,ac pastis vel -is, sen caballorum saginationibus presby-teros affiigant.
2) par méton. ; réquisition de chevaux; DIPL. Pepin.1 32 p- 148,27 (a. 838): nec para[cas vel] -os vel etiamfreda aut fcespitaticjum aut rotaticum aut teloneumau[t uljlas redibitiones ingere audcat. DIPL. Loth. 1 56
p - 160,14 (a. 841): mansionaticos seu coniectos taincarrifigio quamque de -is exigere. D!PL. Arnulfi 62(a 889) : placita habenda vel freda exigenda vel -a autputains faciendas. CARTiJL. Sax. 544 t.II p - 164 (a. 877):terram ... liberam ... ah omni ... tributo, a parvaredis,a taxationibus. Di pc. Loth. III 19 p- 26,32 (a. 1129):nuilus marchio vel alia iudiciaria persona nuilumhabeat placitum nec parafred-as. portant sur des mansesdéterminés; PoLvvr. lrm. p- 14: solvunt similiter et
excepte, parvcretum de dimidio mansi. ib. p.311: demansibus paraveradorum. ib. p- 312: sont ibi mansiparaveradorum VI,
3) palefroi, cheval de voyage (cf. palefridus) .' RicuutIV 50 t. II p- 226 : digressum autem, ab abbate rneounius tantum parvaredi solatium accepi. ib. : parvaredusau( visus Bucephalus, fueri coepit asello tardiusculus.
4) cheval en général; CARTA a. 990 (Font Rius. Cariasde Poblacion 10 p- 19) : ut nullus vivens .. exigere
10 presumat, non bovem, non asinum, non agnum, nonporcum, nec capones, non -a, nec ulia importabiliahonera ausi. RIJODL. VI 57: [bov]es sicut oves adaquat,porcosve capellas,/ [app]ortat feront quibus annonatparafredis / que fecit sponte sibi nemine precipiente.
15 DIPL. Hcnr. IV 476 p- 649,27 (a. 1103-04): nullihorninum ecclesie parafredum sive bovem aut vaccamvel porcum ... [advocatus] auferat. Ac-rA com. Flandr.a. 1191-1206,109,7 p- 241 (a. 1199): èulcitra que venditurdebet II denarios, parefridus il, vaccas I, porcus I
20 oboi um.paravisitis, -i m. y . parvisus.paravisus, -i ?n. y . parvisus.paraxenus, -a, -um (nap&evoç] étrange, extraordi-
naire; PA5cRAL, ROM. thes. 0cc- p- 162: quedam -a et25 extranea adiutoria subiecirnus cognitioni.
parazius, -i in- [paradisus? cf. esp. paraiso] parc.lieu boisé?; CARTuL. S. Vmnc. Ovet. 19 p- 55 (a. 978)per ilium vailatum de illo -o.
parbulus, -i m. y . parvulus.30
parca, -e f FEW t. VII p- 640. forme parcha: THEOO.
CARNOT. glos. Boet. Trin, 11 22 p. 273.I) au plur. ; les Parques, le Destin (PAnAs: -e fata
dicta sunt a paganis que quidem tria esse dicunturClotho, Lachesis, Atropos dicte -e cala antiphrasin,
35 quod neminern parcant [cf lsrn. etym. I 38,24]. UouTIo
s. y . parco : item a parco, bec -a, -e : dicuntur- a parcoper contrarium quia nulli parcunt, quas tres dicunt,scilicet unam que vitam hominis ordinal, alteram quetexit, tertiam que rompit. [cf. Isio. etym. Viii 11.93)):
40 REMIG. connu. Mari. Cap. I 5,16 p72,17; -e sontexceptrices et librarie Iovis. WALTUARIU5 850 : qualiterarridet desiste en ultima -e I fila legunt. Tuwu.CARNOT. glos. Boet. Trin, lI 22 p. 273 :
ai veto alueam [sc determinatani necessitarem] dixere fatum, alu
45 -chas, alii intelligentiam Dei.2) au sing. ; Atropos, la Parque qui coupe le fil de
la vie: GILO hist. Hier. VI 271 : quelque quibusvemodis breve tempos comparat hostis, / coins -a necanslam rumpere fila parabat. HENR. ARI5T. transi. Piato.
50 Phedo p- 7,2: nec in Avernurn euntem absque divina-a obire.
parcagium, -i n. DuC. [parcus) redevance payée pourl'utilisation et l'entretien d'un parc (pour la pâture desmoutons): CARTA Heur. II c. 1155-58 (FuR 24,1909
311 parcagium — parceria . 312
p- 306) : liane terrain concessi et cledi.. eidem episcopo
quietam de langabulo et -o et omnibus alus rebus.
R0TUL. scace. Norm. I p. 24a (a, 1180): VII I. Ils. I\'
d. de exitu acrarum et virgate et -i de essartis de
Bellovidere.
parcamenum, -i n. u. pergwnelium.
parcaminum, -i n. V. pergamenum.
parcaria, -e f [parcus] territoire soumis â l'autorité
du garde des parcs: CON.SUFT. Norm. I 40.3 p-34:
forestarii veto non producent testent super forisfacto
foreste, nec parcarii in -is, nec prepositi in prepositura
sua, nec huius[modi] servientes in serjanteria sua.
parcarius, -i ni. [parcus] forme pareharius : ACTA
Fient. 11,1 117 p. 222 (n. 1156-59). ROTIJL. pip. 17 Hein.
II p. 119 (a. 1170-71). id. 34 Hein. Il p.16 (a. 1187-
88). dépendant chargé de la garde et de l'entretien des
parcs (u. parcus) : ROTIJL. magn. pip. p- 36 (a. 1130):in domibus regis ... reficiendis III 1. et XVII! d.
numero, teste Hugone -o. ACTA Henr. 11, 1 171 p. 303
(a. 1156-61): sciatis me dedisse ... Anselmo -o meo,
XXX aeras terre in Romara. ROTUL. pip. 6 Hein. II
p. 10 (a. 1160): Radulfo -o XLV s. et VII d. qui
custodit dames regis de 1-laberingo. id . 32 Henr. 1!
p. 200 (n. 1186): in liberationibus forest'ariorum et
-orum eiusdem honoris C et XIII s. et IX d. hoc
arme. CHRON. Abbend. II p. 242: -us habebit II hommes
ad conredium. CONStJET. Norm. I 40, 3 p. 34: forestarii
vero non producent testent super forisfacto foreste, nec4 in parcariis, nec prepositis in prepositura sua, nec
bains [math] servientes in serjenteria sua.
parce adu. J) modérément, avec juste mesure (PAPIA5
-e :.. moderate, non minium) : a) en général: Acius
vita Math. 7 p. 169,15: ut cum ceteris cibis et potunecessarie panem quoique ipsum -issime sumeret. EGRERT.
LEOD. rat. I (schol.) 305 p. 67: paucis egent qui -e
vivere velum, et pluribus indigent, qui perpiura
desiderant. PETR. ALE, dise. cler. p. 32 : qui -e sua
dispendit, diu durant ci possessa. BERNARD. serra- de
sanct. (Victor. 1) 3 p. 31,7 (t. VI,I) : dormire -ais, orant
frequentius. b) dans le domaine moral : avec modération(PAPIA5: -e: honeste, modeste) : BABI0 v.357 : -ius egi.
DAN. BECCL. Urb. Magn. 91 p. 5: laudator -e, culpaLor-jus este. e) familièrement : doucement /: ANON. denunc. sagac. 104 p. 148 (p.86): -ius o virgo!
2) avec retenue (dans l'expression -e dicere) : ARNIJLF.
Lnxov. epist. 100 p. 160 (e. 1174): factus apostata, ut-ius dicam, omni se dissolutioni publice mancipavit.RICHARD. S. Via. club. Apost. col. 668A : propter
quosdam legis zelatores, quos lucrifacere potius quamscandalizare cupiebat, -jus quidem dieebat, sed tamenvera dicebat, noter la litote dans l'emploi avec mie
négation: avec abondance: GEVEHARD. CRA y . Pclag. 280p. 144 : laudant non -e Christum.
3) chichement, â l'économie : SIGF.DF.RT. GEMHL. gesta
40 p. 540,3: nolens enim -e seminare, ne et -e meteret,
seminabat in benedictionibus, ut de benedictionibus
meteret vitam eternam. ACTA Pont. 71 p. 107,7 (a. 1165-
69) : quieumquc -e seminat, -e metet. GIRALD. topogr.s III 10 p. 151 : agris igitur passim utuntur paseuis,
parum floridis, cultis -e, consitis -issime.
4) quelque peu: Rut'. TUIT. off. 10,25.1286 p. 361(col. 288e) : quod de apostolicis sumptum epistolis, -e
a littera detortum est.'o parcearia, -e j: sans doute pour porcearia, gardienne
de porcs: ACTA Guil!. Norni. Cadom. 17 bis p. 119,20(e. 1083-85): Ameline sutricis, Murielis -e.
parcedo, -mis f [parcus] modération: AN5CAR. pigm.
p. 46: suavitas eximia. Deus quart om[i]nis terra
-mis tue benignitate collaudat.
parceira, -e f V. parceria.parceirus, V. parcerius.
parcellarius, -n, -um [partiella?] indivis : CARTIJL. S.
Vict. Mass. 1 543 p. 530 (XI s.) : alterum mansum tenet20 ad fevum -uni et suus frater.
parcenarius, -i in. sive parcennarius, -i m. DuC. [pars]parsonnier. celui qui tient en indivis: RoTUL. seace.
Norm. 11 p. 28b (a. 1198): de feodo de Campania etde -nariis suis VIII L. 15 s. Ro'ruL. pip. I lob, p. 175
25 (a. 1199): Willelmus de Mandeuil!' et -nnarii sui in
Stocton' debent XXd. pro vaste. u. aussi partionarius.parcera, -e f y . parceria.parcerenchia, -ef [pars] contrat d'exploitation moyen-
nant une part des produits, métayage : CARTUL. Marciniac.30 96 p. 69 (a. 1098-1114): dedit mansum de Villario
sieur tenet Rotbelinus et fratres sui in -a sic pater eius
tenuit et ipsa post ilIum in atodium.
parcerencus, -i m. [pars] 1) partage des fruits d'uneterre: CARTUL. Clan. V 3742 p. 93 (a. 1100): mansus
35 de Monte Canine, reddens septem solides eiusdemmonete vel -us fiet ibidem si magis placuerit camerario;
mansus de la Charala de quo solvuntur quindecim
solidi eiusdem nionete vel -us.2) bail d'un cheptel: CARTUL. Marciniac. 288 p. 168
40 (a. 1102): in qualibet terra in qua ... boves sucs in-uni habuerint. u. parcerenchia.
parceria, -cf DuC, [pars] formes : parceira : CARTUL.Celsiniac. 661 p. 481 et 916 p. 614. parcera: CARTIJL.Sahagun 488 p. 119 (a. 937).
45 I) celle qui partage la possession d'un bien avecquelqu'un (cf esp. apareera) : CARTUL. Sahagun 488
p. 119 (a. 937): -ra mea.2) terrage (cf. anc, (r. « parcière ») : CARTUL. Celsi-
niac. 659 p. 480: ut monaehus de S. Maximino habeat50 -am et decimum et oblerias de ipsa vinea. ib. 968
p. 651 : suprascriptos XXX solides dedit priori pro -aeiusdem vinee. ib. 979 p-655: si .,. alius cellarius
voluerit ... habere -am, habeat in campo quam eapellusfacit una entama de segle.
313 parceringus—parcitas 314
parceringus, -i in. [parcus]j?irme parciarincus CARTU!..
Matisc. p. 280 (X-XI s.). à usage de parc: DLPL. CaroliIl 396 t. Il p. 379,28 (a. 850-61 sive 866-75): in Nantilla
quoque villa -uni CARrA a. 877 (Aient. Soc, bis!.et archéol. Chalon-sur-Saône, 1888 p255): in villaVagane, mansum reddentern L, -uni laisinorum I.
CARTUL. Matisc. p- 280 (X-XI s.): sunt in Cassisiaco
transi duo, ad Festiviacum mansus 1, sont ipsi absi et
pa rciarinci.
parcerius, -i m. [pars] forme parceiro : Doc. Port.reg. I 335 p.437 (n. 1179). colon, co-tenancier: DII'L.
Caroli 11379 t. II p. 349,8 (a. 875): vi!larn ions nostri
Riogilurn ... excepto manso Bobleni coin suis. ib.497 t. II p. 653,25 (spur.) : id est mansum Goslenicum -is suis et mansellum Ermentrici. MON. Port. dipi.
CI 952 p. 563 (XI s.): sine alio parceiro. Doc. Port.
reg. 1 335 p-437 (a. 1179): et parceiro de cavaleiroqui boves non habucrit non det iugatam. u. parcerius
et partiarius.parcha P. parca.
parchaminarius, -i in. [forme probablement reJàite sur
le fr. parcheminier] parcheminier : CARTUL, S. Alb.Andegav. 11 878 p. 351 (a. 1082-1106): lilius Vitalis
-i. V. pergaminarius et pargaminarius.parcharius, -i m. u. parcarius.parcheia, -e f [pareils, parchus] animal retenu dans
un enclos. : CARTUL. Compend. 1 237 p. 352 (a. 1199):
si a famulis nostris vel alio aliquo, in predicto Rareto[sc. neniore], -a capta fuerit, ad domum nostram de
Ageu adducetur et forisfactum habebimus.
parchius, -j in. u. parcus.parchus, -i ni. sire parchum, -i n. u. parcus.
parcia, -e f u. parthia.parcialis, e u. partialis.parcialiter u. partialiter.
parciarincus, -a, -uni parceflngus.
parcibilis, -e [parco] pardonnable: C0N5IL. Cnuti
p.339,2: docemus, quamvis quis peccet et se ipsum
profunde forisfaciat, [lune] correctio moderetur, itaquod propter Deum sit -is et propter seculum
sustentibilis,parcimonia, -e f u. parsimonia.parcio, -nis f u. partio.
parcionaria, -e f u. parlionarius.parcipollex, -cis [parco et pollex : cf. DuC. s.v.
parcopollex] qui épargne le gros orteil: UcuTio S.V.
polleo : -x, id est trachimellum, quod pareil pollici.
parcitas -tis.f DuC pratique de l'épargne, de l'économie
(Ucuîio S. V. parco : hec -s quod quandoque viciumquandoque virtutem designat) : A) considérée comme
une qualité: 1) en général (Gioss. Augiens. 11 1280
p. 185: -s: abstinentia) : VirA Rigob. 17 p.73.l: vitamin -te, humilitate, vigiliis, oratione, elemosinis ... agens.
ADAM BREM. gesta p. 267,18: surit etiarn continentissimi
omnium mortalium ... -lem modestiamque summopere
diligentes. Guiu.. DONEK. aphor. 3,29 p. 24: notandumest -lem proprietatibus prodigalitatis et avaricie quasi
mediam participare ... -s sive largitas est virtus utrtlmque
redacta. GAUFRID. GRossus Bernard. Tiron. XI 104
p. 247A : unde procreabatur sjbi modestia, verecundja,abstinentia, caritas ... -s atque sobrietas. spéc., Ô nepas confondre avec un défaut : BERNARD. apol. 16
p.95,10: ecce enim -s putatur avaritia, sobrietasI0 austerit-as creditur.
2) modération, sobriété (en ce qui concerne nourritureet boisson) (Huoo S. Via. contempi. p. 61,3 : -srnensuram refectionis non excedere. [cf GUILL. DONEK.aphor. 3,29 p. 24. YsÂc,. theol. p. 78,7 ]) : Onc, CLUN.
15 Ger. 85 col. 325: constat quia isdem vir quanquam-te frugalitatis corporalem appetitum domuerit, viguit
tamen viribus. ANNAL. Altah. a.1062 p. 59,31 : eius [sc.regine] ... cibi potusque -lem ... quicumque vidit. Ivo
epist. Sever. III 21 p. 69,14: quid igïtur, inquit, nobis20 prodest tanta in nostro victu -s? EADM. Wilfr. I col.
727A : si quando aliquid deliciarum quovis eventu, ethoc summa coin in esum sumebat, idipsum in se
postmodum gravi media vindicabat. GUILL MALM. gestareg. I 11 p. 15 : ut gentem suam, ventri tantum
25 indulgentem. -ti gule doceret insuescere. IDUNG. arg.7,515 p. 72: in cibo -s, in polo sobrietas. BERNARD.
apol. I p- 82,1 quid nobis prodest tanta in nostro victu-s et asperitas ?
3) sobriété de paroles: ADAM. SCOT. serra30 col. 369 B : saint et octo alia, in quibus corporalis nostra
sanctitas consistjt .. sextum utilis -s in affatu.4) (en ce qui concerne les biens) juste mesure
n) dans leur répartition : GUILL. DONEK. aphor. 3,29
p. 24 : -s est date danda et retinere retinenda .. -s35 mensure observatio in rebuts distribuendis. ORD. VIT.
hist. XIII 33 t. V p. 94 (VI p496): ipse tex pre -te
dapifer erat. spéc., en parlant des dons de Dieu : CHRIST.STAIIUL. in Matth. col. 1466' : unicuique secundum
propriam virtutem. Non pro largitate aut -te, alteri40 plus et alteri minus tribuens, sed pro accipientium
viribus. RICFIER. IV 31 tAI p. 192: coin divinitas
et immundos abhorreat et puros mira -te foveat.b) dans leur consommation : GIJILL. D0NEK. aphor. 3,29
p. 24 : -s, mensure observatio in rebus ... necessariis45 utendis et in lits
in futurum conservandis.
5) retenue, modération (dans l'expression sine -te)
Tucon. AMORtI. Martin. 18: videns ... iurantes sine -tetestilicatores. CItRON. Salern. p. 117,31: populis ... in
captivitate sine qualibet -te subtractis.50 B) considérée comme un défaut : 1) parcimonie, avarice
(ScHoL. Egbert. Leod. 1 65 p. 16: qui hoc habct -lisvitium): a) absol. : HRARAN. epist. 8 p. 394,26 (a. 822-29): quatinus pro expenso tatento lucri mercedemaccipiamus, quam ex detcnto atque in terrain defosso
315 pareitas — parco 316
damnum pro -te nostra sentiamus. Guii.L. S. DioN.
Odon. Diogil. 1016 p. 99: pecuniam fedissima -te
congregant. Vin Steph. Obaz. 11 27,8 p. 144: qûidquidalimentorurn reperiri poterat. absque ulla -te tasimpendamus. PETR. CELL epist. Ii 4 P. 177 : victus
qualis? perte in culpam cadit non superfluitatis sed
-tis. VINC. KADL. chron. p. 441 : unde quidam sapientum
Ldixit] : nescio quid sibi vuit senilis -s RADULF. lic.
imag. hist. P- 291 : civitas ... Andegavensium ... in
inoenibus vetustissimis gloriam fundatorum recensens;
in quadris lapidibus modernorum -lent accusans.
b) accompagné de l'adj. nimius : GALAND. REGN. prov.
p. 46,10: pre nimia tamen -te, non novis sed veteribus
adhuc vescitur. G!RALD. expugn. 11 18 p. 345 niniie-lis et inconstantie nevi tante taudis niveum nitorem
denigraverant. c) suivi d'un gén. indiquant sur quoi porte
l'avarice: LAMn. ARn. hist. Ghish. 99 p. 609,15: parceret
vestibus et deferret adeo ut quidam .. sommant quod
preter vestium -tenu ... tunicam inverteret et succingeret.d) en opposition avec larguas: GALTER. CAST1L. cann.
II 12,6 p. 117: per amarum -tem et per dulce largitatem.CARM. But. B 3,1,4: virtus sepelitur; fit I iam parca
targitas,/-s largitur.
2) noter la formule negligentia aut -te, dans le
vocabulaire diplomatique : CARTtJL. S. German. Prat. I28 p.45 (a. 829) : ne aliqua successorum suorum
negiigentia aut -te ordo in ea futuris temporibus
perturbant monasticus. DiPL. Caroli II t.II 304 p. 173,23
(a. 867) : ne aliqua successorum negligentia aut -te sivediminutione ordo monasticus futuris temporibus per-
turbaretur (cf Don.. Odon. 20 p. 95,3 a. 890.)
parciuncula, -e f y . partiuncula.
parclitus, -i m. y . paracletus.
I . parco, peperci. -sont 3. Few. VII 640.
1) économiser, ménager (avec le dot.) : A) au sens
propre (ALAN. INS. dist. col. 891' : notat non expendere,iuxta quod dicitur: iste -il pecunie. Uc,u'no: -o, -is
peperci vel parsi, parsum ... non multum expendere):
ADAM BREM. 3,56 p. 201,10: quod episcopus, ut bonissuis -eret, annum integrum ... a domo peregrinatusest. WALTII. Sr'iR. Christoph. 11 3,11 P. 33: ut portes
plenas oieo fumante taternas,/ non -cris preeio subeaslicet maceltum. Ar.wg . FLOR. mirac. Bened. III Ilp. 235: lautioribus escis -entes. Hrnn. Aiusi-. transi.Piato. Phedo p. 33,30 (78a) : boni vin ... neque pecuniis-entes, neque labonibus. LAME. ARD. hist. Ghisn. 99
p, 609.14: in ferialibus diebus -eret vestibus.B) au figuré: I) modérer, retenir: Avais epic. I-Iath.
38: peto vos, ... ut iarn -atis fletibus et lacrirnis. BRUNO
QUERF. fratr. li p. 727,40 : in sua viscera irato ferro-ce nec sciunt nec queunt. à noter verbis -ere: GALTER.CA5TIL. carm. iI 15,4 P. 134: ne verbis -am. / per Noecoliigimus summum patniarcham.
2) ménager, avoir des égards pour: a) une personne:
EiNH. Carol. prol. p. 3 : hec scnibendo ingenioh meipeniculum facere [poilus] quam tanti vin memoriam mihi-endo preterire. spéc., une partie du corps: GUARiME.
p. 196,11.46 : et ne -as oculis lois examinans me. b) un5 animal: ViTA Steph. Obaz. 11 40,3 p. 162 : iumento
-ere voiens, ... ad terram se dedit, aliquandiu pedibus
iter facturus. c) avec un subst. abstrait (désignant une
qualité) : GUNZO epist. Augiens. col. 1297' : suo point-ere magisterio. Ivo epist. I p. 118 (a. 1094): -ens
io igitur maiestati vestre. BERNARD. epist. 108,1 p. 277,20(ante 1138): etsi ego tue, ... verecundie -o coram
hominibus. GUILL. TYR. hist. rer. transat. XI 1 p- 452:sordibus et immunditiis omnem coepit date operam
nec proprie -ens estimationi. GIRALD. topogr. Il pref.15 P . 75: quia historia venitati non -il, potiusque vera
quam verisimilia sectatur.
C) au figuré: préserver, couvrir: ADALBERO L*uv.carm. 99 p. 139: ai vestis crurum tenus talaris adempta,
/findttur antenais, nec -it posteriori. SERLO WILT. 2,7620 p- 84 : coin rura tua metis, vicini -ito meus.
11) épargner, pardonner à, gracier (PAriAs: -ere: mi-sereri) : A) en général: 1) avec le dat. d'un nom depersonne: a) en général: FIn.ueu, carm XXX p. 338:quis socio -il? BERNARD- epist. 410 P- 391,8 (a. 1134-
25 35) : nec amicis possumus -ere, qui ab ahis amicis necparcitur. Or-o FRIS. gesta 2,25 P. 131, 6: nobis,quesumus. pietas -ut principis. RuniN. somma I dist.50 p. 122: ideo non erit mirum, si nos vobis nonomnium -imus, sert aliquo modo punimus. spéc., dans
30 le langage parlé: excuser: HARiuLF. gesta c. S. Medard.Suess. col. 1548 A : Dominus papa dixit: si quidignoranter circa te actenus erratum est, ... -e nobis.
b) un coupable: RATHER. Metr. (nec. A) 13 col. 468'si reis -is gratuito famulis. THiE1-nt 7,14 p. 414,6: socios
35 vocat et, ut reo -erent, suppiicatur. LADI5L. decr. 111
c.I : notum eciam faciat, tocius Hungarie principessacramentum fecisse, quod neque fun -ant. DiPL. Henr.IV 466 p. 631,31 (a. 1101): si fnater mavult servienti
-ere, pecunia secundum ius civile ... satisfactio flat.40 SuGER. Ludov. VI 4 p. 24: resipiscenti -il. ACTA corn.
Beliimont. 31 p- 32 (a. 1189): forestarii aostni nemusistud custodient et sacramento astringent, quod nulli-ent, quem in nemore alterius scindentem inveniant.c) celui qui a déjà subi une peine: Wio prov 51
45 oportet enim -ere clin positis in cancere. SuceR, Ludov.VI 26 p. 192 : coin iam divina propitiatio dure flagellatoet aliquanttsper castigato ... -ere ... decrevisset. d) noterl'emploi emphatique de l'impératif- O'i-ro FRIS. gesta2,40 p. 144,19 : -e, princeps, -e misero, -e misenabiliten
50 seducto Guino BASOCH. epist. 15 p. 56,22: sin redolendo
que michi contu]istis parcus invenior, -île michi2) avec le datif de la .faute : THEOB. VERN. Gumm.
522 p. 170 : erravi, fateor : delicto -e fatentis. VrrAHeur. 1V 9 p. 31,2: et nisi imperator, sceleni -eus,
317 parent 318
castellum tradi precepisset.3) (absol.) renoncer il : GEULH. Ave;. Udalr.
P . 5915: si ipsum [se. censum] prc inopia minorari
contigu, pepercit [Udafricus]. Huco S. M't reg. pot.
1 13 p.481.!3: nain pietas cent temporaliter
-il ... et vicia puilulare permittit.B) dans le domaine spirituel : pardonner tiiie faute à,
remettre les péchés de (ALA. Ir4s. dist. col. 891A -ere
notai etiam peccat Lim rernitiere) I) en parlant du
pardon de Dicte : a) avec le dat, de la personne . RADRERT.
corp. Dom. Vit] 260 p. SI: sepe gravius peccantibusdivina patientia, licet presumant indigne, -il ad tempus
et expectat ad penitentiam. SYNOD. S. Bas. 33 P. 159:
si enim Deus angelis in se prcvaricantibus non pepercit.
LEGEND. Steph. ma jor. 14 P. 390: si pastoris est culpa
quod meretur, ipse ivat, insontibus e, precor, ovibus.
BERNARD epist. 141 p. 338,5 (a. 1137): -ai tibi omnipotens
Deus. PETR, LotiB. sent. I 47,1 p. 287: non enim vuit
Deus, ut peccet homo quilibet si autem peccaverit,
poenitenti vuiL -ere, ut vivat. spéc., avoir pitié, faire
miséricorde: 000RAN. opusc. (epitaph.) p. 268 : iamquesenex factus migravit in astra iocandus./Cui -ai petirnus
cunctipotens Dominus. b) avec le due. de la personne
et l'accus. de la faute : CARM. imag. 20,3 : qui dator es
vite, scriptori /crimina -e. SEQ. ined. 40.4a p. 43 : debita
dirnittens cuncta /et piacula / .ens nosira.
2) en parlant du pardon des fautes par un ecclésias-
tique: Pc-n. DAMIAN, carné. C,D6 p, 151 : delinquentes
dum abbas emendat, omnes clamant impium./Si quart-
cloque illis -il, dictent esse tepidum.
iii) épargner la vie de, faire grâce à : A) avec le
dot. de la personne: I) en parlant du Christ: GERARD.
MORES, delib. V 127 p. 59 : qui [Deus] pro redemptione
humani generis et diieetione Ecclesie proprio fluo sucé
non pepereit sed tradidit. ACARD. S. Vic'r. serm. XV2 p. 202: Domine, ... qui proprio Filio tuo non
pepercisti. sed pro nobis omnibus tradidisti ilium!
PETR. CELL. dise. ciaustr. XVI 23 p. 206 : disciplina
filii, cui Pater unigenito non pepercit, sed pro nobis
omnibus tradidit ilium.2) en parlant des hommes : a) en général : ERMENR.
ad Grim. 28: mors acerba que nuili -ere novit. 10H.
Scoî, pred. XV 7 7 144 p.91: Parce, quod nulli -ant
(cf. Isi). etym. 1 37.24). POnTA SAXO 3,137: natoque
pepercit /tex. LAMR. HERSE. annal. a.1069 p. 109.5 : cum
mentibus omnium certissima opinio insedisset eum
augendarum studio ... non homini -iturum, qui patri
proprio non pepercisset. b) dans un combat ou après
une bataille: Wivo gesta 28 P, 46,24-25 : dum veto cum
neniini -eret, in hoc proelio nemini sihi -entem invenit.FuLc'o MELD. nupt III 261 : nulli -chant : rumpebanifila sorores /non solaire cesis sed enini cedentihus ipsis.
GF.STA Franc. expugn. Hier. 35 p. SIS: neque feminis,uieque parvulis pepercerunt. FLJI.CH . hist. Hier. II 9
p. 403 : feniinis quampluribus pepercerunt, ut moias
manuales voiviture semper anciliarentur. ORo. VIT. hist.
IX 9 t. li! p. 539: passim discurrunt, neminique
obvianti -uni. GtJILL. TYR. hist. rer. transrn. I 26 p-625 sous pueris et pueilis adhuc impuberibus ... ad hoc
-ens ut servituri manciparet. e) dans une formule
d'anathème: G g rc. V epist. col. 9261) (a. 998): vermis
qui non moritur et ignis qui non exstinguitur unquam
nec veut nec vaieat ci -etc.10 B) avec le dot. d'un nom commun : épargner:
1) représentant une ou plusieurs personnes (col!.) : a) un
groupe, une population : C0N5IL. Coin. p. 359,69
universe genti race -ere volo. RICHARD, S. VICT. except.
IX 4,30 p. 372: AIexandrttm magnum, qui ... tanta15 donata est dominandi libido, ut nulli in quantum
potuit -cet regno. b) par métonymie de lobjet: REMIC.
courir. Mari. Cap. 5.16 p. 76,22 : mors que ... nulli
-it aetati. GLJILL. PIc'rAv. gesta 38 p. 90: hominum
sanguini, quanquam nocentissimo, -ere maluit. GLJILL.
20 TYR. hist. ter. transm. XVIII 10 p. 635 : etati non
-uni vel sexui. spéc., dans une inétapli. : GALTER. CÂ5TIL.
catir. 111.11 (2,15) p. 143: surrexerunt in pattern pueri,
/nec materno -entes uberi. e) dans une expression
figurée: Pr.n. RIGA pass. Agn. p. 48: iam date vuit
25 veniani, ... J-ere vult flori niveo.
2) représentant une ville oie ses bâtiments : Poc-TA
SAXO 1,412: ipsis etiam non ira pepercit /ecciesiis.
WinuK. 1,13 p. 22,5 : urbem, cui ab igne ut propriis
ennemis pepercere, primum ineoluerunt. ADAM BRF.M.
30 3,44: diripiens omnia, que ad manum venerant, sou
ecclesie pepercit. GAuFRID. MALAT. 1V 26 p. 105,16:
cornes.., urbi et messibus suis -endum indicit.
3) un objet (que l'on évite d'abimer ou dattaquer)
BERNARD. fond. milit. 3 p. 216,12 : militaria sent hec
35 insignia, an muliebria potins ornamenta? Numquid
forte hostilis muero ... gemmis -et 7 1-luco PICTAv,
chron. Vizeliac. 11 922 p - 437 : mobiiibus et immobilibus
furia invecti non peperceruni. Guioo BA5OCH. epist. 30
p. 126,14: gloria pacis exultait sub imagine preliandi,
40 dum ... iancea clipeo minaiur CL -ii.
C) absol. faire grâce : GUILL. PICFAV, gesta 34 p. 82
cecidit populatores. -ere flagitium credens, cent patrie
sauciate necessaria causa ageretur. Guioo AME. FlasLing.
(7) proel. 500: millets ibi -et, Mars ubi sceptra regit.
45 GALTER. CASTIL. Alex. V 20: -erc nescius ensis. Jos.
[SCAN. beui. Troian. I 444 p. 93 : -lie, victoires Danai,
compescite dextrasD) avec in et l'abl. (en rien) : ISAAC STEL. serm.
6,3,24 tA p. 164: incidit, in iliius. id est diaboli, mares,
50 qui in nulio pepercit.
E) tioier l'expression: 1) -ere nortem (avec le (lut.
ou l'ahl. de la personne épargnée) : MON, arch. Neap. V
410 p. 278 (a. 1102): ad petitionem dicti patris Brunonistune eis rnortem perniciOsam peperci.
319 parco—parcus 320
2) -eue a morte (et I ahi, de la personne concernée)Cri-ro Fp is. chron. 3,15 p' 153,20: quid co sceleratius,qui magistro suo Seneca a morte non pepereit?
IV) s 'abstenir, cesser: A) absol. : I) en parlant 'lepersonnes: s'abstenir: BERNARD. epist. 87.!! p' 230.26(post 1140): quarn pulchre dixit: parco (Il Cor. 12,6).
Noir sibi arrogans, non -h sibi superbus.
2) cri de guerre : (ne pas) faire de quartier:BRUNO QUERE. fratr, 10 p' 726,15: quia bella non-chant, et via plena erat hostium.
B) éviter: I) avec le dot. : GESTA Bcrcng. III 77p. 386 : tantis ac -ite bellis.
2) suivi tic i'inJ'..' éviter de: VITA Corb. 1 24 p' 624,14: in tanta commovebatur furore ut ipse eam propriis
non -chat manibus cedere. TEIANOM. Bernw, 28 p. 771,
49 : vicarius autem quamvis archiepiseopum irritare
magno studio -eret, EGBERT, Lnoo, rat,1 1263 p. 180:cur tua lingua vacat -ens audita docere? LADISL. decr.Il e. 10 si quis ergo servum suum ... in furto
culpabilem invenerit .., iudicibus ne -aL ad incidendum
largiri nasum. MARB. Rob. 11 10 col. 1256°: -e, inquit.
-e, muRer. stulte !oqui, et impiam biasphemiam imaginefidei palliare.
3) suivi du gérondif (au gén.) : éviter, cesser: AMAn,chron, p. 177,13: -e, Germane, prolixum faciendisermoneni.
V) emploi au passif impersonnel ( = on) : A) avecle dat,: I) d'un nom de personne: 'â) épargner, par-donner: THIOFR. Willibr. vita metr. 2,131 : si non est
Moysi -rsum, non -itur ulli. STATUT. Cistere. p, 216(a. 1197): abbatibus Hispanie, qui propter incursionem
paganorum n Capitulo remanserunt, -itur hoc arme.
b) faire grâce â, épargner la vie de : HH.DF,R. carm. 62
p. 367: auto flectuntur dux, miles. -itur hosti. RADULE.CAnOM. gesta Tancr, 40 p' 635, nec etati, nec forme,nec sexuÉ -rsum est. spéc., avec l'adj. verbal: ADAMBREM. p. 202,13 : statuit, ut populo dure cervicis neque-endura esse neque credendum.
2) d'un non, d'animal : épargner (l'effort) : ALEX.NECK. nat. ter. 2,158 p. 260: -itur dextrario itinerantiut ad laborem maiorem reservetur.
3) d'un no,,, de chose: épargner, ne pas démolir:1DJI'L. Heur. IV 360 (a. 1084) : placati ergo epicopo -iprecepimus niuro iani ex parte destructo.
B) avec ah et l'abl.: BERNARD. episi. 410 p' 391,8(c. 1134, 35) : nec aniicis possumus parcere, quia abalus amicis non -itur.
C) avec l'ahl. d'un noni de chose précédé de abADALFIARO. consuet. I 8 p. 370: isti suint dies quibusers ab opere doniinico -endum est,
part. prés. parcens, -us pris comme subst. : celui quipardonne: Dieu = MI55ALE]ai. p' 316: lac per bec,que sumpsinius. misericordiam senlire -entis.
2. parco I. [parcus] utiliser comme parc (pour le
bétail) : CARTuL Osen, p. 191 (e. 1200): quinque acrasterre et quartani parteni unius acre de dominico meode D. -atas,
paretio, -nis f y . parzio.parctum, -i n. V. pactum.
1. parais, -'â, -um T) en parlant d'une personne:A) (qualité), économe, mesuré dans la satisfaction deses besoins (UcuTIo s.v. pareo : -us, -a, -um quodquandoque designat inter avarum et prodigum):
in I) qui ne gaspille pas, modérément généreux (PAPAS:
-us frugi : quod est servator, abstinens alieno. GUILL.
DONF.K, aphor. 3,29 p.24: -us quasi servans dicitur.):RUOTC;, Col. II p' 11,25 : qui ,.. in regali affluentia,-us sibi, dives amicis fuit. ODILO CLUN. Maiol. col.
[5 954A : mansuetis erat affabilis, superbis terribitis, -us
cum debuit, diffusus ut decuit, GAuFRI0. MALAT IJ 21
p. 36 : dux .. in distributione ... terrarum aliquantulum
-ior erat. GUILL TYR. hist, ter. transm. X 24 p. 438:liberalis sed modice, alias -us, domesticorum bonorum
20 solertissimus conservent. GIRALÉJ. expugn. I 46 p' 303[argus in publico, -us in privato.
2) sobre, qui .se contente de peu (AELFR. angl. sax.vocabul, p. 47: frugi. vel -us, uncystig. ANGL. SAX.vocabul, III p. 90: -us, uncusti.) : a) en parlant de
25 nourriture ou de boisson: avec un gén. : EINH. Carol,24 p. 29,8 (p. 72 éd. J-,'alphen): omnis potus adeo -usin bibendo crat ut super cenam taro plus quam terbiberet. SICCHERT. GEMBL. gesta 2 p. 524,44 : quampresens -us fuerit potus cibique / ostendit sancti vita
30 probata vin, par niéton: ALBER, CAs. Dom 17 p. 72,13
Dominici vita ... -a in cibis. avec un gérondif à l'abl.BERNARD. MORL, acte vit. 747 p. 119: -us vescendo,-issimus est in bibendo. b) qui se contente de peu desommeil : WIDUK. 2,36 p. 96,9: dandi [argus, dormiendi
35 -us. EPI5T. Hann. 78a p. 127,11 (a. 1057-64): ut illius[sc, sotnnolenrie] aliquanto -ior essem, submonuistis.
3) économe de ses paroles (avec ad et gérondif)CHRON. CosM. PRAC. cont. 11 p-252: homo egregius
ad Ioquendum -us.4
B) (défaut) : excessivement économe, avare (PAPIA5:-us : nuis tenax, sordidus, Ucurjo S.V. parce: -usplus concedit avare quanti prodige): I) en général:ScHol,. ad Egbert Leod. rat. I 80 p' 21: qui -us fuerit'n pane dando. nimirum -issimus erit in auto. TrnnM.
45 8,13 p. 508,34: noir te, ut sis -us, qua dedeeusest; sec] hoc ingemino, ne nimium largus. REIMBALO.1-roi). chron. a. 1188,386 p. 136: Leodium, novercaOliis, /suis -a, large dans alus. GuILL. Tv g . hist. ter.transni. XII 10 p. 526: dicitur autem hic idem princeps
50 Roger us fuisse perditissimus. incontinens, -us et publicusadulter. LAMa. ARD. hist. Ghisn. lOI p. 610,37 : dominumtam -um tanique tenacem extitisse, asserunt.,. quodtunicam propter vestium parcitateni inverteret.
2) chiche (de paroles de remerciements) : Guioo
321 parais 322
BASOCI1. epist. 15 p. 56,22: sin recolendo que rnichi
contulistis -us invenior, parcite michi
3) qui se ménage (dans l'action) : Guuuanî. Nov.
gesta Franc. 1V 4 col. 73' : dictis potens, sert opere
-us.
4) peu féconde: PUR. Ruas Aurora I Gen. 947
p. 63 : -a Rachel manet in partit, sed ventris avari
iacturam redirait largus in ore decor.
11) en parlant de choses: A) maigre, peu abondant
(en parlant de nourriture) : EKKEH. IV bened. J 33,57
'o
-ior bac peste dirissinia cena Thieste. Guai. Picrsv.
gesta 1 44 p. 110: uberrimo lacte, -issinio pane, sesetransigunt. PETR. CELL. epist. Il 4 p. 177 : victus qualis ?nimium est -us, ne dicam avarus. PUR. Picron carni.
HI 114 p. 53: grammaticus veto quid paupere cernit 15
in archa? / fortunam tenuem, Cereris recreamina -aB) excessivement sobre, modeste (en parlant du style)
VITA Theod. Andag. p. 57,42: hunc tibi iibelium
-iore quam proposucram stilo exaravi.
emploi substantivé parcus, -i m. avare : CHRON. CARTUL. 20
S. Thiofr. Cairn. 28 p. 27: non ut prodigus effundens
nec ut -us recondens, sed ut sobrius de futuro
prospiciens. SIMON. TORNAc. disput. 34 q. 3 p. 101,28:cum -us qui affectai retinere, affectione retinendi,
angustiatur in dando elemosinarn, tamen affectio 25
retinendi superatur corn dat.
2. pareils, -i in. sire parcum, -i n. frJ. Rev. 6253
Few VII 663 et 160] formes : parchius: GESTA cons.
Andegav. p. 156. parchus: Liu. Domesd. Kent. I foi.
4h et 212b. CARTA a. 1176 (Métais, Les Templiers en 30
Eure-et-Loir p. 9). Doc. Vindoc. lOt p. 130 (a. 1176).
CARTUL. Persen. 9 p. 23 (XII s. ex.). pargus: CARTUL.
Gratianop. p. 125 (a. 1080-1132). parricus : Lux Thuring.
31. parrigus : CARTUL. Geilon. 458 p. 373 (a. 1098). ib.
473 p. 384 (a. 1077-99). 35
A) parc, terrain proche d'un habitat seigneurial, planté
d'arbres et entièrement clos: I) en général: CARTUL S.
loh. Ang. 182 p. 218 (c. 1015): quatuor masses de
terra arabile et sex iunctos de vineis et unurn -oui.
CAlcuL. S. Paul. Mausol. 16 p. 13 (a. 1164): predicta 40
doutais debet terram ipsani ... colere et cum -o
femare. ACTA Henr. lI 512 t. II p. 85 (a. 1172-78):
manerium mettrai de Boxieia ... excepto -o. RoniL. pip.
34 Henr. II p. 33 (a. 1187 .88): fecit -um de bosco suo
de Stansteda quod debet esse in reguarda. R0TuL. pip. 45
10 Richard. t p. 107 (a. 1198): C s. pro claudendis
boscis suis de Torpel et -o faciendo. noter que cet
enclos est parfois temporaire : CARTUL. Rhen. inf. 1 43
(a. 827) : ipsa terra lacet in illo loco ubi 111e -usanteriore arme. Rec. regain Anglo-Norm. app. 32 50
p. 127 (a. 1086?): iudicaturn est -uni destrui debere et
destructum est, terra remansit quita.
2) appartenant à une autorité Inique ou ecclésiastique
CARTUL. Vindoc. 1 2 p. 9 (a. 1025-30) : ad Noereduni
habebat cornes -air. CARTUL. Baioc. I 21 p. 29 (a. 1035-
37) : terrain -us episcopi fuit in Baiocis. LEGES
Henr. 1 37,1-2 p. 567: nemoris cesio in -o regis vel
foresta. ROTUL. magn. pip. p. 58 (a. 1131-32): compoturn
de XL m. arg. pro forisfactura -i quem feci sine
licentia regis. CARTA a. 1176 (Métais, Les Templiers en
Eure-et-Loir p.9): vicecomes Castelliduni ... fratribusTenipli ... extra -chutai suum dat ... de quercubus
quïdquid ceciderit. ROTUL. scacc. Norm. I p. 19a
(a. 1180): pro mairremio regis portando de -o de
Ansoutot per mare. ib. p. 47a (a. 1195): pro tCCXLIX
perticis pali faciendi in -o de Nauhou ad claudendum
-uni qui y tient éventuellement son conseil: THOM.
BEcK. epist. 560 t. VII p. 72 (a. 1169): intravit dominus
tex -um et omnes episcopi court en et illi tantummodoqui vocéti erant ex nomme. Et statim habuit dominus
rex consilium coin sous ... ... cito post,
convocatis quotquot in -o erant. qui y séjourne ou s'y
réfugie : GE5TA cons. Andegav. p. 156 : qui vintiter
-chium in quo consul cum suis morabatur aggredientes,
balistis, sagittis, teiis ... impugnabant et assiliebant. ib.p. 160: quievit nocte itia inter -chium in papilionibus
suis, qui astreint ses dépendants à des obligations de
clôture ou ifentretien: CARTUL. Bellomont. Rog. 246
p. 204 (a. 1180): tenentur eciam rnonachi ciaudere -um
meum a muro usque ad aquam. CARTUL Hosp. S. Ioh.
Hier. 1089 p. 677 (a. 1199): de operibus castellorum,
-orum et ponlium clausuris. Il arrive que le parc
acquitte des dîmes : CARTUL. Geilon. 473 p. 384 (a. 1077-
99): donamus.. de parrigo monachali ornnem decirnum
queni ibi habemus. CARTUL. Long. Vil. 24 p. 35 (ante
1179) decimas autem tocius -i de Apegardo, quicumque
terras excoiuerit, eis concerto.
3) destiné à l'agrément : ORD. VIT. hist. VIII 15 t. III
p. 355 : ail meridiem delectabile -um patet osculis tuis.
ROMUALD. annal. p. 232: in loco qui gabara dicitur,
quosdam autem montes et nemora que sont circa
Panormuru, muro facit lapideo circumciudi et -uni
deliciosum sans et amenum diversis arboribus insitumet piantatum construi iussit et in eo damas, capreolos,
porcos silvestres includi. Fecit et in hoc -o patatiumad quod aquam de fonte lucidissirno per conductos
subterraneos iussit adduci.
4) réserve de chasse: Lin. Domesd. I r Sa : -us
silvaticus bestiarum. lb. fol. 180b : ibi est us ferarumsert est extra manerium cum Iota silva. di. fol.
212b : ibi est -chus ferarum silvaticarum. PUR. CELL.
dise. claustr. I 6 p. 118 (col. 1100) : tanquam cervos
et capreos in inclauso ... -o. R0TtJL. pip. 10 Richard. I
p. 96: pro feno empto ail feras que sont in -o de
Norhant' Xi s.
5) destiné à la pâture des animaux domestiques : Lex
Thuring. 31 : qui gregem equarum in parrico forains
fuerit. VITA Alcuini 7 p. 188: equarum sub uno -o.
323 parcus—pardus 324
CARTUL. Gellon. 458 p. 373 (a. 1098) : dono in une-
quoque parrigo de eadem villa unum multonem primumSancto Guillelmo. CAKTJL. Gratianop. p- 125 (a. 1080-
1132): in unumquemque -g y m, unum optimum agnunipro censu. ACTA Ludov. VII 281 p. 390 (a. 1152): -um
ad opus pecudum suarum. ACTA I-Ienr. Il 34 t. I p. 136
(a. 1157): in -o porcis canonicorum communem cum
percis doniini libertatem (cf ACTA pont. Rom. Gal!,
Il I Ii p. 204 la. 1162]). ROTuL. pip. 13 Henr. 11 p. 203
(a. 1166-67): de pastura -i de Cumba. CARTLJL. Capel.
ad Plancas 26 p. 27 (a. 1177): concessit ... ut equitarius
in nemore suo -um equorum ... construat. spéc., destiné
à la garde des animaux saisis à la suite de délits
forestiers: CARTUL. Gemet. 129 p. 60 (a. 1181-90): si
avens hominum abbatis caupta (sic) fuerint non
ducentur quamdiu abbas et hommes eius rectum facere
voluerint.B) droit d'usage du parc. ROTUL. scacc. Norm. I
p. 6b (a. 1180): habet ad custodiam castri pratum regis
et -0m et curtillum preter predictam liberationem.
R0TLJL. pip. I loh. p. 208 (a. 1199): reddi compotum
pro parvo augmento -i sui de proprio campo. spéc..
usage du bois de construction: ActA Phil. Aug. 782,10
t. 11 p. 356,3 (a. 1204): hominibus communie
concedimus ... -um nostrum, ad reparandas halas et
fumes et molendina.
parda -cf panthère femelle : Rui'. TUIT. genes. 1 57.
2131 p. 184 (col. 246e): ut Ieo, dont permiscetur -e.
nascitur leoparduspardalicus, -a, -um [pardalis] d'une panthère, semblable
à une panthère: GUIBERT. Nov. gesta Franc. III 5 col.
724A : ducis itaque nomine dignus ... Godefridus, etab ea que regi competit, fortitudine non degener, imo
-a, ut sic dicam, animositate patrissans.
pardalis, -is f. panthère femelle : HIL0uIN. transi.
Dion. 11 5 p. 18,5: bestiformalitatem ci imponunt, etleonis vara et pantere proprietatem cincumscribunt, et
-em eam esse ac ursam aporiatam dicunt. Ion. ScoT.
ier. Dion. 2 col. 168R: in eadem figura et -is ursaque
seviens introducitur. id . transi. Greg. imag. 7 p. 215:
ce quidem et sus et tigris et -is. y . aussi pardalus.
pardalus, -i ru. [pardus] léopard ou panthère : Lno
NEAP. vita Alex. 17 (III) p. 109,14: erant ibi -i ettigrides et scorpiones atque cleranti et hommes silvatici
habentes ses marins. u pardalis.
pardella, -e f [dimin. de pardina] petit terrain en
pente: DIPL0M. Astur. Il 130 p. 153 (a. 883): et divident
ipsos villares ... cum -as, osque ad foces de Paviola.pardina, -e j: DuC [arag. pardina: pâturage cf.
Menende: Pidal. Origines p. 3231 pâture, pâturage: par
est. terrain: CARTuL. S. leh. Pen. 2 p. 20 (a, 828)ilia -a Laquenala .. illa -a que dicitur Sarrensa.
CARTU!.. catit. Oscen. 17 p-33 (a. 1050): in illo montetoto ingenuo et -a que est in monte ingenua de
Sesabi. Doc. Sanc, Ranimir. I p. 87 (a. 1085) : denoquandam -am in eadem valie sitam ... cum homnibus
terminis et appendiciis suis. ib. p. 88 : dono ... predictam-am cum is que ad eam pertinent liberam. DIPL. Petr.
5 I Arag. 106 p. 350 (a. 1101): donc illam -am ... cumsuis terminis et appendiciis, terris cultis et incultis,
pascuis, arboribus fructifenis et infructifenis et cum illaaqua. Doc. tber. 100 p. 506 (a. 1105): ilIa -a que
dicitun de Aquabula cum ecclesia sua et cum omnibusin decimis. CARTIJL. Templ. 414 p. 261 (a. 1146) (Madrid):
vendimus vobis una -a que habemus in civitate
OEsaraugusta in barrie Sancta Maria.pardiu [ong. inc.] femme qui obtient une liberté limitée
(cf note cd.): TRAD. Salisb. T 56 p. 280,25 (a. 1074):pateat Christi fidelibus, qualiter quedam -u de Balla,
nomme Diezuuip non legitime maritali thoro coniuncta
de servitio soluta sit,
pardoieo, -ois ni. [parvins et ieo] léopard ou animal
à robe tachetée: Lno NEAP. vita Alex. III Il (XII)20 p. I t2 : cognoscentes autem habitatores terre illius
adventum nostrum adduxerunt nobis xenia, pelles ex
piscibus, habentes figuras ex pelle -ois.pardominus, -i In. [par et dominus] coseigneur
CARTUL. Vosien. 133 p. SI (a. 1106-08): Elias ... huius
25 comandie particeps et -us.
pardono 1. y. perdono.parducus, -a, -um [REW. 6232; cat. pardeni de
couleur grise ou brune: CARTUL. S. Cucuph. Il 493
p. 144 (a. 1024): concedo ad Raimundus, lilium Er-
30 menardus, vacha I -a.parduelis, -is ni. pour perduellis, ennemi : PAPIAS: -is
hostis (cf. COL. 4, 349,47: perduelles, hostes).
parduna, -e f [ong. inc.] bot.: plante non identifiée,
peut-être la bardane (y. André, Lex. bot, s. u. p. 182):
35 CAF'IT. reg. Franc. 1 32, 70 p. 90,5 : volumus quod inhorto ormes herbas habeant i. e. lilium ... -a, puledinum,
elisatum.
1. pardus, -a, -uni [esp. et port. pardo ; MenendezPidal, Ong. 475 p. 263 et REW 6232 ; cf. P. Aebischer,
40 Les couleurs de la robe des équidés et des bovidés dans«Rev. de dialectologia y tradiciones populares », 6,1950 p. 37 et A. M. ,9autier, Contribution à l'histoire ducheval au Moyen Age dans « Bull. philologique ethistorique» 1976 p. 242.1 I) gris cendré: CARTUL. S.
45 Iacob. Legion. 54 p. 194 (a. 1002): kavat]o castanioapreciato in C'L' solidos et muta -a in alios CL'.CARTUL. Sahagun 814 p. 187 (a. 1023): uno lavallo
colore -o, C" sol. apreciato (cf. ib. 886 [a. 10451 et 1101[a. 10731). Doc. Port, part. 382 p-332 (a. liii): uno
50 potdro colore -o.
2) bigarré: PANAS: -us, varii coloris.2. pardus, -i ni. léopard: I) en général (HRABAN.
univ, VIII. I col. 220' : -us secundus post pantheras,genus est varium ac velocissimum et preceps ad
325 pardus—paregorismus 326
sanguinem saltu cnirn ad inortem ruit[cf Isio. etyni.
XII 2,10]. PANAS: -us, hestia ferocissima que citata
preceps fertur ad sanguinem et salin in morteni toit.
Ps. Huco S. Vicr. best. III col. 83° -us est ferarumgenus varium ac velocissimum et preceps ad sanguinem.
1-IiLDEGARD. phys. 7,3: -us calidus est et iocundus et
velox et fortis. PETR. RIGA Aurora J Dan. 217 p. 438
est pellis -i varlo distincta colore,/ et varias gentes
subdidit iste sibL GuTLL. BRIT. sumrna [1 p. 527 : -us
bestia est varia et velocissima ...): FLODOARD. triumph.
Antioch. 11 8 col. 577°: sevus ea quondarn -US regione
furebat,/ proturbans hommes, pecudes iumentaquevoransque. RADULF. CADOM. gesta Tancr. 91 p. 670:
-us inter oves.
2) dans une énumération clanimaux parfois imagi-
naires : LE0 NEAP. vita Alex. p. 104,7 : [barbari]adsimilati surit bestiis videlicet tigre, -o. AIM0IN. FLOR.
gesta Franc, p. 32: videt magnarurn formas bestiarumveluti deanibulantiuni, -orum scilicet unicornium atque
teonum. 10H. SARI5H. policr. 1 p. 7,25: quid faciant -i
timidi leporesque féroces/ et spes conversa que sithabenda tupi. GIRALD. topogr. 138 p. 72: non hic-us lacerai, non ursa devorat. ou une description : PETR,
CoMestoR hist. scho!. col. 1454' : tertia bestia quasi-us et habebat alas avis. Aisi'& Ins. planct. rial. p. 442:-us! apertiori Iatrocinio nemorisans.
3) dans des comparaisons ou des métaphores (fondéessur les caractéristiques de l'animal) . PAUL. Ais. md.
lum. 9,10 p.28l: quid bis omnibus nisi varietatem -jado Dei zelantibus ... hostendunt? Huco FLAv. chron.11 p. 467,7 : nec rnutabat -us varietates suas, Heinricusscilicet nequitias suas. Roi , . TUIT. vict. Verbi VIII 29
p. 272,27 : ferinam -i ferocitatem et effeminatam hircihabens libidinem. AccEss. ad auct. 113 p. 309: hicreprehendit illos qui intendentes pulchritudini sue et
boita virtutis non considerant in alus, sed despiciuntsicut -us feras. GALTER. CASTEL. Alex. VI 301 : quisolus superest, -is instantior instat. SERLO WILT. 18,38
p. 98 : efficeris par dis, si sis pia si fera, 15.
4) sens symboliques: a) le diable: HRARAN. univ. 8.1
col. 220' : -us autem mystice significat diabolum diversis
vitiis plenum (cf. PANAs). ALAN, INs. dist. col. 891
montes -orum dicuntur illi in quibus habitat diabolus.
b) l'Antéchrist: HRABAN. univ. 8,1 col. 220" : -us
Antichristus malitie varictate aspersus, ut in Apocalypsi
((et bestia, que ascendebat de mari, similis erat -o»(13.2). c) un pécheur: I{RABAN. Univ. 8.1 col. 220A
-us .. significat ... peccatorem qucmlibet maculis
scelerum et diversorum erroruni aspersum. PANAS: -US
signiflcat ... peccatorem varus moribus. ALAN. INs. dist.col. 89V': -ILS ... dicitur peccator ... per -uni peccatorvarus peccatis aspersus intelligitur. d) un hérétique
Al-AN. INS. dist. col. 89V': -us ... dicitur etiam hereticusqui diversis fraudibus decipit, sicut -us diversis coloribus
est distinctus ... Per montes igitur -orum intelliguntur
magistri hereticorum. PE-rR. RiciA Aurora Il cant. 55.1
p. 729 : montibus bis recubant seu -i seu Icones .. ib.
554 : -i qui maculant divini semina verbi.
5 pareas, -e ni. forme parias, accus. gr . -an: infra.
serpent: AMARc sen. 4,376 : quos/ vipera non lesit,
seps, anphivens, -tas, scorpius et scitalis, prester, natrix
et ophites (cf. Lucain 9,721). ALES. NECK. rial. ter. II
105 p. 188 : nec a me extorquebis -an prime parenti
'o comparaisse.
parecausis, -is f u. parecbasis.
parecbasis, -is f farines : parecausis: PANAS, pare-
chasis : ib. I) digression: PANAS: parechasin, digressio.2) agression . ib. parecausis, aggressio.
15
parechasis, -is f v parecbasis.
parechiola, -e f [parochia] diminutif de parochia.
petite paroisse (subdivision d'une paroisse) CARTui.. Mai.Mon, Dun. 155 p. 144 (a. 1097): monachi Bone Vallis
dicentes se habere -am quandam in parrechia Sancti20 Leobini pertinentem ecclesie Sancti Victoris.
pareda, -e f u. panna.paredegus, -i 'n. fang. inc.] instrument de pêche:
CARTuL. Cobasrub. 22 p. 54 (a. 1148): in illo pelago
de la Annora de aillera parte peschen coin25 et cum linnas et in pelage, de la Nave peschen coin
-o et con rete illos clericos.paredia, -e f u. peredia.
paredrus -i ni. force démoniaque (cf. Tert. paredriSpiritus): PAPtAS: -unit vacant dominicain [sic pour
30 demoniacam] virtutem. ORD. Vrî. hist. lI 2 t. I p. 234(t. I p. 172) : prefatum prestigatorem, plunibus phantasiisper demonicam virtutem quant -uni vocant, populumdçcipientem invenit.
parefredarius, -a, -um u. paraveredarius.
35
parefredus, -i m. parefridus, -i in. u. paraveredus.
paregoria, -e f forme panagonia: UcuTIo S. V.
paragorizo.
1) soulagement dune douleur: PAPIAS: -a mitigatiogrece. UouTIo S. y . paragorizo: bec paragoria, mitigatio.
tii
2) médication: UcuTto ib. : -a quedam medicina sicdicta quia lenit.
paregoricus, -a, -uni ici forme paragoricus. qui calme,
qui soulage la douleur: PAUL. AEGIN. cur. p. 55,11cataplasmatibus -is utendis.
45 paregorizator, -is m. [paregorizo] ici forme erronéeparegrizator. celui qui soulage, qui vient en aide : BENED.
ANIAN. munim. fid. 78 p. 64: ac de causa amicabenignitate lui discriminis paregnizator direxi tibi
formarn fidei, tuo efflagitatu preventus.5° paregorismus, -i m. [parcgorizo] ici forme paragoris-
mus, action de soulager une douleur: NUL. AucuN. cur.251 p. 194,19: si igitur propter siccitatem aut velut
constrictionem difficultas pariendi rial, depositioni priuscooperat-i enquimatizantes frequenter oleo dulci et
327 paregorizo—parencia 328
calido, cum elixatura tileos aut malaci aut linospermiaut et ovis propter -uni.
paregorizo 1. [paregoria] formes : paragonizo : PAI'uAs.
paragorizo: PAUL. AEGIN. cur. 36 p. 16,3. UGUTI0. Cou..Saiern. Il p. 746. adoucir: 1) en général: PAPIA5 -ai,
mdccl. UCLJTI0: paragorizo. -as, mittigare, ienire,
obiectare, temperarc.
2) soulager (une douteur ou un mal) : PAUL. Avcin.
cur. 36 p. 16,3 si ... paroxismus superveniret rnaximus,ita ut non possit ferre doiorem, utere et luis que
paragorizare possunt, velut bac. Cou.. Salern. 11 p. 746
si igneani febrem hoc oko unxcris, paragorizat et
amputari soiel.
3) pari, prés. paregorizans, -tis employ é comme adj.
apaisant : GUIBERT. Nov. gesta Franc. coi. 681": ubi
facundie -amis decuit laciniosa varietas.
parelada, -e f u. pariliata.
parelencus, -i m. [gr. rpi et !Àcyxoç] argument
fallacieux: SUMMA soph. elenc. mir. p. 281,8: due surit
species sophistici sillogismi, quarum una est sophisticus
ciencus vel -us, altera est sophisticus demonstrativus
sive par<a>dernonstrativus sive etiam temptativus. ib.
p. 281,10: -us est qui videur eiencus esse, sed non
est <(para » Cflni iuxta sive contra. Jade dicitur -us,
id est iuxta elencum sive contra elencum. ib. Il I 25
p.426,6: qui vero habet faliaciani in positis, non
proprie sophisticus elencus est, sed -us dicitur.
parelgadis, -is [ong. et sens inc.] Liu. feud. maior I
252 p. 268 (a. 1067) : retineo in Cornegia V -es, et ad
ipsa Guardia de Prads -es XV, et ad ipsa Romegera 30
V -es.
parelia, -e f u. parelius.
pareliada, -e f pareliata, -e f u. pariliata.
parelio V. parelius.
parelion, -i n. [gr. xpXtriv] parhélie, image du soleil 35
reflétée par un nuage épais formant miroir : Ion, SARI5B.
Poher. 2,3 t. I p. 70.16: quotiens ergo sol in celo
geminari videatur accedere ... opus ... nature est quequidem ... soies non geminat, sed nubem simillimam
fecit, vocaturque -on. 40
parelius, -i 'n. stuc parilius, -i ni. [par ; cf cal, pareil,
esp. parejo o. W. D. Lange, « Philol. Stud. Latinitt
Westhispanischer Privaturkunden» p. 250.1 formesparelgus: Lia. feud. malor I 108 p. 113 (a. 1075-98).
parelia: CARTUL. Sahagun 583 p. 137 (a. 957). parilia 45
Doc. Exal. 9 p. 249 (a. 854): CARTA a. 855 (MarcaHisp. 26 col. 788). parilium : Doc. Exai. 54 p. 270
(a. 878). CARTUL. S. Saturn. Tav. 87 p. 158 (a. 1173).
indéci. parclio : CARTIJL. S. Cucuph. li 372 p. 19
(a. 1002) etc. pareHo : CARTuL Lesat. 47 p. 37 (a. 1064). 50
parilio : CARTLII.. S. Cucuph. Ii 69 p. 59 (a. 964). Doc.Exai. 92 p. 311 (a. 965). CARTUL. Ruscinon. 84 p. 116(a. 1104). CARTIIL. Tempi. 42 p. 32 (a. 1131-32) etc. u.
aussi paniculus.
paire : I) d'objets divers et particulièrement de v&e-
nenls : CARTA fund. Aquilar. a. 832 (Hugo, Annal.
Praemonstr. t pr. col. civ) : sex -os de manteles, illosduos letratis et tres -os de tecalesias letratos. Doc.
ExaI. 9 p. 249 (a. 854) : satulares -ilia XV et solarum
-dia XL ... mapas quatuor -ilia ... bulgas duo -ilia etsoccas VIII et oraganas -ilias III!. CARTUI.. Sahagun452 p. 111 (a. 922): Il -os de arganas. CARTUL. Karad.303 p. 314 (a. 958) : duos -os de roccos. ib.305 p. 315(a. 964): -io de soccos. Doc. Port, part. III 356 p. 312(a. 1110): XII -os de ferraturas.
2) d'animaux: CARTUL. S. Cucuph. 78 p-65 (a. 965)-ilios Il de boves. Doc. Exai. 92 p- 311 ('à. 965): -iliouno de boves. CARTUL. Lesat. 47 p. 37 (a. 1064): ipsumpatelin de boves. CARTIJL. Ruscinon. 84 p. 116 (a. 1104):-io uno gallinarum. CARTUL. S. Saturn. Tav. 87 p. 158
(a. 1173): -ilium I gallinarum.I. parelia, -e f [par; parilia; cf esp. parejo] paire
de boeufs : CARTIJL. Karad. 208 p. 222 (a. 962): accepide vobis precium ... uno kabailo ... coin sella et
suo freno et unas -as et uno karnero.2. pareila, -e f [ong, et sens inc.] Doc. cath. Ovet.
148 p. 379 (a. 1128): per illam covam, per illam -am,
per iliam azereram, per flumen de Asperone.
paremia, -e f u. paroemia.paremiacus, -a, -uni paroemiacus.parelnps, -lis m. u. parens.
parencephalida, -e f gr. nŒpayxEwaXiçj formes : pa-
renkcfaiida : BURO. Pis, transi. loh. Damase. fid. orth.34,3 p. 131. parenkephaiida: id. transi. Nemes. nat.boni, p. 88,1. partie postérieure du cerveau: ALFAM.
premn. phys. 13 p. 89,5: huius veto instrumenta surit
posterior cerebri venter, quem -a et parencranida vocantet spiritus animalis qui est in co. BuRcJ. Pis, transi.loh. Damasc. M. orth. 34,3 p. 131 : organum autem
mcmorativi est posterior ventriculus cerebri, quem et
parenkefa!ida vocant et animalis spiritus quod est inea. id . transi. Nemes nat. hom. p. 88,1 : organumautem et liuius est et poslerior ventriculus cerebri,
quem parenkephalida et parencranida vocant, et quiin eo est animalis spiritiis.
parenehyma, n. gr. pa--'uzx] parenchyme : Bugo.
Pis, transi. Galen. compl. lI 3 p. 68,6: caro unius-cuiusque viscerum propria substantia. Vocant autemipsam qui circa Erasistratum -a et ut de parva et munidisputant te nescientes, quod qui secundum unum-quodque viscerum actus carnis huius est.
parencia, -e f [par] duel judiciaire: LIB. feud. maint-1 p. 164 (a. 1018-26): si de istis pignoribuscontencio comota tuent ... sit -a facta ex hoc per
sacranientum et per batala de duobus cavalariis quiunquam non fecissent batala cum fuste et sente, ... et
pars que victoria habuerit in predicta -a, habeat adproprium alodium supradicta pignorà omnia partis
'o
'5
20
329 parencranida — parens 330
mote encurgussada.
parencranida, -e f [g;'. irapa et lyxpri(ç] partie
postérieure du cerveau: ALFAN. premn. phys. 13 p. 89,5:huius vero instrumenta suai postenor cerebri vcnLer,
quem parace phalida et -a vocant. (cf. BuRG. Pis.
transi. Nemes. mu. hom. p. 88,1).
parendus, -a,- uni [pareoj clair, évident : HILDUIN.
transi. Dion VI1,111 6 p. 155,15: secundum naturameorum sacras operaciones agitans, inhabitudine divi-
norum munerum, et -couru ac benidatorum mandatorum
abigit.parenergium, -i n. [gr. np& et &vcpyho] atelier: RAIN.
mirac. Gis!. lI 26 p. 276 in -is [glosé officiais] claustri
ignis primo debiiis furtim irrcpsit.parenesis, -eos f parénèse, exhortation morale
WOLBERO in catit. Cpi!. col. 1271-1272' : epilogi ioco
autoris -is.
parenius, -a, -um [parare ?j à apprêter (le drap)
CARTUL. Mai. Mon. Turon. p. 48 (XII s.): Guicherius
Castri Rainaldi toparcha adversarios suos precavensomnia mobilia Maiori Monasterio et insuper ingentem-um molem in arca monachorum custodie tradit.
parennarius, -i in. [pars] co-propriétaire: CARTUL.
capit. Agath. p. LXXXII (a. 1129): hoc donum quodfacio ego fecerunt mei -i de suis partibus ad Sanctum
Paulum ... in presentia ahorum hominum.I. parens, -Lis in. et f DUC. formes : paremps
CARTUL. Mai. Mon. Cenom. II p.43 (a. 1051). parrens:CARTIJL. Berbez 432 p. 118 (XII s.). paurens : CAL.
rotul. cart. TV p. 165 (post 1129). gén. sing. parentiTRAD. Fris. 447 (n. 821). nom, pi. parentibus : Con.Patav. I 37 p. 57 (a. 944). gén.pl. parentorum : TRAD.
Fris. 337 (a. 815). FORM. Augiens. B 24. Con. Ar. 55
p. 78 (c. 901). ARCS. com. Barc. 2€ p. 142 (a. 909).CARTIJL. Athanac. 6 p. 554 (n. 996). Doc. Port, part.111 10 P. 8 (a. 1101). etc. obi. pi. parentorum : MEM.
Amaif. p. 164,16 (X. s.). parentabus: CARTIJL. Ciun. III2301 p. 427 (n. 995). parentos vel parentas: Lin.feud. maior I 14 p20 (a. 1151). CARTtJL. S. Vine. Ovet.
358 p. 559 (a. 1194).I) celui ou celle qui a donné naissance: A) au propre
parenté naturelle: I) définitions : GLoss. Augiens bibi.(Hester) 1338 p. 103 : -tes proprie appellantur pater etmater. PAnAs : -tes dicti quasi parientes, id estexcreatores. UGUTIO S. y . pario : hic et hec -s, -lis, idest pater et mater.
2) père: ADAM BRr.M. p. 126,7: comperla morte -lis.
3) mère: Asno SANGERM. heu. Paris. J 313 p. 40:voce vocat Domini Salvatorisque -tem. I-bLuES. hb.reg. 2 coi. 12441:: in cruce duih pendent ArnioniMiphibosethquc I Respha -s serval corpora nocte, die(cf. Ii Sam. 21,10). ORD. VIT. hist. 1 2 t. I pS:tempore purgationis sue Virgo -s devota tempium adiit.Guino BAsocil. epist. 7 p. 23,4: dilectissinia -s et
devotissima sancte cuitrix ecciesie (terme d'adresse).4) parents: CAND. FULO. Figil. I I : vir parentibus
ingenuis, Norica provincia ortus. VITA Liutb. 9: [fui)
-tum suorum sortiti vocabuia. Doc. Vindoc. 30 bis
p. 43 (a. 1007) : sit ah hodie liber acsi ingenuis -tibus
fuisset genitus. ADALS. SAMAR. dict. III 4 p. 49,2: puelia
utroque -te orbata. FOR. Conch. X 5 p. 52: si fihius
orbatus fuerit altero -te, ilie qui superstes fuerit,
respondeat pro eu.
'o 5) (en parlant de l'héritage familial) : parents (parfois
au sens large): CARTUL. Conch. p. 155 (a. 997-1031):
alodus noster que nobis per originem -torum ... obvenit.
ADAM BREM. p. 67,5: septem mansis ... ex hereditate
-turn fuit contenons. DIPL. Otton. 1 274 p. 389,39'5 (a. 965): rebus ... coenobio ... concessis de ivre -tum
wu et donacione ... adquisitis. DIPL. Henr. UI 302(a. 1053): quedam bona ... que Ekchihardus marchio
hereditario -tum iure ab eadem ecclesia in beneficium
obtinuit. noter l'expression de ou per -torum, avec un
20 subst. sous-entendu, lus (cf les expressions jus consan-
guinitatis, ius propinquitatis) : de par les parents:
CARTUL. Conch. 6 p. 8 (a. 930): per -torum et per
quistum obvenit. ib.6 p. 9 (a. 930) : per -torum et per
conquistum michi obvenit. Doc. cath. Ovet. 25 p- 101
25 (a. 951): tain de -torum quant etiarn et de comparado.CARTA a. 966 (Marca Hisp. 104 col. 886) : donare faciatis
ipsos meos alodes qui surit in cornitatu Cedaniense
Livia et Isogal tam de -torum quam de comparatione.
MON. arch. Neap. V 467 p. 176 (a. 1093): per quembis30 modum sibe per -torum meorum aut per mettra paratum
et conquesitum vel per alium qualecumque modula.
6) (par analogie) en parlant des animaux : CHRIST.STABUL. in Matth. col. 145!": sicut vipera -tes suos
occidit (cf ib. col.1292 8). GIRALD. topogt 1 12 p. 35:35 ab impiis -tibus [aves] compelluntur ... exulare.
B) en parlant de la parenté spirituelle: 1) dans desexpressions désignant Dieu: PAUL. DIAc. homil. temp.col. 1268 0 : universorum conditor et -s Deus. WALAHFR.
carm. 5,22,8: magne -s hominum. lb. 5,75,17: gratias40 summo canimus -i. PAUL. ALB. md . lum. 23,11 p. 297:
a rerum -te Deo. Ps. Ooo CLUN. abac. col. 814": rerum
vero -s, qui soins cuncta tuetur cum sit cunctipotens.absol. pour désigner Dieu fait homme : WALAHFR. carm.
5,25à,I0: virgo portantem veneranda portait, f lactat45 altorem, vehit et -lem.
2) père spirituel, protecteur : \k'u po tetral. 259 ut teclementem dominum regnique -tenu / quis dubitet.BERNARD. serm. de sanct. (Malach.) 3 p. 58,8: quiquasi unus omnium -s, vivebat omnibus et ... fovebat
50 cannes.
3) (air fig.) parents (dont on imite la vie impie)
PAUL. DrAc. homii. Iemp. col. 1227A : -es illos [sc.Ainorrheos] habuissc dicuntur, de quibus in moribusnascerenlur et cum quihus pro simili sce!ere damna-
331 parens 332
rentur.
C) au figuré: I) en parlant d'un pays d'origine:
HRAHAN. carm. 92,3,1 : Norica prima -s filerai, Aquitania
mater.
2) en parlant d'une filiation littéraire: ErnsT. Meginh. I
p. 193,32 (a. 1057-88): Tusculanis tuis ... quibus latina
philosophia, Cicerone -te. nichil illustrius edidit.
3) en parlant d'un groupe de sons qui est â la source
d'un système musical complexe : Hr.RM. Augiens. mus.
p. 4, 45: quadruple, id est bis diapason, bis septenas
salva ratione XV complectente voces, rursus easdem
ad similitudinem elementarie -lis in quadrichordis
resolvetur congeries.
D) (bot.) tige-mère d'une plante: WALAHI'R. hort.
80 : sed tolerat civile malum : nain seva -lem / progenies
forum, fuerit ni dempta, perurit (-lem, glosé: id est
stipitem matrem).11) ascendant, ancêtre: A) définitions: PANAS: -S pro
superioribus propinquis, commune duorum generum
est. EPITOME exactis regibus III 2 p. 38: -tes sont omnes
superiores sive per paternam sive per matcrnam
cognationem nobis coniuncti. spéc., ascendants pater-
nels : SUMMA Trec. p. 155,1 : -tes hic intelliguntur omnes
per virilem sexum ascendentes.B) ascendant direct ou indirect : L) prédécesseur en
parlant de souverains en ligne héréditaire: DIPL. Ludow.
Germ. 12 (a. 853?): nos morem -tum nostrorum regain
videlicet sequentes. DIPL. Karlom. 11 12 (a. 877) : utprecepta piissimorum augustorum -tain nostrorum
confirmaremus. spéc., en précisant le nom de l'ancêtre:
DIPL I-Ienr. 11 449 (a. 1021) : a -te et antecessore nostro
Ottone primo imperatore auguste.
2) ancêtres éloignés et indéterminés: THIEFM. 6,43
p. 328,1 : ob defendendum dominicum et instituta -tom
observanda malin magis id egi. ADEMAR. CABANN. acta
Lemov. p. 261 : ipsum confitemur -tibus nostris revelasse
et adnuntiasse adventum Domini nostri .spéc.. les
anciens, les hommes de l'Antiquité: WANOALB. mens.
300: undecimus magno nunc volvitur orbe November
/ anno quem nantira antiquo dixere -tes.
3) expressions : prisci -tes : TRAo. Fris. 684 (a. 846)commemorationem agentes priscorum -tom quam pre-sentium pariterque preteritorum et suimet ipsorum.
DIPL. Rodulf. 111 Burg. 80 p. 227,28 (a. 997): quequeprisci -tes nostri iniuste abstulerunt. DIi'L. Henr. 111199 (a. 1047): secundum suorum priscorum -tum vel
decessorum morem et consuctudinem. retro -tes : DipL.
Henr. 1V 251 p. 319,22 (XII s. : spur.) : dicte nobili
flemme eiusque retro -tibus concesserunt.C) pour désigner Adam et Eue : a) primus -s : Ada,n
(cf 1. Mueller, « Primus parens ». Ein sakraler Begriff
in den inittelalterlichen Urkunden dans Schweiz.. Z. f.
Gesch. 1.1951 p. 491-96): WALAHFR, Mamm. 20.33:
hanc sancti pestem primi fugere -tis. FoLc. gesta Bertin,
p. 73 : primi -lis exolvcns penam. Lin. fid. Brac. 3 p. 7(a. 1103): sic prunus humani generis -s conditori sue
noluil obedire. CARTLJL. S. Bened: Floriac. 11 177 p. 5(c. 1161): lapsus primi -lis humane conditioni ... miseram
5 sortem intulit. ou: vetus -s : WALTEI. Sent. Christoph.
11 3, 210 p. 39: nisi sancto fonte renatus / exuta veteris
nativa clade -lis. ou absol.: SEQ. mcd. 15.2a p.24
culpa qui pro -lis heu, I eramus exsules. b) prima -s
Eue: FTENR. SEPTIM. elegia 1 91 p. 32 : ex quo prima -s
'o vetito ieiunia fregit. ALEX. NECK. nat. rer. 11 105 p. 188:
nec n me extorquebit parean prime -fi comparuisse.
c) primi -tes: Adam et Eue: CANO, FULD. Eigil. Il
25,9: hanc legem jure primi meruere -tes, /unius ob
cu!pam hanc. Goonsc. SAX. opuse. gramm. I p. 408,2
15 quando peccaverunt primi -tes nostri. CARTIJL. S. Mar.
de Firmit. 20 p. 56 (a. 1147): instabilitas et oblivio ex
quo primi -tes vetitum gustaverunt in paradisio. INNOC.
III miseria II, XXXVII 1 p. 68: primis -tibus fecit
Deus perizomata post peccatum.
20 III) parent, membre de la parentêle: 1) définitions:
UGuTI0 S. y . pario: -s etiam accipitur pro sanguineo
vel affini. STEPH. T0RNAC. somma causa 111 q. 5 p. 195:
-tes largo modo intellige, sicut vulgariter dicitur, i.e.
qui surit de eadem parentela.
25 2) (au plur.) : parentèle (ensemble de tous les parents
possibles d'un individu): a) en général: TRAD. Fris. 337
(a. 815): congregatis -forum turmis. CARTUL. Clun. I
116 p. 131 (a. 910-27): pro remedio animas nostras et
animas patris nostri et matris nostre et pro animas
30 fratrum et sororum et omnium -forum tain vivis quam
defunctis. CARTUL. Conch. 16 p. 21 (a. 1070-90): sialiquis de -tibus meis aut de meis hominibus aliquam
calunipniam fecerit. Lia. Domesd. fol. 179a (2): siWalensis Watensem occident, congregantur -tes occisi
35 et predantur cura qui occidit. O5BERN_ lib. mirac. 17
p. 143 : irrupit in ecclesiam abbas stipatus -tarit catervis.
CARTUL. Biterr. 108 p. 148 (a. 1107): omnes ... de 4ibusillorum. Cou. Croat. p. 143,19 (a. 1176): de voluntate
universorum -tum hoc memoniale scribere fecimus.
40 b) proches ou très proches parents dans les expressionspropinqui ou proximiores -tes: CARTuL. capit. Agath.224 p. 207 (n. 922): nos aut allas de propinquis -tibus
nostris. GuILL. CAss. 11 1512 p. 158: substituit ciproximiores -tes paternes. ou (au sing.) cagnottes -s
45 O5BERN. lib. mirac. 26 p. 160: extremum cognati -lis
egestatem. c) en parallèle avec propinqui (les proches)GERH. Auc,. vita Udalr. 28 p. 417,42: pro remedio animesue, patris matnisque sue et matertere sue ceterorumquepropinquorum et -tom suorum. CARTUL. Hiterr. 110
50 p. 153 (a. 1108): neque homo, neque femina de -tibusvel propinquis - nostnis. d) parent (dans un contexteévoquant une succession) : Lin. Domesd. (Oxon.) fol.154b (2): si quis extraneus ... sine -tibus ibi vitam
linierit. AcTA imp. Stumpf 85 p. 94,31 (a. 1 t ID: quam
333 parens—parentela 334
[ecclesiain] ,.. in mundiburdium imperatoris potestatis
commiserunt ad defendendum ah omnibus tirannicis
potestatibus et a suis -tibus, ne post suum decessumpermissent invadere, ve! diripere. CARTA a. 1121-38 (Brit.
Borough Charters p. 69): si non hahet (ilium vel
proximum -tem.
3) ouf parente: CARTIJL. S. Marcel. Cabil. 30 p. 32
(s.d.) : quedam sanctimonialis, -s mea.
2. parens, -tis in. e. pareo.
parenta, -e f [parens] parente. CARTUL. Clun. III
2301 p. 427 (a. 995) : exceptis pctiolis quibusdam quas
dedit parentihus et -tabus et fidelibus SU5. Lia. fend.
major 1 14 p. 20 (a. 1151): post obitum suum adqualicumque dimiserit de sucs parentes val -tas que
habeant et tentant per illo comite. CARTUL. S. Vine.Ovet. 358 p. 559 (a. 1194): cum meas -tas, scilicetGelayra Pelaiz et Marina Pelaiz.
parentagium, -i n. [parens] héritage fàmilial : CARTUL.S. Alb. Andegav. I 388 p-447 (a. 1082-1106) vineam
que per -uni se pertinebat.parentala, -e f o. parentela.parentalia, -ium n. pi. parentales, fête païenne en
mémoire des nort.ç : PAnAs: -in, dies festi paganorum.UGUTIO S. y . pario : et pluraliter bec -ta, -omum val-ium; dits festus paganorum cum sacrificabant pro
animabus defunctorum parentum.parentalis, -e farine parentelis : CARTUL. S. Steph.
Wirz. 18 p. 25 (a. 1099). I) des parents, de parenté:ERCHEMB. CAS. Lang. Ban. p. 241,22: postposito vinculo-i. CARTUL. Userc. 52 p. 96 (a. 1097) : prestititmedietatem fevi presbyteralis ... ut ci dimiserat successio-is. Tuiaï Formb. 149 (e. 1126): tain sua quam-mm remediis animarum. GIRALD. prine. instr. prefap. p. LVIII : ex quarta ... -is propagationis columna.
2) dû aux parents: Gu'oo BAsocH. epist. 10 p. 35,7:reverentia -is.
3) des premiers parents. d'Adam et d'Eve : PAUI.. ALE.conf. I p. 316,22: Deus qui Ade progeniem solabonitate ex parte restauras et cani partem quam perire
sinis oh -cm (sic) vitium j uste condamnas. Peu. LOMB.psalm. 26,16 col. 274" : non mea propria, sed -isculpa est, qua in banc mortalitatem dceidi.
parentaliter adv. [pamentalis] comme des parents : Roa.PULL, sent. 11 7 col. 726o : per mutue cognationisvincula copulati, -r nos amemus.
parentatim adv. [parentare] par nos parents, ou nosascendants: WALTH. MAP nug. cur. I I p. 3,26: multasnobis invenciones reliquerunt in / seriptis: plurimedevolute surit ad nos -m n primis et non est n nobisnostra pericia.
parentatus, -us m. [DUC. parentare] I) parenté:FOITAPU. Ovet. a. 1039 (DuC.): generis ortu clara. -uclarior. ANOR. FLOR. mirac. Bcned. TIl 2 p. 219:probrum affectate libertatis coepit defendere, applicato
-u, acsi omnium peripsema ah illo ignoratur.
2) droit de parenté: CAWmuL. S. Petri Gomai 97
p. 228(a. 1080) : asserentes utique quod prenominate terre
5 eisdem pro suo -u pertinerent (cf. Con. Croat. 143,26
[a. 11761 ).parentea, -e f o. parentela.
parenleia, -e f. o. parentela.parentela, -e f. DuC, formes : pairentela : CAWrUL.
'o Richar. 163 p. 146 (a. 1160). parantela: CARTUL.
S. Steph. Leniov. 65 p. 80 (e. 1100). parentala: CARTUL.
Richar. 49 p. 50 (n. 1149). parentea: MON. hist. Port.
dipl. 176 p. 109 (a. 995). parentella : CAPIT. reg. Franc.100, 4 t. I p-208, 9 (n. 800-10). ib. 168, 9 t. I p. 336,
30 (IX s.) CARTUL, S. Vine. Ovet. 39 p. 90 (a. 1046).Doc. cath. Ovet. 101 p. 281 (a. 1091). Doc. Port, part.
III 92 p. 77 (a. 1102). parentilla : WErm. Gall. p. 257,
38. paretela : ODERE, SCRIBA n. 119034 p. 15.1) parentèle (ensemble de ceux qu'un individu donné
20 appelle ses parents et parmi lesquels il lui est interdit
de se marier)
A) la parentèle comme groupe défini et fermé: 1) def.,suivant le droit canon auquel répond l'usage commun,comme la totalité des consanguins et des affins compta-
25 bilisés jusqu'au 4', puis au 7' degré jusqu'au concile deLatran 1V (1215) qui revient ait degré (canon 50)
CONCIL. Mogunt. 30 col. 911" (a. 847): Contradicimus...ut in quarta generationc nullus amplius conjugio
copuletur... Sana cariera quac in \'iri, Mec nimirurn in30 uxoris -a de lege nuptiarum regula custodienda est.
Quia ergo constat cos duos esse in carne una, communis
illis utrinquc -a esse credenda est. CAPIT. reg. Franc.168, 9 t. I p. 336, 30 (IX s. ?) : De propincuas nonaccipieridas in coniugio : quod uxoris -la sit viro sicut
35 et propria -la. LEGE5 Cnuti 7 p. 290: Unde commo-nemus ... ut nemo in -a sua intra sextam generationem
uxoretur, nec in dimissa cognait sui, qui intra sextum
geniculum pertinent ci, nec in cognatione uxoris sui.GuILL. MALM. gesta pont. 1, 42 p. 68 : quoadusque -a
40 ex alterutra parte ad septimum graduai perveniat.EADM. hist. IV p. 167 : Principes...vix nisi ex propria-a conjuges sibi accipiunt. STEPH. T0RNAc. sunima,causa 3 q. 5 p. 195 : « parentes » largo modo intellige,
sicut vulgariter dicitur, i.e. qui surit de eadem -a.45 BERNARD. PAPIr:Ns. decret. 4, 14, 7 p. 167: cum in VI]
gradibus omnis -a claudatur, ultra septimum graciant-a nominari vel cognosci non debet.
2) déf par l'opposition du groupe clos des parentsaux non-parents. Ac'mA pont. Rom. Gal!. VII, 9 p. 241(a. 1049): nec quispiam de -a eius nec ullus hominum
50 prorsus. CARTUL. Roton. p. 296 (ante 1084): neque de-a neque de familia sua essent. AnA cour. Lemov. I'
p. 94 (Xl' ex.): nulli umquam -e nostre obtentu, vel
cuilibel extranec persone licentiam permittimusut ... CARTUL, S. Stephan. Lemov. 65 p. 80 (e. 1100):
335 parentela 336
sive de -antela mea sive de extraneo. CARTIJL. Bituric.
114 p. 210 (a. 1108) : aliquis ex -a nostra vel extraneus.
CA gna. lrach. 131 p. 153 (a. 1137): nullus de mea -a
vel de proienie altera habeat auferendi hanc viilam
potestatem. CARTIJL. Hosp. S. Job. Hier. 530 p. 363 s
(a. 1178): ne ullus de -a mea vel alias quisquam huic
mec voluntati...audeat contraire.B) la parentèle connue groupe dont l'extension varie
en fonction de la prise en compte de la totalité des
parents possibles ou d'une partie d'entre eux seulement : lu
1) extension large, sinon maximale : CARTUL. Cl un. Il.
1199 p. 282 (a. 966): pro anima mea et pro omni -a
mea. CARTUL. Domin. 7 p. 10 (c. 1065) : pro remedio
anime mec ornoisque -e mec. Doc. Port, reg. I. 216
p. 265 (a. 1146): preces suas fundant pro me et uxore 15
mea et omni -a nostra.
2) extension non précisée: Elc.IL. Sturm. 2 p. 366,
29: peregrinationis viam ... fiente universa -a gratanter
arripuit. CARTUL Bean. 124 p. 65 (a. 1075-80): vidente
Ademaro Acbrant, qui est ex nostra -a. HERM. ARcH. 20
Edm. 52 p. 92 : puella... amiserat enim fortuitu visant
magis quart per annum, sed fidens in Deum ac
martyrem [Ead,nundvmj cum -a et sue ville plebicula
venerat ad sanctum. CAR'ruL. Argent. append. 617, 47
p. 480, 21 (c. 1200) : Ad nuptias sponsaies non maneant 25
in mensa nisi octo vin et octo femme ab utraque -a
invitant equaliter.
3) extension limitée à une partie des parents. a) à
la parentèle cognatique: (UctJTIo S.V. pario: haec -a,
cognatio, consanguinitas) : THEETM. 5, 25 p. 249, 33: 30
Hic igitur a Conrado duce et Luidgarda, flua Ottonis
maximi, procreatus rnorum gravitate actuumque pro-bitate -am suam decorabat. ibid. 4, 39 p. 176, 15.
CAgna. Mai. Mon. Dun. 98 p. 91 (a. 1032-64) : hoc
pacto ut nullus post eius obitum de -a vel de affinitate 35
ipsius in terra illa hereditet. WALTH. MAi'. nug. cur.
1V 15 p. 188, 18: Cui cum acceptis induciis pater elus
et mater et sue magnates -e scerecius loquerentur,
b) aux ascendants et ancêtres : HVMN. Sangail. p. 119
nobilis Maria / Regalibus exorta -is. / MIRAc. Sulpic. 40
Bituric. p- 256 : ceca, non de ignobili -a progenita.
CHRON, S. Peur. Anic. 421 p. 160: egregius vit, indigens
Arvernensis, nobi -a ortus. RAHEW. gest. 4, 14 p. 250,
4: de tanta... tamque illustri -a proies ipse nobilissimatraxit originem. TRAD. Fris. 1559° (a. 1180-84): quod 45
duo fratres ex nobili -a orti saut tributarji sancte
Marie, part. prima -a, Adam et Eue: GAUFRID. S. Vicr.
prec. August. 450 p. 106: Accidente siquidem grattemedela. / Rediet quod dederat prima -a: / Et remota
penitus carnis corruptela, / Duum (sic) flet unio sine 50
quercla. c) aux consanguins à l'exception des plus proches
(parents, frères et soeurs, enfants) : Wurr. Gall. 2:Christum secutus est patrisque ac mains seu -Wlae cumpossessionibus diversis inmcmor. CARTeL. Roton. 278
p. 225. 10 (a. 909): pro sua suorumque fratrum actotius -e anima, CHRON. S. Ben. Divion. P.L. 162 coi.
847 13: pro requie animarum patris sui ac matris
fratrisque ac pro semetipso omnique -a. CARTUL. S.
Marcel. Cabil. Il p. 15 (c. 1077): remedio anime mec
et patris mei Tetbaldi cuncteque mec -e CARTeL. S.
Fior. p. 13 (e. 1000-1131): si quis haberet ex illo,prohibait quod non posset dure alicui Ioco, nec fui
citas nec fihiae, nec ulla -a. CARTLJL. Hosp. S. Joh. Hier.207 p. 160 (a. 1152): unum Surianum... corn omni -a
sua et omni projenie sua. CARTUL. Vindoc. 548t- Il
p. 399 (a. 1156): fratres dus, cum ornai -a eius,Vindocinensi monasterio quidquid clamabant quitave-
mat. D'ut. Henr. 1V 371 p. 494, 17 (XII' s.): pro
remedio patris et matnis mec insuper et meo totiusque
-e mee, d) aux descendants: CARTUL. Ultraiect. 184
p. 174 (a. 1026-49): ego et ornais -a mea ex me
profutura. e) aux affins: CARTUL. Roton. 274 p. 222,
5 (a. 913): aliquem de sou genere aut de -a. Hist.
Langued. t. V p. 369 col. 702 (a. 1086) : ipse monachus
qui de -a aut de consanguinitate mea tuent.
11) la parentèle spirituelle : A) chrétienne: ARIpr.RT.
pass. Fort. 5 p. 454 B: iam .-am spiritus diligo, et
relictis terrenis genitoribus, celestibus iungor. B) pour
un groupe de métier: confrérie, fraternité: CARTeL.
Arremar. 126 (a. 1197): prefatus i-Iaymo et tota cognatio
furnariorum ipsi querele in perpeiuum abrenunciavcrunt,
ita tamen quod unum solum de tota -a furnanionum
bis in die ... ad nemus illud introire libebit.
LU) les usages sociaux de la parentèle : A) comme
référent social: I) en gén.. PAss. Rage. p. 210, 5:
vilitate aliqtia -ne non auderent eius pnaeceptis impiis
resultare. LEGES Aethelst. 6p. 170: Si a1iuis homoadeo dives vel tante -e castigani non .possit... VInA
Gamalb. p. 187. 5: de bons et nobili -a. THEOD. Eucu.mirac. Celsi 14 : Quaedam ... magnae -ae nonna. WALTH.
Sn g . Christoph. 1. I p. 66, 17 : Lampade veto nobilitatis
et -e speculo cum esset illustnis. FLJLCU. hist. Hier. 11,
6 p. 388 : a quibus unusquisque nostrum de nationesua et -a diligenter inquirebamus. 2) par référence à
des individus nommés: CARTUL. Remens. p.365 (a. 1171):
quum de -a erat prefati Bosonis. ROTUL. de dom, p. 48
(a. 1185): Predicta Cecilia est de -a eomitis de Reduers.
ibid p. 69: uxor Roberti de Stuteuilt est..de -a Edwardi
de Saiisburia ex parte patris et ex parte matnis est de
progenie Rogcni de Reimes. 3) comme groupe localisé
(paroisse et cimetière) : GUIBERT. Nov. pign. sanct. 1,
4 col. 627': ormes saneti sepuichra sibi praeparant,de reportandis ad genitale solum ossibus operam gerant.
in domo sua, k] est in -a, inter scilicet contribuiessurs non sepeliri, quasi pene damnari metuunt. 4)comme élément (l'un groupe ethnique. VITA Udal r. Ccli.
I. I : Udalrieus...patrem habuit natione Bava-runi,...rnatrern natione Suevam, ...quos coniunxerat
337 parentela 338
matrimonio ... Gebehardus .... episcopus et ipse -a Suevus.
B) comme groupe de vivants et de morts solidaires
pour leur salut (valeur apparaissant en part. lors (le
donations à l'Eglise) : CARTLJL. S. Ben. Divion, 301
t. II p. 84 (a. 1031-46) hoc dedit ... pro semetipso
omnique -a. CARTUL. Richar. 15 p. 19 (a. 1142): ad
remissionem peccatorum nostrorum et ad medelamanimarum nostrorum et ornais -c nostre. CARTLJL. Turic.
322 (a. 1169): Chono de R. Liber homo quartam
partem mansi sitam Horen ob memoriam su' sueque
-c deo ... donavit. (cf. aussi les ex. en 1) B) 1) et 3) c)).
C) comme groupe exerçant solidairement des droits
sur une terre ou une charge transmissibles : a) pour une
terre: HARIULE. Chron. Centul. p. 84 : fratres... mo-
nasterii. timentes ne aliquis de -a saepedicti Heutonis
villam Sidrudem sibi usurparet, majestatem regiamexorant. CARTUL. S. Maxent. 215 p. 245 (a. 1093-1106):
tali pacto ut si unquam in posterum exierit nullus de-a qui cura helemosina quatuor libras habeat.
CARTUL. S. Sever, Burdigal. 59 p. 48 (a. 1120-1130 7)
Si veto vel filins vel quicumque de -a ejus hereditario
jure vellet eam possidere. CARTUL. ccl!, Paulin. 41(a. 1163-95): si veto isti Ires, mater scilicet cura
filiis ... nature concesserint, ecclesia nostra prefatos man-
ses ... ophineat ncque cuiquam de -a corum ulterius
reclamare sen redimere liceat . expression de -a, usitéedans le cas des biens acquis par héritage: CARTIJL. S.
Salv. Eccles. 130 p. 125 (a. 922): omnem liereditasnostre per quos avemus illa de avolinga sive et de -a
tan etiam et de comparadeha. Doc. cath. Ovet. 37p. 131 (a. 1006): omnes hereditates sive et familias que
michi pertinent de -a mea aut de adquisitione seu de
comparatione concedo. ibid. 130 p. 344 (a. 1)11). Lin.fld. Brac I, 183 p. 216 (a. 1043): hereditates nostras
proprias quas habemus de avios nostros quo modo etde -a. ib. 1, 24 p. 57 (a. 1073). CARTUL. S. Vine. Ovet.117 P. 196 (a. 1096): karta donationis de villa nostra
quant habemus de -a nostra in territorio asturiense.Doc. Port, part. 88 p. 75 (a. 1102): ibi hbemus
medietatem integram sive de avolenga sive de -a sivede comparatura. b) pour une charge: DIPL. Loth. III73 (a. 1135): sub bac ... confirmatione cos comprehen-dimus, qui ex parentibus ivre ministerialium digni sunt.
E. videlicet, LE., W. cum huis suis ceterosque quisicut diximus, digni sunt ex -a.
D) comme groupe solidaire dans les cas de mort
violente: CARTIJL. S., Vit. Virdun. 1, 34 p. 440 (a. 1026-39): Unde quidam homo nomme I-!_ cum usure sua
C. filiaque nomme A. compulsus est exirc a regionesua. quoniani de ihlorum qui hominem occiderant fuerat
-n, nec tamen conscius in perpetratione sua. Lrcrs
Henr. 1 88. 13 p. 604 (e. 1114-18): si quis propterfaidam ... de -a se veut tollere et earn forisiuravcrit etde socielate et tota illius ratione se separet. GiilLi..
MALM. gesta reg. TU, 271 t. Il p. 330: Walterius furenti
-e defuncti legalis placiti iudicium opposait.
E) comme groupe solidaire de garants ou d 'otages:
GUILL. P,crsv. gesta p. 32, 14 : obsides potentissime -e
5 Godwini comitis fihium ac nepotem ci direxit. CONSUET.
Picard. 15 p. 153 (a. 1162): Balduinus plates obsides...de
-a sua plegios dedit. ActA Phil. Aug. II p. 381 (a. 1204):
Burgenses Rothomagenses nobis similiter tradere debent
ostagios tant fihios quanti propinquiores de -a sua.
'o F) comme groupe solidaire dans la dépendance:CARTUL. Clun, 1V 3649 p. 819 (e. 1090): ita factum est
ut inter duas istas potestates -a dividatur. TRAD. Ratisb.
765 (e. 1120-26): Notum sit omnibus Christicolis R.
et fihiam eius P. et totam -am eius ad altare ... esse
'5 obligatos. CAwruL h-Iosp. S. Joh. Hier. 207 p. 160
(a. 1152): dono et concedo unum Surianum, nomme
C ... cum omni -a sua et oruni projenie sua. TitAu.
Patav. 1068 (a. 1180-1200) : Notum facimus omnibusChristi fidelibus..., quod Arnoldus de M. et envois -a
20 eius, M., 1., A., P...censuales beati Stephani ad censumV denariorum annuatim persolvendos.
IV) lien de parenté, rapport de parenté: A) lien de
parenté ( désignant la relation avec tout parent reconnu,
consanguin ou allié, et jouant donc comme interdit de25 mariage) : 1) de nature non précisée: CAPIT. reg. Franc.
I, 100, 4 p. 208, 99 (a. 800-810 7): De ilhis homini-
bus ... qui propter premia aut -am de nostra justitia
inquirentibus ... veritatem obfuscare volant. Ivo pan. 7,87 col. 1302: De -a illa quam dicunt esse inter istum
30 et istam ejus conjugem. CARTUL. Icaun. 1, 187 p. 324(a. 1135-37): pro causa matrimonii inter Archimbaldumde S. et fihiam Radulfi de B., quibus opponebatur
titulus -e. Jon. SCRIBA 1, 712 p. 385 (a. 1160): nisi quiaoperam vel occasionem non prestem quod occasionne
35 alicuius -e hoc matrimonium non perseveret. RADULE.NIGER chron. 11 p. 167: Ejus uxorem primam objcctu-e separatam vivente marito dux H. duxit. OBERT.
SCRIBA a. 1190, 34 p. 15: promito ... quod nullo
modo ... demittam Miam tuam...uxorem mcam ... occasionc40 alla -etele sive per -am aliquam. GUILL. CAss. Il. 1493
P . 150 (a. 1192): eonveniunt...invenire -am inter C. etsuant uxorem. COMPUT. Catal. 136 p. 252 (a. 1213):promittens sub vinculo -e bec cadem tibi 6rmiteradimplere. renforcé par propinquitas : DIPL. Caroli Il
45 t.11 p. 423, I (a. 876): quendam fldelem nostrum et
-e propinquitate conjunctum. CARTUL. Carcas. 1V p. 583col. I (a. 1173): medietatcm supradicti honoris donavit
Bertrando de A. et Petro O ... propter propinquitatem-e ipsorum. 2) lien cognatique: FLODOARD. annal.a. 966
50 p. 159 : de genealogia seu de -a que me presentetartare vohebas, quod mdc novi, litteris tibi mea cura
mandat: M. et A. p lie fucrunt Gerbcrgc. BALTU. Fridol.2 p. 356, 8: quia nec tantum gloriabatur de huiusmodipanpatice cognationis -a, quantum de ihla adoptiva
339 parentela - parento 340
celesti electorunique genealogia. 3) lien d'alliance: Ro-
MUALD. annal. p. 227 Hic [st. imperalor] ad regem R.legatos de -a inter cos coniponenda niandavit. ibid.
p. 245 : -a que inter cos contracta crut. 4) lien de
parenté spirituel entre les personnes de ja Trinité : NUL.
DIAC. honiil. temp. coi. 1241 C : Iussio aduxit substan-
(iam -e [Patris cl Fuit]. sermo communionem ostendit
nature.
B) le rapport de parenté comptabilisé (gratins, [inca,
numerus -e): Con. As. p-52, 41 (a. 853): qui eisdem 'o
inhabitantes parrochiis incorruptani veritatem antiquo-
rum relatione hominum per -e gradus infingunt. Ivo
pan. 7, 55 coi. 1294: De -e gradibus tam famose
quaestionis apud iilos scrupulum nuper inter vos
emersisse cognovimus. Rnc. S. Apol. Nov. 2 p. 10 's
(a. 973) : liceat meis heredibus vei is qui et linea paterne-e mihi inventi fuerint propinquiores. CAFAR. brev. hist.
p. 131 : cognoscens autem predictus tex A. in peccato
morari cum dicta usure sua propter lineam -e quasecum coniunctus crat. CARTUL. match. Misti. II 379 20
p. 264, 31 (a. 1171): cames qui a linea -e eiusdem
descendentes honorem et possessionem principatus illius
adipiscerentur. NAADA Cyriac. t I. 5: precepit ut
infans ... nomme suo secundum numerum -e Sextius
Sestius vocaretur. 25
parentella, -e f y . pwentela.
parentelitas, -atis f DUC. [parentela) ici parentilitas.
parenté, lien de parenté: HARIuLF. chron. IV 19 p. 225:
eadem abbatissa -ate ciusdcm ducis iliustrabatur.
parenter adv. [pareo] de façon évidente: HILD0IN. 30
transi. Dion. III 2 p. 117,3: divinis enim vins
sacratissimorum radius ... monde et inmcdie splendens...
ad subdita non -r procedit, sed sicut sub ipsorumoccultorum intelligibili visione ... sub alatis enigmatibus
cetatur [gr. &ro4&oi]. 35
parentesis, -is f e. parent hesis.
parenteticus, -a,-um u. parentheticus.
parenthesis, is f DUC Fnw t. VII 644. formes
parantesis : ODORAN. opusc. s P. 198. paranthesis:
SALOM lit carm. 1.2.22. parentesis : REMIG. comm. 40
Mart. Cap. 75,4 p. 201, 15. Miasc. Firm. coi. CCCXLVI.
GUILL. CONCH. in Plat. Tim. 32b & 64 p. 136. ARNIJLF.
AIJREL. glas. Lucan. VIII 477. accus, grec parenthesin
REMIG. barbus. p. 271.
A) parenthèse : I) texte intercalé (PArIAs: -is est 45
interposita ratiocinatio diverse sentcntie. ib. :-is est obi
interponimus sententiam nostram. [cf. Isin, elyni. I
37,181. Hucio S. Vicr. gramm. p. 320, 29: -is est
interposita ratiocinatio divise sententie. GLJILL. CONCEI.
in Plat. Tim. p. 132 (31b) : -is est interposiiio.) : Renie. 50
barbar. p27l cetera veto que sequuntur per -in
interposita sont. RAInER. 3 phren. 62 p. 200 (col. 369A)
generat preterea hoc et difficultatem intellectus eis ... quod
creherrime posita illic cernitur -is. 000RAN. opusc. 5
p. 198 : ecce tibi ... protelata sed... non inutili parantesi,recte modulandi formuiis levius quam potui traditis.
LANFR. comm. Pauli 10, 13 col. 245-246: Lanfrancus
interiecit in -j. MIRAC. Firm. coi. CCCXLVI : hocpreclanissirnum dccus miraculi per tropum qui appellatur
-tesis studuimus interponere. Rut'. TUIT. inc. 14 col.
secundum historiam recapituiatio est sive -is, id
est interpositio. An. INs. planct. nat. p. 467 : iam ex
prelibatis potes elicere quid mystice figuret scissura te
figurata -is.2) (par analogie) couche intermédiaire entre deux
substances: GALTER. CASTIL. Alex. 1 65 (col. 466A)
effusa per omnes/articulos manuum macies ieiuna
premebat. / Nulla repellebat a pelle -is ossa,/ nana
vehemens studii macie iabor afficit artus.
B) erreur pour paraenesis : recommandation : ARNuLE.
AUREL. glos. Lucan. VIII 477: -tesis est ad persone
commend ationeni.
parentheticus,-a,-urn DUC. [xpzvtt0it; cf parenthe-
sisi ici forme parenteticus. qui convient à des occasions
particulières : Ion. Saisa. Poher. 8,7 p. 268,23: solemnia
quidem puimenta sunt que in cannes pertranseunt, et
a Grecis catholica, hoc est universalia, nominantur.
Parentetica veto, que ex causa necessitatis aut urba-
nitatis, in preceptam aliqua ratione veniunt partent ;sic dicta co quod solemnibus, id est universalibus,
particuianiter soleant interponi.
parenticida, -e in. et f [parens et caedo] parricide
PArIAS S.V. parnicida : parricida pro -a, componitur a
parente et cacdo verbe, vel ex patte, vel ex pari.
Uouîio S.V. parie : hic et bec -a, qui vel que parentem
interficit.parenticidia, -e f [parens et caedo] loi sur le parricide:
Ucuî,o S.V. pario bec patricidia vel parricidia, lex de
patnicidio vel parricidio que et -a dicitur.
parentilitas, -lis f [parens] lien de parenté: HAIUULF.
chron. 1V 19 p. 225: siquidem eadem abbatissa -te
eiusdem ducis illustrabatur. ib. III 10 p. 119: abbates
qui et generose -lis lumine emicabant.
parentilla, -e f e. parentela.parento 1. Frw. VII 644 (s.v. parens) forme parhento:
MILES GLoRlosus 273 p. 206.
A) célébrer une cérémonie funèbre, honorer tin mort
1) ses parents: UGUTIO S. V. paria : -o, -as... sacrificare
umbris parentum. PETR. CANTOR summa sacram. 111
2 app. V 16,12 p. 729: « parentalia faciens sicut gentiies
-are soiebant », id est moita expendere super tumulosparentum. ib.V 16,14 p. 729: prelati autem nostri
temporis aiio modo -ant. Dant enim omnia bona eccle
sic suis parentibus. 2) son fils: INvENT Matth. 13:
mater...domum velle deferri mortuum, ut vei lacrymis
suis et extrema pieute Çtlio -et. 3) un mort quelconque:
PArIAS: -ut, umbris vel tumulis mortuorum frequenterparet, id est obsequitur, sacrificat aut ministrat. UGUTI0
341 parento — pareo 342
s.v. patio: invenitur etiani -are pro sacrilicare mortuis.
B) engendrer, donner naissance à: T) ait
WALTH. MAP nug. eut. IV 3 p. 145,12: prima primi
uxor Ade... -avit inobediencia, que citra mundi terminum
non absislet expugnare feminas.2) au figuré: faire naître, faire apparaître: ALAN.
INs. planct. nat. 2.462: terris pluvie maritantur. Queprolis laborantes ad fabricani indefessa parturitione,
varias rerum species -are non desinant. GIRALD. itin.
Kambr. lI 7 p. 132: cum ennui pater eiusdem, maire
iam pregn-arite. ... et ignominiosum patris eventum lam
ad divortium modis omnibus elaborasset,... quam pater
in oculo casuali lesione sustinuit, eadem in parte
defectus in fluo -avit. REcoRD. pref. p. 3 : recognos-cite ... regia progenies ...vcstri facta parentis ut et vospossitis que sit virtus cognoscere et nos in vobis tribus
auguste virtutem gaudeamus -are, ou par .nétaph.
ALAN.INs, planct. nat. p, 481 : Antigamus:.. adulterando
cum Venere adulterinum lilium iocum sibi ioculalorie-avit.
C) t'unir un rapport de ressemblance avec, S'apparenter
à : I) un parent : UuuTio 5V. pari o: -o, -as, parentem
imitari.
2) par un trait particulier (PAnAs S.V. participo
,,.communicat, impartial, -ai) MILES GLoRlosus 273
p. 206 iacinctus simili splendore parhentat adonemcum violis alio disputai ore thimus. WALTH. ANGE..
Esop. 1543 p. 322: cignum candore -as.D) au passif': s'apparenter à (par la vertu): ViNc.
KADL. chron. p. 34: humillimi namque agricole fihiusSemovith nomme, strenuitatem induit, ado]escit indus-
tria. virtutibus -atur.
part. passé -alus employé e. adj. : (bien) apparenté:
HERBORD. Otton. 3,38 p. 766,28K : sperabamus... ah-quem ex dominis ac principibus curie vestre, -atum acnobis notum, dominatorem nos accepturos.
I. pareo, -ui, -itum 2, DuC; Few t. Vil 645. formes3' pers. sing. subi. prés. parea : Con. Amalf. 59 p. 95(a. 1046). part. passé parutum: MON. arch. Neap. V531 p. 326 (a 1109).
A) paraître : t) (absûl.) apparaître, être visible (UGu.110 -etc, id est apparere et... pro apparere facit
paritum. GUILL. BRIT. somma Il p. 527 -o,-es ... dicitur ... patere. apparere) : a) sens physique: LnxSaxon. 4 : si os -uerit, CLXXX sohidos ... Si os fregc-
rit.,CCXL sotidos. DIPL. Otton. 1 24 (a. 940) : quicquidin vestitura supradicti loci ... nunc temporis -et, sive de
regum sive de cuiuslibet persone donc. Vin GilduiniIl 8 p. 792 : cum...nec optimus ad hospitandum locum
usqilam -erel. THEOPH. sched. 1,8 : misce cum rosacenobrium, et unies mdc in medio cris, ita ut anterior,
superius, inferiusque -cal. C0D. Amalf. 118 p- 197(a. 1115): quando -uerit meha tollatis inde ... cofena duaper annum. GALL. AN0N. chron, p. 150,9: mm aurora
-et. SLRL0 WILT. 62,1 p. 117 : cum locus igne caret,
iam fondus non ibi -et. Pn'r g . RIGA Aurora J (Dam)
129 p. 344: -uit in sompnis arbor niichi sidera tangens.
spéc., en diplom. (dans le futur) : COD. Amahf. 11 p. 18
(a. 984) si alia chartula exinde -uerit sit inanis et
vacua. b) moral : IuLIAN. VIZELIAc. serm. t. II, XVII
182 p- 388: in terra quidem colubri huius vestigia
-uerunt (il s 'agit du diable). PETS. PICTOR catin. 10,7
2.81 : rara virtus in bec mundo. rara -et bonitas. ib.
in 17,24 p- 131 : lune peccatorum scabies horrenda meorum
/ in me -ebit, nec te, rex Christe, latebis.
2) être, se trouver: n) dans l'expression in ,nanus
-ne: se trouver aux mains de: CARTA a. 1020 (Gattula,
Hist. abb. Cas, p- 37,7): ciii ec carta conbeniencie in
Es manu -uerit. MON. arch. Neap. V 426 p. 78 (a. 1076):
per manum de persona illa coins menin dispositum in
marins -ucrit. COD. Amalf. 83 p- 134 (a- 1087): et cui
ec vartula in manu -uerit quinquaginta auri soli-
dos ... adiniplere (cf. ib. 93 p- 150 a. 1094). b)forme
20 impers. : il est manifeste : Coo. Amalf. 59 p. 95 (a. 1046)
Ut, domino auxiliante, proficiat ut -ea apud vobis
hominibus et nos et nostri heredes ibidem habitare
debeamus. MON. arch. Neap. V 531 p. 326 (a. 1109):
et si -utum tuent quod iBis ut dictum est iustitiam25 non fecerit, lune in euria nostra ... eis iustitiam facere
debet.
3) paraître, sembler, avoir une certaine apparence
(avec adj. ou subst. attribut) : a) en général: CASsAa. 854 (Manaresi, Placiti 1 59 p. 214,16: erat breve
30 ipsum roboratum et -chat esse autenticum. DIPL.
Karoli 111 25 p43 (a. 880): cum tahiter professus etmanifestus fuisset, rectum eorum iudicium et scavinorum
-uisset esse. CARTUL. Capuan I p- 2 (a. 972) : cunctiscongruum -uerit ut faceremus. -. hanc conbenientiam.
35 MON. arcL Neap. 393 p-4 (a. 1051): ut ... illut pastenare
debeatis arbores et vites ... ut iusto et legitimo ordine-cal bene pastenatum seu laboratum supter et superbonum. FIJLCH. hist. Hier. 11 63 p. 608: in parte autem
inferiori celum -chat album, ac si aurora esset diei.40 MARS. lapid. III 79 p. 39 (de alectorio) (col. 1742A)
lapis ... crystallo similis vel aque, cum limpida -et. b) sensmoral ou spirituel: ERMENR. ad Grim. I p. 536,14:ut...in prosperis humillimus -es. CARTtJL. Athanac. 78
p612 (e. 1000): sig. Aldoardi et uxoris sue Rayne,45 qui actores huius regi (sic rei) -ent.
B) obtempérer, obéir: I) au propre (GLoss. Augiens.bibI. 2274 p. 125: -chant : obediebant. REM;o. comm.Mari. Cap. 1 6,7 p- 73,32: dum -et, id est obedit etobtemperat pluribus. PAPIA5: -etc, obtemperare, obedire,
50 obsequi. UcuTio S.V. pareo : -o,-es,-rui, obedire et-ere pro obedire caret supino [cf. GuILL. BRIT. summadict. Il p. 527]): a) absol. : ALBER. CAS, Schol. 85 p. 236,26: -ont omni corn festinatione discipuli. GIRALD.expugn. 1 27 p. 272: -etc paratior quam imperare.
343 parco—pargiatura 344
h) construit avec le dot..- DI pL. LoIh. .1 9 p_71 28(a. 832): nostro fideliter -ere imperio. FIRÂHAN. epist.li p- 398,10: studui preceptis luis -etc. Boxrr. SuBDIAc.Theodor. p. 32 qui demonice idolatrie -cri. ANOR.Fi.ot mirac. Bened. III 12 p. 237: voci iubentis totius
exercitus pha]anx velocius dicto -Lit. Ouo DIOGIL. prof.
2 p-28: iuvenes... solo nutu ipsis -etc paratos. STEPH.TORNAC. epist. 72 p- 86: retinet me mandatum apos-tolicum, cui non -ere perire est, non obedirc obire.
noter les expressions: -etc fuge : fuir : ROB. TORIG.chron. a- 1141 L. I p. 222 : alii ... capti sont qui fuge non-cernait. -ere iudtcio: se soumettre à un jugement
ActA pont. Rom. ciao. Il 196 p-292 (L 1178-80): cumadversarii lui ad eorum legitimam citationem contu-
maciter se absentarent et eorun-i iuditio nouent -ere.ACTA Pont. 109 p. 160,7 (a. 1184): si condempnatus
iudicio non -uerit, a scabinis quod iudicaturn fueritexequi compelietur. -etc iuri : obtempérer à une citation
en justice: Lin. controv. S. Vinc. Cenom. 53 p. 117
(a. 1190-1214): sub religione iuramenti quod prestitit
coram nobis de -endo iuri super lita quercla. ACTA
com. Flandr. 1191-1206, I p. 13,21 (a. 1191): si veto
citatus / infra triduum iuri non -cent, sine lege
permanebit.
2) acquiescer: DIE'L. Conr. I 3 (a. 912): dignurn ... essecensemus ut lidelium nostrorum petitionibus -camus.
Eco BANS. Otton. 1, 21 p. 615,2 J: fratribus... mandat[Otto] se desideriis eorum.. - promtissima affectione
-iturum. avec 1e gén.: AGNELL. RAV. iib. pont. p- 364,16:
-uit autem imperator postulacionis vins.C) rendre un culte, témoigner .lu respect: PAnAs: cf.
parento A 3).
pam présent parvins, -lis I) apparent, éufdent: i-lILowN.
transi. Dion. III 3,1 p.97,3: quia neque symbolorum
varie et sacre compositiones iniuvantes eis sunt, etextrinsece tantum -entes. ib. VIII 2 p. 40,8: sapientes
ennui qui erga consecraciones nostras sunt fantur sibi
-entes divinorum expianaciones. spéc., par référence àlac. 4,15: CARTuL. S. Florent. Pictav. 86 p. 127 (a. 1070-
86): quoniani infirmitatis humane vapor est -cris admodicum. VINC. KADL. chron. p. 373 : sed ad modicum
-s vapor ilioruni religio fuit.2) soumis, obéissant: HILDuIN. transi. Dion. XV S
p. 71,14: quod est bene -cris et bene retinens. avec ledat.: AIr.loIN. FLOR. nhirac. Bencd. I 16 p. 119: villasGiraido -entes.
part. passé paritus, -a,-unh pris comme adj.: patent.
manifeste : Cou. Patav. I 70 p- 104,21 (a. 985) : [si]causa -ita vel proba fuerint.
2. pareo r. paria 1.parepsis, -idis f u. para psis.parergon, -i n. Frw VII 648. forme parergium : L,uR.
CAS. Wcnz. p.25,21. PETR. DIAC. chron. Cas. 4,91p. 808.25.
I) ornement annexe, « parergon » : INVENT. Matth.18: pnimeva theca, que prenobili opere, ex versicolore
metalio et iaminis argenteis extruda, -ès et imaginibuseffulgebat.
$ 2) parenthèse dans un texte, question annexe (cf FEwVU 648) : LAuR. CAS. Wenz. p- 25,21 : hoc igitur -iidiverticulo tantisper habito, nunc ad narrationis seniemrevertamur.
3) aide supplémentaire: PETR. 1DIAC. chron. Cas. 4,91'O p. 808,25 (p- 552,22): illi autem proditores -o letissimi
redditi, rogant uti meditata opere expteat, auxiiium
suum ci non defutunum.pareria, -e f y . parano.parenius, -i ni. u. parienius.
15 paresis, -isf FEW t. vu 648. gr. lr&penLç] effondrement
sensoriel et moteur, syn de stupor, parfois de paralysisPAUL. ACON. cor. 65 p. 411 : curatio -is vel stuporis.
paresis, -idis f u. parapsis.paresitus, -i mv. parasitus.
20
paretela, -e f u. parentela.
paretensis, -is f [ong. inc.] entrée ?: UouTIo S.V.
pereteosis : -is, ingrcssio.
pareteosis, -is f [ong. inc.] attaque?: UGuTlo: -is,aggressio.
25 parevolis, -is, -e [parere] apparent, visible: CARTUL.
S. Vict. Mass. 31 t.J p44 (a. 780) : ipsas cartas, queibidem -es fuerunt. CARTA a. 1197 (Ficker, Forschungen
196 p-243): teneantur rectores ... providere, que viderint
expedire et fore utile toti societati predicte, nisi30 remanserit -i impedimento vel parabola aliorum.
parga, -cf [tf. parcus «parc»; prou. pargue «parc»]
barrière d'une bergerie : Doc. Cisterc. 246 p. 195(a. 1181): ligna ad cauias, id est -as, ad piaustra seu
alla edificia, sine ipsius assensu vei eius ministraiium35 succidere non presument.
pargale, -ès n. parc à moutons: CARTIJL. templ.Dozenc. B 75 p. 247 (a. 1172): et si fatietis curtale vei
-e in predicto terminio, non detis decimum de carnaienec de caseos neque de latin.
40 pargaminarius DuC [pergamen] parcherninier: ADAL-HARD, statut. I 3 p. 367: scutanii duo, -us amis,saminator crins.
pargia, -e f u. percheta.pargintura, -e f [page, pargio] forme pargiaturia:
45 MON. hist. Neap. II 358 p. 223,8 (a. 1016). paiement,versement l'une somme d'argent: MON. hist. Neap.358 p. 223,8 (a. 1016): promittit ... ipsa -a de communidate. ib. de ipso oliveto iilos coliigere... et macenare...in iiiio oliare monasterii et ipsa -ia de ipsum oleare de
50 communi date. COD. Amalf. 36 p.55 (a. 1020): agniduo boni et aiducamus... vobis dlis omni annue sine
-a asque hic in Amalfi ai domum vestra. ib. p- 56: etdeponamus vobis cos omni amine usque ad litus marissine -a. ib. 132 p- 227 (a. 1129): et date debeamus ipse
345 parginiaCum —paria346
vois in terram sicut rneruerit sine -a per u[num]
qucmque annum usque ad obitum meum.parginiacum, -i n. long. inc.] droit de pêche (?)
CARTUL. Icaun. 1 186 p. 316 (a. 1137): fuit etiam
querela de piscationibus aqu'arum de Masot... de -o.
Dicebant enim quod in cis piscari libere poterant, ubi
volebant et quando volebant.
pargia I (pariare] formes : pargo : Dut. Petr. I Arag.
114 p. 369 et 370 (a. 1102). parigiare MON. arch.
Neap. V 437 p. 102 (a. 1084). parigo: Cou. Cavens.
VI 152 p. 283 (a. 1045).payer, s'acquitter d'un dû: MON. hist. Neap. 11 1,110
p. 83.6 et 7 (a. 960): quamque... omni annuo ambodate et -are debeant, excepto una persona de ipsis
cobols, que non exinde ipse Stephanus -et. Cou.
Cavens. 1V 624 p. 151,22 (a. 1009): propter ista
tradictione, quod illarum fecit -are. Cou. Amaif. 50
p. 78 (a. 1037): in ipsi ahi viginti quattuor iunximussolidos tires et -avimus exinde de ipsum memoratorium.
MON. arch. Neap V 437 p. 102 (a. 1084): per vobis
-astis debitum nostrum. lb. VI 576 p. 47 (a. 1119):
fidantia veto que per omni anno exinde exiet hego et
heredibus meis illut -are debeamus ad omni nostro
expendio. spéc., paver une somme d'argent: Cou. Amaif.
69 p. 112 (a. 1062): auri solidos centum octuaginta
quinque... quod -avimus pro devitum de nostra genitrice.
Dut. Petr. Arag. 114 p. 370 (a. 1102): et si sacaberit
pane aut bino, redat duplicatum et -get LX solides.
V. pago et paria,
pargium, -i n. [DuC: pargia] ceinture de cuir?:AYNARD. p. 616: alluta est lutta idest pellis rubicunda
idest -unir.
pargo u. pargio et pergo.pargo, -mis m. ou j: erreur pour margo? bordure,
rivage: Ion. SCOT. gloss. Mart. Cap. 39,20 p-52,27:
in -me, in litote ac si diceret.parguarsia, -e j: (ong, et sens inc.] CAWrUL Sord. 25
p. 20 (a. 1072-1100): et Garsias cum fratre suo...
ecc]esianl per fenestram cum lineis divisit et terrain, etcontingit -e contra rivum.
pargulum, -i n. [parga, parca] petit enclos pour le
bétail: ALEX. NECK. utens. p. 102 vitulos ablactatosinclusos teneat in -o iuxta fertile (cf. perguluni).
pargus, -i 111. V, parcus. -i m.
parhemiacus, -a, -ont y . paroemiacus.
parhelion u. parelion.parhento I. y . parento.
parhypate formes : parilate: REMIc. mus. p. 70.parypate: ib. p. 71 et 75. FIUCBALD. baron. inst. p. 117.
Ps. Ono CLUN. proem. ton, p, 250 (mus.) pas liypate,
corde voisine de liivpate dans les instruments de la
Grèce antique, la « parhypate Ineson » correspondant aur son grave (le l'ocracorde dans le s ystème musicaladopté au Mo yen Age, tandis que la « parliypate
hypaton» désigne la quarte inférieure : REMI?. mus.
p. 70 subprincipalis a paritate hypaton dicitur. ib.
p. 71 : cui subnexa principalis mediarum, id est parypate
meson dicitur (cf lb. p. 75). HucnAi.D. barrit. inst.
p. 117 : C autem est hypatemeson, semitonio a parypate
meson distans. CARM. var. III 41,9: quatuor hos nervi
discernunt lege canendi,/... ordo bine quem poscat
meson -e noscat. Ps. Ono CLUN. proem. ton, p. 250:
metrum veto parypate meson, 000RAN. opusc. cap.
[o 5 P. 152: -e hypaton id est iuxta prineipalem princi-
palium. ib. -e meson Id est iuxta principalem mediaruni.ANON. mus. Wolf p.210: primus modus ... remittitur
autem ad -e hypaton, Id est C.
pari indéci. [parare] parement d'autel: CARTUL. S.
15 Petri Cornai 104 p. 251 (a. 1080): bec surit vestimenta
nias ecclesie ... I nautirzal et I -i altaris de zandato et
I vergato.
I. paria, -ef DUC. [par] paire: Con. Bar. V 9 p. 18
(a. 1088): duo -e circelli de auto. CARTuL. Nemaus.
20 191 p. 305 (a. 1107): dent... una -a de capones.
2. paria, -e f DUC [patio ; pagare] formes : pairia:
COMPUT. Catal. 13,75 p. 62 (a. 1162). palia: CARTuL.
Hosp. S. lob. Hier. 427 p. 296 (a. 1171). en Espagne:
1) tribut versé par les chefs de taïfas aux comtes catalans
25 et aux souverains chrétiens (cf. P. Bonnassie, La
Catalogne du milieu du r à la fin du Xi" siècle (1976]
t. II p.665-668): CARTUL. Chun. 1V 3343 P-438
(n. 1052) : -e veto vel tributi mee terre vel ilhius que
Deus michi sive meis successoribus ..de terra Sarra-
30 zenorum dederit, do... deximam partem Sancte Marie.Lin, fend. maioj- 1 148 p. 145 (n. 1058): de ihlud avere
mobile qui exierit eis per pacem catin Mhagib, sine
eorum -as, habeant duas partes comite Raimundo ... Et
si adcrescerint eis -as de Alhagib, quomodo adcrescerint35 ad comitem Raimundo et ad comitissa Adalmodis,
secundum quod de eo soient accipere -as. lb. 150
P. 150 (a. 1039-65) : neque de ton, alodio vel fevo,neque de ipsa -a que hodie conventa est tibi de
Hispania vol que in antea... adquisieris. CARTUL. Hosp.40 S. lob. Hier. 181 p. 142 (a. 1149): dono eis annuatim
in mea patria Ispanie mille morabatinos, dum autem
accepero -am a Sarracenis. ib. 426 p. 295 (a. 1171):
concedo sancto Hospitahi Iherosolimitano et fratribuselus in -a Hyspania mille morabatinos singulis annis
45 accipiendos.
2) taxe foncière: CaRTUL. S. Emil. Cocul. 139 p. 148
(a. 1049): vendivimus vobis ipsa -a quarn dieuntGuardia, quam debebant nobis villas. (sic) (cf. lb. 227
p. 234 (a. 1076]): offero ... villam ...simui cum ihia -a que50 solebat ad Naielam pectare. Doc. Sanç. Ranimir. I
P . 205 (a. 1094): decimam de -a de Tobustum et dehomicidios. D]PL. Petri L Arag. 33 p. 255 (a. 1097)
decimas etiam de illa -a de PoIlera et decimas de illa-a de Va!terra ... reddantur vestitul monachorum. ib. 70
347 paria - parlerius 348
p. 308 (a. 1099): ego Peu-us... ad vos barones de
Napale, propter servicia que michi fecistis ...lngenuo
vos de Iotas -as et de totas azofras quod michi faceredebeatis.
3) taxe en (général) : CARTUL. S. Emit. Cocul. lip23 (a. 934) : ut in nulta -a nec in nuila causa sit
permixtum cum hominibus illis. ib. 219 p. 226 (a. 1075):cuit omni genuitate -arum, homicidiorum...tributum.Doc. Port, reg. 1 216 p. 266 (a. 1146): si hommes de
Sancta Cruce fecerint aliquam iniuriam aliquibus extra-
neis iudicentur sine aliqua caluninia vel -a, id est vel
ferïantur verberibus vel damnum pro damno ... restituant.pariadus, -a,-um u. paratus.pariale, -'s n. [par] paire: CARTUL. Cupersan. s P. 14,6
(a. 915): -c vovi Ires, pecoro quingento, porci sexaginta.pariarius sive parierius, -i m. [par] formes : paricris
CARTIJL. templ. Dozenc. B 74 p. 246 (a. 1173). CARTUL.
Carcas. I p. 228 col. 2 (a. 1174). parierus: CARTUL. S.
Saturn. Tolos. p. 390 (a. 1131). pariorius: CARTUL.
tempt. Dozenc. D 13 p. 285 (a. 1173). parriarius
CARTUL. Magalon. 174 p. 318 (a. 1181).
I) co-possédant ou co-propriétaire: CARTUL. Carcas.I p. 18 (a. 1152): ad quod dicebant se non posse
reddere contra voluntatem Iordani de Rocafort sui
-arii. CARTUL. tempi. Dozenc. B 42 P. 221 (a. 1167):
damus... nostram sextam pattern totius honoris quem
cum alus -anis nostnis habemus in terrninio de Moleria.CARTUL. S. Saturn. Tolos. p. 269 (a. 1176): qui sent-arii et coheredes Raimundi.
2) ce-tenancier.- CARTUL. capit. Agath. 130 p. 130(a. 1170-1202): Petrus Bernardus cum suis -eriis 11!sestaria. CARTUL. Carcas. V pr. 546 coi. I (a. 1183):
cognosco et testifico...quod predicta omnia... a canoniciseius habui et tenui et omnes antecessores mei et omnes-arii mci. CARTIJL. Magalon. 206 p. 374 (a. 1191): vobis
predictis mansuaniis, et -is vestris et nostris. CARTUL
S. Saturn. Totos, p. 524 (a. 1192): Vitalis pro se et
pro suis -eniis fecit hominium domino Poncio.parias, -e m, e. pareas.pariatio, -nis f [pariare 7] acquisition CARTUL. S.
Vine. Ovet. 23 p. 61 (a. 982): facta karta quomudationisvel -rus pridie nonas octubres. ib. 33 p. 79 (a, 1041):facio tibi hoc scniptura -ais de ereditates quas adquisitasabeo in ternitorio Asturiense (cf. ib. 73 P- 140 a. 1073).
paricaria, -e f V. paritaria.paricclum, -i n. u. paricluin.paricida, -e w. u. pan'icida.paricidium, -i n. u. parricidiutn.pariclum, -i n. [par; ital. paniglia] farines : pariedum
ACT.% reg. Norm. Sic. 29 p. 455 (a. 1186). Doc. Calabr.42 p. lOI (a. 1194). pariculus : CARTUL. Lesat. 1 486
p. 367 (e. 1010-20) et lb. .saepe. parictum : Con. Brund.1 32 p. 56 (a. 1194). ç. parelius. paire de (ou groupede quatre) bœufs servant à la mise en valeur d'une
superficie de terre: a) dans une énumération de biens
ou de droits: Acr& reg. Norm. Sic. 29 p. 455 (a. 1186):iiberam habeant facultatem capiendi de bosco ad domos
construendas et pro alus regiminibus domorum ets vineartim et pro -oeIls eorum. DIPL. Constant. Sic. 2
p. 9, 17 (a. 1195): ut nulta ecclesiastica vel secularis
persona... hommes predicti rnonasterii aut -a commad angariam traitai.
2) dans l'évaluation de la surface d'une terre: CARTUL.
ta Lesat. I 285 p. 222 (a. 1072-81): damus terras cuitaset incu j tas,,. ad duos -cutos de boves. DIPL. Tancr.Sic. 24 p. 58,23 (a. 1192): terras laboratorias sufficientes
ad laborandum ad unum -um boum. Doc. Calabr. 42
p. lOi (a. 1194): terras ad duo -a boum de terris Suc,15 DIPL. Constant. Sic. 30 p. 111,16 (a. 1196): tenimentum
unum, ubi octo -cela boum, quatuor videlicet bubus
per -ont enumeratis, omni tempore taborare sufficiant.Doc. Caiabr. 54 p. 134 (a. 1199): tenimentum quoqueBalerani ad octo -a boum cum arboribus. noter la
20 forme absolue: DIPL Tancr. Sic. 2 p. 7,11 (a. 1190):terras laboratorias ad -um unum. COD. Brund. J 32
p. 56 (a. 1194): terras laboratorias ad quinque paticlalibere tenendos sine servicio. Cou. Bar. X 37,11 p. 57(a. 1197): prope Barolum terras taboraticias ad decem
25 -a. CARTUL. ord. Teut. 128 p. 127,25 (a. 1197): inCanato terras laboratas ad X -a.
2) (par extension) paire d'animaux autres que desboeufs : CARTUL. Lesat. 894 p. 637 (XI. s. in.): facioservicio... duos -os de capones et duo panes.
30 parieulus, -i m. u. pariclum.pariecia, -cf [paries] bâtiment en ruine: UcuTIo S.V.
para : bec parietina vel -a scilicet parietis ruina, ubi
parietes sunt sine tecto et habitantibus. u. parientinaparielata, -e f u. pariliata.
35 pariencia, -e f [ong, et sens inc.] Doc. cath. Ovet.13 p. 49 (a. 891): bac duce sit erga omnibus sanctis
familiaris obtacio omniumque munire patrocinia sedulisofficiositatibus expetamus note cure que ges-simus et videnti et -a et ciariorum factis vestrum
sa beatissime martires impiorare favorem.pariens V. parens.parientiria, -e f ruine, bâtiment en ruines : PArlAs:
-e, parietum ruine: sont cairn parietes sine tecto sinehabitantibus (tf. Isto. etym. XV 8,3)_ u. paniecia,
5 parietina.
parierius, -i in. DuC. [par] formes : parerius : CARTA
a. 1184 (Sicard, Les moulins de Toulouse au Moyen-Age p. 378). parranius : CARTA a. 1168 (Gailia christ.noviss. Avignon 272 col. 79).
ta co-possédant : CARTUL. Biter. 179 p. 245 (a. 1154):impignoro... tertiam partem de illo pastorali quem egoet -j mei ... tenemus. CARTA a. 1168 (Gallia Christ.noviss. Avignon 272 col. 79): controversia inter Bol-bonenses et Malvicinos et participes sive parrarios
349 parieriUs— paries
350
eorum. CAnA a. 1184 (Sicai-d, Les moulins de Toulouse
au Moyen-Age, p. 378) : domini superiorum motendi-
norum... et eorum parerii habuerunt controversiameum dominis subteriorum molendinorum... et eorurn
pareriis.paries, -tis, ni. DuC FEW t. VII 652 CI 54. formes
pares: Doc. catit Ovet. 21 p. 86 (a. 921). Doc. Port.
part. 20 p. 17 (a. 1101). AN0N. de minut. p. 229 note
p. nom. sing. parieti : MON. hist. Neap. append. 7 p. 95,
4 (a. 928-60). obI. plur. paredes : DIPLOM. Astur. lI 130
p. 153 (a. 883). emnplois fém.: CARTtJL. Ruscinon. I p. 5
(a. 865). Lin. fid. Brac. I p. 69 (a. 1032). CARÎIJL. capit.
Agath. 20 p. 193 (a. 1146-47).
J) mur, muraille (PAriAs: -s nuncupatus quia semper
duo sunt pares vel a latere vel a fronte. Uotrrio S. V.
paro : his -s dicitur a paritate asseruni quia duo sont
pares a latere vel a [route aliter structura deformisest, et iUi conspiciunt se. [cf. ISID. etym. XV 8.2]):
A) de clôture :1) d'enceinte d'une ville: DIPL Arnulfi
123 p. 182, 21 (a. 894): ornnem integritatem ipsius
monasterii osque ad murum eiusdem Mediolanensis
civitatis, sieur modo -tibus circumdata esse videur.
Doc. cath. Ovet. 15 p. 56 (a. 896) : osque ad -tes de
Corneliano. Orro FRIS. gesta 2,21 p. 124,29: lapidera
vi tormenti ex balista...propulsum ad superiora nlenio-
rom loca conscendisse, ex collisione -tum tribus fractis
frustis.
2) d'un terrain, d'un jardin : Coi). Bar. J 16 p. 28
(a. 1030) : absque ipso -te qui est erga predicta via.
CARTUL. Capuan. 7 p. 20 (a. 1105): tradidi tibi ... integrasubscripta una terra et pressa mea. ubi -tibus et maris
constructi sont. MON. arch. Neap. V 524 p. 308(a. 1107): in predicto -te quem facere volunt ante ipsa
casellarn, faciant ostium in fronte de ostio eiusdemcaselle. CARTIJL. Cupersan. 113 p. 220 (a. 1168): pre-dictam terram... circumdans -tibus clausuriam fecit.CARTUL. Popul. 174, 12 p. 103 (a. 1192): ut facias
clausuram bottant -tom bonorum circa ortum. spéc.,d'un enclos pour les animaux: ANDR. FLOR. marre.
Bened. 111 II p. 235: scrutabantur quoque septaanimalium.,. atque inter rimas -tum ferreis libratissubulis, ea ... interimebant.
3) mur de limite : CARTUI.. Ruscinon. I p. 5 (a. 865):et inde vadit per ipsa terminia ad ipsa -te que dividit
inter Prata et Lusconem et diviseront per ipsa -te ipsasvillas Suniefredus et Argua comites. Lin. fid. Brac. I
p. 69 (a. 1032) : de illo agro de Paul quomodo iacet
de termino in termino cum suas -tes et cum illanugaria. CARTUL. serin. Col. A I p. 107 (a. 1170-71):notant sit quod -s qui dicitur givel, qui inter domum
est Teoderici et uxoris Fugelini... dimidia est Teoderici.sp'c.. -s commuais : mur mitoyen : CARTUL. Magalon.229 p. 412 (a. 1194): -s ille qui dividit curtem nostramet partem vestre doutais est commuais vobis et nobis.
CARTUL. S. Mar. Camp. Mart. 66 p. 126 (a. 1194):
unus autem -s qui star inter franc tuam donnant et
domum meani inter nos est commuais.B) mur d'un bâtiment, (l'une construction ou d'un
ensemble de constructions: I) en général: Lnx Frision.
5,1 : qui domum alterius incendere volens, facem manu
tenet, ira ut ignis tectum vel -rem domus tangat. SCI-IOL.
Egbert. Leod. rat. 1 218 p. 51: mns est puerorum
insolitam rem et inauditam in -te cum carbone notare.
'o ut ibi sit novitatis signum. BERNARD. parab. VI p. 292,
6 : fenestra ex acte et -te constat. Nam ubi est -s
continuus, nulla est fenestra. CARTUL. I-losp. S. lob.
Hier. 464 p. 318 (a. 1174): usque ad quamdam arcum
-te elausum. MiltAc. Egid. 24, p. 414,29: in munitissime
U turris fundo retruditur, ubi in -te defixa erat catena
ferrea. GIRALD. itin. Kambr. I I p. 18 : totum oppidum,
preter -rem unum ubi campana pendebat, igne proprio
consumptum est. spéc. murs en ruines servant de
matériaux de construction (cf parietini) : REG. Sublac.
20 144 p. 195 (a. 896) : surit -tes antiqui et in desertum
positi qui vobis ad ecclesiam restaurandam et allevandam
condonamus.2) mur d'une église ou d'un bâtiment consacré: DIPL.
Otton. 1 349 (a. 967) : possessiones ecclesie ita a laicis
25 invasas ut... ecelesie tecta caderent, -es precipicium
imminerent. ADAM BREM. 3,4: lune demum templi -tes
dealb-antur occidentalisque eripta... dedicata est. MON.Strig. I p. 92 (a. 1138-1392): omnes isti predicti sçrvi
-tes et coopertoria ecclesie vetustnte dilapsa debent30 renovare. VITA Steph. Obaz. 111 34,25 p. 244: o sanete
pater Stephane,... nisi cite subveneris, ignis absumet etcandidos -tes in nigredine verte. PETR. CA ?uoa somma
sacram. III 297 p. 333 : credo quod tota dia terra que
est infra eapaeitatem murorum et -lutta ecclesie cotise-35 crata est et cymiterium est. noter la personnification
des lieux: VITA Steph. Obaz. II 52,8 p. 176: [bono
domino] revertente... cuncta interius et exterius letaban-tur, ira ut, quemadmodum dici solet, ipsi -tes in
adventu eius gratulari quodam modo atque hilarescere40 viderentur.
3) (par méton.) bâtiment : a) en général: CARTUL.capit. Agath. 204 p. 193 (a. 1146-47): ut habeatislicentiam cargandi in illa mea -te que est iuxta ipsumnostrum mansum. CARi-A XII S. (Perrin, Recherches sur
45 la seigneurie rurale en Lorraine, p. 396, n. 4): fenumet annonam deducere ad -rem horrei. b) à l'intérieur,à couvert (dans une expression à l'accus. avec intra ouinfra ou à l'ahL): ADAM BREN. gesta p. 111,10:
tesaurum collectum et quasi minus necessarium, si infra50 -tes clauderetur. Orro FRIS. chron. 7,35 p. 373, 16:
alii vite sue solum Deum testem habere cupientesantris, speluncis, -tibus se includunt. STEPU. TORNAC.
epist. I p.4 (a. 1178-80): viderint ipsi quid intradomesticos -es agant.
351 paries 352
4) noter l'expression proverbiale - s ... ardet (cf. Horat.epist. I 18.84): Orro FRIS. gesta 2,25 p. 130.8: « Sensirem meam o, inquit Terdona « agi, cura -s proximus
- Limellum dico- arderet ». G,JILL. TYR. hist. fer.
transir. XIV 6,614: quod proverbialiter dici solet tua
tes agitur, -s cum proximus ardet.C) paroi, mur intérieur, cloison : 1) en général: CARTA
a. 1019 (Gattula, Hist. abb. Cas. I p. 81, I Il):posuimus ante altare... sablas arcum a -te usque in
-te virgam ferream. LEGENO. Errer. I p. 451 : quodpater cius cautc immo et oculte per rimant -lis sepe
prospiciebat. BERNARD. homul. Màr. 11 2 p. 22,20: ecce
affatur Angelus Mariam. Apponite autem -il, auscultate
quid nuntiet ci. INNOC. 111 reg. 314 p.446,23:
dampna ... pro fractione -lis camere.
2) en parlant de leur décoration: ALCUIN. cari. I277 p. 176: extrait ecclesias... / serica -tibus Lendens
velarnina sacris. THANOM. Bernw. 8 p. 761,42: exquisita
ac lucida pictura tain -tes quam I'aquearia exornabat.
LEQEND. Steph. major c. 10 p. 385 : basilicam ... celaturis
in chori -te distinctis ... construere cepit. GAUFRID. MALAT.
III 19 p. 68,8: -tes depinguntur diverso bitumine.
CARTUL. Avennac. 18 p. 85 (a. 1186): alios pannos de
lana intextos valde decoros, qui utrumque -tenu chori
in festivis diebus cooperiunt. à noter: mur décoré
symbolisant la richesse : MIRAC. Mar. Virg. Rup. Amat.
III Il p. 292: nec in -tibus pictis amatis et deauratis
delectaris, set humilis humiliter humilia respicis.
D) paroi d'un bâtiment en bois: Tuh'nM. 6,23
p. 302,17: fanum de ligna artificiose compositum...Huius
-tes varie deorum dearumque imagines mirifice ins-
cu1pte..exterius ornant. ANDR. FLOR. Gauzl. 461 p. 86:
casant quoque Ville Abbatis. ..quarn -te reformavi ligneo.
BERENGAR. TuR0N. coena IX p. 34: quando enim fit...
de arbore -s, arcus et tabula, jure materie nommeappelantur que facta saut de materia. CARTUL. S.
Martin. Camp. II 85 (a. 1137): in ipsius Hugonisventure, hospites habebunt necessaria scilicet ad refi-
ciendos tantum -tes. ACARD. S. V,c'r. serra. XIII 10
p. 144: Salomon ... edificavit quasi -tes ligneos intra -tes
lapideos. spéc., séparation intérieure en bois: GAUERID.
MALAT, 11 40 p' 49 : dux in tabernaculo soc, ex foliosis
arborant ramis composite, ... ramoso -te inlerposito.
E) par extension : 1) ("éd.) cloison, paroi: (d'un
organe): Lnx Frision. add. 3a,64: si nasum trans-
punxerit. ter XII solides : si unarn -tenu transpunxerit,VI, DECRET. Frision. A 8 p. 54,18: pro Iabio superioretranspercusso tons, decem uncie... pro interioni -te
duodecirn solidi. Qurst Salern. N 56 p. 310,11 : dum
-tes cranel comprimuntur.
2) paroi (d'un four) : Turoru. sched. 2,1 : lac etiam
in minoni spatio foramen per medium laris iuxta -tenumedium, et fenestram ad mensuram palmi tuxta -Lei
frontis exteniorem.
Ii) sens 'nétaph. et symboliques: A) par nzétaph. : I)position (dans l'espace): ALCuIN. disp. Pipp. p.533,!1:P. Ubi homo positus est? A. : intra sex -tes. P.
quos? A. : supra, subtus, ante, retrorso, dextra, levaque.5 2) structure (d'une oeuvre): Wino gesta pro!. p. 8.15:
quodsi hoc accident ut,... sic mihi aceidat exire et eomodo opus menin imperfectum deseram, obsecro vos
post me scribentem, ne pudeat ilIum meis fundamentis-tes sucs superponere.
'o 3) image d'un mur constitué par l'enfilade des têtes:CoNsueT. Meli. p. 231,25: ubi venenint ad locum, ubi
pignora sanctorum sont,... innuat canton omnibus, ut
fiant quasi unus -s coniunctis çapitibus utniusque choni.3) image du,, mur constitué par l'enfilade des têtes:
'5 CoNsueT. Mdl. p. 231,25: ubi venerint ad locum, ubi
pignora sanctorum sunt,... innuat cantor omnibus,
ut fiant quasi unus -s coniunctis capitibus utniusquechoni.
B) sens symboliques : I) évoquant ce qui constitue20 une assise, un appui: a) le Christ (ALAN. INs. dist. col.
892 : -s ... dicitur Christus.) : la nature humaine du Christ(HRABAN. univ. 14,23 col. 401 8 : -s corpus Salvatoris
signiflcat. ALAN. INs. dist. col. 8910: -s...dicitur humana
Christi ratura) : BERNARD. parab. VI p. 292,8: Christus25 veto est ex humanitate quasi -te et divinitate mira
humanitatem lucente. IULiAN. VIZELIAC. serin. t.! 5,11
p. 138 : per ipsum (sc. Christian] carnis nostre -tem
vitreum, transluccntem. divinitatis eius arcanum oculo
penetrante videbit, b) la double assise d'une société ou
30 d'une communauté: a) nature angélique et humaine
(AI.&N. INs. dist. col. 892A) : -s ... dicitur humana vel
angelica natura, oncle legitur quod celestis lerusalem
constabit ex duobus -tibus id est ex angelis et hominibus.
(cf. Apoc. 20). les anges et les hommes : Orro Fgis.
35 chien. 8,30 p. 441,1 : quia civitas illa duobus -tibus
compacta ex angelis constat ex hominibus (cf. Gauc.
homil. in evang. 34.11 Huoo S. Vier. hier coel. 1 5).
) peuples constituant l'Église : Juifs et Gentils (HRABAN.
univ. 14, 22 col. 401) : -tes enim templi Dei, fideles
40 sont ex utroque populo, hoc est ludaico et Gent,Ii, exquibus Christus edificavit Ecclesiam. ALAN. IN5. dist.
col. 8910 et 892' : -s... dicitur gentilis populus et
ludaicus, unde legitur quod Christus est lapis angulanisconiungens duos -tes in unum, id est duos populos in
45 fidei unitatem. [cf. Matth. 21,42 et Ps. 118,22]). CIiRrs'r.
STAuUL. in Matth. SI col. 1438 ' : sicut lapis in angulo
duos -tes ex diverso vcnientes suscipit. WALTH. SHIt.
Christoph. 1 3 p. 68,5: illut quoque velut abiectumreprobi lapidis nomen in ecclesiastici -Us angulo fixa
50 soliditate fundatur. GERARD. MOREs. del,b. Il. 275
p. 19: est enim simplex [sc. Ecclesia] ut ft,ndamentum,
quamquam lapis angulanis [s. Christus] iungat -tes,
maculai non habens, nequc rugas. Ono FRIS. gesta2,2 p. 103,30: tamquam angulanis lapis utrorumque
353 paries — parietina 354-
horum -tum dissidentiurn unire posset. id . chron. 3,21
p. 162,2 post XV ergo sacerdotes quos civitas Dei ex
circumcisionis -te a lacobo apostolo asque ad idtempus habuit, tain ex alio -te credentium pontifices
habere cepit. ou la Jérusalem nouvelle : Gur.RR. Serm.
2E 24 P. 56: 0 lerusatem nova,... de utroque edificanda
-te circumcisiortis et prcputii. y) les hommes et les
femmes qui constituent la Jérusalem céleste: uterque
-s: VITA Gaucher, Aine?. 12 p.52: ex utroque t,.virorumque scilicet ac mulierum, celestem nitens edificare
Jebrusalem. S) dans la vie monastique: actifs et
contemplatifs: BERNARD. serin. de div. 9,4 p.120,4:
super utrumque -len t [sc. officialesfratres et claustrales]
pacem Ioquitur, quoniam ad idem tendunt, licet non
cadem via. id . sent. 1 18 p. 13,2: templum Dei est
claustrum religiosorum. Duo -tes ctaustri sont, activiet contemplalivi, Maria et Martha, interior et exterior.
ib. 26 p. 16,13: duo -tes debent esse in congregatione,
unus interior et alter exterior. Interior claustrales.
exterior obedientarii. à noter -s ex adverso : autorité
qui domine et unifie: BERNARD. sent. I 18 p. 13,6: -s
ex advcrso qui hinc utrumque coniungit sont prelati.
ib. 26 p. 16.16: quia taro pax inter istos est, ideotertius -s est, ex adverso veniens, qui coniungit diversos
-tes, abbas videlicet et prion c) ensemble des fidèles
constituant l'Église: HRAE3AN. univ. 14,23 col. 4011):
-tes templi surit fidelium populi, ex quibus sancta
universalis consistit Ecclesia. ou une partie d'entre eux:
RICHARD. S. Vic'r. except. 10,1,16 p. 375: -tes Ecclesie
sont contemplativi. ipsi fundamento quod superius est
vieilli, terrena deserentes. celestibus adherentes. d) vertu
de la vie morale: CANu. TREV. (?) epist. 2 P. 560. 27:
humilitas est conversationis vestre fundamentum, pa-
tientia -tes, fides tectum. RUFIN. summa 2, causa 1
p. 196 : spes --- caritas...fides : quibus tribus virtutibus -
quasi tecto, -te et fundamento-totius dominiez domus
edificiuni consurnniatur. IsAAc STEL. serm. 14,10,96 t: I
p. 276 : sancti Patres ... utriusque -lis spiritualis edilicii
lapidem angularem paupertatem Iocarunt. CARTUL. Carit.
62 P. 150 (a. 1163): quamobrem sanctitatem vestramlatere noluimus, quia erga nos sancte religionis forent
instituta, pax suruma et -s integer sine dubietate mentes
quod... 6delitatem erga ecclesiam Charitanensem cx-tulimus.
2) évoquant ce qui sépare ou fait obstacle: a) lecorps humain : BERNARD, servît. sup. cant. 57,8 t. Il.p. 124.16: sane lion per ostia aperta, sert per angustaforamina is tante claritatis radius se infundet, stante
adhuc durutaxat hoc ruinoso -te corporis. IULIAN.
VIZELIAC. serin, t. fl 19.107 p. 406: vitam presentemnoctem dixerim, in qua nos invicem non videmus dumobiecto -te corporis ad interiorem hominem parvipen-
dendum penetrare non possumus. b) condition mortellede l'homme (ALAN. bis. dist. col. 8924 -s. ... dicitur
mortalitas que impedit ne videamus divinam Christi
naturam,.. quia mortalitas nostra quasi -5 interponitur
inter nos et Deum ne comprehendamus ipsuni): GuIL1..
S. THEOI). cant. p. 160: Sponsum et Sponsam solus
5 dividat -s huius mortalitatis ...Vel -s est dirimens
Sponsum et Sponsam. INNoc. 11? reg. 316 p. 448,20:
homo Christus lesus, pacificans, que in celis erant et
que super terrain, et dissolvens maceriarum -lem (cf.
Ephes. 2,14). c) obstacle créé par le péché (ALAN. lus.
'o dist. col. 892' : -s signiflcat peccati duritiam) : lsAAc
STEL. sen. 9, 12, 114 t. I p. 214 : abstulit igitur medium
-leva peccati ; per quern adulter irrepserat. en précisant
la faute : HILDED. cpist. 1 10 col. 166' : tantoque fit aDeo per -terni superbic remotior. d) dans l'expression
5 -teint foderc : percer le mur (de la connaissance .' cf
Ezech. 8,8): BERNARD. serm. de sanct. (Assumpt. 4,2)
p. 245,21 : Lazarum... qui nuper peccato mortuus fodit
sibi -tem, ut videat abominationes multas. PF.TR . BLE5.
epist. 21 col . 76C : descende, queso, in te ipsum et forte
20 conscientie tue -leva.III) côté, bord: A) au propre: 10H. ALT. Arch. 11
p. 261 : exterior lateris -s coit integer : intra / calceus
admisso spatio discedit, et ambos / alterno laqucus
morsu complectitur oras.
25 B) par métaph..' lignée (familiale) : GIRALD. topogr.
III 52 P. 199 : huic ab utroque -te virtus originaliter
inserta, suo in tempore denegare non poterit.
parietina, -e f. DuC; FEW, t. VII, 654. parietina,
-orum n.pl. formes : parientina: PAPIA5. paritena: COD.
30 Caiet. murs ou bâtiments en ruines, ou menaçant ruines.
t) féal sing. ou pflir. : (UouTIo S.V. pare: bec -a vel
pariecia scilicet parietis ruina ubi parietes sont sine
tecto et hahitantibus [cf. I5ID. etym. XV 8.3]): REG.
Sublac. 87 p. 132 (a. 857) : a quarto latere -as desertas
35 quanti tenere videtur Theoduli honesta femina. VALcAND.
Deod. 7 col. 616' : erecto sibi habitacuto, consedit;cuius hodieque ibidem ostenduntur pturime -e. Dut.
Heur. 1? 470 p. 599,25 (a. 1022): concedimus ... cortem
et terrain... cura ecclesia sancti Martini, qui est posita
40 infra bleve sancti Antimi, vel in alus locis coin
antiquas, sicut eius turc esse dignoscitur. MON. arch.
Neap. 405 p. 30 (a. 1065) : sicuti inter se -a et terminis
exûna. RADuLE. CAD0M. gesta Tancr. 151 p. 712: saxaposcentibus -c abundant.
45 2) n. plur. : PETR. DAMIAN. epist. VIII 5 col. 470'nain dam semiruti pendeant muri et turpiter interrupti,
-a digna sont dici quam valeat ecclesia nuncupari.Rec. Sublac. 87 p. 132 (a. 857): inter affines ab binelatere -a deserta Juris monasterii sancti Herasmi.
50 3) ahI. plu;. -is: Coo. Caiet. 6 p. 11,22 (a. 839)cum camps, silvis... pascuis, ripis, paritenis, adpendi-cibus. DIPL Otton. III 278 p. 703,15 (a. 998): ecclesias...cum casis, hortis, c?iptis et -is suis. SIGEBERT, GEMHL.
Deod. p. 480.12 : Deodencus... presul, ab ipsis -is huius
1
355 parietina — parifico 356
loci constructor. GAUF'RID. GRossIJs Bernard. Tiron. III
21 p. 227FH casam...sibi in cuiusdam ecciesie S. Medardi
-is confecerat. Autx. NECK. nat. rer. H 98 p. 183 sunt
enirn iii -is rempli plures lapides adamantine equaiesin quantitate et virtute, reconditi. ADAM PARVII'ONT.
mens. p. [29: basilicam ... iuxta quani -is interstantibus,
patebat xenodochium.
parietini, -arum m.pl. murs en ruines : GREC. CAT.
169 chron. Farf. 11 p. 41,12 -i destructi.
parietinus, -a, -non adj. en ruines, qui menace ruine
CARTA Viterbii a. 847-55 (Bull. Ist. stor. liaI. 27, 1906
p. 36,22) : coin edificiis -is, attiguis, adiunctis adiacen-
tibusque eorum. HER». Bas. Thom. III col. 1126°:
patest quidem talis qualis esse quasi lutea sen -a et
ruinosa quedam eoniunctio, mox ad primam et madicam
aquarum inundationem, seu ad primum et brevem
aquiionis fiatum dissoivenda.
parieto I. [paries] munir de murs : UOUTI0 S.V. para:
-o, -as, parietibus aptare.parietulus, -i ni. [paries] petit mur : UcuTlo s.v. para
hic paries ... unde hic -us, -i, diminutivum.
parifico 1. (par et facial I) avec idée de ressemblance:
A) à la forme active: rendre semblable: E pisî. Hann.
37 p. 79,18 : ut scelus, quos inquinat, equat, sic aimer
inpares unit aut -at. PF.TR . CELL. epist. 1, il 173 col.
629A : una intentio animos -at. ACARD. S. VICT. serra.
X 6 p. 113 : non quod ordinem aut dignitatem naturalern
confundat, quasi quod minus est maiori -et, ut hominem
Den sed dicitur iustitia omnia adequare.
B) au passif: 1) rendre semblable: THoM. Will. il 5
p. 77: coque maxime quod domino puerulum qualitatehabitus -artcernerem. Vin Thom. Beck. Iii (Becket
Mat. t. IV p. 187): -ari ci [sc. Baptiste] quaque studuit
in veste penitentie.
2) comparer: GERHOH. Sim. p. 256,9: si quis ea
temerarius decerperet que dominicis verbis pattes sancti
addiderunt. -andus esset militibus vestimenta Christi
scinde nti bus.
11) avec idée d'égalité: A) égaler (en parlant d'une
valeur matérielle équivalente): CARTIJL. archiep. Magd.
248 p. 313 (a. 1140): unum mansum VI soUdassoiventem prefatus Hoyerus in suam possessionem
suscepit et eosdem nummos equa nummorum numcro-ans, au passif: être d'égale valeur: FOR. Conch, VII
11 p. 44: cannes aile hereditates omni tempore -entur,
cura querelosus metiri valuent.B) mettre sur le même niveau: 1) en général: I-Iucio
B0NON. rat. dict. I p. 53 : oh hoc Aginuifi et Alberti
Saniaritani temeritatem et indiscipiinate doctrine no-vitatem huic introductioni prepanere vel -are satagunt.GuILL. TYR. hist. ter. transm. XV 12 p. 678: sedem
emulam contra Romanum erigens et -ans ecciesiam.2) par rapport à Dieu: GERHOH. c. her, 2 col. i
banc hominem speciosum pre fuis haminum Christum
invcnio Dco surnmo -atum... secundum virtutem,
sapientiam et gloriam. Ion. SARISB. potier. 3,14 t. Ip. 222 : deorum minuunt reverentiam quos -ant sibi.
3) par rapport à l'excellence angélique: . Ron. PULL., sent.11 4 coi. 721 0 : quippe terrena inhabitatio facta celestis
non tain ancri, scd crit anima honari; adeo ut humana
lune natura angelica -etur excellentia.4) par extension: être assimilé à (avec in et l'ahl.)
SUGER. epist. 3 p. 243 : prefatus canton in decano -etur.10 C) rendre égal: 1) (pass.) avoir le même statut
juridique: CARTUL. select. Keutgen 133,10 p. 119 (ante1)78): omnis mulicr vira -abatur et econtra. CARTtJL.
Corbel. 31 p. 46 (a. 1196): ut unus vicanius...in alusbeneficiis cetenis vicariis -aretur.
15 2) (philos.) : rendre équivalent : ABELARO. glass. adcateg. (mél. B. Nardi I p. 162): oportet adhiberi plates
differentias ad -andum genus alicui individuo guam ad-andam speciem alicui individuo quia ad -andum genus
aportet adhibeni substantiales et accidentales differentias.20 DOM. GuNouss. div, philos, p' 79: sermones quidem
sillogistici aut saut fixi in anima. aut surit extra cum
voce campositi... extninseci veto dum voce sont ex
dictionibus plunibus ... ordinatis, signilicantibus illas in-
teliectus et -antur eis, et per hoc, quad -antur, advcniant25 se ad verificandum aliquid apud auditum, set ex
sermonibus extninsecis. id . unit, p. 6: in quibus enim
materia est subtilis, simplex, remota a contrarietate etseparatione. -atur et unitas et unitur coin sic, ut
hec et fila sint unum non divisibile in actu.
30 D) construction pronominale ou passive: s'égaler à,
se prétendre égal à: ANSELM. L*un. Matth. 4 col.
1273* : veile domino suo -an. ib. 12 cal. 1362*
angelus... non ex aliqua infinmitate cepit Dea invidere
et voluit se ci -are, Ras. MELODUN. sent. 111 3 t. II
35 p. 26,16: quis ennui inflantis mentie sectator in illa sePlatani -are unquam presumpsit? JuLIAN. VIZELIAc.
serin. t. I. XIII 146 p. 274 : -are te cupis creatoni.
GuILL. TYR. hist. rer. transm. XIX 13 p. 903: contracorn suosque predecessores scellera sibi erexerant emulam,
40 singulari earum excellentie imprudenter se -antes- EicKnB,SCHON. e. cath. 21 col. 83* : nequior quia apastolis
-ari volait. linoc. III misenia II I p. 8 : homo ... necvalebit se -are celestibus nec audebit se preferre terrenis.
111) déterminer : A) sens matériel: CARTUL. S. Ambr.45 Mcd. 92 p. 282,32 (a. 1174): est ipsa via cum ipso
sentenio tabule duodecim sicut est terminata et -ata.
B) au figuré :faire disparaître (une différence): SUceR.consecr. Dion, p. 214: ut ... disparitatem istam penicu-
Iosam in nabis -et, cantranietatis intestine inimicitias,sa quas in amicitie eius amissione prima prevaricatione
incurrimus,1V) marier : A) donner en mariage : WAL'ru, M*p
nug. cur. 1V 15 p, 196, 1 : quod vicinus noster... spemconceperat ducendi fihiani meam... quanti quia nunc
357 parifico — parilis 358
audit me mutata sentencia Salomoni -are, opida munit.
B) se -are: s'accoupler (en parlant d'animaux)
IuLIAN. VIZELTAC. serm. t. I. VI 179 p. 166: hic turtur,
amisso compati, nul!1 se ultra -ans.
pariformiter adv. DuC [par et forma] de la même
façon : PAUL. DIAC. gesta Lang. cont. tertia p. 210,35
ad partes suas se recepit et -r apostolicus papa Romam
reversus est, dans une énumération: CATAL, biblioth.
Lehm. 1 6 p- 20,21 : Isidorum sententiarum atque
eundem ethimologiarum -r et testimoniorum scintitiarum
librum.
parigo I. e. pargio I.
parigrum, -i n. [7r&pu-ypo'] cataplasme humide : PAUL.
AEGIN. cur 157 p.86,8: sub mento veto utendum anthira
aut sferio aut ex avis -o. -pantin u. pollua.
parilia, -e f y. parelius.paritiada, -e f u. pariliata.
paniliata, -e f [parilius; cat. paretiada ; esp. parejo
1w. paricuius]»rmes : parelada : CARTUL. Popul. 335,10
p. 205 (a. 1172). pareliada: CARTUL. S. Cucuph. 1 136
p. 112 (a. 981) et 11 372 p. 19 (a. 1002). pareliata : ib.
1 37 p. 34 (a. 955). parielata : lb. 1 35 p. 33 (a. 954).pariliada : ib. 1 108 p. 88 (a. 975) et 11 611 p-277
(a. [058). mesure agraire: terrain labouré en une journéepar une paire de boeufs : CARTUL. S. Cucuph. I 42 p. 38(a. 955): -as li quod habeo in comitatu Barch. ib. 188
p. 369 (a. 981): vindimus vobis -a una de terra cuitaqui nos advenit de comparacione. CARTUL. S. Vict.
Mass. il p515 (a. 1034): -as tres de au!ande quinobis advenir per comparatione CARTA a. 1086 (MarcaHisp. 300 col. 1180): concedimus ... in dominio iamdicte canonice sertis -a alodii in meis castris. CARTIJL.
Popui. 268 p. 163 (XI s.): decima de una -a queR. Bremundi piantavit supra Sanctum Petrum de PalacioMoionta. COMPUT. Catal. 21 p. 74 (a. 1168): mitto tibiin pignora ipsam meam -am de Apiera ... cum luis
ioves que pertinent ad ipsam -am et cum quibus excoliet laborari solet et debet. Lin. feud. major 1 467 p. 496(a. 1184): habet item duas -as sive pecias terre quefuerunt Guillaberti Angiici.
pariho u. parelius.
panitis, -e 1) adj. : A) semblable, de même forme : 1)absol. : a) qualifiant un subsi. animé ou concret: ANNAL.
Ottenb. 11 a. 1180 p. 316, 22: abbas... dixit.., duoscanes -es in libertatis testimonium afferre deberet.
b) qualifiant un subst. abstrait : Œ) en général : !OH.
SCOT. gloss. Mart. Cap. 11,8 p. 19,9: quarum similitudinenemus iltud Apoilinis personabat -i ratione. Wi po gesta2 p. 16.29 : animi mei vigorem magnis gauchis augeni
sentio, quod ex tanta concione consensus -is omniumnos duos solummodo previdebat. ADALS. LAuD. catin.284 p. 20: defendunt vutgi majores atque minores /cunctos et sese -i more tuentur. GALTER. CAsiiL. Mes.
VU! 441 : nos pauca trahentes, / unde magis celeres
-i levitate [ugamus / et fugimus. 13) en parlant d'un
sentiment, dune disposition : WALAHFR. Wett. 814 : cul
regina soror Hludowici cana genetnix, / Hiidegardis
erat, -i bonitate venusta. HROT5V. Gong. 449 p. 47: -i
repetens ganeam feritatem malignam/iiii nudavit omnia.
y) expressions: -i voce : d'une même voix : NICOL. CLAR.
epist. XLV coi. 1646A : plana erant subseiiia concinen-
tibus; concentu et -i voce in sublimibus resuitabant,
'o ut felici invidia masse eos crederem iubilare Deo in
voce exsultationis. -i voto : d'un même voeu: GALTER.
CASTIL. A!ex. VI 259: queramus -i voto lugentibus
aptum I abiectisque iocum.
2) avec le dat.: STOEBERT. GEMnL. gesta p. 551,6:
'5 defessus tandem, terrena negotia spernens, / elegit
partem Magdaiene -em. PETR. DAMIAN. carm. A LXIII
p. 65: de quibusdam antidotis I mors aloen equat,copulat sapor unus utramque. / His quoque tu -cm
pigra sortiris acrorem; / serapion canais fatear prestare20 venenis.
B) égal (PAPIA5 : -'s, equalis) : 1) en taille : MIRAC.
Richar. 11 16 p. 546: quatuor fila argentea et unumaureum sue stature -a.
2) dans la durée: WANOALR. martyr. compr. 9:25 nuncque dies -i spatio noctesque feruntur. IULIAN.
VIZELIÂC. serm. I, 11 99 p-72: tarditate -I.
3) en qualité SEDUL. carm. 41,26 p. 204: egregiipectoris custos prectarior ipse, / ulii nec -is nec similisfuit.
30 4) par métaph. : qui est au même niveau : SEDIJL.
carm. 1,37 p. 167: iustitie -i dispensans omnia libra /equali gressu carpis in astra viam. PETR. DAMIAN. carm.I XX VIII p. 56: iuris enim -es nescit suspendere lances,I quem laver inflectit, spes vel avara trahit.
35 5) qui est du même 'rang: Pen. VENER. carm. col-1008 0 : quid modo si -es notet eius penna iugales /Paulinum sanctum, Theresiamque suant ? BERNARD.
MORL. reg. 1017 p. 96: regna sed lita preit, regnumspeciale Marie. I iii -es superis, hec superat superos.
40 6) dans une formule d'exécration: -is pena : Doc.Port, reg. 1 8 p. 13 (a. 1101): cum luda Dominitraditore -es penas vidat in eterna damnatione. Doc.Port, part. 54 p. 50 (a. 1102): coin iuda proditoreDomini heredes efectus -i pena sit luditurus.
45
7) en parties égales: THEOR. LINO. nom. 1 p. 82,9:osque ad unitatem -i divisione descendentes.
C) allant par paire, en double: RUODL. carm. V 84:disponit piurima dona :.. atquc !eopardi gemini biniqueIcones I et -es ursi, qui fratres sunt utenini. ANUR.
50 FLOR. mirac. Bened. IV 12 p. 268: bina tuminaria interipsa sancta sanctorum luceant... nec quispiam eo lociquiescere permittitur, quoad utriusque luminis -issocietas revocetur.
il) subst. A) m.. I) égal au Père (en parlant du
359 parilis—pario 360
Christ): BERNARD. MoRL. Trin. 47 p. 9 : a patte natus
ades non factus sive creatus, / par -j, non posteriorsed nec minor illo.
2) nombre pair: SMAR. carm. I V p. 610, 10: ex unerumen procedunt gurgite niulti. / et plurcs -es inpar
et ipse parit.B) neutre .- chose semblable : Gr.RAR0. MORES. delib.
VI 380 p. 88 : hoc enim celum est in quo stelle etastra... continentur... Nihilominus et in celo [Ecclesia],de quo intentio innititur, -ia non dubitamus. 'o
parilitas, -atis f forme paralitas : Ion. XVIII epist.
col. 1484. I) ressemblance, similitude (PAPIA5
-s ... similitude) a) absoL CARTuL. Baioc. 1 21 p- 27
(a. 1035-37) : quia si quolibet iusta considerentur ratione,railla sibi convenirent -te, cum hec terrena. illa sint 15
celestia. CARTUL. S. SaIv. Vicecom. 13 p- 14 (c. 1036):non enim hoc ex ipsarum rerum sibi convenienti liquacontingit preciositate, quia si quolibet iusta conside-rantur ratione, railla sibi convenient -te. locuno. Serv.
29 p. 99,4 : gemmas... indifferens -s consimulavit b) 20
avec le gén. : WA1..HFR. Gal!. 1,34: quod iunctum est-te factorum, sit etiam copulatum comprehensionedictorum. BERNARD. sent. III 73 p- 109, 20: ex
similitudine professionum. ex -te studiorum... confoe-deratur. HERBORD. Otton. 1,37 p. 718,1 : parare amicicias 25
et notitiam societatemque ac -leur studiorum in operibusniisericordie. MIRAc. Gilduini prol. p- 150: de -te
miraculorum vel potius idenfitate. noter ad -terri et le
gén. : semblable à, à la ressemblance (le: au propre.
AUX NECK. ont. rer. 2,173 p. 300 : fiat rotundum 30
cereum corpus, it-a ut quantitas eius ex equo secommetiatur quantitati pile rotunde. Deinde cera dictaproducatur extensa in -tem Iancee. au figuré: Ion.
SARI5B. epist. 43 p- 78 : per viam inobedientie ...
quandam libertatis imaginerai ad episcopalis auctoritatis 35
-lent assurgit.2) égalité (SaouL. Donat. mai. Il 29 p- 55 : partes
[orationis] dicuntur a -te, idest ab equalitate, co quodpares habeantur in numero. PAnAS : a -te id estequalitate) : n) de mesure: HEU'- comput. col. 24
40
equinoctialem diei noctisque -lem. noter pro -te et le
gén. : proportionnellement à: CARTUL. Paris. p. SI(a. 829) nos studii nostri atque devotionis remuneremurmercede. et vos pro -te opens donemini eterna felicitate.
(cf. CARTUL. S. Mar. Paris. I 14 p. 323 [c. 1055]). b) de 45
dignité ou de condition: ANAs-r. collect. col. 7148: bec
optima duorum athletarum -s (SS. Cyri et Johannis).
GUIEL. S. Tucon. cant. p- 120,93: sponsa... altitudinemexpavescens -lis. Pe-rit. VENER. epist. 11 col. 227A : -temnon facit similitudo miraculorum, sed equalitas meri- 50
torum. GRATIAN. I dist. XCVI eS: ut quemadmodumride et religione ac honoris -te ei adequari videmini.ANON. tract. philos, p. 192: reverentia veto et dilectioexhibenda est omnibus secundum maioritatem et -tem,
noter l'expression in -te et le gén.: à l'égal de : STEm.LEou. epist. p. 286,31 : coins sanctitas atque nobilitasin tanIn celsitudinis -te conveniebant. Duoo Non. 11159 p- 203: quem Hugo dux non reverenter, ut solituserat, suscepit, sed in -te suorum tironum negligenterternit. c) de nature: PETR LoMB. sent. 11, XVI 4 1
p. 382 : homo creatus est a Deo, non genitus, non -teequalis sed quadam similitudine accedens ci. en parlant
du mystère de la Trinité: GoDEsc. SAX. trina deit. p.94, 19 incomparabiliter tres persone in quibus est -set equalitas. d) de droit: CARTUL. S. Michael. Mes. 54
p - 191 (a. 1094-1104): cuius rei astipu]atores feci essematreni et fratrem, matrem pro dote, fratrem prosuccessionis -te, cui etiam partent que me contingebatprediorum contuli. CARTUL. Icaun. H p. 256 (a. 1174):cadem -s quant supra diximus inter servientes erit; etque ad famulatum pertinebunt, inter se equaliter atquefideliter partientur.
3) juste mesure, équilibre: GUILL. 1-lins. const. I, 52
col. 9830: nulla in bac re servata -te continuatim istepercutit, ille ((mea culpa » dicit, donec prior percu-tientem cessare iubebit. ADALB. SAMAR. dict. III 2 p- 34,15: que veto a pari ad parent epistola scribitur,mediocris idcirco dicitur, quia inter sublimem et exilemmedia nec ascendit ad superiorem nec descendit adinferiorem, sed servans -tem duo in se commetaccidentia.
paniliter née. 1) semblablement, de la même façon
GonEsc. SAx. div. I p. 146,4 : rite -r fihius vivens viventis
patris viva est imago.2) Qur.) : a) en parts égales: Lut. Domesd. I fol.
375a col. 2: diviseront dominicam terrant patnis sutequaliter et -r. b) ensemble (en co-propriéte') : Lin.
Domesd. I fol. 375a col. 2: diviseront socam fratrissui sine tercio friture et -r tenuerunt eam.
3) équitablement: CoNsuar. Norm. I 30, 1 p. 26: ettunc placitum cru -r in curia ducis inter dominum ethominem.
4) avec et: de la même façon : ACrA coin. Flandr.
1191-1206, 149 p-321,26 (a. 1199-1200): omnibus notumfieri volo presentibus -r et futuris.
5) à égalité de nature (en parlant des personnes dela Trinité): GoDEsc, SUC pred. I p- 197,11: cum Pattequidem et Spiritu sancto pariter et -r. (cf. portier R)
et pariformiter).parilitim, -i n. u. piirelius.parilius, -i m. u. parelius.parimentarius, -i m. u. parmentarius.1. paria I. DuC; Few t. VII 648. formes parco : Lin.
Iid. Brac. 1 4 et 5 (a. 1017). paro: CARTUL. S. Turib.41 p-49 (a. 932). 3' pers. subj. prés. parget : Di pi.. PeIr.
I Arag. 114 p- 370 (a. 1102). pariat : Doc. cath. Ovet.
15 p. 57 (a. 896) et passim. parie: Doc. Port, part. III
7 p. 6 (a. 1101). patrat : CARTUL. S. Vinc. Ovet. 226
361 patin 362
p. 359 (a. 1147). periet : ib. 63 p. 126 (n. 1067). Y pers. preterita, presens vel futura -ici generatio.
plur. subj. prés. pansent: LIB. fid. Brac. 1 176 p. 209 8) produire: 1) une chose naturelle: ERMENR. ad
(n. 1027). u. aussi pago et pargio. payer, acquitter (dans Grim. 36 p. 577, 25: Rhenus ... Exin progrediens -il
les actes espagnols et portugais) : Doc. cath. Ovet. 8 Auuam cespite ciaram. ALAN. ENS. serm. a p. 243: perp39 (a. 863): si aliquis contemptus fuerit, quod in $ thus quod miram -n fragrantiam. noter la metaph. surscriptura testamenti resonat, -et omnia dupplatum post la croissance du grain de moutarde : CHRIST- STABUL. Inpartem ecclesie. CARTUL. S. Emil. Cocu!. 28 p. 36 Matth. 37 col. 1405": fldes grano sinapis comparatur(a. 936): sic -arunt iudikandu quatuordecim solidos quod parva sit, sed quia flagrans est et magna cumsaionia. FOR. Lcgion. p. 22,10: qui fregerit caracter in opere -ere coeperit.regis -al soldus ctm . Doc. Port, part. III I p. 1 (a. 1101): lu 2) un objet manufacturé: fabriquer : GALTER. CASTEL.pro que inrumperunt illo testamento -arunt ibi XXX' Alex. I! 495: arma tamen Darii multo sudore fabnilisolidos. DIPL. Petr. I Arag. 118 p. 379 (a. 1102): et /-ta micant. ou produire: CIRAI.». descr. Kambr. 1 10-ent censum quod alu -ant. Doc. Port, reg. 1 239 p. 184: panno...duro et aspero, querra patria -il.p. 292 (a. 1152): si aliquis ca!upniam fecerit, nichil 3) une chose abstraite: Huco S. Vrc-r. didasc. VI 5dent pro ea domino terre preter ilias 1111" calupnias 15 p. 125,3: omnis natura rationem -it et nihil inque per totum mundum sunt -atas. universitate infecundum est. ALAN. INS. serm. de sphera
2. patio, peperi, partum 3. Fnw t. VI! 645. A) mettre p. 301 : ydee ... que sui punitatis tumine fulgurantes diemau monde, enfanter (GLoss. Augiens. bibi. 1550 p. 109: -mot contemplationis eterne. spéc., une connaissancepeperit: infantem habuit. PARIAS: -10, -is, -it, -ere, intellectuelle: Ion. ScoT. divis. nul. 11 31 col. 603Blilium edere, parturire. UGuTI0: -iO, -is, peperi, partum 20 (p. 176,8) : ex humana mente procedit appetitus quovet -itum, partum facere) : 1) en parlant d'une femme : seipsam quenit, ut suam notitiam -iat. Guioo II medit.a) absol: ABELARD. dial. 1113 p. 82: numquid feminam A 10 p. 184: tex Dei si in ore tue ut semper bonumpost partum per sacrificium mundat tam ex hoc ipso, -jas inteilectum.quod peperit, peccatum incurnisse iudicas7 MIRAc. Mar. 4) s'agissant de l'avenir, réserver: TRAD. Ratisb. 17 p.Ving. Rup. Amat. 11 19 p. 212 : mulier ... gravida, 25 17,24 (a. 820-21): inscius quid ventura nam -eret dies.Iherosolimis in hospitali Beati lohannis Baptiste peperit. CARTUL. Gorz. 180 p. 313 (a. 1152-60): quia confiteriset parturiens perdidit oculorum oflicium. noter l'emploi te quid dies crastina -iat ignorare (cf. GUILL. Tyrt. hist.du gérondif substantivé signifiant l'accouchement : Huco ter. transm. I 17 p. 47). Duoo Norm. 1V 67 p. 221S. Vicr. didasc. VI 6 p. 124,2: venit tempus mus ignoramus quid futurum -ici tempus errons.-iendi et peperit lilium suum primogenitum. b) avec 30 5) (math.) produire (au passif: être le produit de):compi. à l'accus. : RADRERT. Corp. Dom. 1 83 p. 16: ut SMAR. carm. 1 5,10 p. 610: ex une numeri proceduntvirgo -eret sine coitu Deum. THEETM. I, 9 p. 14,24: gurgite multi, f et piures parues inpar et ipse -il. IOH.que Ires fihios congruo -iens in tempore. ABELÂRD. SCOT. gloss. Mari. Cap. 285,14 p. 131, 16: quatuorhymn. 30,4 p. 83: vite viam in via peperit, / Hospïtium numerus et -it et -itur, -itur autem ab his duobus, -itnon domum habuit. CARTUL. capit. Agath. 24 p. 37 35 autem duplicatus octonarium.(a. 1152): nomme illius infantis quem auxiliante Deo Cl provoquer, susciter (ALAN. bis. dist. col. 8911:sum -itura. LAMB. ARO. hist. Ghisn. 48 p. 584,39: -ere proprie sumitur pro manifestare vel in actumconcepit a viro sue Gandavense Arnoldo et pepenit ci producere) : HRABAN. epist. 41 p. 479,39 : ubi humanusBaldujnum. errer delicti noxam peperit. ANAST. chron. p. 176,18
2) en parlant d'un animal: a) vivipare: mettre bas: 40 nullum bonum -it avaritia. GERBERT. epist. 175 p. 202:MARB. Iapid, 36, 511 p. 74 (col. 1760 8 _ 1761A) : lacte vester meror ineluctabiiem nobis peperit dolorem. G0ILLsolutus ovis, semel atque marem -ientis. b) ovovivipare, PIcTAv. gesta 4 p. 10 : Alveradi indignissime erumnepondre (en parlant des reptiles) : CHRIST. STABUL. in tibi, improbissimo, gaudium, honestis -iunt lacrimas.Matth. col. 1292' : vipena dicta co quod vi -iat. ABELARD. dial. 579 p. 62: ne videlicet ipsâ'—vitec) ovipare: pondre: HONOR. Auc. imag. mundi I 10 45 dissimilitudo -eret inimicitias. BERNARD. epist. 1 12p. 53: grues qui tercio anno -iunt. p. 10.4: otium -it fastidium, exencitium faniem. BERNARD.
3) au figuré: en parlant de la Mater Ecclesia: PAUL. SILV_ math. p. 16 : Roma, tibi negem, mortem -ituraDIAc. Cou, coI. 1418 : spinituaies fihios -etc non desinit marito.[Ecclesta]. Guioo BAsocFl. epist. 7 p. 23,37: Mater est D) acquérir, obtenir ( UOUTI0: -io,... acquirere, et becEcclesia quia -iL Filios Dei. 50 significatio est tracta ab alia quia cum muiier -il,
4) par extension, en parlant des générations: ACTA acquinit) : HRABAN. epist. l7a p. 421,10: ut ... in centamineHcnn. Leon. 95 p. 146,7 (a. 1173): nemedio anime istius mundi veram nobis victoniam -iat. EGRERT. LE0D.nostre et uxonis nostre ac liberorum nostnorum necnon rat. 1 1460 p. 190: post requies et grata tibi sunt otiaomnium hereduni vel propinquorum nostrorum quos -ta. HARTv. legend. Steph. 13 p. 419: quorum Me,
363 pario — paritas 364
verbis et moribus incremcntum -it ecclesia. très souventSOUS la forme du part. passé (PAPIAS: -ta, acquisita)
CAND. FULD. Eigii. 11 7,24: -ta quidem secum bonadona reportans. GuILL. PlcrrAv. gesta p. 50,23 -tum lis
inciytum nomen. R0G. CADOM. contempt. mundi 197p. 181 miser est dives, perdere -ta timens. VINc. KADL.
chron. p. 356 : premia longe -ta militie perdiderunt.
part. prés. pariens, Ais f I) en emploi adj. : nubileLrx Thuring. 46: qui ferninam nobiiem virginern,
non dum -ientcm occident, Dc solidos componat; si
-iens crat, ter Dc solidos, si iam parere desiit, Dc
solidos.
2) en emploi subst. : a) parturiente : PAUL. AEGIN.
eut. p. 193,6: dilficultas paniendi fit aut propter -ientem
aut propter id quod paritur.
b) accouchée, dans l'expression - lentes reconciliare
célébrer la cérémonie des relevailles; CARTUL. S. Bath.
Bethun. 7 p. 4 (a. 1182-92): nec sepulturam habebunt,
nec -ientes reconciliare, nec nuptias celebrare, nec
processionem facere debebunt.
c) appliqué à Eve: ERMOLD. NIGEL. Ludow. 4: ohm
conciusos culpa -ientis Avertie.
paniolum, -i n. et paniolus, -i ni. u. pairolus.paniorius, -i V. pariarius.
paripanius, -i m. [u. parius) qui possède en commun
CARTUL. Vindoc. Il 550 p. 402 (a. 1144-59): piatcas
domorum et census quos Aufredus -us monasterioVindocinensi in elemosina contuhit et pratuni Goffridi
sutoris.
paris, -idis [Paris] celui qui juge; Bnso epist. p. 485,15
(a. 1021): -de igitur te, aut me prolatio incepta coteriez,
aut veniam simplicitatis agnitio prestet.
panse y . pario I.
panistmia n. pl. [nŒp4a0LLR] formes ; panttmie : gén.
pl. panismion NUL AEGON. cur. p. 87,16 et 19. aloi-
pl. panistmis: ib. p. 86,22. amygdales ; AM0N. transi.
Onib. 1V 65 p. 589: hoc modo curatio adhibita parilmiasquas nos tonsilias dicimus, iuba.. ... lubat autem paritmias
Id est tunsillas inflammatas seu induratas, glyciniza.
PAUL. AF.GIN. car. 158 p. 86,14: si in febre fiegmonem
patiunlur -a et uva, garganismata conveniunt. ib.
p. 86,22: si veto ex corruptione aeris uicera e -is liant.
V. paritmia.
paritania, -e f Few t. Vii 654 pour prietaria ; cf.J- André, Lex. bot.] forme panicaria : COLL. Saiern. [1
p. 180. pariétaire (parietaria officinalis L.) : ANrinoT.
Glasg. p. 151 : herba perdicia est que latinis -a sucos
et herba. AN0N. transi. Orib. 11 1,12 p. 468: Ehcre, id
est vitragine herba, alii perdiciadon, Romani veto -a,ahi vitraginem vocant. COLL. Saiern. 11 p. 56 accipc
succum -e et sicca ad solem et mdc trociscos facias,ib. p. 180: ad cancrum cris et excoriationem gingivarum
accipe succum saivie, -carie, curn istis succis lactortelium de farina frumenti.
panitas, -tisf. DuC, E) ressemblance, similitude : A) aupropre, WALAHFR. carm. 5,47,7. rit. ; versus in manicis.
Ecce sumus geniine soda -te sorores.B) au figuré; 1) en général: RUD. Fun. Leob. prol.
p. 121,51 : quatenus ... opitulante gratia Christi cuius
consors elTecta propositi -te, coheres merearis fleribeatitudinis et premii. CITRON. Rames, p. 37: si internos... mutua roboretur unitas vohuntatum et -s studio-
tain. ADAM PERSEN. epist. 1H 33 p. 88 : utinam casti'o amoris -s unum par turturum in illa oblatione nos
faciat PETR. BLE5. amicitia I,Vii p. 136: est autem
amicitia suavissimus francs, sinceritas affectionum,... -svoluntatum.
2) dans le domaine affectif; PE'rR. LOMB. sent. 1H 29,9 t. H p. 175 : Augustinus dicit pariter crimes esse
diligendos et pari dilectione omnibus vitam optandam,
ita accipi potest : ut -s non ad affectant referatur, sed
ad bonum quod eis optatur... ut paria bona mereantur.3) dans le domaine de la connaissance: ROB. MELODUN.
20 sent. 1 VI 46 t. 11 p. 362,29 : si enim noticia qua ipsa
anima se ipsam dicitur cognoscere et alla, in iudicio
rerum par ipsi anime esset, -terni banc haberet vei quia
de rebus anima melius non ludicaret.Il) égalité; A) numérique ; GARLAND. diaiect. 1V
25 p. 107,2: in quantitate veto similitudo -s nuncupatur.
CARTUL. episc. Naumb. 297 (a. 1176): XVI sohidos ad
anniversarium ordinacionis nostre diem, dum carne
tenemur, fratrum refectioni, post exutum hominem ad
obitus nostri recordacionem annuam pienaniam -tem
30 asscribimus. RADULF. Dic. imag. hist. II p. 121
dummodo tex Francorum..., tex Angiorum..., -te servata
corporum et armorum equo lance confligerent.
B) égalité de dignité ou de mérite ; 1) relativement à
une autre personne : ABEI.ARD. gloss. ad categ. p. 185,32
35 si queratur: quantus est Socrates, videtur bene res-
ponderi ((par Ciceroni », sicut diceretur « tantus est
quantus Cicero» nec ta,nen -s est quantitas sed relatio.GIL0 hist. Hier. V 404: par -te / nominis huic erat,baud impar mentis probitate. Huco CAWr0R arch.
40 p. lOi semper -s dignitatis extiterat inter Cantuaniensemet Eboracensem ecciesias GUJa. TYR. hist. ter. tramant.XIX 21 p. 917 : non defuit caliphe orientali,... emuius
in Egypto regnans, cum eu de -te contendens.2) niveau de perfection : REIMBALO. LEOD. stnom. 19,5
45 p. 57: vix aliquos ad sue -fis sueque penfecnionis
excellentiam provexissent.3) par méson.; égalité de sainteté: VITA Godefr.
Cap. Ii p. 861'H servi persone -s datur equa corone.C) égalité de nature (en parlant des personnes de la
50 Trinité); HILDER. ord. mardi col. t234C: cum Patteregnante Deus unus et insuperator :/Spirittis amborum-te refuiget bononum. BERNARD. MORL. Trin 64 p. 9:
proprietas in personis, -s in usya, I in deitate mottas,trias est in nomine trino. ANDR. SUN. hex. 6039: ut
365 paritas — pariter 366
monas Patri. -s ascribitur eius prou, Spiritui sancto
con flex o.
D) équité: CARTIJI.. Mog. A 545 p. 453 (a. 1127)
quatenus ... inter primes ac meliores ceterorum abbatum
nostri epipscopatus ministres -rem et equaittatem omnis
iusticie obtinerent.
E) (liturg.) égalité de degré (d'un rite): SUGER. carte
4 p. 327 : huius sanctissime Dei genetricis memoriam
eo ordine et eadem -te in quinta feria secundamus.
III) caractère pair d'un nombre (parité): bu. SCOT.
divis. nat. III II col. 654°: est quidem binarius omnis
-lis origo sub intellectum cadentis, ternarius veto
imparitatis. hi. gloss. Mari- Cap. 402,20 p. 164,9
quamvis duodenarius a -te recedit cl dicitur par in
aliqua tamen ratione iungitur impari quia ah co
originem duxit. THEOB. LING. tract. III p. 109,3 : nain
octonarium Pitagorici ex sue -ris dignitate iusticiam
appellavere.IV) (nombre de) paires : PETR. BLES. amicitia 1, II
p. 14: -s amicorum multiplicata est.
paritate r'. parhypate.
paritena, -e f V. parietina.
pariter adv. forme parize: CAR -ruL. S. Vine. Ovet.
165 p. 267. A) semblablement, pareillement : BERTHOI.O.
CQNST. annal a. 1077 p. 298,31 : iste... ab omnibus -r
amabatur. 0KO. VIT. hist. VIII 16 t. III p. 251 : max
fortuna omnibus -r maximum terrorem propinavit.
GUIDa BAsocu. epist. 24 p. 101,27: caros habuit -r
universos sed tanien amore non pari, quia sic debuit
karitas ordinari. par opposition à dispariter: GAW'RID.
S. VICT. microcosm. 19 p. 47,15: quid queso causa est
ut hii omnes unam rem quasi -r videant et tamen
dispariter, nisi que disparem harum virium anime usant
habent?
B) à égalité: I) en général: UFFING. Ida 2,5 : omnes
[sanctd... -r pari eternitate sublimantur in astris. .loscn.
FLOR. adv. IucL p. 77,1 : simus ambo -r in Christonostro et vestro unum sacerdotium et unum regnum.
spéc., en quantité égale: RECEPT. A XXXV p. 15:
agrimonia cum radice similiter teris -r, mittis ebullire.
ib. CLV p. 33 : apii semen, rute folia -r et ius demarrubio miscis ovo piétin.
2) de nature (personnes de la Trinité) : GODESC. SAX.
pred. I. p. 197,11: cum Paire quidem et Spiritu sancto-r et pariliter, naturatiter et substantialiter Deus magnus.
loscu. FLan. evang. 1 p. 198,23 : ipsa tria a tata -r
processerint Trinitate.
3) noter ('expression per -r cum : Cou. Bar. V 75
p. 130 (a. 1127): unam domum habemus communem
per -r cum lohanne Sclavo.
C) ensemble : 1) en Un même lieu : a) en général
EIGIL. Sturm. 8: ibidem -r nocte illa manserunt.WAIsUFR. Mamm. 7.1: illis -r prandentibus. CARTUL.
Hosp. S. loh. Hier. 203 p, 158 (n. 1151): data iudicio...
in presentia eius catins et atiartim nobilium per-sonarum... ibidem -r assistentium. BERNARD. SILv. math.
p- 17 : tara nulla, sequenti nocte iacent -r; concipit
ilta, tumet. spéc., avec redondance: Rima. Anse. 19
5 p. 42,21 , : rursus -r congregati... ad vota et sacrificia
maiora dus suis offerenda se invicem cohortabantur.
VITA Steph. Obaz. il 42,2 p. 164 : due femme una
dama -r morabantur. b) -r loqul ou colloqui : s'entretenir
en un même lieu : VITA Liutg. 11 27 p - 73,5 : videbam
'o duos viros ... cum co -r loqui. THinrM. 1,13 p. 20,10:
defunctos -r colloquentes ... manifeste percepi.
2) en même temps (GLass. Augiens. bibi, reg. 1080
p. 96: -r: simut): a) en général: FROUM. carm. 32,26:
ut dicant -r: ((Est meus: iste pater ». GUARIMP. P. 195,
'5 11 14 : rune prostrati -r oraverunt. VITA BoniL II 1
p. 91,20: accipe quo patrem vindico ferrum dictoque
-r transfodit eum. b) avec un verbe de mouvement
RAOHERT. corp. Dom. 230 p. 60: concurrerunt omnes
-r ad tam iniquum spectaculum. P0ErA SAXO 1,241 : -r
20 redierunt. CON5UET. Marb. 5,17 p. 110: cum prelatus
signum fecerit, et omnes -r surrexerint. JUUAN. VIZELIAC.
serm. t. 11 21,53 p454: vita, sensus et memoria secum
-r commigrabunt. AN0N gesta Hung. c. 27 : -r ad
pugnarn pervenerunt.
25 3) en totalité, en tout : ANAST. chron. p. 36,17
omnes ab Adam usque ad diluvium -r anni suntsecundum Septuaginta IICCXLII. MEGINH. FULD. Alex.
15: summa illorum signorum...est -r XXIX. TRAD Fris.
1469 p. 320,18 (ante a. 1073): qui nobiles sunt insimul
30 LVIII. De familia autem : Arnoit. Isingrim. Qui -rsurit XXVII.
4) dans des actes juridiques (vente, donation, etc.)
ensemble, en commun : a) en général: CARTUL. Fuld.
B 270 p. 389.9 (a. 800) : donamus -r. (cf. CARTIJL. Hersf.
35 21 a. 802). CARTUL. Lesat. 375 p. 295 (a. 971) : tres -rdonatores. -r venditores : CARTUL. Apt. 3 p. 92 (a. 877).-r manumissores: CAnna.. Carcas. I p. 74 col. I (a. 902).
-r vindimus: CARTUL. tempi. Dozenc. A 34 p45
(a. 1147). spéc. avec redondance: Doc. S. Teon. Tarvis.40 XI p- 56: insimul -r et communiter fruendo. CARTUL.
Sangail. A7 p-386, 25 (a. 861) : rem suam et tesgermani sui...-rque una traditione tradidit. b) dans les
expressions -r in unum : CARTUL. S. Cucuph. Il 368
p. 15 (a. 1d02). CARTUL. tempi. Dozenc. A 54 p. 6245 (a. 1152). una -r cum : CARTUL S. Petri Arlan s p. 18
(a.923). CARTUL. S. Vine. Ovet. 17 p.52 (a-971).CARTUL. S. Iacob. Légion. 72 p. 219 (a. 1012). et passim.-r uno anima: CARTtJL. Magalon. 228 p. 411 (a. 1194).
D) en corrélation avec différentes particules: I) et50 aussi, et en plus, et en même temps : -r ac (arque)
Poen SAXO 4, 325: ut quondam magnus -r rex atqueprophcta. WIDLJK. 3,52: vexatur autem et alus incom-modis exercitus. morbo -r ac finie. GUILL. PIC-I-AV.
gesta 33 p.76: ptcbii -r ac proceres conqueruntur.
367 pariter—parius 368
-r cum: IIRABAN. hymn. 7 (4) 4,2 : inventus Dominus
indice sidere est, / in Bethleem -r cumque parentibus.
Dip i.. Karoli III 121 (n. 885) quia Arnaldus... -r cum
Liuturado ... retulit. GERARD. Monns. delib. III 152 p- 30:
luis -r cum Deo in camino deambulantibus. una -r
Guru: Lin. fid. Brac. 1 120 p. 142 (a. 1086): ad fegemsuant compositionem pariat una -r cum episcopo.-r et: SICEBERT. GEMBL. gesta 2 p. 524,19: dictis -r et
acibus pollens. MARB. lapid. med. p. 124: in crisopraso
beatorum martirum opus -r et premium. Ru p. TuIT.
Spir. 1 4 p. 68 (col. 1574R) : ut ... dominantis persone
dignitas -r et voluntas indicetur. BERNARD- consid. I8p. 404,3: divinarum -r et humanarum scientiam
confert. -rque: CAND. FuLD. Eigil. I 18 : cuius
dedicationis nihilominus diem, numerum, tempus etannum -rque sanctorum nomina. WALAHFR. carm. 5,25a,
19 : prestet bec nobis deitas beata / patris et nati
-rque sancti Spiritus. necnon -r: BERTHOLIJ. CON5T.
annal. a. 1076 p. 287,24: Tullensis autem episcopus,
nec non -r Nimetensis. noter l'expression -r avec ut
et : de même : BERTHOLD. Corsr. annal. a. 1077 p- 299,5
divine -r ut et seculares legum constitutiones.
2) dans une formule négative nec ou non -r: pas
davantage, non plus. ne ... plus: ANAs-r. chron. p. 197,3
Turci... non ferentes -r cum imperatore laborare.
BERNARD. epist. 322,1 p. 257,5 (c. 1138): nec -r Cru-
cifixum ledere aliquatenus poterunt clavi, qui per manuseius et pedes ad nos usque pervenient. IuLIAF4. VIzELIAC.
serra. XXIV 85 t. II p. 544: carnes quoque piscium et
volucrum... vitabis edulia nec gustabis -r salsamentaperegrinO pipere.
paritia, -e f [par] pairie, fief d'un pair: GtsLnB.
Mont. chron. Han. 29 p. 53: duarum autem -arum in
Montibus dIe par erat.paritor, -is in. [pareo : cf CGL 5,423,32: paritores,
ministres]. responsable, agent: HERARD. Tu gon. Chrod.
9 (AASS Sept. J p. 769) : inter cetera tale fertur -i
dedisse responsum.
paritorius, -a, -um [pareo] manifeste. notoire: PETR.
CANTOR verb. abbrev. 116 col. 306A : in concilio etiamsanctorum Pallidorum...cum Macharius in symbolovirtutum -am suam apposuisset sobrietatem, alius
ieiunium et abstinentiam, alius vigilias crebras, ethuiusmodi Antonius, princeps eremitarum, discretionem,qua omnes alie condirentur apposuit.
paritudo, -inisf. [pari égalité, similitude: LAMB. PARV,Matth. I w. 582 p. 96 : mdc reformat cura quo se quasi
deicit illi, / nam faciles natura vias -me prebet.I. paritura, -e f [parie] accouchement: PAnAs S.V.
partum: -a tamen invenitur pro partura.
2. paritura, -e j: [pareo ; cf apparitor] peine, châti-
ment : ALAN. INS. dist. col. 7790: apparitores, id est
assistentes apparituris, id est poenis, a -a, -e, quod est
poena.
paritus, -n, -um t'. pareo.
paritus, -a, -um [de parie? ou de par?] (en parlant
dune vache)? qui a vêlé ou de même qualité?: CAwrUL.
S. Emil. Cocu]. 228 p. 236 (a. 1076): oco baccas -aset eslectas et viginti solides de argente.
I. parium, -i n. DuC [par] formes : paium : CARTUL.Sassov. 62 p. 157 (a. 1098). palium: REG. Sublac.
p. 238,27 (a. 929). patins : CARTIJL. Mica Aurea32 p- 55,33 (a. 1028). parrium: COD. SuIm. 29 p. 39
10 (n. 1119). parum: CARTUL. Berard. 500 p. 683 (a. 1155).
indéci. parie, : passim. paro : COMPUT. Catal. 4,64 p. 39(a. 1156-57).
1) paire: a) suivi du gén. : CARTUL. Capuan. I P. 2
(a. 972): in Pasca maiore... oblate -um unum. REG.
Sublac. 59 p. 100 (a. 978): vineam pastenare ... cum...vestro adiutorio ... hoc est bovis -um couru. Mon. arch.
Neap. V 434 p. 98 (a. 1082): uno...-o circelli argentei.COMPUT. Catal. I C p. 6 (a. 1151): LXXIII -ia caponum.CARTUL. Berard. 500 p. 683 (a. 1155): unum parum
20 molarum. ROTUL. pip. 26 Henr. Il p. 150 (a. 1180):pro II -is coffrorum. b) suivi de de et Uabl. : REG.Sublac. p. 238,27 (a. 929): palium de bovi bonis (cf. Con.S. Mar. Trem. 12 P. 40 La. 1031]. Con. Bar. VIII 12
p. 39,10 La. 10351.. CARTA a. 965 (Gattula, Hist. abb.
25 Cas. p. 140,46): -o de pulli une. CARTUL. S. Petri
Gomai 7 p. 216 (a. 1080): pro I solido et -o de soja.
Con. SuIm. 29 p. 39 (a. 1119): unum parrium de spalle
de porcu. COMPUT. Calai. I M 18 p. 20 (a. 1151): XVI-a de ovis.
30 2) parage (?): LB. fid. Brac. I 239 p. 282 (a. 1061);
dederunt ipsam hereditatem in -o ad GundesindoGutierriz. P. paria.
2. parium, -i n. P. pairum.
pariurus, -I y. periurus.
35 I. parius, -a, -um 1) adj. : A) de Paros (UGUTIO S.V.
paros: Paros, insula. Unde, -us, -a, -am. GUILL. BRU.summa dict. II p. 528 : -us, -a, -um a Parc insuladicitur) : 1) pour qualifier le marbre de Paros (G(;ILL.BRIT. summa dict. II p. 528: rnarmor -ium dicitur
40 quod apud Paron invenitur et quia Paros abundat inmarrante): HONOR. AUG. imag. mundi I 33 p. 65:
Paron...hec gignit marmor candidissimum quod -urndicitur. TF1IOFR. Willibr. vita pros. 24 p. 4748 : adqui-sierunt marmor album quasi -um. THEOD. HIRS. toc.
45 sanct. 2 p. 5: ipsi autem montes in quibusdam tocisdurissimis saxorum molibus exasperantur ... in plerisquemarmore -o rubro et vario adornardur. MAC. GREc.
mirab. Rom. 12 p. 20: imago ex -o marmore. no ter
-us lapis désignant le marbre blanc : WALAIIFR. bort.50 252: non -us candore lapis, non nardus odore / hua
nostra premit. PAPAS: - lapides candidi saut. VITA
Petron. Bonon. 13 p. 459B: pavimentum autem totiusopens stratum est -o lapide et porphyretico et lapidibusdiverse varietatis.
369 parius—parlatoriuni 370
2)fait de marbre : UouTIo S.V. paros -us quandoque
ponitur pro marmoreus. GUILL. BRIT. summa dict. U
p- 528 : -us quandoque dicitur marmoreus.
B) qui ressemble ou marbre : UGurlo 5V. parcs
quandoque enim dicitur -us planus vel albus ad modum
marmoris. GVILL. BRIT. summa dict. II p- 528
-us ... dicitur ad modum marmoris planus-II) subst. parius, -i m. A) marbre de Paros: J) au
propre: GLOSS. Augiens. bibi- 1332 p. 103 : -us, genus
lapis marmoris candidi, dictum ab insula Paron. PANAS:
-us, genus candidi marmoris): HRABAN. Crue. 1,5
col. 168' : Celsior ac cedro, -o et preciosior albo [sc.
crus].2) par méton. : tombeau en marbre de Paras : ERMENR.
SvaI. 4 p. 158,15: quod licet extguum ac vile visui
haberetur [tugurium beati Christi confessoris], pro -o
tamen stratis palatiis hoc delectabiliter potitus est.
TRAN5L. Dion. Ratisb. 25 p- 365b, 12: intus simul
martyrum corpora marmoreis thecis recepta iacebant.Sex bine et sex inde, medius ceteris eminentior, -o
receptus, iacuit Dionysius. -
B) pierre précieuse originaire de Paras: PArlAs: -US.,
gemma a Paris insula.
C) symbole de la pureté des élus: HRABAN. UfliV.
17,5 col. 464* : -us enim marmot- coloris candidi est
et significat munditiam electorum.
2. parius, -a, -uni 1) (fur.) qui possède en
commun : CARTUL. Cheminon. p6l (a. 1187): sicut
ecclesia de Cheminum dictum molendinum in elemosina
-us possidebat.2) paire u. parium.
3. parius, -a, -um e. par.1. parix, -icis in. [cf parra] petit oiseau, sans doute
mésange: DIPL. Henr. 11 80 (a. 1004) : ut nemo..
aviculam inquietare que dicitur -x sive capere presumat
(cf. DIPL. Henr, III 38). THEOD. S. TRUD. quid vin.
180,549: adveniunt ornix, onocrotalus, attagen, orix, /
unicus et phenix, plurimus atque -x. HILDEGARD. phys.
6,72: -x calidus est et caro eius... bona est. Homoautem qui a paralisi fatigatur, avent hanc in aquacoquat. ib. 6,42: mesya (ms. G) -x valida est et sicca
et mansueta, et in puro acre libenter volat. y . aussi
parra et parrax.2- parix, -icis m. Ipariol père : AYNARD. p- 619 : fertor
vel -x est pater.
parin, V. pariter.parlamentrnn, -i n. DUC (parabola, parabolare; cf
fr parlement, ital. parlamento, angl. parliament] forme
parliamentum: CARTA a. 1189-1219 (Brit. Borough
Charters p. 92).A) assemblée, conseil (UGUTIO S. V. laquer : hoc
colloquium, Id est concilium quod a vulgo dicitur
-um) : I) monastique: GUILL. Hits. const. 2,34
col. 1089° : ad tertiam ploque privatis diebus, sed et
quotidie ad vcsperam pulsatio signi est in eius arbitrionisi in quadragesima et nisi domnus abbas sit ad -LUT
Fluco KIRKST. Font, p- 15: ubi est quod prelan nostri
post capitulum cum soivuntur '-a precipiunt nobis,
5 Ioquimini de burin?2) laïque : o) clans les villes italiennes: ANNAL.
lanuens. p. 10: statim patriarcha consulibus dixit:
faciLe -uni fecerunt, et in -o patriarcha sermonem
super populum fecit. Rac. archiep. lanue 11 p- 122
'o (a. 1143): si audierimus centragum clamantem ad -urn,ibimus ad jllud -uni non recedemus a -o nisi licentia
unius consulis. Lcc,cs lamiers. I col. S (a. 1157): inpresenti anno habebo quatuor consoles pro communiet VIII pro placitis qui publice in -o electi fuerint et
'5 consulatum iuraverinL Con. Sard. 92 p- 208 col. 2
(a. 1169): teneatur lite .. pisanus consulatus ... facere-
iurare in -o unum hominem ad vocero bec omnia
finira tenere. O'rro Mot hist. p- 14: In Rochalia,
expleto -o, petiit tex a Mediolanensibus. noter les
20 expressions in pleno -o : REG. Placent. 203 p- 430,4
(a. 1141): in pleno -o Placentinorum. Doc. Menton. 4
p.6 (a. 1157): acturn est hoc in pleno -o, ubi nominatus
cornes ... hoc sacramenturn iuravit. in publico -o:
DIPL. Frid. I 375 p- 240,27 (a. 1162): infra Lucanam
25 civitatem et in publico -o ... totum suprascriptum
feccrunt. REG. archiep. lamie II p269 (a. 1168): in
ecclesia Beati Laurentii, in publico -o. NOTAR. Saon.
371 p- 186 (a. 1180): consoles crimes 1111 et rectoresSaone, in ecclesia Sancti Petri, palam, in -o publico,
30 laudaverunt. ib 1105 p- 555 (a. 1182): in publico -o
investivit Iohannem de Donato notarium lanuensemde scribania communis Saone. b) dans le Midi de
la Fronce: CARTUL. Carcas. IV p- 163 col. 2 (c. 1191):
non intendunt facere congregationem aliquam nec -uni
35 aliquod in dicta ipsorum domo communi, nec alibi, in
preiudicium ... domini nostri Francie regis. STATUT.
Arelat. 178 p- 241 : de quo banno numquam possit
extrahi per consules, vel per consilium Arelatis, vel
etiam per totum -uni e) en Angleterre: CARTA
40 a. 1189-1219 (Brit. Borough Charters p.92): si dominusvel ballivus ierit ad -iamentum vel in exercitum, tunc
eant burgenses illi coinB) obligation de se rendre à l'assemblée: Aci-* pont.
Rom. vieil. 11 178 p. 145 (a. 1089) : vos vero, laici,
45 communiter exibeatis nobis alterius comestionis stipen-
dium et hostem et -um.parlare, -is n [parabota ; cf ital. parlant] parloir
BONVILL. 222 p. 121 (a. 1198): actum in predicto
monasterio in -e.
P21 partarius. -i 'n. [parabola : tf angl. parleur] officier
monastique chargé du parloir: CARTA a. 1141 (V. C.
H. Worcestershirc 1 330). INQ. tcrr. don, p. 32: de
feudo Ynardi -i.parlatorium, -i n. DUC [parabola cf. fr. parloir]
371 parlatorium — parmentarius 372
parloir: 1) dans un monastère: CARTui.. Mai. Mon.Dun. 136 p. 126 (a. 1073-84) hoc totum factum est
in -o monachorum Sancte Trinitatis. CARTIJI. Domin.150 p. 129 (e. 1095): hoc fecit dormit in -o. CARTUI..Talmund. 221 p. 175 (a. t 112): videntibus qui in -o
stare poterant hominibus. CARTUL. S. Mar. losaph.
p. 9 (post 1121): in -o ante ostium refectorii. CAwÎA
a. 1151 (Ficker, Forschungen 1V 121 p. 164): in -o
monasterii Sancti Systi. CARTUL. Hosp. S. loh. Hier.
859,35 p. 540 (a. 1188): Ioqui, dico, non in ciaustro,
sed in loco ad loquendum iuxta claustrant constituto
qui locus dicitur -uni.
2) dans une demeure épiscopale. CARTUL. Magalon.
162 p. 300 (a. 1174): acta sont ista ... in -o domus
episcopi.
parliamentum, -i n. u. parlamentuin.1. parma, -e f DuC: FEW t. VII 657. forme ahi.
sing.: parmate: FRITHEC. Wiifr. 1086 p. 48.
1) petit bouclier léger: HRARAN. univ. 20, 12 col. 543A
-a levia arma quasi parva, non clypeus; dicitur noteraet testudo scutum : nain moduni testudinis fit clypeus
(cf lsrn. etym. 18,12,6). AFIn. angl. sax. vocabul,p. 35: nomina armorum ... pelle vel -e, a laesan
scyldas. PAnAs : -a levis arma quasi parvus clypeus.
UcuTIo S. V. pube5 : bec -a, leve scutum.
2) bouclier en général, particulièrement de forme ronde
(AELFR. angl. sas- vocabul. p. 35: nomma armorum
seutum vel ciipeus vel -a, scyld. PAPIA5: -a: scutumrotundum, ornamentum militare): THEODULF. carni. 46,49 p. 545: altera namque matins dicam tenet, altera
-am. WALTHARIUS 539 : atque gravera rursus -am collegit
et hastam. Anno SANGERM. beli. Paris. 1 119 p. 24
saxa freinant -as quatientia pictas, / scuta gemunt.
CFIRON. Vedast. p. 687,59 : paucis natatu -arum trans-positis. GALTF.R. CANC. 11, li 4 p. 8!: de parte pendula
sumptis arcubus -isque ab umeris ad brachia, a brachiisad pectora revocatis. Ron. MON. REM. hist. Hier. 6. 8
p. 809 : ipse, -a post tergum reiecta, creberrimos illorumsustinet ictus, noter l'expression -as iungere -is «faire
la tortue»: GulDo AMR. (7) Hasting. proel. 383festinant -as galeati iungere -is.
3) par anal.: ce qui abrite (à la manière du,,
bouclier): WALAMER. hort. p. 100: baud secus allipetaxsemente cucurbita viii I assurgens. -is foliorum suscitatumbras / ingentes.
4) par métaph. ou au figuré: a) ce qui protège:EKKEU. TV bened. J 22, f0: protegat e cocus crucis
omnes -a fidelis. CAIITUL. match. Misn. 111 18 (a. 1197):contra quelibet adversa nostre -am defensionis
opponere. en parlant de la foi : THF.00(JLI'. cari. I 127
p. 448 : -a rides, thorax spes, cui dilectio cassis est.Giio hist. Hier. 1 180: et, fidei -a protectus, non timet
arma. de la patience: THEootJLv. carm. I 165 p.448:cui ratio galeam prebet. patientia -ai. b) symbole de
l'activité guerrière: FULCO. MELD. epist. 26 p. 269
carmine donavit cmii me natura creavit, / carmine,non -a : non mortis contulit arma.
2. partira, -e f [a.fr. parrnain; FEW s. V. parma VII657] pomme : ANTIDOT. Sangail. p. 94: epithima dia-fanicam ad confortandum stomachum et dolorem et
nausiam tollendam: rodonxiron, melliiotum, masticis,
elitrili mature lui, -arum carnes. cera, oieo roso, ana"Il.
'o parmannus, -i m. et f [ger,n. ; cf. MLW s. y.barmannus] formes : paramandus: TRAD. Allah. sup.
73 p. 50,9 (c. 1159). parman : TRA». Salisb. 11 70
p. 618,25 (a. 1122-47). en Allemagne, homme (ou femme)d'une liberté limitée et soumis à des obligations: TRAD.
5 Tegerns. 118 p. 117 (a. 1098): servorum Sancti Quirini
quidam ... eorum, qui -i dicuntur. ib. 190 (a. 1126-27)): quidam -us Sancti Quirini ... coin
sua,predium quod possederant ... delegaverunt ad aitare
tali conditione ut ... censualiter persoivant V20 denarios. ib. 292 (a. 1157-63): -us ... servira mancipia
sua ab anciila progenita ... tradidit. TRAD. Sauisb. 11
70 p. 618,25 (a. 1122-47): quidam -n de Halle ... fihiamsuam .., servilis servitii debitam pecuniam a dominis
suis... liberaverit. TRAD. Allah. sup. 73 p. 50,9 (a. 1159):25 delegamus ad altare .. quandam ex paramandis nostris,
Adetheit dictant coin suis ... ea sciiicet lege, ut
ius non aliud nec servitiuni persoivant, nisi quod
iuste et legaliter paramandi ceteri eonsocii eorumpersoiverint. TRAD. Fris. 1557 t. Il p. 388 (a. 1163-79):
30 hommes illi ... legitimo testimonio pervenerunt quod
esse debent -i episcopi Frisingensis.parmate, u. 1. parma.parmatus, -a, -uni d'un bouclier: I) sens propre:
CARM. pro schola Witz. 192: hec nos cantemus Martem35 nihilumque limerons,/ sic nos -i stamus pugnare parati.
2) sens figuré: VITA Reginsw. I : non martyrum fultipresentia sepuichrali ... sed virginee -i coessentia glebe,que ... etheream pervolavit ad auiam.
parmentaria, -e f [parare cf parm'entarius] forme40 parmenteria: AcrA l-Ienr. Il. i 14 p. 20,16 (a. 1150-
Si). vêtements façonnés, garde robé: ACTA Henr. II, I14 p. 20,16 (a. 1150 .51): item nuilus civium Rothomagidabit consuetudinem de -eria ad feriam vel ad forum,
eundo vel redeundo citra Sequanam. ROTLJL. pip. 3245 Henr. il p. 199 (a. 1186): in custamento carriandi -am
regis (cf. id. 5 loin. p. 7 a. 1203 ). ROTUL. pip. I [oh.p. 129 (a. 1199): ad opus -e ducis.
parmentarius, -j in. DuC [partite et paramentum]formes : palmentarius : CARTUL. Cenom. 185 p, 104
50 (n. 1097-1125). CARTUL. Belliloc. Carnot. p. 35 (a. 1170).DIFL. Tancr. Sicil. p. 11,25 (a. 1190). parimentariusCARTIJL. Cupersan. 84 p. 174.34 (a. 1137). Lr.ciEs ianuens.I col. 13 (a. 1157). CARTIUL. Hosp. S. lob. Hier. 249
p. 188 (a. 1157). particulier. tailleur: ACrA duc. Norm.
373 parmentarius—para 374
119 p. 284 (a. 1040-50): S. Petri -L Lin. Domesd. Il
p. 372 : inter pistores, cervisiarios, sartores, lavatores,autores, -os, kocos. Ac-rA pont. Rom. Gal!. VII 54
p. 307 (o. 1142-43): offieium -orum, otTicium cordua-norunt LEGES laotiens. 1 col. 13 (a. 1157): ergo -erius
non faeiam ... ullini fraudem vel lesionem in opere
alicuius cui operari debeani. CARTUL. Hosp. S. loh.
Hier. 249 p. 188 (a. 1157) in ascensu ruge -eriorurn.
ROTIn. pip. 3 Richard. J p. 8 (a. 1191): domos suas in
vico -orum. CARTUL. S. Vedast. p. 199 (XII s.): usque
ad halant -orurn que est retro murum Sancti Vedasti.
parmenteria, -e f u. parmentaria
parruenterius, -i In. O. pùrinentarius.
parmenus, -a, -um [gr. ,tpsvtnç ou ipttvLç] nom
donné au cinquième ton du système musical grec : P5.ODO CLIN. proem. ton p. 250: prima differentia,
tonus dorius et authenticus protus .. quinta igitur
differentia sumitur tonus -us et authentus tritus.parmula, -e f [parma] petit bouclier rond (PANAS
-a, genus senti): ADALHOI.D. Heur. Il 26 p. 690,20
domnus Bruno quoque, -a non bene relicta, qua extrase positus utebatur (cf. Hor. Od.2,7.10).
parnagium, -i n. o. pasnagium.I. para I. DuC; FEW t. VI! 652 et sq. 1) apprêter,
préparer (PAPIA5: -arc, disponere, preparare. ALAn. INs.
dist. col. 891A : -are proprie notat preparare)A) disposer, arranger: ORDO Rom. V 6 L. II p- 210:
-ai evangelium qui lecturus est. Acius vita Math. 15
p. 172,3: sibi visum fuisse ut ligamentum cristalli, quod
non satis accurate -aluni ei-at, emendaret. VIrA Merov.6 p- 60: iubet sibi equum -are. ANDR. FLOR. Gauzi.19c p- 60: arcem Capitolii ascendit, eathedramque sibi-artfecit. au figuré: préparer la voie: BERNARD. epist.336 p. 275,16 (a. 1140) (cf. Is. 40, 3): precedit tainPetrus Abelardus ante faeiem Antichnisti -are vias ejus.ANON. tract. philos, p- 187: ad istas tres scientias -aiesont tanquam quedam vie septem liberales artes.
B) (mar.) parer (un navire), équiper (un bateau)pour naviguer ou combattre : ANNAL. Xant. a. 864
p. 21,8: Lotharius vero, -arts navibus, eogitabat inruere
in cos. ADAM BREM. 'p. 152,4 : classemque -asse dicitur.lus. IscAN. bel]. Troian. 11 197 p. 105 : michi classemac vela -aie.
C) (culinaire) accommoder (les aliments) : Ac,rus vitaHath. 20 p. 173, 32: cibum -are simul et apponere.Ooo CLuN. Ger. 77 p - : delicatum edulium seniori-avertira. Lin. trad. S. Petr. Bland. p- 157 : ipsi [ceci]-ahurît et salsucias et andull jas. FuLco hist. vie leros.III 322 : affore ducentes porcorum milia plura / unde-arentur suicidia Caesariana. VITA Gilduini 1110 p. 792:quid te offenderamus, ut nos occidere volens venenaista nobis pro alimentis -avisses? Is,v.c STEL. sen. 5.9, 81 t. I p. 148: que contulerat, usui -are, ut cunivenerit, simul epulentur et bibant.
D) (reclni.) : 1) I -cuir (le lin) : CARTUL. Rhen. mcd -
I 135. 10 (a. 893): dIe femme, que camsiles faciunt,
colli gunt linum et trahunt de aqua et -ant. ib. 135,
62: linum seminat, colligit et -ai et iterum aecipit et
camsilem facit.
2) faner (le foin), l'étendre et le mettre en meutes
CARTA a. 1109-28 (Perrin, Recherches sur la seigneurie
rurale en Lorraine, app. 3 p716): fenum brullii secare
et -are et ad horreum ducere.
lu 3) parer (les draps ou la toile au moulin à foulon)
CARTuL. Apt. 106 p- 261 (XII s. in.): edificavit para-
tonium .. et eanoniei quindecim vulnas sine pretio ibi
-ent. CARTUL. templ. Dozenc. A 140 p- 129 (a. 1148):
si ibi molendini drapenii ediftcati fuenint, nostros
5 proprios drapos nostre donnas ibi sine pretio sint -ait(cf ib.D 7 p- 279 La. 1158]). CARTUL. Riehar. 64 p. 67
(a. 1151): duas eumbatas telarurn sine preeio -an
annuatim donamus (cf. ib. 65 p- 68 k• 1151]). CARTuL.
Icaun. Il p. Ils (a. 1160): molendinum unum ad -atteins20 pannos (cf. ACTA Ludov. VII 622 p- 443 [a. 1172-73]).
ACTA PhiL Aug. 540, 48 t. 11 p- 89,16 (a. 1196): si
quis pannos alicui paratori commiserit ad -andum.4) mettre en état une demeure, ou une installation
(moulin, étang, pêcherie etc.) : DIPL. Bel. 111 p- 34525 (a 1181): -ant cariant, calefaciunt stubam et congregant
fenum. Lin. BoId. p- 38 (a. 1183): villani -ant stagnum
mo!endini de unaquaque domo cuit uno homme .. et-ant piseariam sieur hommes de Bedlyngtona. CARTAa. 1194 (Sicard, Les moulins de Toulouse au Moyen
30 Age, p- 379): donee molendinum ille possil molere etintenim douce sit -aluni ut possit molere. spéc. entretenir
(un pont): CON5UET. Fniburg. 7 p- 122 : theloneaniuscrimes pontes ad valIum civitatis pertinentes -are
tenentur, et quicquid peconis in eis amissum fuerit,35 ipse persolvet.
5) préparer (des parchemins) : GiRON. S. Petr. Senon.p. 190: ut .. membranas etiam secundum modum
voluminum incisas ... fratribus ad -andum daret.E) disposer, placer (un piège) : Lex Saxon. 58 : si
40 fossa vel laqueus ad feras capiendas preparata dampnum
fecerint. a quo -ata sunt componatur. au figuré:Tuirni. 2. 6 p-44,13 : latentes insidias que a fi!io
generoque 1-lugone -abantur. ADALBOLD. Heur. 1! 26p. 690,12: custodes ... ut et hoc custodirent et insidias
45 insidiantibus -arent. Guioo AMB. (?) Basting. proel.130: tex 1-Jeraldus enim sce!eratus ad ultima terre /fratris ad exicium perfida tela -ai. GUILL. TYR. hist.rer. transm. XI 5 p. 459 : nostnis volentes pretendereinsidias, in laqueum incidunt quem -averant
F) I) parare et c.o.d : préparer. organiser (unea(tion): PORTA SAXO I, 229: reditum -ai dico victor.
THIETM. 6,34 p. 316.1 : iste -ai impugnationes BERTI?OLD.CoNsr. annal. a. 1055 p. 269.32: expeditionem in Italiam-avit.
375 paro—paratus 376
2) parare + inf : se préparer û, s'apprêter àWALAIIFR. Gall. 2. 18: iam redire -ato. ALliER. CAS.
Schol. 21 p- 232,41 : tain mcnsa surgere, tain consuetas
gratiarum Deo -abani actiones persolvere. RICHER. Fil74 t. J! p.90: Otto Culli XXX equitum in Gallias ire
-abat. GUILL. S. DON. Odon, Diogil. 20, ID p- 117:abbas -abat Roman prolicisci. Vin Heur. IV 13
p.40, 24 ; regem quem constituistis. destituere -ant. au
passif suivi de ad et l'adj. verbal : WALAHFR. catir.
5,20,13: -amur enim Ventura ad lesta colenda.
G) emploi pronominal réfléchi. I) se -are: a) sepréparer à, s'apprêter à : suivi de ad et ('accus.: PORTA
SAxo 2, 61 : onirique duces, ubi conipererant, quod se
Widukindus / ad pugnarn rnulta stipatus piebe -asset.Hisr de via Hier. 39 p- 187: -avertira sese ad bellum
contra christianos. Guico I mcdii. 22 p. 73: -a te ad
cohabitandum mails. Vin Steph. Obaz. II 54, Il
p - 180: ut unus ex cis statim se ad fugani -aret. suivide l'inf. : CARTUL. Carcas. IV p. 162 col. 2 (a. 1191):-ate vos facere honorera tali honiini. suivi de ut et lesubj. : ho epist. I p. 202 (n. 1096) : -alitant me ... ut
venireni ad colloquium vestrum. b) .e présenter:CAnna. S. lacob. Legion. 66 p- 209 (a. 1088) : -avi me
in eius presentia .. et dedit michi ca. HERBERD. Otton.
3, 10 p- 754,1 K : obviam se -at exercitui,2) sibi -are suivi de ('accus. : préparer pour soi:
a) Se chose mai érielle : la nourriture: CHRIST. STARUL.in Matth. col. 1696I : ludei sibi -abant quod edere in
sabbato solebant. un tombeau: TIIIETM. 4, 26 p. 162,20:sepultus est ... infra claustrum, ubi ipse sibi prias
-averat dotnicilium. b) au fig. : se concilier quelqu'un:
CAnA a. 903 (Gattula, Hist. abb. Cas. I p. 28,1 25)divinam maiestatem sibi propensius -are creditur
adiutricem. VITA Heur. 1V 13 p. 43.29 : feux es,imperator H[einrice], qui tales excubias, talcs interces-
sores tibi -asti.
11) orner, parer (Ucuiio s. y . : -o, -as .. ornare.ALAN. TN5. dist. col. 891A : notat ornare, secundum
quod dicitur : « Iste -ai ecciesiam o id est ornat) : A) engénéral: WANDALR. martyr. 84: aras cl templa -amas.HELGAUD. Rob. II p- 76 : volens presentia sui die sanctoPasehe nobilitari, more regali iussit mensam -an.
B) fournir d'ornements: 1) avec l'ahl. : WALAFIFR.
Mamm. 26,26 : pellibus et tabulis tentoria sacra -avit.
MIRAC. Greg. et Sebast. 8 p- 940: -at palliis et sericis
vestibus .. loculuni et Iocum sancti ornat.2) avec coin l'ahL : Tuvop ii. sched. 327: quas
costas [cabris] si volueris coin nigello -are.
C) se revêtir des Ornements SacerdotauxI) construction réfléchie: TRANSI.. Marci in Aug. 14festinavit episcopus se -are, cupiens niissam celebrare.
2) au passif': THIETM. 4, 25 p. 160,24: factoque mariepresbiter ad mission -atur.
II!) procurer, ménager, faire don de quelque chose à
quelqu un: A) en général: I) avec l'accus. (ou unpassif) et, éventuellement, titi - camp[. d'attributionEICIL. Sturm, 4: polens est enim Deus -are servis suislocum in deserto. WALAFIFR. carm. 5, 56, 13 : si mihi
5 centenas linguas natura -aret, Vin GaIli 525: ad
principis au!am,/ a quo larga tibi -antur dona, magister.AnArn BREKI. p. 68.15: ingens lucrum .. Bremensi
ecclesie -avit. Huco BON0N. rat. dict. app. p- 89 : soldum cube tegitur lumen terris non -at. EUBERD. Lnoo.
10 rat. (schol.) : 1 234 p. 54: ebrietas et luxuria mentis-ant interitum. d'où: faire: lJRABAF. epist. 2 a p384,1:hoc quod egi ad laudem Dei -are sategi.
2) avec un compl. second à ('ahi.: pourvoir de quelque
chose: DIPL. Cent- 11264 (a. 1038): ira scilicet pontibus(5 aut alïis instrumentis ipse vie -entur, ut euntes et
redeuntes transire possint. GtJILL. CAss: I 891 p- 355(a. 1191): [domus] cooperire et -are bene necessariis.
3) (iur.) faire naître : SUMPnA Trec. p- 26,28 : soinsconsensus sufficit ad obligationem -andam.
20 B) verser une prestation: CARTUL. Rhen. med. I 135,
32 (a. 893): -at de frumento modios Ii. Con. Amaif.167 p- 301 (a. 1159): et debet se -are ipsi prcd. solidicentum in pred. monasterio. CARTIJL Popul. 138 p. 80(a. 1192): est manifestant quod vos -astis nobis XX
25 souidos de barchinonensium. (cf paio. pargio).C) (iur.) léguer: CARTIJL. serin. Col. A H a (1165-
85) : Willevid venit super palacium et -avit curiam
suam viro suo ea condicione ut alter superstet abeatet possideat.
30 IV) acquérir: A) un bien matériel: Lupus epist. 7p. 58: vobis apenio ... me .. ad oblivionis remediumet eruditionis augmentant libres pauculos -avisse. Doc.Long. S p- 5 (a. 965): quartam pars ex omnibus rebus
mets ... tan quod modo abeo quanti quod amodo35 in antea -are aut conquerere potuero. Cou. Amalf. 96
p. 156 (a. 1099): quodcumque ego ibidem comparavi
et -avi et in eu optuli totum siat semper de predictomonasterio.
B) apprendre, acquérir la connaissance de : BRUNO40 QIJERE fratr. 10 p. 727,14: intrique Selavonicam linguam
intelligere et satis bene Ioqui -atum habebat. ib. 13p. 729,40: ScIavonice lingue idioma superfluo sudore-avimus. VITA Walar. p. 161,16: parvo intervallo totum-averat psalterium.
45 paratus formes : pariadus : Doc. cath. Ovet. 19 p. 75(a. 908). partus : WALAHFR. catin. 5, 2, 26. IIRARAN.carm. 76, 4. WALTIIARIUS 947. Gtisn Bereng. I 175
p. 366. ahI. sing. paratu : Cou. S. Mar. Trem. 71 p. 219(a. 1059-62).
50
I) adj. : A) prêt: I) préparé, prêt: a) absol.THANOM. Bernw. 17 p- 765,53: venit ecclesiam dedica-turtis ...,- nu -uni noter I' expression -apecunia: argent comptant : LEX Saxon, 43: accipiatillam -am habens pecuniam.
377 paratus 378
b) avec le dat.: préparé à: DIIL. Karlom. 21 p. 315,28(a. 879): monasterium ... hospitum et peregrinorum
susceptioni -issimum. e) suivi de ad et (accus. : prêt à,
apte à : AOAU;ÔLI). Henr. Il 17 p. 688,25 : loricatos etad prelium -os. MON. arch. Neap. V 497 p. 249
(n. 1098): -us ad arma. BERNARD. serm. de div. 19, 6
p. 164,11: ad duo ista, caritatem et humilitatern,
-issimi. d) suivi de ad et le gérondif: apte à: CARTUL
Andegav. 62 p. 54 (a. 1116): furnum ... ad coquendum
-um. ACrA com. Flandr. 1191-1206, 108, 4 p. 237
(a. 1199): porta ... patefacta et -a ad transeundum.
e) suivi de l'inf. : prêt à: GERARD. MORES. delib. V 350
p. 64: venenosi serpentes.., qui ... terra vescuntur,
gradientes supra pectus. ne excelsa contemplentur,ubique -i disseminare venena, que divina antidota
omnia interimunt, et ad nihilum deducunt. LEGEND.
Gerh. major c. 3 p. 485 : ego autem -us sum caritatem
tuam in omnibus adiuvare. f) suivi de in et ïabl.: apte
à: GERARu. ITIIER. expi. sent. 111 p. 467: monachus
euius perles non debent esse -i in predicatione
evangelii, quia abscisi sunt ah hoc officie, ut indicatabscisio pedulum a caligis. g) suivi de super et ('accus.
ou ïab). : prêt pour: AcrA pont. Rom. Gall. IV 150
p. 280 (a. 1122-73): super hoc semper testes -os habebat.
2) au service de: a) absol.: REG. abb. Werd. 6,6
p. 174,19 (XII s. med.): de familia unusquisque ... equo
sua bis in anno usque ad Wiseram -us erit. b) avec
(e clin. : Lu pus epist. 1 16 p. 96 : explicari ... vix potum,
quod ex sua parte sibi -ma fore. c) suivi de erga et
('accus. : CARTA n. 962 (Stumpf-Brentano. Die Reichs-
kanzler 433 p. 608,11): ut eius actiones erga nostram
maiestatem et sacrum imperium semper -e sint (cf ib.
a. 964,8 p- 9.11). d) suivi des termes servitium ou
servitus : TRAD. Fris. 300 (a. 812) : mansos vestitos etbene ad servitium -os quattuor. Ai-ro VERC. epist.
p. 319,43 : nos in Dei omnipotentis servitio -issimos
instituamus. Doc. Monac. 6 p. 10 (a. 1191): ut ipsum
eastrurn sit expositum et -um ad servitium imperii.
DIpL. Henr. 11 385 (a. 1018): episcopus Meinwercusnostre videlicet servitutis -issimus. e) (ira.) à la
disposition de (la justice) : CARTUL. Nuchar. 529 p. 559
(e. 1141): die autem statuto venir abbas -us in curiam.
spéc. -us iudicio, de turc : CARTUL. Imol. 1 206 p. 268
(a. 1160): ut quocumque tempore Seutesalvi erit -us
iudieio stare de ipsa te (cf. CARTeL. Remens. p. 418
[n. 1191]: quandiu -us est stare iudicio curie nostre.)
CARTIJL. Beljoc. app. 3 p. 42 (e. 1175): contra cannes
illos quibus Lugdunensis ecc]esia de jure -a fuerit
respondere. spéc., sens chrétien : prêt à comparaître
devant son juge (absol.) : WAI..AHFR. Wett. 791 : ecce
dies veniet nostrum sit quisque -us. CHRIST. STABUL. inMatth. col. 1460°: secundum Ddmini preceptumconveniresse semper -os. CAR'ruL. S. Petr. Virsion. 33
p. 152 (a. 1018) : oportet veto inveniri unumquemque
-um ne sine aliquo boni opens respecta migret aseculo.
3) décidé à, disposé à : u) avec le dat.: VITA Theod.
Andag. 15 p. 45,20: pyratis, semper prede et morti
5 pretereuntium -is. b) suivi de ad et ('accus.: THIETM.2, 14 p. 54,4 : -um se ad hoc. WIOUK. 3,44 p. 124,9:
-os ad bellum. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1078
p. 310,48 : cos ad hoc promptissimos et -issimos. OttoFRIS. gesta 2,22 p. 126: oppidani excitati ad fugamque
to -i. c) suivi de ad et du gérondif: Lu pus epist. 1 15
p.94: ad obsequendum ... -issimam voluntatem. Dut.
Karoli 111 25 p.42 (a. 880) : -us .. suant libertatemper testes ad probandum. Vin Theod. Andag. ID
p. 43,5 : ad obediendum ... -issimus. Ivo epist. p.4
15 (a. 1090) : nos ... in vestris opportunitatibus ad exau-
diendum -os. du gérondif sans prép.: C0D. Ar. 74
p. 104,2 (a. 970) -i sumus inde in ratione standum.CARTA a. 1015 (Schneider, Tosc. Studien p.38,28): -i
sumus hic in vestra presentia in ratione standum.
20 II) avec l'ahl. précédé de in : CHRIST. STABUL. in Matth.
col. 1455' : erant inter se -i in bello. THIETM. 4, 5
p. 136,8: in cunctis suimet necessitatibus semper -um.
e) suivi d'un inf.: LIUTG. Gteg. 2 p. 70,3: tanto
constantior et -ior animam suam ponere pro ovibus
25 SUIS. WALÂHER. Blaithm. 11 : preceptis parere tuis ex
corde -us. Ion. Sco'r. pred. 11,6 p. 71,148: -us aut te
defendere ... aut te emendare. DIPL. Odon. 58,19 (spur.
882-88): reddere -us existo. ActA duc. Norm. 159
p. 348 (a. 1063-66) : iureiurando probare Guido -issimus.
30 GIRALO. expugn. 1 27 p. 272 : parent -ior quam imperare.
bACH. FLOR, evang. III p. 266,19: noluerunt suscipere
medicuru convertere -uni animas suas. I) au compter.particulièrement bien disposé [se. sanctos et servos Dci]:
Di pi. Rodulf. Franc, reg. 7 p-32,10 (a. 925): ipsos
35 -iores oratores pro nobis apud ipsum [Sc. Deum]
credimus.
4) près de, sur le point de: GUIGO I medit. 114
p, 87 : tante, autem magis potest inquietari, quantosunt -iona habere se aliter quam vult, ea que diligit.
40 ib. 456 p. 163: quia sentite infirnium et eorum violentiesuccumbere -um.
5) préparé, accommodé (en parlant de nourriture)
Ac-i-s duc. Norm. 45 p. 152 (a. 1017-26) : 1111° XVI
sestarii avene bene potus usui -e. VITA Steph. Obaz.
45 II 14, 12 p- 116: porcum ... emerunt et carnes crus-as in Silva comederunt.
B) ;'apide, immédiat (PAPIAS : -us, celer.) : BURG. Pis.
transi. Galen. compl. I 2 p. 6,3: curationem ... eis
inquiunt esse -am et facilem. noter l'expression manu
50 -a: C.Ri''i . Parm. 11 18 p.43,2 (a. 1015-27): manu-issimil su bscnihentes.
C) t41flj'C : I) en général: INNoc. III reg. 536 (539)
p.776_2 (a. 198): navibus et lignaminibus -is vel
imparatis. spéc., en parlant d'un cheval harnaché pour
379 paratus—parochia 380
la marche ou le combat : TIIIETM. 4, 25 p. 160.30: -os ipsius mjnistcrji querit effectum. GUILL, CA?n. Thom.invertit equos. ORD. VIT. hist. VIII 17 t. III p. 372: V 15 p. 385: quia maiorem stylum et -jus obsequiumvenjenti -issimo cornipedi obvi-ans marins extendit. poscit sibi culmen honorum.RADULF Dcc. imag. hist. p. 421 : curn ascenderemus II) subst. : A) ni. : personne disponible: ADAM BREM.palefridum nostrum ibi -um. 5 3,39 p. 182,20: ex officio -os habens, qui advenjentes
2) en parlant d'hommes en armes: CARTLJL. Ruscinon. reciperent hospites, magnopere curavit, ne non multuin
p. 66 (a. 1181): stabimus -j in armis, in operibus forcie ilium haberent.et ville, in hostis et cavalgatis et in missionibus B) n. : 1) acquisition (PANAS S. V. partum : -vivra,guardiarum. INN0C. HI reg. 361 p. 545.3 (n. 1198): ut acquisitum): a) terrain acquis, adjonction: TRAD. Fris.milites vestri semper in equis et tain quart pedites in 1028 (a. 895-99) : in duabus Iocjs de arabili terra acin armis sint pro servitio nostro et castri defensione -is equali modo mensuratis. ACTA imp. Bôhrner 1065A. p. 761 (n. 1196): ecclesjam de Hembres coin
3) en parlant d'une chose, suivi de coin l'abl. : -is et appendiciis suis, b) mode d'acquisition: MON.Con. Cavens. 1V 626 p. 154,21 (n. 1009): lectum -uni Neap. V 467 p. 176 (a. 1093): per quembis motivantcum lena, colcetra et piumateum. GUILL. CAS. II 1810 15 sibe per parentorum meorum aut per meum -uni
p ' 272 (a. 1192): lectum -ovin cuni omnibus utensiljbus conquesitum vel per alium qualecumque modum.lecti. 2) blé préparé pour la panification ou la bière: CARTA
C) décoré: I) orné: a) absol. : Con. Lang. 340 a. 945-59 (Perrin, Recherches sur la seigneurie rurale encol, 571b (a. 888-915): pallia tria de auro et margaritis Lorraine p' 191 n. U: triturabit duo modia avene etet alia duo pallia nu -a, CAnut,. Pan. I 9 p. 53 20 unum -j, CARTUL. Gorz. 116 p. 212 (a. 984): lI modja(a. 913): duos faldistorios optimos et honorificos et -i ad panem et VI ad bratium.bene -os. HELGAUD. Rob. 22 p' 112 : cappe Xcem ViIlto 3) revenu recouvré: MAGN. BRF.V. 1187 p' 141 : superboue, optinie et bene -e, CARTUL. Avennac. 18 p. 85 Duvenhof -uni 12 1/2 ... super terrain(a. 1186): infulas decenter -as et pulcre ornatas. b) avec -uni pise. ib. p. 142: super pastores 51 6 s. 10 1/2l'ahl. : TRAD. Ratisb. 95 (a. 882) : altare argento -um. 25 d., partim imparatum et super censum -um 6s. preterl-IELCAuD. Rob. 9 p' 72: lanceani a conjuge gloniosa 2d.bene argento -am. CARTtJL. Remens, p. 222 (a. 1067): 2. paro, -nis m. DuC, forme parrio: SIMEON. DUN.casulam purpuream -am auto, casulam viridis coloris hist. eccl. Don. 102 p. 119. I) bateau léger, barque:auro -am. CARTUL. Rames, Il 391 p. 273 (a. 1143): AF.LFR. angl. sax, vocabul, append. p. 56: nommaalbas aurifrisio inter scapulas -as. CARTUL. Tarvan. 34 30 navium, et instrumenta eorum ... -o : scea ena scip.p. 31 (a. 1159-60): baculum pastoralem argento -um, PAPAS: -o scapha ex vimine et crudo corio, genusc) avec cum et ('ahI.: CARTtJL. Rhen. med. 1 120 navigii. THrorR. Willibr. vita metr. 4,238: Exultaip. 125,37 (a. 882): crux cum argento -a. CARTUL.. Parm. populus, parai, est occurrere promptus, / Antwerpum1 9 p. 53 (a. 913): camisium ... ad missam canendam proper'at portumque -nantis intrat.cum auto -um, CAsus Petrish. 2,3 : nappus nous cum 35 2) bateau de pirates (I-IRARAN. univ. XX 39 col. SSSB:auto -us. J) avec de et l'abl. : Ac'rus pont. Cenom. -o, navigium piratarum aptum, et ex his ita vocatum.p. 270: flascones -os de argento. e) avec ex et I'ahl. : Ucuno s, y , dromas : -o, navis piratarum. ib. s. y.CARTUL. Roton. 165 p. 128,3 (a. 832-35): evangelium pin. cf. Isio. etym. XIX 1,20): Auuo SANOERM. beil.-um ex auro. ADAM BREM. p. 258,1 : in hoc templo, Paris. I 250 p. 34 : tres armavit atrox cuneos, quibusquod totum ex auto -uni 40 obtulit arci I maiorem, picto ponti geminosque -ne
2) paré de vêtements, revêtu: a) en général: TIOETM. (glosé navigio). FtJLCH. hist. Hier. III 59 p. 812: quod6, 84 p. 374,36: vestimentis rune -a novis me vocavit. si -ni aliquando naute obviaverint et diripiuntur etb) de vêlements sacerdotaux: THIETM. 6,61 p. 350,20: impie confunduntur. FL0R. WIGORN. chron, p. 109: neccorpus ... archiepiscopi ... sacerdotalibus vestimentis diu post Hesten rex Paganus cuni LXX -tribus ostium-um. P0N-rir, Rom. XXX A 44 p. 222 : sint enim -i 45 Tamensis fluminis intrans.idem presbiteri et coin ceteri clerici casulis et parobsis, -idis f n. parapsis.sollemnihus vestimentis. absol. : ORDO Ber, p. 66,7: parochia, -e f sive parrochia, -e f paroechia, e fsacerdos -us accedit ad altare solus. noter l'expression sive parroechia, -e J. DuC. : Fnw t. VII 658 et sq.-us ad missam : Tu,e'rsi. 3, 12 p. 112,2: episcopum ad formes : barochia : CARTUL. Stir. I 178 p. 182 (a. 1139).missam -um. GERH. Auc. vita Udair. I p, 388,7: 50 barrochia : CARTUL, Bond. 67 p. 58,26 (a. 849). TRAD.Adalberonem episcopaliter -um ad niissam. Patav. 118 (u. 038-45). TRAD. Ensd, 24 (a. [118-33)
3) soigné, élaboré (en parlant d'un comportement) : etc. barroquia : CARTUL. Pared, Mon, 48 p. 29 (XI s.).1-IRADAN. inst. der. 1,32 p. 69,21 : quia quanto ipsa parechia : CARi'uL. Bituric, 42 p. 104 (a. 1014). CARTIJL.res malonis dignitatis est, tanto -iorcm et promptiorcm S. Vict. Mass, 1 615 p. 610 (a. 1020). AcrA pont. Franc.
381 parochia 382
V 26 p. 90 (a. 1100) etc. parocia: CARTA a. 814 (Chifflet,
Histoire de Tournus p. 261). paroecia : DIPL. Dan. I
3. 30 (a. 1171 . 78). parofia CARTtJL. Beliiloc. Lemov.
114 p. 167 (a. 1032-1060). CARTUL. Aurel. p. 10 (a. 1100)
etc. parohia: CAPIT. reg. Franc. 1 168,8 p. 336,28
(e. 820). paroochia : CÂRTUL. S. loh. Ange]. 30 p. 173
(c. 1089). CARTIJI. S. Petri Cuit. 29 p. 39 (a. 1090-95).
CARTLJL. S. Michael. Mes. 67 p. 243 (a. 1122). CARTUL.
Userc. 108 p. 146 (a. 1161) etc. parrogia'. CARTUL.
March. Misn. III 19 p. 19,12 (a. 1197). parrohia
CARTuL. CIun. 1 439. p. 428 (a. 935). parrohhia CARTUL.
Sax. 310 t. I p. 431 (a. 803). parroquia : CARTUL. S.
Vict. Mass. I p. 447 (a. 1067). DIPL. Petr, Arag. 37
p. 263 (a. (097). CARTIJL. Ruscinon. 82 p. 214 (a. 1102)
etc. parroxia : CARTUL. .Lesat. 311 p. 247 (1126-32).
porochia CARTUL. Sax. 384 t. I p. 529 (a. 825).
porrochia CARTUL. Aurel, p. 66 (a. 1147-89). prochia
CARTA a. 1059 (Miracus suppl. 111 p. 304 cd. 2).
Plan.I) circonscription religieuse.
A) en général.B) province ecclésiastique
I) en généra).
2) ressort territorial.
3) pouvoir juridique.
C) diocèseJ) considéré dans son étendue territoriale.
2) relativement ô l'autorité épiscopale.
3) territoire conjié à un chorévê que. un archidiacre.
D) paroisse:
J) en général.
2) unité paroissiale.
3) territoire (le la paroisse, ressort (lune église
paroissiale.
4) territoire dépendant d'une église et considéré
comme division territoriale ou administrative
(relativement à la villa, au castrum).
5) (par méton.) église paroissiale.E) communauté d'habitants, membres d'une paroisse.F) ensemble des droits paroissiaux et revenus en
découlant
I) en général.
2) en précisant le revenu qui constitue tout ou
partie de la parochia.
3) e?? parallèle avec decima.
4) revenu d'une circonscription administrative.
U) circonscription administrative civile (surtout enAngleterre et en Europe centrale).
1) circonscription religieuse : A) en général. (PAPIA5
paroecia adiacens domus aut diocesis id est domus
Dei. Ucuîio S. y . parc bec -a id est adiacens domus
Dei. vel incolatus) Acrs pont. Rom. Gall. D 19 p. 84
(n. 1138-43): sententiam promulgainus eamque flrmiter
observari per vestras -as aposiolica auctoritate preci-
pimus.
8) province ecclésiastique, archevêché: I) en général:
TnIETM, 4, 44 p, 182,2 imperator Gisillerum archie-
piscopum, eo quod duas teneret -as, in sinodo accusans
Romana. ADAM BREM. 1,27 p. 33,12: Bremensis atque
Hamrnaburgensis -c coadunatio facta est. CARTUL.
Salisb. 1 104 p- 174 (a. 1072): quicquid decimarum
archiepiscopus cuius -a est. MON. Slrig. I p. 97 (a. 1138-
1329): de -a archiepiscopi de unaquaque centum capecie
in dentur Dimisiensi ecclesie annuatim.
2) ressort territorial : a) en général : AOORARD. epist.
p. 1992! sciat itaque paternitatis vestre reverenda
canicies ... dont -e nostre populos debita sollicitudinecircumireni. HINcM. REM. epist. col. 88c : non solum
15 diocesis verum et -a mea inter duo regna sub duobusregibus habetur divisa (cf. ib. 27 col. 1790). FL0D0ARO.
hist. 1V 1 col. 261c : Evrardo Senonensi archiepiscopo,in cuius -a idem constructum fucrat monasterium.
RUOTO. COL. 21 p. 22,16 : totum ... quod in reliquiis
20 et corporibus sanctorum in suam -am transferendis,
ad aliorum opera perte incomparabile videretur. AcrA
pont. Rom. Gai!. E I p. 26 (a. 1000): totum episco-
patuni Bituricensem in cuius -a videtur esse monasterium
(cf. ib. 2 p. 28 a. 1050 ). b) avec un adj. localisant la
25 province ecclésiastique: GERBERT. epist. 155 p. 184,7
(a. 989): ea quippe civitas Remense territorium, Re-
mensis -a est. Ivo epist. I p. 218 (a. 1096): apud
castrum Nantonense quod est -am Senonensem. CARTUL.
Gratianop. I p. 2 (a. 1107): ecclesiam Beati Donati,
30 que infra Viennensem -am continetur. GUILL. MALM.
gesta pont. 1 42 p. 65: ut ... citerior ripa ... esset limes
-e Cantuariensis, e) siège métropolitain, métropole:
Hvco CANTOR arch. p. 130: archiepiseopus .. Eboracum
rcversus est et ... in -a sua aliquantulum conversatus.
35 Guii.t. FIL, STEPn. Thom. 107 p' 109 : lilium vestrum
per Eboracensem archiepiseopum in -a Cantuariensicoronari fecistis. spéc.. -a urbis : ressort de la cité
(siège de l'archevêché) : Liu'rc. Greg. 5 p. 71, 39
Lullus Magontiam metropolitanam civitatem cum
40 maxima parte orientalium Francorum qui in -a urbis
constittiti surit, incoluit.
3) pouvoir juridique: Wut.un. ad Agapit. p. 349, 14
eius [sc. arelnepiscopi] veto -a, res dico ecciesiasticas
insuper et sedem soma. CARTUL. Autise. 77 p. 78
45 (c. 1)75): et possederunt archiepiscopi Iongo tempore
civitatem et suburbia tam jure fundi quam jure -e.
C) diocèse : 1) considéré dans soit territorialea) par rapport à la province: OTLOH. Bonif. 33 p. 146,7
provinciam Baioarie ... in quatuor divisit -as. FLOR.
se Wicio gN. chron. p. 24: Rex ... provinclam in duas -as
divisil et episcopo sedern episcopatus tribuit .spéc., -a
episcopalis: EIOIL. Sturm. e. 22 p- 376,16 : Karolustotam provinciam illam in -as episcopaies divisit,
CARTUL. S. Vict. Mass. 1048 t. 11 p. 518 (a. 1041):
383 parochia 384
ipsas -as que tenet in comitalu Marchinense, episcopales
et comitales b) par rapport ô une division géographique
ou administrative : ALTFR. Liudg. p. 29.12: in Fresia
successores eius [se. episcopil utraquc Ioca pro unahabuerunt -a. VITA Magni Faite. 70: -am vetoveto ambarumpartium Lici fluminis per auctoritatem domini Karoli
coadunavit episcopus. ANNAL. Altah, a. 750: -eBaioarie distinguuntur ... Vivilo episcopus Bathabinus,
lohannes Saltzburg, ... Willibaldus Eistat factus. RADULF.
Die. abbrev. chron. p. 116: Merciorum provincia in
quinque -as divisa, e) avec des termes indiquant l'étendue
et les limites du diocèse: C0NCIL. Atiiniac. e. 3 p. 471,26
(a. 822) : si veto necessitas fuerit proptcr amphtudinem
-e, eu quod in uno Ioco colligi non possunt. FL000ARO.
hist. col. 1268 : sententia ventilata est inter ... episcopos
de terminis -arum suaruni. Dut. l-lent. 1V 390 p. 516,38
(interp. 1086): primitiva illa -a cum ornai terminorum
suorun'i ambitu Bragensi sedi est adiudicata. d) noter
les expressions circumire -am, ou circuire -am en pariant
de l'obligation de l'évêque de visiter son diocèse: CAI'rr.
reg. Franc. I 78,16 p. 174,20 (c. 813): ut unusquisqueepiscopus internai circumeat -am suam docendo et
ammonendo. Iot.JAs AURa. Hubert. 5 p. 810B; Domini
famulus cûram gregis gerens -amque suant circumiens.
CA prr. reg. Franc. lI 221,6 p. 101,36 (a. 876): ut
episcopi -as suas absque a!icuius impedimento
circumeant. BILI Mach, p.397,12: prelatus pontifes,dum circuiens -am suam. GE5TA episc. Camerac. 22
p.496: episcopus ... -am suant circuibat. noter ('ex-pression -a pontificii : CARTUL. S. Ben. Divion, 319
p.98 (a.1036): dum ex more pastorali nostri -am
pontificii perambularemus. e) -a civitatis, -a sedis, -aurbis : ressort de la cité épiscopale (avec le foui de la
ville) : CARTIJL, Vizeliac. 2 p.50,46 (a. 863) : in -aLingonice eivitatis, ib,3 p.256,22 (a.863): monasterio
quod in -a urbis Atigustodunensis ... fundatum est.
DI pL. Caroli Il t1l 349 p, 278,20 (a. 871): veniebtes
ex -a civitatis que vocatur Orihel. BILI Mach. 80
p.402,10: villam que dicitur Brea, que est in -aSantonice civitatis. Doc. Exa!, 61 p.279 (a. 879) : in-a sedis Elenensis. fl le diocèse en soi (précisé par son
nom) : ACTA pont. OEnom. p. 142 (IX' s.) : restauravit
monasteria in -a Cenomanica, Doc. cath, Ovet, 10
p, 44 (a. 876) : intra Ovetensis -a terminos. HINcM,
REM, annal. Bertin. a, 882 p, 247 : omniaquc monasteria
-arum Tungrensis videlicet, Atrebatensis, Cameracensis,
FL000ARD, hist. III 124 col. 231 0 : transferri fecerat in
Parisiacensem -am, Coi). Sax. 684 t. 3 p, 269 (a. 993):ego Aelfric Corvinensis -e episcopus. CARTu,., S. Ben.
Divion. 45 p. 249 (a. 1012-16): in codera loco, id estin confinio Tullensis et Lingonensis -arum. Acrs pont.
Hispan. I 44 p, 310 (a. 1119): monasterii S. Saturnini
quod siturn est in -a videlicet Urgellensi. CARTeL.
Tcrr, Sanct. p, 51 (a. 1140): in Rossanensi -a .,, in -a
Cosentina, CHR0N. Rames, p. 119: abbatia Elyensis
-e Dorcestrensi ... coherebat. spéc., par rapport à lamétropole: RIMB. Anse, 23 p. 48: Colonia civitas, ad
quam Bremensis -a suffraganea erat.
5 2) considéré relativement à l'autorité épiscopale:a) ressort du diocèse: CAPIT, reg. Franc. I 42,1 p. 119,25
(a. 803-804): quicumque voluerit in sua proprietateecclesiam edificare, una cum consensu et voluntate
cpiscopi in cuius -a fuerit licentiam habeat. ib, 84, 4
10 p. 182,30 (a. 813): ut episcopi habeant potestatem in
cornai -a sicut canon docet faciendi tant in vicispublicis seu in monasteria. FROTH. epist. 18 p. 289, 3
(a. 819-30): synodum -e nostre plene convocavi. HINcM.
REM, epist. col, 524°: unusquisque, inquit, episcopus15 habeat sue -e potestatem. TRAN5L, Marci in Aug. 10:
per totam -am suam ... fecit episcopus lesta ... celebrari.
ARNULE. HALa, epist. p. 475,22 (a. 1007) : te donante,quoquo modo dederis, -a data et ... ordinatio facta
est. CARTUL. Matisc, p, 305 (a. 1025) : ne episcopus in20 -a alterius audeat ordinationes vel consecrationes absque
Iicentia ipsius episcopi facere. GRATIAN, J dist. 73 c.1
(XI s.): licentiam do vobis inthronizandi eum in
quacumque ecclesia vultis vestre -e. Ivo epist. I p, 54
(a. 1090-92): cetera quidem tolerabilia vel corrigibilia
25 mihi in -a nostra videntur. EADM. hist. Il P. 115:
respondebat [Anselmus] sunna non esse, tale quid in -aalterius episcopi, eo inconsulto, presumere. Con, Boh,
p, 138 (e. 1143): episcopis preeepimus ut in -is suisplebales ecclesias distinguant. PRI0R Huxu, T p, 45
30 (XII s.): quia ... Tilferdus, ultimus eius episeopus
defunctus erat ... in -a ipsius prefatus Earfuldusepiscopalis officia exercere coepit. b) autorité épiscopalesur les prêtres et les églises du diocèse : HINcM, REM,
annal. Bertin, a, 877 p. 135: ut unusquisque episcopus
s de presbiteris suis sue -e secundum quod cuiquepossibile erat a quo plurimum quinque solidos, a quo
minimum 4 denarios episcopi ... acciperent. DIPL. Otton,T 26 (a. 940) : episcopus ... celsitudinem nostram
imploravit, quatenus illi ... quasdam ecclesias in sua40 -a sitas ad regii iuris potestatem aspicientes concedere
dignaremur. CARTeL. S. Mar. Santon. 23 p. 30 (a. 1131):
doumas Willelmus Petragoricensis episcopus, in cuius-a ipsa ecclesia est. Huco PlcrAv, chron, Vizeliac. I 87p. 397 : Ijenricus [episcopus] Vizeliacensem ecclesiam
45 pro more aliarum ecdcsiarum - sue -e sibi subderequesivit. e) autorité épiscopale sur les monastères: CAPIT.
re g. Franc. I 150,4 p. 303,38 (a. 823-25): specialiterpertineat ad episcopos ... ut in monasteriis in suis -isconstitutis sancta religio observata bat. GE5TA Aldrici
50 p. 96 : vit venerabilis Aldricus Cenomannice urbisepiscopus ... monasteriolum in qua -a novo opereconstruere studuit, SIGEItERT, GEMBL. Wicb, p. 305:
episcopus ... incipiens a Gorzia que ceteris monasteriis
erat prestantior in sua -a, non prius destitit quant
385 parochia 386
monastice vite professorcs ... recte vie reddidit, noterque certains sont exempts : An-A pont. Rom. Gal!. A2 p. 21 (a. 1049) interdicentes etiam episcopo, in cuius
-a est predictum monasterium constitutuni. d) -a estla circonscription ecclésiastique où s exerce l'autoritéepiscopale: Œ) par rapport à sedes CAk'rul. Avenion.
p. Il (a. 878) episcopus ... reclaniationis libellumobtulit, quod ci quamdam villam ad suam sedem sive
-am pertinentem abstulisset. ANNAL. Fu]d. Ratisb.
a.886: ut episcopis ... quorum -as (sic) de incendiisgentilium vastate penitus apparent, alias sectesconcederentur. Vn'A Bonif. 11 I p. 92,21 : at ille [sc.episcopus] ... sedem et -am quibus acceperat redonavit.
spéc., -a sedis : URBAN.II epist. 265 col. 526 e (a. 1088-99): querela quant ... fecerunt nobis pro ecclesiis, quas
de sedis tue -a ... concesseramus. 3) par rapport àepiscopatus (au gén.) : DIPL. Frid. I 328 p. 156,3(a. 1161; ong.): omnem itaque decimationem in -atotius episcopatus predicte ecclesie traditam confirma-
mus. ou -c (au gén.) episcopatus: CARTUL. Ciun. I 274p. 269 (a. 926): adiit Adso, noster venerabilis archidia-
tonus, adducens secum quendam virum qui innotuitquod haberet quandam ecclesiam ex suo proprio
infra nostre -e episcopatum (nos = l'évêque d'Autun).y) par rapport à civitas ou urbs (au gén.) : GESTAAldrici p. 14: cura Cennomanice urbis et sollicitudo
ipsius urbis -e Aidrico ... episcopo commissa est.CARTUL. Tarvan. 22 p. 19 (a. 1142); ne ab illo sive ab
aiio ... infra -am civitatis [sc. Tervannensis], absqueconsensu episcopi ... aliquod municipium edificeturpenitus interdico. S) par rapport à presulatus Tuosi.Bernw. 46 p. 778,12: venerabilis presul Hernwardus,
ampliare studens divine servitutis obsequium in -a sui
pre s u la t u s
3) territoire (relevant de l'évêque) et confié à: a) un
chorévêque: HINCM. REM. epist. col. 9fl; nec coepiscopisine archiepiscoporum consensu vel Lasso. nisi que ad
proprias pertinent -as prebent presumere. b) un a,-chi-
diacre.' CARTUL. Ins. 7 p. 14 (a. 1090): quarto quoque
anno archidiaconus. infra -am illani synodalia iuraexercens debita. CARTIJL. S. Michael. Mos. 75 p. 269
(a. 1128): clamavit ... super ecclesiam de Spiragio antedominum Alberonem Mettensem archidiaconum, in
cuius -a predicta eccicsia est et ad cuius iudicium
spectat. c) un « custos u : CARTUL. Worm. 43 p. 34,27
(a. 1016?): dedimus custodi ut quarta -a civitatis adeum respiciat. d) noter en particulier. a) siège épiscopal
où a été placé un cardinal: Ion. DIAc. Rom. Greg.coI. 135: cardinales violenter in - is ordinatos [[orensibus]
in pristinum cardinem Gregorius revocabat. 3) enBretagne. territoire soumis à l'autorité d'un moine que
le roi fait nommer évêque: VITA Tutguali I p. 118
Derocus connes, Tutguali consobninus, cui plures -asipse dedit in tota Dammania. ilb. p. 122; tunc tex
dcdit illi [se. Tutgualo] episcopatum et presulatum supersuas -as .. et ibi eum ordinar'c fecit in episcopaligradu.
4) par métonymie: a) autorité de l'évêque sur un5 territoire déterminé: THIETM, 7,24 p. 426,16: percepi ab
eodem cura eius quem hoche tcneo -am superbas 1111 urbes, b) ressortissant d'un diocèse (pour
parochianus) : TRANSL Ragnob. 11 7 p. 619A : preclaripresules ... suis cura advenerunt.
'o D) paroisse: I) en général: CAPIT. reg. Franc. II255,7 (a. 844) : ut episcopi -as presbyterorum profiter
inhonestum et pericutosum lucrum non dividant. paroisserurale: rusticana -a: 1-IINCM. REM. epist. col. 246R:
quantis rusticanarum -arum in tanto tempore presbytcris'5 defunctis, ipsarum parvulo sine baptismo perire potue-
runt. ib. col, 54211: sicut nobis pro nostro libitu nonlicet -as rusticanas antiquitus constitutas sine rationedividere. paroisse située près de la mer: marina -aIon. BERTIN. Bernard. Poenit. mirac. 50 p' 690c; dum
20 aliquando hospitanius noster in Anglia ... ivisset, nepos
prcsbyteri, qui unam -arum marinarum tenetlanguebat. dans une cité: Lin. Domesd. fol. 252b,lin Sciropesberie civitate facit Rogerius cornes abbatiam
et eidem dedit monasteniurn S. Petri obi crut -a civitatis.25 D1PL. Loth. 111 41 p. 68,2 (a. 1132): ecclesia -e S.
Servatii soja in Traiectensi orbe habet decirnas. CARTUL.
scnin. Col. A 1 29 p' 47 (3 11) (a. 1151-56): tabernasah officialibus -e S. Martini acquisiverunt. distinguée
dautres circonscriptions religieuses: Huco CANT0R arch.30 p ' 142: nec .-a, nec dioecesis, nedum provincia sine
gravi periculo diu vacare potest. Lin. fid. Drac. I 21p. 43 (a. 1078) : dioceses et -as diviserunt ne interepiscopos contemptio aliquatenus fieret.
2) unité paroissiale: a) église et son territoire jouissant
35 du droit paroissial: a) en général: CAPIT. reg. Franc.136,17 p. 107, 12 (a-802?) : qui possessionem ecclesie
vel -am per triginta armes sine alicuius interpellationetenuerit, turc perpetuo possideat. (cf. Doc. cath. Ovet.10 p. 43 [a. 876]). ACTA Guili. Norm. Cadom. 2, p. 55
40 (a. 1066) : in insula de Gersoi ,,. medietatem decimarumsex -arum eiusdem insule. CARTUL. S. Petri Cuit. 31
p' 41 (a. 1097-1120): que foresta de Plilla -a ea tenusfuerat, et trulli ecclesie sine tantum Cennomanensisubdita crut. CARTuL. Stir., I 440 p-414 (c. 1160);
45 parrochiani veto in ipsa -a sibi succedentes ecclesiam
novam ... edificaverunt ... ad quam Chunradus archie-piscopus plebaniam vel -am que prius ... aput Vettkirchen
erat transtulit. ) par opposition aux églises nonparoissiales: CARTUL. Lenin. 68 p' 66 (a. 1026-66)
50 crimes alias ecclesias que in mea potestate surit similiterdono ... preter cas que -e sunt, CARTUL. Roton. 285
p. 33115 (a. 1062): si ... ipsi monachi aliquam ecclesiamdictant -am in tota diocesi emerint. aux églises ditesprincipales: WALAHFR, exord. 31 p' 514. 19: cereum
387 parochia 388
autem benedici non solum in principa!ibus ecclesiis.
sed etiam in -is Zosinius papa constituit, b) la paroisseest contrôlée et visitée par levéque : Concji. Coeti.
(Muti., Conci!, III) p. 188,18 (a. 848-49): regenda estveto unaquaque -a sub provisione ac tuitione episco-
porum per sacerdotes vel ceteros clericos. BILI Mach.
p. 325,7: venerabilis Leontius cpiscopus proptcr virtutesepiscopi Machutis ... rogavit eum ... prodire ad
invisendas more episcopali sue diocescos vel -arum
sedes. FOLC. gesta Bertin. p. 90 : acciderat ut preclarusTarvenne civitatis presul Folquinus, episcopali more,
-as cpiscopii circuiret. CARTUL. CIun. 111 1947 p. 163
(a. 993) : nec ego, nec ullus nostri successor, autarchidiaconus si quando -as nostras dioceseos visita-
verint. c) la paroisse est confiée à un prêtre: a) en
général: TRAD. Fris. 238 (a. 806-09) Zeiso presbiterillius -e. CAPIT. reg. Franc. 11 275. 12 p. 337,2 (a. 869):de mansis indominicatis presbyter -e, sicut constitutum
est, decimam consequatur. BERNER, transi. Huneg. 15
p. 22E : presbyter ... vicinarum ecclesiarum presbyteris
quod factum fuerat nuntiavit. Qui omnes ... convocatissuarum -arum populis. CARTUL. Bean. p. 19. (a. 1073-83): circumstant etiam vicinarum -arum sacerdotes.
CARTUL. S. Martin. Sparnac. 2 p. 116 (a. 1074): itaut propter altare predictum presbiter eiusdem -e ad
synodum quotannis veniat. 3) par l'évêque (GALTER.
CA5TIL. catin. 11 4,15 p. 66: -am contrahit legematrimonii/sacerdos a presule) : AELR. Ninian. p. 146,6:
presbitero ... curam -e pontifex delegaverat. LEGEND.Gerh. maior c. 11 p. 495: ipsos presbyteros ordinabat
eosque ecclesiarum redores in -is faciebat. l'évêque lui
confie la cura animarum (cf infra y): C0NCIL. Lemov.Bituric. canon XXII (a. 1031): episcopus curam ani-
marum debet unicuique presbytero commendare de -is
ecclesiarum singularuni. CARTUL. S. Mar. Paris. II
p. 400 (c. 1080) : sacerdos qui -e preerit curam animarum
ab episcopo et archidiacono suscipiet. y) le desservantde la paroisse est chargé de certains devoirs bien précisés
(prédication, confession, sépulture) : CAPIT. reg. Franc.I 81,7 p. 178,26 (a. 810-13): ut presbyteri per -as suasfeminis predicent ut linteamina altaribus preparent.
CONCIL. Arelat. p. 251,23 (a. 813): non solum incivitatibus sert in omnibus -is presbyteri ad populum
verbum faciant. C0NcIL. Cabil. 45 p. 283,2 (n. 813):qui vero pcccata sua sacerdotibus in quorum surit: -is,confessi sunt et ah bis agende penitentie consilium
acceperunt. CONC]L. Paris. c. 5 p. 612,32 (a. 829): depericulo quod sacerdotibus imminet, et quod unus-
quisque in suis -is populis specialiter denunticnt ut seconvenant et ad Deum ex toto corde convenant. ACTApont. Rom. Gall. IV 308 p. 462 (a. 1187): sacerdos -cin sepultura missam pro defunctis cantabit. spéc., Curaanime ou cura animarum : CARTUL. S. Ben. Divion. Il231 p. 27 (n. 1005): ita tamen ut vicarios more
ecclesiastico qui ... curam animarum gerant in parechiisconstituant. Inunc. arg. 10,910 p. 82: presbiteri -arumrectoris quibus cura animarum commissa est, illi debent
habere decimas. CARTUL. Solod. 242 p. 137,34 (n. 1196):curam quoque ipsius -e suscipiente et amministrante
iam dicto eiusdem loci priore. vis-à-vis de moniales surla paroisse: tIMiNG, dial. 11 982: quia presbiter ille,
cujus -a situm erat monasterium illarum. debuit illiset missas celebrare et sanctam communioncm date et
confessiones earum audire. vis-à-vis de ceux qui troublentl'ordre: CAPIT. reg. Franc. II 267, 8 p. 292,31 (a. 857):ut unusquisque presbyter inbreviat in sua -a omnes
malefactores, videlicet raptores, adulteros. 8) à proposde l'élection d'un prêtre: CHRON. Grad. p. 35,15: sin
15 autem ex predicta proie nulius talis superesset clericuseiusdem -e vicini in aliam quam vellent personamliberam faciendi electionem haberent potestatem. e) la
paroisse considérée du point de vue de sa fonctionreligieuse: Œ) en général: CART0',. Vindoc. 385 t. il
20 p. 136 (c. 1100): quatenus in supradicta nova ecciesia
omnia sacramenta et ecclesia que ad -am pertinent decetero celebrentur. CARTUL. Tarvan. 39 p-34 (n. 1164):
Ernulphus cum in castelio suo ... edificasset oratoriumibique divinum agi officium a canonicis nostris, quorum
25 i!Ia est -a, dicere postulasset. CARTIJL. Ciun. V 4327
p. 682 (a. 1188): ego Petrus Martini dieu ... quod in
illa casa .. quant oratorium diximus esse numquam
vidi campanam, neque audivi neque cantare missamneque offerre, neque -am habere, neque baptizare.
30 3) les habitants relèvent en principe obligatoirement deleur paroisse: AMULO epist. p- 366,40: unaquaque plebs
in -is et ecclesiis quibus attributa est, quieta constat.CARTUL. Vindoc. 1 78 p. 148 (n. 1040-49): pro ecciesiaS. Beati, ad cuius -am defunctus ipse pertinebat. noter
35 les exceptions: CARTUL. Conch. 11 p. 14 (n. 1031-59):donamus ... ecclesiam ... et penitentiam de ii!os hommesqui de alus -is ad islam ecclesiam venerint. EPI5T.
Vienn. spur. p. 109,12 (a. 1120): liberum esse sancimusut eorum qui illic sepeliri deliberaverint ... nisi forte
40 excommunicati sint, nullus obsistat, saivo nimirumproprie ivre -e. CARTUL. Turic. 336 p. 219,29 (a. 1180):piebani capeliam iam dictant infra limites -e sue sitam
turc matricis ecciesie pro flua sua sibi vendicabant.y) les moines sont exclus, en principe de la desserte des
45 paroisses: (cf s. u. parochialis 1) A) J)). CAPIT. reg.Franc. 1112,25 p. 228,39 (a. 799-800): ut qui monachicovoto est constitutus nullo modo -am teneat nec ad
iuditia secularia accedere presumat. IDUNG. arg. 10, 910
p. 82 : monachi quibus natta ratione !icet -as regere. à50 noter: Ac'rA pont. Rom. Gall. VI 18 p. 54 (n. 1135):
ius -e et cimiterii integrum et illibatum prefate ecclesieS. Romani concedimus. S) les chanoines peuvent desservirdes paroisses: CARTUL. S. Vict. Mass. 1039 t. 11 p. 506(a. 906): iste surit ecclesie, -e vel celle atque predia,
389 parocliia 390
quas sub jure kanonico sibi petiit roborari. CAwruL.
S. Flottait. Pjctav. 28 p. 3! (a. 1121): a monachis vetomutuo itidem federe concordie canonicis concessum estut habeant -echiam sui proprii burgi et omnia que ad
sacerdotale officium pertinent ... visitationes scilicet
pauperurn et sepulturam. Ac'rA pont. Rom. Gal!. VII
18 p. 256 (a. 1102): crisma et oteum. ... unoquoqueanno a decano nostro ipsi canonici suscipiant et
baptizandi atque inungendi suis in -is potestatem
haheant.
3) territoire de la paroisse, ressort dune église
paroissiale: a) en général (GRATIAN. Il causa 13 quest.I, 1 pars (XI s.): constat unamquarnque ecclesiam
habere diocesim sibi legitime assignatam, sicut etparrochiales ecclesic habent -as distributas) : SYNOD.
Strig. I c. 16: unaqueque ecclesia circa se in proximohabeat -am suam. CARTUL. S. Andr. Vicnn. p. 264
(a. 1055): et alus terris in eadem -a. Di pi. Phil. 1 12
p. 36,9 (a. 1061) : in tota -a si quis homo moritur.Beate Marie sepultura conceditur. CARTUL. Conch. 13
p. 16 (a. 1061-65): donamus ... totum cimilerium forts-e. CARTUL. S. Cyr. Nivern. p. 128 (a. 1080) : in altera
veto terra -e. ACTA Heur. 11, I 28 p. 127 (a. 1155-57):dedit Rannulfus ... locum ad faciendum unum molen-
dinum et molturam hominibus suis in illa -a comma-nentibus. noter que certains territoires sont en dehorsde toute paroisse: ACTA duc. Brit. p. 47 (a. 1083):sciant posteri quod terra ista nulli -e subiacet sed
Iohannis de Dol forestis dominica erat. b) en précisantles délimitations du territoire paroissial: CONCIL. Tu!].
p. 783.17 (a. 838): qui ... probaverunt se veraciter scireipsam -am infra suburbium a priscis temporibus
determinatarn, ut a muris urbis et porta australi atquea Iluviola Lingruscia qui medium suburbium intertuitquicquid bac meta concluditur osque ad summum viciS. Apri. ARCH. comm. Barc. 73 p. 208 (a. 922): consecrobanc eeclesiam ... et condono -am et habet terminosex latere mendie in serra de kaxo, deinde vadit adipso vil]are de Leutardo et pervertit ad fines de -amde Castro Serras. CARTIIL. S. Andr. Vienn. p. 89 (a. 980-85): extiterunt quedam persone qui confessi suint sibi
ab antiquioribus dictum fuisse quod predictas -as
quedam via que Lugdunensis vocatur terminaret. ActAduc. Norm. 140 p. 318 (a. 1049-58) : concedimus -am
eidem ecclesie a divisione fluminis osque ad fines leuge.DIPL. Petr. Arag. I 28 p. 248 (a. 1097): concedoecclesiam ... cum -a sua ... et tenet dicta -a ab exitumorti mci ... et respicit in facieni ipsius ecclesie et vadit
ad viam stratam et habet duas domos iunctas in facie.ACTA pont. Hispan. 1 65 p. 307 (a. 1154): atque -arumLermini saint confusi. en parlant des terres pouvant êtredéfrichées à l'intérieur de ce territoire paroissial: CARTUL.S. Martin. Camp. 1! 342 (a. 1175): decimas de novalihusfactis, vel in posterurn faciendis intra terminos -arum
ecclesie S. Martini imperpetuum eidem concessimus.
c) territoire d'une église déterminée : MIRAC. Fid. p. 165
super torrentem Brogna dictum ecclesia S. Fidis sistitur,
cuius in -a quidam degebat ruricola. CARTIJL. Vindoc.
t 164 p. 289 (a. 1063) : ecclesia S. Clementis et universa
eius -a. CARTUL. Mon. Nov. Pictav. Il p- 21 (a. 1082;
ong.) : concedimus medietatem ecclesie de Linersretinemus ... decimam de propriis vineis nostris que
erant in ipsa -a. CARTUL. Molism. 175 p. 161 (a. 1096-
'o 99) : concessisse ... Molismi ecclesiam de Noistem, in
cuius -a situm est castrum quod B. vocatur. ACTApont. Hispan. I 41 p. 308 (a. 1113-15): ne ... hoc
pensecucionis tempore Harbastrensis ecclesie -a deseratur.CARTUL. Cape]. ad Plancas p. I (a. 1139): supplicavit
15 pro quadam domo que infra -am nostre Pue!larensisecclesie sita est. CARTUL. Etnonenc. 26 p. 31 (a. 1177):
ecclesia S. Bausilii in coins -a grangia Mansi Andraldisita erat. des chapelles sont fondées sur ce territoire:CARTUL. S. Furs. Penon. 39 p. 58 (a. 1178): capellas
20 infra -am pretaxate ecclesie pro dilatatione oppidi et
multiplicatione populi constitutas. -a est précisé par le
nom du saint patron: CARTUL. Biter. 9 p. 7 (a. 897):
concedimus ... terras et vineas -e S. Martini, CARTUL.S. Cucuph. 1 65 p. 56 (a. 963) : vindo tibi castrum
25 et cum ipsa -a S. Petri eiusque ecclesia. CARTUL. S.Vict. Mass. 1046 t. 11 p. 513 (a. 1034): donamusnostrum aulaudem quod habemus in -a S. Vincentii
de Riels. ACTA duc. Norm. 214 p. 405 (a. 1055-66): -a
S. Laudi super Viriam fluvium integra ... et -a Ste30 Marie consistens in castro predicti sancti. CARTLJL.
Carcas. I p83 (a. 1106): donations ... omnia queinterpellabamus ... in omni territorio sive in -a S.
Petri. CARTUL. Mont, Pessut. p. 170 (a. 1187): dono tibiGuillelmo Montispesulani domino meum castrum ... et
35 villas et mansos ... sicut melius habeo in -a S. lusteet S. Rufine. ROTUL. pip. Rich. I p. 17 (a. 1191): terramquam habet in -a S. Petri de Stantheket. d) ressortterritorial d'une église: a) principale: Lui. Domesd. 11p.281 b: fuerunt manentes de -a matris ecclesie que
40 non poterat capere Intima parrochiam. ACTA pont.Rom. Gal!. I 17 p. 197 (a. 1124): in ... cimiterio quodnoviter in -a matnicis ecclesie S. Stephani factum est.
) d'une église considérée comme non paroissiale:
CART[JL. S. Amant. Bux. 4 p. 60 (ante a. 1030): concedo45 Sancto Amantio cannes terras que surit in -a istius
ecclesie quas habent milites in fève. CARTUL. Conch.462 p. 334 (a. 1061-1108): de il!is qui deforis -e venerint
tota sepultura sit S. Fidi, CARTIJL. S. Saturn. Totos.498 p. 347 (a. 1144): ecclesia S. Saturnini ... dimittit
50 ecclesie S. Stephani sepulturam militum de sua -a,habitantium intra muros, y) d'une chapelle: CARTUL.Matisc. 485 p. 280 (a. 886-927): deprecabatur ipseRaibertus domnum antistitem quatenus capelle cius queest in honore S. Stephani aliquid -e concederet. Presul
391 parochia 392
concessit eius capelle villam, curtem. CARTUL. Belliloc,Leonov. 13 p. 31 (a. 897) capelle condonavimus ... de-a Cameracensis ecclesie ... inansos tres. CAInul..Vindoc. 1 13 p. 29 (c. 1037): fiscus iste ... in -a veteriscapelle Budolii. Lin. controv. S. Vine. Cenom. 142
p. 195 (a. 1190-1214): nisi e communi guerra tota -apredicte capelle devastetur. e) ressort territorial duneéglise abbatiale ou dépendant d'un monastère: CARTUL.
Lux. 1 129 (a. 896): infra -am eorum [sc. rnonacliorum]ad ecclesiam S. Mychahelis in villa M. appendenteni.VITA Brigid. li prol. 2: sourit monasterium ... cuius-a per totam Hibernensem terrani diffusa, a mari osquead mare extenso est, CARTUL. Roton. 274 P. 222, 12
(a. 913): predam ustionemque fecerant in -aS. Salvatorisabhatie. Di pa. Phil. 1 7 p. 23,14 (a. 1060): ecclesiamillam Monasterioli cura eius -a. CARTUL. S. Vine.Cenom. 1 736 p. 418 (a. 1097-1125): cura ... monachiS. Vincentii cognovissent Hugonem ... volentem facerequandam capellam ... in terra sua, in -a scilicetS. Martini de Dongiolo, que erat monachorum, ceperunt 20
in calurnpniando resistere. ACrA pont. Rom. Gall. V28 p. 92 (a. 1104): concordiam ipsi canonici ... infringantfaciendo in -a monachorum secondas visitationes etaccipiendo secondas confessiones. RODIJLF. TRUD. VI17 p. 260, 45: nostrum monasterium et -a foris tamdiu 25
ah episcopo in banno posita erant. noter le don à unmonastère : AciA duc. Norm. 209 p. 398 (a. 1055-66)dedit Warinus de Baiolo S. Maglorio ... nionasteriumS. Cyriaci quod est siturn in eadem -a. CARTUL. Irach.204 p. 222 (a. 1183): dederunt ... monachis ... illas 30
tendas quas habebant in Stella in -a S. Sepuleri. noterles conflits entre deux monastères à propos de l'autoritéparoissiale: CARTUL. Userc. 79 p. 121 (a. 1106-14):Usercenses de Vosiensibus conquerentes dixerunt quan-dam rnansum de Bordis sui iuris, sue potestatis, sue 35
-c ab antiquo extitisse. ib. p. 122: Vosienses respon-derunt mansum quidem potestatis Userchie sed -e etsepulture esse Vosie. Ø création au transformation deparoisses: AnA duc. Norm. 29 P, 117 (a. 10I5-25):ecclesia [S. Remigii] bel]is assiduis ad nihilum peau 40
deducitur et lune, annuente comite Richardo, -a ipsaunita est S. Georgii -e cuius ecclesie non longe aberat.CARTUL. Stir. 1 224 p.236 (a. 1144): ut omnia novaliaque in silva Putinensi intra termines designatos ... -eque dicitur Bramberch continuabuntur vel in -as novas 45
forma b u n t u r.4) territoire dépendant d'une église et considéré comme
division territoriale ou administrative : a) mis en parallèleavec terminium ou alodium : CARTIIL. S. Cucuph. 11376 p. 23 (a. 1002) : est ipsa terra in commitato Barch., snin terminio vS in -a S. lohannis, ad locum que dicuntS. Felicis, b) relativement à la villa : ) assimilé à laVilla: CARTtJL. Vienn, 272 P. 205 (c. 1083): donocunctam illam hereditatem quam ... adquisiverunt
antecessores nostri in villa vel -a de Modiaco. BERNARD.PÂPIEN5. deeret. ET! 25, I p. 104: dicitur parochiale u-a, -a veto dicitur villa vel viens unde parochus i. e.villanus vel vicinus. ) la paroisse comporte tout oupartie de la villa -a ville : CARTLJI.. Ins. 2 p. 5 (a. 1066):in -a ville que dicitur Esnes, ... III bercarias. CARTUL.Vindoc. I P. 409 (a. 1077): miles ... possedit alodium
in -a ville que dicitur Brochi. CARTUL. Clun. IV3637 p. 807 (a. 1088) : duas videlicet ecclesias sitas invilla que vocatur Allincurtis ... allers in honoreS. Marie ad quam tota -a eiusdem ville pertinet.CARTLJL. S. Alb. Andegav. 1 141 p. 170 (e. 1097):donavit ... in -a cuiusdam ville que dicitur Sarnzaicus,decimam. CARTUL a. 1179 (Ch. Mêlais, Les Templiersen Frire-et-Loir p. Il): cauto ... quod neminem de -atotius ville neque ad baptismum neque ad sponsalia
recipient. c) -a suivi dun toponyme: CARTUL. Matisc.303 p. 231 (a. 864-82): concessimus bas villas in -aidem Miliaco et Laliaco. ActA com. Lemov. 12 p. 118(a. 947) : vineam nostram que est ... in -a de Alaciaco.CARTUL. Vindoc. 216 p. 346 (a. 1069-70): terra ... sitainfra -am Caviriaci. CARTuL. S. Alb. Andegav. 1 319
p. 363 (a. 1099): quidam miles ... dedit quandam terrammonachis S. Albini contiguam terre eorum in -aComburniaci. CARTUL. Gottwie. 18 p. 33,32 (a. 1108):hec ... sont bona collata ... ...Pirchaha. la paroissepeut comprendre plusieurs églises: CARTIJL. Molism. 6
p. 260: ecclesiam Poyllicai, capot eiusdem -e. d) laparochia est une partie de la plebs (en Bretagne)CARTUE.. Roton. 279 p. 226 (a. 900): Tanchi cornesparlera terre dedil ... lilium Manique secum plebemElven partiretur advocavit ut et ipse -am ... que vocaturpars Lunen in plebe Elven sitam daret. e) dans ladélimitation des paroisses, le castrum ou le castellumleur sont adjoints: CARTUL S. Vict. Mass. 840 t. Il
p, 209 (a. 1095): confirrnamus .\ -am de Boch et deCauda Longa cum eodem castre. CARTUL. Gratianop. Ip.2 (a. 1107): Salmoriacensi pagi talis est fada divisiout undecim castella cum ecclesiis et -is et lotismandamentis suis. Gratianopolitane ecclesie dederentur.I) dans les expressions -a burgi et -a prioratus : desserted'un bourg, d'un prieuré: CARTUL. Remens. p. 269(a. 1113): -am veto eiusdem burgi ecclesiaD. Timothei quiete et pacifice teneal, ut nulla deincepsinter eadem monasteria super his rebus dissensionisoccasio relinquatur. PETR. BLES. epist. XIII col. 39dicis quod in -a prioratus quern postulas, multoslueril'aceres Den. (cf. sens 3) e) et f!)).
5) (par métonymie) église paroissiale (bâtiment)CARTUL. luliac. p.8 (e. 1115): trado luliacum castrera
cura omnibus appcndiciis: sicut ea continet S.Andree -a que dudum desubtus fuerat constructa. I-bru.Walc. cont. 18 p. 539,16: multa preclara opera in hocnionaslerio facta sont, videlicet porticus a maiori
'o
'5
393 parochia 394
ecclesia asque ad -am et super turrim rectum lapideum.
AcTA pont. Rom. Gal!. A 7 p. 27 (u. 1117): altare
Carnoniacensis matricis -e vestro cenobio traditum.CARTUL. Novigent. 39 p. 104 (e. 1125): concessit prier
dari tiquant benedictani quanti domina Eustachia
faciebat in -a S. Leobini, et divinum officium fieri in
ea, co tenore ut nihil parrochia]e unquam ibi haberetur.
HELM. 69 p. 133,13: obcludant vobis introiturn, si
placet, -e vestre. Mon. Stnig. I p. 59 (a. 1075-1217)
-am, ccdcsiam videlicet Beate Marie.
E) par métonymie: communauté dhahitants, membres
dune paroisse (COMM. Cantabr. epist. Pauli Hebr.
p. 655 : post epistolas ecclesiis gentium destinatas de
quibus Petrus debuit esse sollicitior tamquam de propnia
-a sibi a Deo commissa) CARTUL. Saviniac. 1 30 p. 30
(a. 908) : Autiarius ... parochianus... de ecclesia S. Petricui attitulatus ad presbiteratus officiant enat -a que
ex antiquitate ad cana convenerat ... omnis -a inemorateecclesie ... ad cana convolaverat. CARI-UL. Dun. p. 26,27
(a. 1064): signum insonuit quod parrechia munis audivit.CARTUL. Vindoc. 1 186 p. 322 (a. 1068): vidente et
audiente omni -a que convenerat ad ecclesiam propter
dominicam diem. ORD. VIT. hist. III 12 t. 11 p. 132:
concessit ecclesiam S. Martini ... ad quam -a statutis
diebus congregabatur de septem adiacentibus vicis, ut
laudes et precepta Dei ... audirent. LADISI. decr. Ie. 38 : unaquaque -a ... suum patronum et dedicationem
ecclesie celebret. LUS. controv. S. Vinc. Cenom. 95
P. 155 (XII S- ex.) instituit ... ut in Ramis Painiarum,
ad adorandam Crucem, ,.. omnis -a conveniret. ib.250 p-281 (XII s. ex.): instituit ut ... in.. sollempnitates. Laurentii et s. Vincentii omnis -a ad eorum ecclesiamconveniret. la communauté sert de témoin : CARTUL.
Mai. Mon. Vindoc. 15 p. 26,12 (a. 1032-40): quorum
omnis est eiusdem loci parechia testis. CARTUL.
S. Steph. Val!. IX p. 10 (a. 1075): istorum verborumomnis -a testis est. CARTIJL. Roton. 344 p. 294,6
(e. 1080) : coram tout -a concessit. CARTUL. Halenval.
XII p. 16 (a. 1170): lestis est -a de Calloe in cuius
presentia hoc factum est. CARTUL. Clareval. 1 17 p. 38hoc donuni cognovit Vitalis ... ante ecclesiam Mundiville
in plena -a. CARTUL. a- 1180 (Danelaw Charters 270
p. 203) : teste ... tota -a de 1-laburcubi ista elemosina[acta fuit. co,nniunauté d habitants (avec un gèn. ou undétennin(nt) : DIPL. Lotit I 25 p. 99,11 (a. 835): contespresbiteri et -a Cremonenses taro de plebibus quamque
et de oraculis ante nostram venientes presentiam. SUCER.
Ludov. VI 19 p. 138: cum coniniunitates patrie -arumadcsscnt. CARTUL. S. Petri Cuit. 68 p. 65 (a. 1152):capella ... fundata fuerat, in qua omnis fere eiusdem
oppidi conveniebat -a. CARTUL. dom. Nigeil. 69 p. 148(a. 1175): volui ut in prcsentia totius -c de Phalevi
lohanries et frater eius ... guerpirent.F) ensemble des droits paroissiaux et revenus CII
découlant: I) en général: TRAD. Ratisb. 86 p. 78
(a. 876-80) : eccicsiarn S. Iohannis evangcliste cumomnibus pertinentiis et adiacentiis suis cran carte et
-a. CARTIJL. S. Vict. Mass. I P. 49 (a. 1044): cura
medietate eiusdem -e et medietatem tasche. CARTUL. S.
Alb. Andegav. 1 198 p. 230 (a. 1040-49) : insurrexit
calumpnia ... S. Albini monachis ... reclamantibus
[dec.imas] per -am ccclesie Chiniaci. CARTUL. S. Vict
Mass. I 383 p. 388 (a. 1070): et pro ipsa -a donavi
tu ipsi ... I vaccam. CARTuL. Capuan. 13 p. 34 (a. 1116):
ut presbiteri et clerici ... nobis ... cunctarum oblationum
[us] episcopale persolvant et excepta -a. dans des
expressions verbales: adspiœre in -am : CARTUL. Icaun.
1 60 p. .120 (e. 888) : ad luminaria ... ecclesie concedimus
15 ecclesiam S. Sephani in Espinolio et omnem ibi -am
adspicientem. concedere in -am: Mon. Strig. I P. 109
(a. 1156-1347): archiepiscopus ... ecclesie tres villas in-am concessit. habere in -a: CARTIJL. S. Saturn. Tolos.
205 p. 146 (e. 1050) : dono eis ... connues feudales, ut
20 quidquid aliquis in -a habuenit, ita teneat de manu
clenicorum. pertinere in -am : Di pi. Loth. Franc. Il
p. 23,10 (a. 958): habet autem iam dictum monasterium
sibi vicinas ecclesias ... cum -is que ad eas pertinent.REG. regum Anglo-Norm. app. 74 p. 137 (a. 1094-99):
25 monachi ... claniabant etiam -am que ad Sanctum
Cuthmannum pertinet. ad -am provenire: CARTUL. S.Michael. Mos. 95 p. 325 (a. 1145-52): quecumque etquomodocumque ad -am pnovenerint. abbas ... trcs
partes habebit.30 2) en précisant le revenu qui constitue tout ou partie
de la parochia : AcTA duc. Nonm. 222 p. 424 (a. 1063-66) : oblationes tonus -e predicte ecclesie S. Martini
adiacentis ad festivitatem omnium Sanctorum et adfestivitatem S. Martini. CARTUL. Conch. p. 4 (a. 1061-
35 65): donamus S. Salvatori de Conchas ... proferentiam
de tota -a de annona et vino. CARTUL. Celsiniac. 638
p. 468 : ex redditibus -e edificaretur ecclesia. ib. 682
p. 495 : donaverunt ... omne proferens ex tout -rechia
ecclesie Vesedonensis annonam, panes, spatias, denanios.40 3) cet avec decima (CARTUL. S. Petri Cuit.
16 p-24 a. 1076: nec ecclesia habebat -am suam etdecimam, sepulturam et neliquas consuetudines quas
habet ecclesia parochialis) : a) en général: CAPIT. reg.Franc. 11 275,9 p. 335, 10 (a. 869): et episcopi -as et
45 decimas antiquis ecclesiis servent. CARTUL. S. Andr.Vienn. 179 p. 128 (a. 1033): dono ... ecclesiam B. Petri
cum -rechia et presbiteratu et decimis. CARTtJL.Lerin. 59 p. 57 (XI s.) : clonant Raimundus et
consobninus ... quicquid pro eis isdem Petrus posside-50 bat in -is et decimis. CARTUL. Lavai. 1 71 p. 68
(a. 1094) : Hamelinum dedisse prius ecclesiarn et quic-quid ad ecclesiam pertinebat cum tota decima quamin eiusdem ecclesie -a habebat. CARTUL. S. Petr. Cuit.45 p. 51 (c. 1133): et canonici aliam habeant medietatem
395 parochia — parochialis 396
et tonus alterius foreste totas decimas et totas -as.b) -a complément de decima (nu gén. ou avec de etl'aN.) précisant l'origine ou la nature du revenu: CARTUL.
S. Cypr. Pictav. p. 49,7 (a. 1020): tres partes decime
tocius -e. CARTUL. Taimund. 5 p. 14 (e. 1058): dedi
decimatn totius -e de vino. CARTUL. S. lob. Ang. p. 173
(a. 1089) : quartaut partem minute decime totius -e.CART[JL. Gratianop. 4 p. 7 (a. 1090-1132) : donavi eis
medietatem decime et eiusdem -e quam laici possidebant.
ib. B 3 p. 81 (a, I lOI): donaverunt ... medietatem
decime de -a S. Imerii, de annona et de vino et de
carne et de omnibus rebus que decimari soient. LUI.
controv. S. Vine. Cenom. 42 p. 108 (a. 1161): dedimus
equidem duas partes magne decime illius -e si forte
habere potuerit. Di pL. Dan. 1 3,20 (a. 1171-78):
portionem decimationis ... de -a Finnetorp ... trado
fratribus. noter decima ad -am pertinens: CARTUL. S.
Vine. Cenom. I 201 p, 127 (e. 1090): preterea dedit
nobis ... decimam sue venationis ad -am de Soldiaco
pertinentis.4) revenu d'une circonscription administrative (sur
laquelle se trouve une église) : CARTut.. S. Vict. Mass.
919 t. Il p. 336 (a. 1099): cum decimis quas predictus
Ragimondus tenct in prenotali castri -a, hanc offerendo
dono. CARTUL. Novigent. 88 p. 162 (e. 1100): Guillermus
cum assensu uxoris dedit monachis Cluniacensibus
omnem decimam quam habebat in tota -a de villa
Cetonis.II) circonscription administrative civile (surtout en
Angleterre et en Europe centrale) : FTFIELWF.RD. chron.
1V 3: profectus est ... supra dictus exercitus in Scald
-as, ... ibique biennale surinent metatuni. VINt.. PRAC.
annal. p.459: imperator ... per unum muliare a Brixia
in -a Banol sucs locat exercitus. ORE). VIT. hist. X 13
Et. IV p.82: Guillelmus autem primus ... amator
nemorum, plus quant LX -as ultro devastavit. CARTUL.Burgenl. 40 p. 21 (e. 1156): in -a Crocoyensy terrain
duarum villarum ... concessi. ib. 64 p. 36 (a. 1199):
contulimus sibi terrain -a Supriniensi. MON. Strig.I p. 107 (a. 1156): in -a Striganensi ... X tantum villasconcessi. Cou. Arp. cont.VI p. 199 (a. 1199): qui tanien
nec in sua [sc. comitis] -a ruerai. spéc. ressort d'un
district juridique: LAuIst. decr. III c. 16 : volumus. utunusquisque index in -a sua iudicet.
parochiagium, -i n. DuC [parochia] ici farine parro-chiagium. casuel d'une paroisse, ensemble des revenusperçus (au titre de droits paroissiaux) : CARTUL. S.Bened. Floriac. Il 203 p. SI (a. 1173): ita quod
ecclesia de Grandicampo integrum deinceps participait-uni. Lie. controv. S. Vine. Cenom. 271 p. 299 (s. d.XII-XII! s.) : persona sancti Patricii in ipsis vel ineoruni famulis nulluni ius vcl -uni poterit reclamare.
spéc., -um honiinum: ActA pont. Rom. GaIl. 56 p. 129(a. 1148): -uni omnium hominum de Bosco Rodulfi.
(cf. ACTA Heur. II 746 t. Il p. 385 [a. 1181-89]).
parochialis sive parroechialissepius parirIochialis DUC.formes : barrochialis : RF,(;. Alsat. 462 p. 292 (a. 824).CunoN. Ottenb. p. 612, 16 (XII s.). parachiolis : MI55ALE.Ambr. p. 211,23. parassale : CARTtJL. S. Savin. Levitan.
p. 158 (a. 945; refait XII s. ex.). parrechialis : CARTIJL.
Mai. Mon. Dun. 155 p. 144 (a. 1097). parrochyalis:CARTUL. S. Trud. 89 p. 118 (a. 1171). parrofialisCARTuL. Aurel. p. 25 (a. 1100).
10 I) adj. : parochialis, -e paroissial: A) qualifiant unepersonne: 1) presbyter -us : prêtre placé à la tête d'uneéglise paroissiale : CONcIL. Baiuw. a. 805 p. 233,20omnes provintiales et -es presbiteri et monachi per
cellolas positi, presbiteri unusquisque missas III, ceteri'5 autem ecclesiastici omnes, sive canonici sine monachi,
unusquisque psalterium unum. CARTIJL. S. Ben. Divion.1! 460 p. 231 (a. 1119): interdiximus ne liceat monacoad visitationem alicuius infirmi extra monasterium suurn
accedere, nisi ab inhrmo vocatus fuerit, nec lune aliter20 nisi prius -cm presbyterum per se vel per legatum
suum invitaverit. STEm-I. TORNAc. epist. I p. 12 (a. 1178-
80) : -es presbyteri et obedientiam quam promittunt
debent episcopis suis, et sacramentaliter alligati suritecclesiis quas regunt. INvEI4T. Eh8. 4 p. 426: quamplures
25 de -ibus presbyteris istius civitatis accersivit. CARTUL.
Remens. p. 432 (a. 1197): -es presbiteri populis suis
titilla sacramenta vel solatia ecclesiastica negabunt, sed
absque sollcmnitate, submissa voce celebrabunt. ousacerdos -is: BERNOLD. CONST. chron. a. 1094 p. 461,12:
30 monachis interdictum est ... ne -ium sacerdotum officia
in parroechiis usurpent. 2) canonicus -us : chanoine qui
avait la charge d'une paroisse: ActA pont. Rom. Gall.
IV 142 p. 271 (a. 1171-72): si canonicum -cm ad
claustrum revocari contingat. STEPU. T0RNAc. epist. 19135 p. 238 (a. 1185-86): ab cxordio ordinis nostri -es
canonicos episcopatibus in quibus surit, ... consuevimus
amovere et in claustrum reducere.B) (qualifiant une fondation religieuse) ecclesia -is:
église paroissiale: TRAD. Fris. 181 (a. 800): notitia de40 hoc quod Cundharius abbas reddidit Attoni episcopo
ecclesias -es liii. SILY. 11 epist. p. 169,16 (a. 1002):postulasti a nobis ut ... protectione muniremus omnesecclesias -es vel appenditios qui surit in omni comitatu
Girunde. CARTLJL. S. Vict. Mass, 1 221 p, 246 (a. 1082)45 ecclesias que a -i ecclesia Sancti Mauritii dirivate suint.
CARTUL. Vindoc. II p. 117 (a. 1098): ecclesia -is B.
Marie et crimes ecclesie que infra termines eiusdemparochie construentur. GIRAL0. gemma 48 p. 129: hoc
autem in minoribus ecclesiis dico, et -ibus atque capellis.50 Nam in maioribus et cathedralibus ... nihil unquam
tale fieri presumitur. noter ecclesia -is qualifiée de materecclesia (église paroissiale dont dépendent d'autreséglises): SUCER. adm. 18 p. 177 : cum mater ecclesiaAxone que -Is est Corbolii sola quasi statua codent in
397 parochialis 398
lova remansisset, ... eam etiam episcopi ParisiensesS. Martino de Campis ... contulerunt. CARTUL. Baioc.
I 130 p. 157 (a. 1166): eandem capellam ni-atremecclesiam -cm, liberam : nullique alu, nisi solummodo
eeclesie Baiocensi, subiectam. constiluimus.
2) (caractéristiques de l'église paroissiale) : a) ses
droits et ses revenus (CARTUL. Hosp. S. lob. Hier. 48p,40 a. 1119 [Neap] : ecclesiam quoque -cm habentem
baptisterium, ciniiterium, oblationes vivorum ac de-
functonim et cetera oninia que -i ecclesie conveniunt.Guiu.. abb. epist. 24 p.460,8: ecclesias baptismales
sive -es.) : CARTUL. Gratianop. p. 78 (a. 1016) : est autem
locus pretexatus Moirencus ecclesia -is. cum decimis et
primitiis seu cimiteriis que sont infra se et circa se.Pr.TR.VENER. epist. I 28 col. 115° (p. 56): ecclesiarum
-iuni, primitiarum et decimarum possessiones, que ratiovobis contulit, cum bec omnia non ad monachos sert
ad clericos canonica sanctione pertinent. ACTA pont.Rom. Gall. A 35 p-74 (a. 1148): ne loci vestri fratres
-i ecclesie Sancte Marie .. reddere decimas seuprimitias exigantur.
b) son emplacement : 4 dans une ville, éventuellement
cité épiscopale: HERM. TORNAC. restaur. col. 450: necpresbyteri qui -es ecclesias eiusdem urbis tenebant, in
eu trissant cantare volebant. CARTtJL. Solod. 92 p- 58,4(a. 1147): in ipsa civitate -es ecclesias Sancti Albani
et Sancti Martini sieur Iluvius Pirsicus determinat. [3)
dans une villa : CARTuL. Anian. 88 p- 207 (a. 1060-1108): quartam parieur de ecclesia -i S. bannis, que
est in villa de S. Eulalia. MON. Strig. I p. 56 (a. 1075-1217): est villa ... habens ecclesiam -cm constructam inhonorera salutifere crucis. CARTUL. Carit. 94 p- 202(a. 1085): quamdam -cm ecclesiam in honore S. luliani
constructam in villaS. Marie de Charitate dono date
placuit. y) dans un castrum ou un oppidum: ACTApont. Rom. Gall. D 20 p. 86 (a. 1143): ecclesiam -cmcastri Molanis. CARTUL. S. Trud. 89 p- 118 (a. 1171):ecclesia -chyalis, tytubo Beate Marie --- que in opido
Sancti Trudonis est. c) la situation des fidèles parrapport à l'église paroissiale : LADESL. decr. I e. n: siquis in dominicis diebus ... ad ecclesiam non venerit -cm,
verberibus corripiatur. Si veto ville remote fuerint etad ecclesiam suam -cm villani venire non potuerint,
unus tamen ex eis in vice omnium... ad ecclesiamveniat. CARTUL. Molisni. 127 p- 127 (ante a. 1107): deecclesia quoque. quoniam -is fuerat antiquitus, ne
frequenti populorum conventu fratres...molestiam pa-ierentur ... diffinitum est, ut loco eitis alia fabricaretur.
HFRM. TORNAC. restaur. col. 45c pauperes.. . qui procul
a -ibus ecclesiis mortui, non inveniebant qui cos adlIas deferret.
3) (les relations entre l'église paroissiale et l'évêque)a) en général Mao FLOR. epist. col. 142A Bracharenseconcilium ait : tertiam partem ex quacumque oblatione
populi in ecclesiis -ibus episcopus non requirat, sed
illa pars pro luminaribus eccleste vel recuperatione
servetur. Doc. Port, reg. 1 89 p. 112 (a. 1128): ecclesie
regales que surit -es sint sub manu pontificis et nulless laicus in cis habeat potestatem. Huco CASTOR arch.
p. 191 : archiepiscopus Eboracensis ... in proxima Coena
Domini crismate sollemniter consecrato, ses denarios
de singulis ecc]esiis -ibus... quos ex antiqua consuetudine
quoque anno pro crismate reddebant, liberaliter remisit.
0 b) l'évêque nomme le prêtre de l'église paroissiale, même
si celle-ci dépend d'un monastère: CARTeL. S. Vedast.
p. 151 (XII s.): in quibusdam ecclesiis ad monasteriumpertinentibus, liceat abbati monachos ponere, si que
tamen -es habentur ecclesie, presbiter episcopi que
15 episcopi sunt ex integro teneat. c) ou du moins le prêtre
n'est mis en place qu'avec l'assentiment de l'évêque:GELAS. 11 epist. col. 502° : porro de presbyteris qui
per parochias ad monasteria pertinentes in ecclesiisconstituuntur..ut videlicet :Lbbatis in -ibus ecclesiis
20 quas tenent episcoporum consilio preshyteros collocent.
CARTUL. Nemaus. 213 p. 341 (a. 1156): sancimus etiamut in -ibus ecclesiis quas monachi vel canonici tenent,
tua assensu presbiteros colloccnt. (Hadr. 1V). d) il est
présenté à l'évêque (après son élection par les moines)
25 CARTUL. S. Martin. Sparnac. 9bis p. 130 (a. 1145): in
-ibus quoque ecclesiis quas tenetis, liccat vobis defratribus vestris religiosis sacerdotes honestos eligere et
episcopis presentare. ACTA pont. Rom. GalI, B 16 p-41(a. 1151-52): statuimus quoquc ut in -ibus ecclesiis
30 qu'as retiens presbiteri per vos eligantur et episcopopresententur. (cf. AcTA pont. 1-lispan. 1 75 p, 358[a. 1156]). e) l'évêque cède son droit de nomination à
une abbaye: CARTUL. Avennac. Il p8! (a. 1147):
abbatisse S. Petri de Avenniaco personatum -is ecclesie
35 S. Hylarii in suburbio castri Harolii site... habendumconcessimus.
4) (l'église paroissiale peut appartenir à un monastèreou en dépendre).- a) en général: CARTUL. S. Petri
Virsion. 13 p. 115 (a. 844; .spur.) : cellam meam ... con
40 duabus alus ecclesiis, huic celle viciais, quarum prior-is Dei genitricis. CARTIJL. Saviniac. 1129 p. 93 (a. 960-
78): ad banc obedientiam de Mornaco pertinent
quinque ecclesie -es. GE5TA pont. Camerac. li c. 38
p. 464.8 : erat namque ecclesia -is subi-avens prelihato
45 cenobio. ACTA pont. Rom. Gall. E 18 p. 42 (a. 1144):monasterium Vodolionis cum ecclesie -i de Bormet. b)
(elle peur avoir été donnée à un monastère ou à unecommunauté de chanoines par): z) l'évêque ou l'arche-
vêque: CARTUL. S. Vict. Massil. 11 920 p. 337 (a. 1093):so ego Petrus archiepiscopus...dono... abbati... ccclesias
-cs ... cum omnibus ad easdem ecclesias pertinentibus.
CARTISI. Lerin. 12 p. 13 (a. 1094): ego Berenga-rius..,Foroiuliensis episcopus....trado, dono et concedo
ecclesiam -cm Sancte Marie de Rocabruna... abbati
399 parochialis 400
Lirinensi atque cunctis nionachis. ib.219 p. 223 (a. 1096-
1115): ego Augerius, Regensis episcopus, ecc]esiamBeati Iacobi ... dono Lyrinensihus monachis...cum dcci-
mis, ... que ci jure proveniunt, quia -is est. His'r. Walc,
P . 528.13 tempore illo -is ecclesia in hoc cenobio
lion erat. sed beato Fornanno et suis successoribus 'j
Romana eeclesia et suis capila]ibus concessum foetal.
r) par un laïque: CARIA a. 990 (Hist. Langued. V
Preuves 151 col. 321): S. Marie et S. Pontii coenobii[ego, Adalaïdis] dono alodeni... curn ecdesiani -cm de
villa Munioni. CARTtJL. S. Alb. Andegav. I 287 p. 330(a. 1047-67): monachis S. Albini... ecclesias supradictas
unam -cm... quanti ex prions iam dicti nianiti mci
dotalitio possideo ... perpetuo, donc, tribuo. Dut. Phil.I p. 149 (a. 1071): ego Hugo Petverensis castri
miles ... dono ... ecclesie S. Dei genitricis Marie et S. paInsBenedicti ...cum donatione ecclesie -is que est in honore
s. Martini ... cetera veto oninia. CARTUL. Conch. 444
p. 324 (a. 1087-1108) : Raino Odoiricus de Malavilla
...dono Sancto Salvatori et Sancte FR11 de Conchis
ecclesiam meani -cm Sancti Petri de Malavilla ad
alodium et ad fevum. CARTUL. Clun. IV 3048 p. 238
(a. 1049-1109): ego Monaldus et user mea et fratermeus ... donamus ... Deo --- ad Cluniacensem nionasterium
ccclesiani -cm Sancti Mauricii et omnia que habebamus
pro ipsa ecclesia. noter que certaines règles monastiques
s'opposent à la possession de biens paroissiaux: Roa.ARBR. rect. viv. 12 col. 1085 h : ut non recipiant ecclesias-es, nec decimas eorum. c) (délimitation des droits entre
paroissiaux) : ) l'église paroissiale et une église abba-tiale: CARTIJL. S. Bened. Divion. 460 p. 231 (a. 1119):prohibuimus quoque ne unquam aliquem in -i ecclesia
interdictum vel excommunicatum monachi in eodemmonasterio missam scienter audire permittant. ) uneéglise de chanoines (prier et canonici Magalon.) qui estparoissiale et un ordre religieux (Templiers) : ACTApont. Rom. Gal!. G 150 p, 200 (a. 1196): si episcopus
vel prier -is ecclesie populum ah alus ecclesiis convocaredecreverit, lune Templarii ad officiurn ecclesie nullum
recipiant, donec alie acclesie populum recipiant. y) lesdroits d'une église sont transférés à une nouvelle fondation
(par l'évêque) : CARTUL. Lerin. 241 p. 250 (a. 1107):
Albertus... Avinionensis episcopus... concedimus eccle-siam construendam in parrochia S. Petri ... Cui donamus
cimiterium et sepulturarn chnis(ianorum... tali conve-nientia ut quicumque de -i ecclesia ibi sepelire voluerithabeat licentiam sepeliendi. 8) 1e monastère et les églisesqui eu dépendent sont exempts : GuILL. MALM. gestareg. 11 150 p. 171 : Fontanensis episcopus vel eiusministri super hoc monastenium vel super eiusdem -esecclesie nullam potestatem habeant.
6) (qualifiant un subst. autre que ecclesia) petiteéglise ou partie d'église jouissant des (iroils paroissiaux:a) ecclesiola -is : MARB. Rob. I 8 col. 1510": dictaI
loci congruentiam, ecclesiam scilicet aliquam in eremo,desertam licet ac dirutam, tamen -uni, b) capella -isCARTIJL. Vindoc. 407 t. Il, p. 164 (u. 1103): precipimus
ut S. Salvatoris... ecclesia, cum S. Eutropii capella5 -i ... semper adhereat. CARTtJL. S. Vedast. p. 153
(XII s.) : significaverunt etiam nobis se cappellam habere,
que parrochianos sues pro ipsorum multitudine capere
non sufficiat. c) casa -is: ACTA pont. Rom. Gall- 1V48 p- 145 (a. 1147): omnia ad altare eiusdem ville
(o pertinentia cum casa -i. d) altare -e : partie de l'égliseayant un caractère sacré (non appropriable) : MIRAC.Aigulfi 4 p. 761' : ante gradus altaris -is allatus est
CARTUL. S. Sepulcri 36 p. 71 (a. 1103): in ipsa SanctiSepuicri ecclesia duo altaria cisdem fratnibus eternaliter
(5 date,... alterum ... -e.
C) (éléments qui caractérisent une paroisse): I)(domaine matériel): a) le territoire: castrum -eCARTUL. S. lulian. Turon. H 43 p. 59 (n. 1091): deecclesia S. Audoeni, in Castro meo -i. terminus -is:
20 ACrA pont. Rom. Gal!. VII 89 p. 358 (a. 1159):sancimus ut nec Templaniis nec Hospitalariis neque
cuilibet alii intra -es terminus ipsius ecclesie liceat
oratorium vel ecclesiam edificare. CARTIJL. de Moris 8
p. 52 (u. 1164): in ipso territorio et osque infra -cm25 terminum de Villenesse. CARTuL. archiep. Magd. 365
(a. 1179-80): nos ... Iitigium, quod die inter sacerdotesparrochiarum .... de terminis -ibus vertebatur... diremi-
mus, fines -es : ActA Pont. 149 p. 226,26 (a. 1199):Walterus aliquod nemus extirpaverit mIra fines -es de
30 Drue!, b) redevances dues à l'église paroissiale, revenus
(consuetudo. beneficium, decima, primitie. servitium)ACTA pont. Rom. Gall. V 121 p. 213 (a. 1063): ecclesias
S. Petri de Balsimo, cum decimis, terris, pratis et -ibusbeneficiis. CARTUL. Mai. Mon. Dun. 155 p. 144 (a. 1097)
35 asseruit ... parrcchia!es consuetudines Iongo tempore ex-pelisse. ACTA pont. Rom. Gall. VII 28 p. 269 (a. 1119):quemadmodum a -ibus servitiis ex antiqua ordinatione
immunes existitis. CARTUL. Andegav. III 52 p. 43(c. 1120): de -i beneficio, quod ipsi iniuste presumebant.
40 CARTUL. S. Alb. Andegav. 11 846 p. 317 (s.d.): omnesprimitie -es capellani erunt. CARTUL. S. Vedast. p. 369(XII s.) : due partes -is decime. ActA pont. Rom. Gall -VII 207 p. 496 (n. 1166/67-1178/79): duos -es presbi-teratus intra corpus ecclesie vestre.
45 2) (domaine spirituel) : n) office religieux, missa -isCARTUL. s. Ben. Divion 460 p. 231 (n. 1119): statuimus
namque ut nulla die.., in monasterio S. Stephani nisiin festis eiusdem martynis, -is mussa celebretur. CARTAa. 1195 (Duvivier. Actes /194 p. 188): missa.iIIa semper
50 post missam -cm celebrabitur. officium -e : STEPH.
TORNAC. epist. 100 p. 118 (n. 1181-85): ab altani, inquo -ia divina hactenus populo celebrata saut officia,
recedat... nec permittit in alio loco convenienter, officia-a colebrari, b) sacramenta. -la : sacrements dont
401 parochialis—parochialiter 402
l'administration relève de l'église paroissiale. SFEPI-i.
TORNAC. epist. 100 p. 118 (a. 1181-85): alius capellanus
-ta conficiat sacramenta- c) cura -is : charge d'une
paroisse dans le domaine religieux: CARTUL. Catalaun.
p. 55 (a. liii): inter nos fsc. episcopuai et ahhaten,
Virluenseni]... habita dia de -i cura malta discordia.
3) (iur.) ensemble des droits de l'église paroissiale
(1) j us -e (CARTUL. Magalon. 93 p. 182 n. 1155: jus -e,
videlicet fontes ad baptizandum et cimiterium ad
sepeliendum et decimariam habere. CARTUL. S. Alb.
Andegav. 11 762 p-251 fa. 1157-891: salvo -i jure, id
est baptisniate, confessione, purificationibus, sepulturis
et benedictjonibus. CARTUL. l-losp. S. lob- Hier. 601p411 [a. 11811: cum ivre -j, scilicet decimis, primiciis,
oblacionibus, baptisterio et nupciis ac defunctione etsepultura. BERNARD. PAPIENS. decret. III 25,1 p. 104
jus -e est quod habet ecclesia in populo sibi assignato
et dicitur -e a parochia) : CARTA a- 1099 (Marca Hisp.320 col. 1207): universa que juste ad cardera ecclesiam
sive -j sive proprietario ivre pertinere noscuntur,,.in
Ausonensi parrochia. CARTUL. Usere. 78 p. 120(a. 1122):quicumque homo sive mulier parochianus Castelli de
Torena se valuent sepelire Usercham ... nullo -1 iure
inquietetur. ACTA Hcnr. 11,1 121 p-227 (a. 1156-90):
si forte aliquis hominum de WelIis obierit, ecclesiaFiscannensis totam portionem suam. salvo ivre -i
habebit ArrA pont. Rom. GaII.VII 99 p-368 (n. 1162;
ong.): altania de Greminiaco... cura jure -iejusdeni ville et decimis. GULL. TYR hist. ter. transm.
XI 12 p- 475 : Bethleemetice sedi.., Ascalone ecclesiam-i jure subiugavit. CARTIJL. S. Nicol, Prat. 22 p- 57
(a. 1200): omne -lus -e salvum ex integro est abbatie.
b) au pluriel : -ja jura : redevances dues à la paroisse
AaA pont. Rom. Gall. VII 18 p- 256 (a. 1102):
statuimus ut prefate Perronensis ecclesic canonici ipsius
castri decimas et oblationes rerumque venalium consue-tudines ornniaque -ia jura de quibus agebatur ... habeant.
CARTUL. Vizeliac. 53 p. 358,4 (a. 1152): conquestus est,quod quandam decimam et -ta jura ville ipsius ... per
violentiam ei abstuleris. CARTUL. S. Vedast, p- 162
(a. 116.1): canonici omnia ïura -in tara decjmis quam
in oblationibus sjbi vindicaverant. en précisant l'objet
ou la forme de ces redevances: TRAD. Ensd, 24 (a. 1118-
23) : est ... eeclesia ut per se -la habeant iura in baptisme,
in sepultunis. CARTUL. S. Mar. Carnot. 56 p- 154
(a. 1149-55): ad recognitionem sui iuris, statuimus
cos ... quatuor denanjos de censu habjturos necnon et
jura -in, panes videlicet et candelas. e) selon la coutume
paroissiale.- more sive consuetudine -i : CARTLJL. Bas-chev. 1 p- Il (a. 1133): salvo sanete Rothomagensisecclesje lare episcopali et consuetudine juste servala -j.
ACTA pont. Rom. Gall. 1 80 p- 276 (a. 1157-59):
predicte matrici eeclesie more -i sine preiudicio fore
su biec t u ni,
11) : subst. . A) parochialis. -is ni. et f : I) ressortis-
saut d'un diocèse (d'une paraisse rurale) : ANDR. FI-OR.
mirac. Bened. 11 2p. 194: qui unanimi corde obau-
dientes, universos,... a quinto decimo anno et supra,
-es et comprovinciales per singula episcopia commo-
nefacientes, eadem subtitulant corroboratione.
2) paroissien: CARTuI.. celsiniac. 907 p- 610 (s.d.) : ego
Geraldus, qui fui filius Petri cellararii, donc... aliquid
de mea hereditate videlieet decimurn de mea villa sicut
to auj -es reddunt sue eeclesie. ANDR. Ft.oR. mirac. Bened.
III 10 p- 232: presbyter Vinayle ecelesie proprios -escommonere facit honorent celebrationi tante deferni
festivjtatis. RADULF. TORT. mirac. Bened. I p- 278 : nihil
cere illic habeni preter pasehalem cereum... a -ibus
's sollemni oblatum more. ib. 12 p- 291 : parvipendens
eiusdem preceptum sacerdotis, qui iusserat omnes sucs
-es esse feriatos. Ps. BENED. PETR. gesta I p. 204 : de
omnibus -Ibos devote et fideliter respondere.
B) paroehiale, -is n. 1) (au plur.) activités du culte20 dans le cadre paroissial: Ac-rA pont. Rom. ined. I 386
p. 337 (a. 1186-87): oratorium construere vel fontes
benedicere aut -ta exercere.
2) redevance due à titre paroissial: u) au sing.
CARTUL. Vindoc. II p' 5 (n. 1080): ne per eum -e.,.25 aliquid subriperetur. CARTUL S. lulian. Turon. 68 p' 90
(a. 1119-25): n nullo nisi a communi matre,... chrisma
vel aliud -e requiratur. b) au plur. : CARTIJI. Vindoc.
II p. 133 (a. 1100): ah illis parochianis mania -ia ac-
cepisse. ÇARTUL. S. Mar. Iosaph. 195 (ante a. 1151):3° sciendum quod ... -ia non exsolvent nisi in die Natalis
Domini et in die Pasche. CARTUL. Andegav. III 409
p249 (c. 1180): -in hominum et terrarum ... de quibuscrut controversia, ad ecclesiam de Intramis debent
pertinere. CARTIJL. S. Petr. Burg. Valent. 11 p. 2235 (n. 1191): Burgenses canonici habebant parroehianos
et -ia in domibus que sunt ante domum Hospitalis.
spéc., en parallèle avec decima-. CARTUL. S. Magd.
Castrodun. 7 p- 10 (n. 1133): habebunt... canonici
Castridunenses,.. corpus ecclesie Rotomagi, decimas et40 omnia -n.
parochialiter sive parrochialiter adv. [parochial I) àtitre de paroissien (fréquentant l'église paroissiale)
CARTUL. cath. Andegav. 139 p. 229 (XII. s. med.): etconcederemus venue ad ecclesiam ilium -r, id est esse
45 parochianos illius ecclesie omnes hommes sucs ethommes Hennici militis qui sunt in parochia Maignicensi.
CARTUL. Vindoc. II p.462 (u. 1188): hommes in coderaloco... parrochiani erunt ecclesie H. et de cetero -r
accedent ad eam. spéc., qui o reçu un sacrement50 STEPH. TORNAC epist. 230 p. 288 (c. 1194): prior ipsius
loci quamdani parrochianam nostram a nobis excom-
municatam sine conseiencia nostra absolvit et carvinuptui tradens ctiidam miljti tanquam -r, illicitecopulavit.
403 parochialiter—parochianus 404
2) à titre tic paroissien S'acquittant des droits parois-
siaux : MON. Strig E p. 107 (a. 1156): decimas contuli,
en scilicet jure, quo ad meum usum cas -r pertinere
constabat. CARTUL. S. Mar. Santon. 251 p. 165 (a. 1171):
concessit, quod de cetero hommes sucs ad furnum
abbatisse -r ventre et in en coquere faceret.
parochianalis, -e sine parrochianalis, -e [parochia] 1)
paroissial, d'une église paroissiale.: VITA Stcph. Obaz.
I 29,19 p. 86: in divinis officiis sic studiosus crat atque
devotus ut non ci sufficeret -es missas audisse in
ecclesiis clericorum, nisi inde ad monasterium ... mox
perrexisset.
2) d'une circonscription administrative: Hts'r. Mont.
Pannon. VII p. 479 (a. 1024; spur. 1350): [populi
inonasterii]... n iudicio et potestate ac iurisdictione
omnium iudicum et universorum comitum -ium... penitus
sint exempti. n. parochialis.
1. parochianus sine parrochianus DuC [parochia]
formes : ba'rochianus: CARTUL. Worm. 57 p, 49,26
(a. 1080). parechianus : CARTUL. Turic. 197 p, 89, 19
(n. 946). parochinus : CARTUL. capit. Agalh. 258 p. 232
(a. 1147-48). CARTuL. S. Petri Arlan. 129 p. 236 (a. 1195).
paroquitanus: ARdH. dom. Rare. 102 p. 247 (a. 932).
parrechianus: MEM. Moden. pr. 59 p. 91,14 (a. 908).
CARTUL. S. Michaet. Mas. 39 p. 152 (a. 1076). CHRON.
S. Petri Resuens. p. 300. parrochinus Dia. Otton. II
324 (XII S. ; spur.). parrokian : CARTUL. 1-losp. S. Ioh.
Hier. 22 p. 23 (n. liii). perrochianus : CARTUL. Clun.
V 4205 p, 549 (a. 1161-72).
I) adj. parochianus, -a, -rra (Ucurio 5v. paro : -us,
-a, -um de paroehia existens). A) (en parlant d'une
personne): I) (correspond â parochia I): a) (évêque)
qui est à la tête d'un diocèse: CARTUL. S. Vict. Mass.
II 840 p. 209 (a. 1095): si veto ... ordinatus ahbas sui
ordinis rectitudine deviaverit, vestra intererit dom -i
episcopi consilio, abbatis ipsius delicta austeritatecorrigere. (URRAN. 11 epist. col. 415A), (surtout en
Hongrie): HIST. Mont. Pannon. I p. 589 (a. 1002; spur.
XII s.?): votum vovi ... quod ... cornitatus deeimationem
de omnibus negociis, prediis ... ne -o episcopo pertinerevideretur, sed magis abbati. ib. : ne ... episcopus -usinjurias querimoniasve in collectione deciniationis pa-teretur, ci curtem tradidi. Svnou. Strig. I c. 72: nullus
clericus .. quemlibet clericum suscipiat ad divinuniofficium tenendum, nisi per manum soi -i episcopi.
b) (prêtre) chargé d'une paroisse (presbyter, clericus,
sacerdos -us): C0NcIL. Cabil. e. 15 p. 277,2 (n. 813):
dictum est etiam quod in plerisque locis archidiaconisuper presbyteros -os quandam exercent dorninationem
(cf. GRATIAN. I dist. 94 e. 3). CAPET. reg. Franc. II293,77 p. 419,25 (a. 845) : orationem dominicam acsymbolum cunctos tenere et frequentare compellant.
quia -i presbyteri et episcoporum ministri de minoribuscL viliorihus personis hoc providere studebunt. a) (le
saint patron de la paroisse es! précisé) : ACTA duc.Norni. 234 p. 452 (a. 1082-87) : S. Miehaelis -us
presbyter in sinodo debet sedere et ecclesiastice utilitatis
instituta audire et ceteris tribus ad obscrvandum5 remittere. (la paroisse est située hors de la cité
épiscopale) : GESTA Aidrici p. 99 : quarta [sc. portio]
presbytcris urbanis et monasterialibus atque reliquis -iset diaconibus. fl) (le pi-être de la paroisse perçoit les
dîmes pour Uévêque) : C0NcIL. Tegerns. p. 232,15
o (a. 804): solitus est accipere ipse epi€copus decimas ad(i.e. a) sucs -os presbiteros. (une partie des dîmes estpour le prêtre lui-même) : COD. Arp. cont. r p. 27
(a. 1067-1267): rogavi ... ut hy populi decimas nondarent preter duas capecias et unam gallinam, sed hoc
15 sacerdoti -o pro sepultura et baptisrno. SYNOD. Strig.I c. 65 : de propriis hormis seu cellariis aut obilibus
monasteriorum et ecclesiarum decima non exigantur
excepta 1111 parte -i presbiteri. CIIR0N. OrtI. 1,6
p. 34,25 : tres partiuntur decirne : prima -is clericis.
20 CARTUL. arebiep. Magd. 282 (a. 1155): duas decimas
excepta tercia parte que -o persolvitur presbitero
confirmamus. c) (moine ou chanoine) chargé d'une
paroisse rurale : HINcM. REM. epist. 7 col. 63 : inter
canonicos et monachos, urbanos et -os. d) populos
25 -us fidèles d'un diocèse: plebs -a : (col!.) les paroissiens:
VITA Aquil. 31 , p. 5I0': reddidit Christo ... spiritum
servus bonus et fidelis ... ut ... tot populos -os tant
verbo conceptos quam exemplo suo editos quoi huasgenerare non potuisset, patri summo presentaret. ANNAL.
30 Rod. p. 66, 29 : claustrum... dispositum taU scemate ut
ipse suum ministerium celebraret in superiori turris
testitudine, inferior pars pateret plebi -e.2) (correspond à parochia 11) cornes -us : (en Hongrie)
chef d'une circonscription administrative doté de pouvoirs
35 judiciaires: COLOM. decr. I. C. Il : si majores ministriregis et ducis vel inter se, vel cum maioribus
contenderint, et ad indices ventre contempserint, comes-Lis cum indice eorum casas discuciant. Coi). Arp. cont.VI p. 199 : Vardiensis episcopus .. Michaelem comitem
40 ... denuntiavit excommunicatuni ; imponens ci, quo(sic) quemdam clericum incarcerasset ... nec idem courtes
suus -us, nec citatus extitcrat.B) (en parlant d'une église) ecclesia -a : église jouissant
des droits paroissiaux: DiPL. Heur. IL 174a (a. 1008):45 prelatum Iocum curn predicto pago, tribus -is acclesiis
(sic) tradidit. CARTUL. Credon. p.33 (a. 1055-64):ecclesiain S. Clernentis cum fuisset antea -a et
presbytcrorum tantum servitio contenta ... Suhardusabbati donavit. LADI5L. decr. I e. II: si quis in dominicis
50 diebus aut alioribus festivitatibus ad ecclesiam nonvenerit -am, verberibus corripiatur. (opposée il
églises plus grandes (mais moins nombreuses) : GUILL.
FIL. STEPH. Land. 4 p. 3 : tant in Londonia tum insuburhio tredccim majores ecclesie conventuum, preter
405 parochianiis 406
minores -as œnturn viginti sex. (il peut s 'agir (l'une
église c(inoniale) : ACTA pont. Rom. Vif 14 p. 249
long. 1093) in -is itaque ecclesiis que ad vestrunimonasterium pertinent, regulares vohis liceat claustri
vestri canonicos ordinare qui et eccicsiis ipsis religiose
servant. ib. 26 p' 266 (a. 1116): in -a beaU Vedasti
ecclesia canonicos ordinare decrevit. (celle église dépend
d'une église-mère): EÀDM. hist. V p- 220 : dedit in
opera ecclesie denarios qui singulis annis de -is ecctcsiis
in Pascha matni ecclesie pendi soient.
C) en partant d'un inanimé : I) (concret) : decima
-a dîme due à la paroisse: CAPIT. reg. Franc. Il 293,78
p. 419,35 (a. 845) : presbyteri -as decimas accipiant.
2) (abstrait) : ius -uni : ensemble des droits parois-
siaux: CARTUL. S. Paul. Rom. 8 p. 7 (a. 1178): ius
-0m baptizandi, penitenciam dandi, sepeliendi in nullo
honiinuni debent fratres hospitalis sibi usurpare.
11) subst.: 'A) parochianus, -i In. : I) ressortissant:
a) d'une province ecclésiastique: CAPIT reg. Franc. II
276,2 p. 340,23 (a. 869) : in -os autem provinciarumalus metropolitanis commissarum falcem iudieii nonmâtinais. GREC. VII reg. 2,20 I. I p. 153 (a. 1074):
confrater noster Roduifus Turonensis archiepiscopusveniens ad nos innotuit se non parvam iniuriam a
quodam -o tue-.. sustinuisse, ADAM BREM. 3,56 p. 200,15:
quod autem erga suos -os se tant [Adalbertus
archiepiscopusj exhibuit, quos potius diligere sicut pastor
oves sucs procurare deberet. RADULE. Dic. imag. hist.
9 p. 311: Thomas Cantuarierisis archiepiscopus Wiliel-
muni de Einefordia -um suum sacrilegii reum a
luminibus sancte matris ecclesie sequestravit. b) d'un
diocèse (CAPIT. reg. Franc. Il 287,8 p. 374,7 [a. 884])
placuit nobis ... ut nullus episeoporum graviter ferai,
si eius -um pro huiusmodi causa depredationis alterepiscopus excommunicaverit. GRATIAN. Il causa VI
quest. III c-3 , est tamen casus, in quo episcopusalterius -um excommunicare valet. Rurin. somma II
causa VI questio 111 p. 285: diciiur hic quod alius
episcopus altenius episcopi -um excommunicare potest
causa depredationis. ORD. VIT. hist. Il 18 t. I p. 392:
hic decrevit ut episcopus alterius -um non iudicet, non
excommunicet.) : FoRM, Senon. 14 p. 218 : iste -usnoster, in nostra diocese natus. CARTA a. 890 (Marca
Hisp. p. 52 col. 824) : veniens vencrabilis Urgellensisepiscopus ... rogatus ab ipsis -is, videlicet a Sancio
milite et Elmiro. FL000ARD. hist. 3,23 p. 531,12:Flildegario Meldensi episcopo pro -is ipsius quibusdam,
qui homicidia in Remensi perpetravere parrochia, scribit,
CARTUL. Dervcn. 55 p. 184,5 (a. 1082): nos ... rogatu
1-lugonis episcopi Trecensis quoniam -us eius crut cornesBreonensis. CHRON. Rames, p. 248 : cpiscopus ... man-
davit Baldewino, sicut suo -o iterum ante se veniret.CARTUL. Hosp. S. lob. Hier. 601 p. 411 (a. 1181): de-is preterea tocius Tirasonensis episcopatus, qui apud
predictos [tartes sepelien(ur ... quartant parlera tocius
testamenti .. Tirasonensi episcopo .. tribuant.
2) prêtre. curé de paroisse : a) (considéré dans le
cadre du diocèse et relativement à l'évêque) : ALcuiN-
5 epist. p. 278,21 (a. 799) : me commendes illorum ora-
tionibus luis quoque -is qui soient ad dedicationem
sancti chrismatis venire. CARTUL. Icaun. 1 12 p. 25
(a. 810) : iste prescris preshyter ... -us noster, in nostra
dioccsi natus. TRAD. Fris. 543 p. 463 (a. 827): dom
0 venisset Hitto antistes ad illo loco nominato Ehingas
synodum habere cura -is. BERNARD. ANOWAV.
mirac. Fid, p. 71 : Arnaldus Rotenensium episcopus,
suis tantum -is confiaverat sinodurn. TRAD. Ensd. 9
(a. 1125): pretitulamus quod ecclesiam huic monasterio
5 dedit cum omni iure et institucione ut barrochianum
investiamus et episcopo ad confirmandum offeramus.
BARTEI.. Ex. penit. r 177v'a : cura sit omnibus episcopis
excommunicatorum ... nomina tant vicinis episcopis
quant 'suis -is panier indicare. b) (dans le cadre de la
20 paroisse): CARTUL. Roman. 80 p. 97 (e. 1037) : bene-
ficium custodis ecclesie sicut fuit ita permaneat, capellanisimiliten, -i simuliter. CARTUL. Rhen. inf. IV 614 p. 767
(a. 1112): ut quicumque legitime electus fuerit decanus,
idem sit et -us. CARTUL. Salisb. Il 135 p. 205 (ante
25 1127): excepta -i prebenda CARTUL. Stir. lI 6 P. 5
(e. 1160): in ipsa autem parrochia due partes decime
nobis constant, tercia -o. CARTUL. serin. Col. I 4 p. 112
(a. 1171-72): bac ... conditione ut ... si forte
luminania illa duabus mare. ab ecclesia ... per heredes
30 absolvantur, consilio -i et heredum et civium.
3) habitant d'une paroisse (en général): CARTUL.
Matisc. 414 p. 238 (a. 950) : ecclesia Soliniaco villadestructa, incole et -i ibi adiacentes .. nolebant debitum
honorent ci persolvere. CARTLJL. S. Amant. Bux. 9 p. 6535 (a. 1099): Galtenius [miles] ... eclesiam in honore S.
Marie ... edificavit ... cum omnibus villanis et -is suis.LADISL. decr, I c. 7 : ecclesia.s propter sedicionem
desolatas aut combustas, iussu regis -i restituant.
CARTUL. Molism. 7 p. 262 (a. [103): damus vobis40 libertatem sepeliendi cunctis cymiteniis vestnis quos-
cumque -os, qui non fuerint interdicti. RODIJLF. TRUD.
gesta Trud. IX 24 p. 287,45: Ego Rodulfus abbas, si
quid ... allodii ... ab aliquo nobili vel extraneo -o
datum fuenit ecclesie, in mea potestate retineo. CARTuL.45 S. Saturn. Tolos. 498 p. 347 (a. :1145): -i vero qui
habitant vel habitabunt in decimario S. Stephani adportant ville Nove; extra valium suburbii et extra
murum urbis, vivi sequentur ecclesiani S. Stephani.
ACTA Phil. Aug. 1 123 p. 153 (a. 1184): in singulis50 parochiis, i]Ii duo et domines presbiter et duo de
legalibus -is elemosinam conslitutam fideliter colligent4) paroissien : a) (relativement au prêtre de la
paroisse): CAI'ii. reg. Franc. I 8 p. 178,28 (a- 810-13) :ut nullus preshiter alterius -uni nisi in itinere fuerit
407 paroehianus 408
vel piacitum ibi habuerit, ad missani recipiat. CARTtJL.
Redon. 362 p. 313,16 (a, 1093): presbytcros non idcirco
ad sinodum duximus convenire ut ... episeopalia precepta
audiant et -is suis reCerant. I-IERM. TORNAC. restaur. 89
col. 106" : scimus ... quod clerici vobis injuste prohibent
sepulturam eorum qui non stint sui -I. IDUNG. arg. 9,
886-87 p. 82 : nemo tamen, quamvis sit ordinatus, in
alienam messem suam debet mittere falcem, id est -is
alterius predicare sine licentia eius cuius surit -i. (le
prêtre se réserve la charge spirituelle de ses paroissiens
[vis-à-vis des moines]) : CARTUL. S. Ben. Divion. Il 416
p. 194 (a. 1106): -os Salinenses nec vives nec mortuos
suseipiant. Quod si aliquis -orant Salinensium in
egritudinis lecto positus, monachus pro metu mortiseffici voluerit, non nisi presbitero cuius -us est annuente,
euni suscipiant. CARTUL. Molism. 127 p. 127 (ante
a. 1107): ut nulli nionachorum, absque licentia et
conductu presbiteri liceat aliquem ex -is ad sepeliendum
recipere. (la communauté des paroissiens est solidairedu prêtre) . MIRAC. Fin. col. CCCLXIX : sacerdos de
villa que dicitur Curvi cum suis -is. MIRAC Mar. Virg.
Rup, Amat. I 2 p. 72: sacerdos quidam ... de territorio
Caturcensi ... singulis annis ... coin suis ecclesiam
Rupis Aniatoris visitabat, CARTIJL. S. Andr. Vicnn. 82
p. 62 (Xi s. ex.) : ego Amalbertus prcsbiter et frater
meus plantavimus quandam vineam ... testirnonio
nostrorum -orum. CARTIJL. S. Savin. Levitan. p. 348
(XII. s. in.): ut istarum ecclesiaruni cappellani cum
-is suis tam ciericis quam laicis in Nativitate Dominiad nocturnas apud S. Savinum conveniant. (ou en
conflit) : VITA Urban. Ling. 26 p. 107 : cierici accusa-
verunt apud decanum suum ... -os sucs, asserentes eus
esse sortilegos et sacerdotalium decretorum per omnia
inimicos. b) (d'une église déterminée): HINcM. REM.
epist. col. 648' : reclamantibus -is ecclesie ipsius, in
qua idem presbyter foetal ordinatus, se non haberepresbyterum. FL000ARD. hist. col- 157°: -is autem
ecclesie predicte auctoritate Dei precipi iubet, ut nulliuspresbyteri missam in carient ecclesia audiant, nisi illius
iniuste expulsi presbyteni. (cf su. parochialiter 1). (qui
habite sur le territoire de la paroisse) : CARTUL. S. Petri
CuIt. 63 p. 62 (e. 1150): nulli igitur dubium habeatur
omnes in villa Lavallensi manentes ecclesie S. Mariede Pris -os esse, excepto domino eiusdem ville et
familia sua. CARTUI.. Baioc. 1 56 p. 74 (a. 1200):
quicumque veto in feodo de Columberiis mansionemhabuerint, erunt semper -i ecclesie de Columberiis.
(noter l'extension du territoire): VITA Gaufrid. Saviniac.
III p. 395,2 : ecclesia B. Marie Magdalene ante illudtempus nullum -uni possidebat ultra fluvium. (en
parlant de l'administration des sacrements) : CARTUL.
Clun. V 3664 p. 11 (a. 1092): nuliusque alterius ecdesie
-us vel ad baptizandum, vel ad benedicendum, sen adtumulandum ... bi recipiatur. (de la sépulture des
paroissiens) : CARTIJL. Bean. 62 p. 38 (a. 1100): episcopus
dedicavit ecclesiam S. Petri ... ut omnes -i ipsius S.Petri se ordinassent in cimiterio supradicti martyris.
CARTIJL. capit. Agath. 83 p-85 (u. 1187): dimitto corpus
meum et animam mcam ,.. ecclesie S. Petri de Beciano
cuius -us soin, et corpus menin iubeo in cimiterio
sepeliri. (le droit de sépulture est partagé entre deux
églises): ACrA Henr. Il t. 1 154 p. 286,7 (a. 1156-61):
habet autem ecdesia de Meltiz niedietateni sepulture
In ecclesie de Donvilla quoniam in ipsius cimiterio
sepeliuntur omnes -i ecclesie de Donvilla. (les obligations
des paroissiens : redevances, dîmes) : CARTUL. Matisc,
p. 10 (a. 1067) : cetera que -i christiani ecciesiis debent
persolvere. CARTUL. Talmund. 51 p. 129 (a. 1074-78):
15 donino abbati reniansit integra ecclesia excepta offerenda
nautarum qui intrarent in portum Clone et -orumecclesie S. Marie Olone. DIPL. Dan. I 3,78 (a. 1178):decimam... quant partira pro scrvicio eiusdem ecclesie
predicte fratres possident, partirn a nobis habent, partim
20 a -is. (communauté de paroissiens: témoins d'une vente
ou d'une donation) : CARTUL. S. Marcel. Cabil. 58 p. 59
(1060-1108): ego Thomas ... concedo ... peciolam vineepresentibus -is qui sunt in Alusia. CARTUL. scrin.
Col. A I p. 218 (1135-62): enierunt ab Ottone
25 partem terre, presentibus -is parrochie S. Laurentii.
e) (ressortissant d'une paroisse relevant d'un monastère):
CoNcli. Tuil. p. 783,11 (a. 838): monachi predicti
monasterii volunt parochiam ecclesie S. Maximini
detruncare et -os eius suis quibuscunque finibus
30 applicarc. CART1JL. Celsiniac. 956 p' 642 : monastcrio
de Chauriaco, cui -us eram. Doc. Port, reg. 1 172
p. 209 (a. 1139): isti sunt terniini -orum de monasterioS. Crucis, quos ... archiepiscopus Bracarensis et
episcopus ... determinaverunt per mandatum infantis
35 Portugalis. CARTUL. Capel. ad Plancas p. 2 (a. 1139):
ego ... Dervensis ecclesie abbas si autem aliquandoaliqui court eis vel sub eis essent qui de communi
corum non viverent, ... eorum decimas sicut de -is
nostris, ex integro acciperemus. CARTUL. Bass. Font.
40 20 p. 25 (a. 1142-68): nullum omnino de -is monacho-rum in aliquo jure ad parrochiam pertinente susciperent.AcrA Heur. II, 1 154 p. 27,21 (a. 1156-61): et mater
ecclesia abbatis Cadomi de Alemannia non amittatquicquam iniuste de -is suis nec de decimis. (le droit
45 de sépulture est l'objet d'un accord entre deux monas-
tères) : CARTUL Lesat. 764 p. 561 (a. 1168): ego,Adalais, abbatissa ... facimus convenienciam tibi Guil-
Ie]mo predicto abbati de Lesato ... ut non recipiamusad sepulturam -os et parochianas et hommes vestros
50 nii pedibus propriis regulareni portam monasteriipossint intrare. (une chapelle, et non une église, dépendant
d'ut, monastère fait office de paroisse) : CARTUL. Vindoc.
11 384 p. 132 (e. 1100) : capcllam ... coepit edilicare adquam quidam -j, qui remoti erant a matrice ecclesia,
409 parochianus — parochiatus 410
possent convenue ... Dixit abbas Vindocinensis se
oblationes -orum ... per viginti anrios fere tenuisse.d) (paroissien d'une communauté de chanoines) : CARTULS. Vedast. p. 329 (XII s.) : conquerebantur canoniciquod ostium capelle S. lacobi in parochia sua
aperiebatur, ibique -i sui ad confessionem recipiebantur.e) (paroissien d'une chapelle paroissiale) : CARTUL. S.Vedast. p. 153 (XII s.): signiflcaverunt etiam nobis se
capellani parochianam habere, que -os sucs pre ipsorummultitudine capere non sufficiat.
5) habitant ou communauté d habitants dan lieu
déterminé: a) en général: CoNc,L. Tuli, p. 783,21(a. 838): si ipsi 1 de terra S. Stephani aliquid extraprefinitum terminum excolerent, CARTUL. Anian. 295
p. 419 (a. 1114): de primiciis ... sive de referenciisfaciemus hoc quod -i de ipso Ioco dixerint. b) avec un
nom de lieu: CARTUL. S. Michael. Mos. 39 p. 152(a. 1076): ut ... parrechiani de Asmantia a subiectione
Domini Martini remoti essent. C0N5UET. Picard. 11
p. 146 (1121-1151): predicto abbati coram -is de
Buschoi. -us de castello, -us castelli : CARTUL. S. Vict.Massil. lI 720 p. 65 (XI s.) : ego Danici et Rodulfusqui sumos -i de castello de Dromone. CARTUL. Userc.78 p. 120 (a. 1122): ut quicumque homo sivc mulier-us castelli de Torena se voluerit sepelirc Userchani.
-us ville, -us de villa: CARTUL. Lerin. 246 p. 254(a. 1135): hoc factum est rogatu •orum supradicte ville.CItRON. Rosk. p. 30,17: cuius capul -i eiusdem ville inextremo angulo cymitei-ii sepelierunt. Huoo PICTAv.chron. Vizeliac. 1,375 p. 404 (c. 1150): -i de villaVizeliaci singuli de singulis domibus veniunt ad ecclesiamAvalonensem. CARTUL. Solod. 81 p. 51 (a. 1143-53):quis prefatos testes, videlicet ministeriales et eiusdem
ville -os, iureiurando compatit testari. noter -usnaturalis : originaire, natif de: CARTIJL. Hosp. S. lob.Hier. 62,7 p. 52 (a. 1123): de -is naturalibus ipsiusville. e) -us plebis (en Italie) : habitant dune paroisse:Ion. ScRutA 1 459 p. 243 : auctoritate consulum et-orum nostre plebis.
B) parochiana, -e f paroissienne (relevant d'uneparoisse qui peut dépendre d'un monastère): HERM.TORNAc. restaur. 68 col. 92B: mandatus ergo damansHellinus presbyter a magistra. ut Maisendem cum
viatico visitaret ... quia in seculari vita -a dus fuerat.CARTIJL. Herbez. 202 p. 66 (XII s.) : rogavit predictumpriorem ut aliquid pro ea daret monachis S. StephariiBeanie, crins -a erat. CARTuL. Lesat. 764 p. 561(a. 1168): ego, Adalais, abbatissa de Marenz, ... facimus
convenienciam tibi Guillelnio, predicto abbati de Lesatout non reciplamus ad sepulturam parrochianos et
-as, et hommes vestros. CARTtJL. Biterr. 1 150 p.445(a. 1172): cura mulier -a eorum ipsis castrum
de Bannariis abstulisset. loti. BEL. div. off. 110s, 103p. 206: unde gravius saccrdos peccat, quando dormit
cum sua -a, quia est illius filia spiritualis, quam si
cum mulierc alterius parrochie dormiret. Peta. BLES.
epist. 154 col. 449' : -a ennui nostra es, sieur et vittuas.
2. parochianus, -a. -0m [parochusj ici forme parro-
chianus. qui ravitaillait les légats en voyage : UGuTI0
s.v. paro : -i etiam ohm dicebantur qui legatis reipublice iter facientibus necessaria prebebant. u. aussi2. parochus.
'o parochiarius, -u. -um sire parrochiarius, -a,-um
[parochia] I) adj. : d'une paroisse, concernant une
paroisse : a) presbyter -us : curé d'une paroisse : CARTUL.
Fontanel. 40 p. 92 (c. 1087) : Sancti Michaelis -us
presbyter in sinodo debet sedere. CART0L. Mog. A 583'5 (a. 1133): ut, quociens eius [sc. ecclesie] -us presbiter
obierit, successor illius qui investitus a loci abbate
fuerat,.,. insuper in sua parrochia archipresbiter abeodem archidiacono constituatur. b) cura -a : chargespirituelle du curé: EPI5T. Ratisb.. app. p. 370,15 (a. 1073-
20 85) : quia aliqui ex vobis [se. sacardotes] -am curam
gerentes in plcbe necesse habent subiectos in verbo
Domini iugiter commonere.
2) subst. parochiarius, -i m. a) prêtre placé â la têted'une paroisse, curé: CARTUL. Mog. B 27 p. 31 (a. 1144):
25 concessimus ut eiusdem villule possessores singulareshabeant presbiterum, cui de iure sen respondeant et
quam proprio -o suo date consueverant decimam
isti de cetero persolvant. b) paroissien: CARTA a. 810-15 (Admonitio synodalis dans « Med. Studies » 26,
30 1964, 61 p. 58): v,dete ut omnibus -is vestris simbolumet orationem dominicam insinuetis. CARTtJL. S. Saturn.Tolos. 502 p. 351 (a. 1125): ego igitur predictus Poncius,capellanus ecchesie S. Vincentii et Sanctus -us meusvidimus, ... testificamur.
35 parochiaticum, -i n. DuC [parochia] revenus d'une
paroisse (cou.) : CARTuL. S. Petr. Besuens. p. 501
(a. 1135): dedi etiam decimas de Flagei, et -um etomncm usum.
parochiatio, -rus f DuC parochia] ici parrochiatio.40 ensemble des biens d'une paroisse: ACTA Phil. Aug. I
56 p. 188,16 (a. 1185): si vero granchia per heredum
successionem seu aliquo modo ad -ruent venerit, ad Vsolidos consuetudinis redibit.
parochiatus, -us 'n. DuC [parochia] 1) ressort territorial45 de la paroisse: CARTUL. Mohism, 359 p. 385 (a. 1084-
85): Rodulphus ... qui tunc temporis eumdem -umtenuerat. IJADR. IV epist. XVI col. 1385 B : donumaltaris, quod ... Tulliensis episcopus vobis contulissedignoscitur cum determinatione -us. CARTUL. de Moris
50 7 p. SI (a. 1163-65): dederunt Deo et cornai Moris
quicquid habebant in -u de Villenesse. noter infra -umCARTUL. S. Bened. in Wevria 5 p. 42 (a. 1143; spur.)
decimas quoque remisi de omnibus quibuscumque infra-uni ilIum laborare ac nutrire per se aut per cxpensas
411 parochiatus — paroemia 412
fecerint. CswruL. de Moris 10 p. 53 (a. 1165): concessitquicquid habebat ... in villa de Villenesse et infra
-um eiusdeni ville. CARTUL. S. Bened. in Wevria 28
p. 77 (a. 1183-89): terciam scilicet partem tocius lahorisquem propriis manibus aut sumptibus faciunt vel
fecerint infra -uni de Vinolis.
2) ensemble des biens et des revenus (d'une église)
CARTtJL. prov. Lugd. 39 p. 53 (n. 1158-79): ecclesieveto S. Stcphani Lugduni canonicis ... ecclesiam de
Agucranda cum omni -u suc. CARTIJL. S. Mat, de
Firmit. 258 p. 203 (c. 1160): quicquid cccicsia de
Varenna habet vel calumpniat pro -u in decima. (d'un
établissement religieux) .' ACFA pont. Rota. Gall. IV
162 p. 299 (a. 1174); due partes decime hospitum
Sancte Matie ... et -us eorumdem hospitum.
parochionarius, -a, -um [parochia] qui est du ressort
territorial d'une paroisse, d'une église: CARTUL S. Mar.
Santon. 237 p. 156 (a. 1162); concessit ... in propria
quidem terra, sed decimaria Beate Matie et -a tain
ccclesie quam furni.
parochitaneus, -i in. u, parochitanus.parochitanus sive parrochitanus DuC [parochia]
formes : parrochitaneus : ARcH. cota. Barc, 103 p. 252
(a. 932). paroquitanus: ARcN. com . Barc. 103 p' 253
(a. 932).
A) adj. paruchitanus, -a, -uni 1) ecclesia -tégliseparoissiale: CARTtJL. Sahagun 40 p. 12 (a. 980) : ecclesia
-u. SAMPIR. chron. p. 295: per monasteria et -as
ecclesias. CARTUL, S. Alb. Andegav. 11 721 p' 208
(a. 1056-60) : ecclesiam ,.. cum fuisset ante -u. Doc.Sanc. Ranimir. I p' 136 (a. 1090) : ecclesias -as et non
-as. D[PL. Petr. Arag. 21 p. 237 (a. 1095) ecclesias non
-as presules conantur auferre. GRATIAN. 11 causa XVI
quidam abbas habebat -am ecclesiam; instituit ibimonachum, ut offitium celebraret populo. RuriN. summa
Il causa X q.l cap. 7 p. 302: -arum veto ecclesiarum
tertiam partem de omnibus episcopus habebat. CARTUL.
Carinth. 1 199, 39 : ecclesiani .,, -am transmittimus,
STEPU. TORNAc. suintait, causa XII q.2 p. 215: siepiscopus religionis intuitu -am ecclesiam in monaste-rium convertit.
2) populus -us : ensemble des membres de la paroisseCARTUL, episc. Witz. III 1 p. 4 (a. 1097): neque ipsamparrochiani aiicui Iocare ... audeat, nisi ci, qui
populumque -um ... doctrinaliter instruat,
3) jus -us : obligations vis-à-vis de la paroisse
CARTIJL. Salisb, 1350 p. 491 (a. 1160); alteram ecclesiambaptismalem instituerunt, quanti rursus Gottfridus
u iure -o exemit, CARTUL. Carinth. 111 566,28 (-u. 1195):
ecclesiam ... a turc -o exemit,B) subsL parochitanus, -i m sive parrochitanus, -i in'
I) paroissien: ARcH com. Barc. 103 p. 252 (a. 932):
ad dedicandam ipsius ecclesiam supra nominatammisericorda Deo abbatissam sen et parrochitaneos bis
nominibus. CARTUL. S. Alb. Andegav. II 772 p' 260(a. 1105); calumniabatur ... quosdam -os de ecclesia
Duristallo, dicens cos pertinere ad ius ecclesie Ullicensis.2) curé d'une paroisse: CARTuI. Anhalt, V 506a
p. 293 (a. 1168): testes adhibuimus ... : Dithelmum -uniet ... vicatium eius.
parochiuncula, -cf [parochia] informe parrochiuncula.
(diminutif de parochia) territoire relevant d'une petiteéglise paroissiale (ici d'une cella) : CARTIJL, S. Vict.
'o Massil. append. 11 1039 p. 506 (a. 906) : cellam etiamS. Martini cum sua -u. (f HIST. Langued. V pr. 32col. Il [CONCIL. Narbonense a. 906]).
parocoemomenus, -i m V. paracoemomenus.1, parochus, -j in. sive parrochus, -i w. [parochia]
5 I) dans une paroisse: a) paroissien : CARTUL, S. AIb,Andegav. 11 626 p. 110 (a. 1107-10); habitatores
ecclesie S. Albini reddent quod -i reddcre soient.
CARTUL. episc. HiId. 1 459 p. 440,4 (a. 1188): ut ... adsustentationem -orum eius [sc. ecclesie] ... pia et gratuita
20 subsidia ministre. b) prêtre: TRAD. Fris. 1748b (e. 1138-47): testes surit :... Adalpertus huius ecclesie -us et
canonicus.
2) habitant d'un village (BERNARD. PAj'rENs. decret, 11125,1 p. 104: parochia veto dicittir villa vel vices unde
25 -us i.e. villanus vel vicinus) : DIPL. Otton. 1 454
p. 616,40 (XI s. in. ; spur.) : scriptum habebatur quod
predicti reges ... concessissent quatenus nullus iudexpublicus eiusdem ecclesie serves vel Sciavos vel accolas
sive alios quoslibet liberos hommes -os quos bargiidon30 clivent ... ad aliquod opus distringenduni presumat (cf.
DIPL. Ueinr. 11 391 p. 503, 37 [spur.]).2. parochus, -i in. ici forme paroccus. fournisseur de
vivres aux voyageurs: PAnAs: -i sunt qui soient iterfacientibus necessaria ministrare. y . aussi 2. parochianus.
35 parocta, -e f [erreur pour patata?] prestation de
vivres (lors des visites épiscopales) : CARTUL Ciun. J373 p. 350 (a. 929) : excepto quod ad synodales eulogiasvel ad -am debetur, totum habitatoribus predicti lociconcedamus.
40 parodicus, -a, -uni qui imite la réalité: bu.SARI5R. policr. 7.17 t. 2 p. 164,19: adeo imniinet enimsacris altaribus avaritie prophanus ardor, ut bec omnia
quasi quedam -a premantur et quia per se non veniuntin commercium licite et iuste creduntur adquiri si
45 preempta fuerint aut coempta.
paroemia, -e f forme paraeniia : - UGUTI0 S.V. para.adage, proverbe: SE0UL, in Donat. Mai, III p. 388,66:-a est accomodatum rebus temporibusque proverbium,ut «adversus stimulant calces » et (<lupus in fabula».
50 Item -a est vulgaris proverbii usurpatio rebus temporibusque accomodata ut o cocta nuincrabimus exta », cumsigni(icet «ex eventu sciemus ». (çf lsio. etym. 1 37,28.PAnAs s. y . Ucu-no s. y . pars: 1-ki(jo S. Vic'r. gramm.p. 321,22). ALEX. VILL. Dni docte. 2554: si proponantur
413 paroemiacus—parrago 414
proverbia publica, dices esse -am lupus est sermone
sub isto.paroemiacus, -a, -vin formes : paremiacus EUCEN.
Vuw. sylI. 14.2. METaL. Quir. 47 Lit. parhemiacus
EUCEN. VULG. syli. 5 lit. (métrique) paréinique (vers):
EIJGEN. VULG. sylI. 5 Lit. ad cundem metrum parbe-
miacum. METELL. Quir. 47 lit. metrum anapesticum
-um ex dimetrô cata]ectico.parolus, -j m. V. pairolus.
paromoanarius, -i ni. u. paramonarius.
paromonarius, -i In. u. paramonarius.
paronarium, -i n. [ong, et sens inc] CARTUL. Biluric.131 p. 236 (c. 1100): de homme qui de loris veneritdenaradam simi]iter de moiendinis unum molendinum,de vistis unam vistam, similiter... de sacerio unum -uni
[autre mss: pozonarium].paronicia, -e f et paronucia, -e f u. paronychium.paronomasia, -cf FEW t. VII 661.forme paranomasia
REMIC. comm. Mari. Cap. V 264, 20 t. II p. 10116.
SEDUL. Donat. Mai. III p. 366,27. PArlAs. Ucurto S. y,
para. paronomase, figure de rhétorique consistant à
rapprocher (les mots de sonorités voisines et de sens
différents (lsm. etyni. 136,12): SEDUL. Donat. Mai. III
p. 366,27 : -a dicitur, quotienscumque de nomme aiiud
efficitur nornen sono simile, sensu dissimile. l-lac sane
figura tain laudibus quam in vituperationibuseleganter utimur, ut «Fiorentius flore facundie poliet ».
PANAS: -a a nominativo grece dicitur quotiens de
nomme ahuri efficitur simi]e sono, sensu dissimile. ib.
-a est in significatione diversa dictis pene ipsa aut
abire an obire te convenit, sit et per litteram demptam
ut iiiud non nomen scd rumen habet iste. tvlAu-u.Vinooc. ars vers. III 9 p. 169: -a est dictionum inprincipio vet in fine convenientium cognata denomi-
natio ... Plerumque per convenientiam initialium littc-
rarurn vel syliabarum ... Fit iterum -a per convenientiamterminatium syllabarum. Uourio S. V. para : paracomponitur ... cura noma quod est nomen et dicitur
bec -a, scilicet in diversa significatione diversa dictioperte ipsa. ALES. VILL. Det doctr. 2475 : voces, pene
pares que surit, diversa notantes / dant -am : noncuras vera scd aura.
paronychiuni, -i n. FEW L. Vil 661. ici formes paronicia.paronicium, et paronucia. panaris: PAUL. AEGIF. cur.267 p. 213,4: -icia apostema est iuxta radicem unguleconsistens, parvarn quidem existentem -uciam et ici-
pieutera galia cum meile restringit. ANON. transi. Orib.Il! p. 899,1 : ad mulicrum passionis et ad -icia et adunguis scaviosas.
parothidac, -arum et parothidus, -a, -um u. parotidaet parotidus.
parotidae. -arum f pi. DuC forme parothida (sing.):UcuTto S. V. otha. enflure près des oreilles, peut -étre lesoreillons (1.](3u-rio s ' y . otha : dicitur -thida globus qui
nascitur in aure.) : ANON. transi. Ortb. TV 38 p. 560: ad-as. Non sicut in ahis membris infiammationes habentes
utjmur in -is que repremunt, et contrario autem ad
-as adhibenda est curatjo, sed va que adtrahant quod
Creci eltecin vocant. PAUL. ACcIN. cur. 185 p. 110,28
in apostasin vero converso tumore bis, que in -is dicta
sunt, et bis que dicenda sunt de apostematibus,
utendum. ANTIDOT. Augiens. p.61 : implatrum diarsi-nico ... ad omnem apostomam superpositum disparget.
'o fracturas ossorum sanat, scrofulas et -as in colin et
giandolas sanat. Ono MAGO. herb. 128 p. 33: [Partita]
et cancros et -as luxataque carat. ib. 1891 p. 106:
[uerbena] -as reprimit adipi conimixta vetusto. u. aussiparotis.
15
parotidus, -a, -um [parotida] ici forme parothidus:
qui souffre d'une enflure près des oreilles: Ucuïio S.V.
otha: -thidus, -a. -uni globes habet in aure.
parotis, -idis f Fnv t. VII 661. inflammation de la
glande parotide, oreillons: PAUL. AEGIN. cur. p. 76,16:
20 -is passio est iuxta aures. ait plut. : AELFR. angi. sax.vocabul. p. 20: -ides, car-coSu. PAnAs: -ides sontduricie vel coilectiones que ex febribus vel aho aliquo
nascuntur in aurium vicinitates (cf. Isuo. etym. 1V 8,2).paroxysmus, -i m. sive paroxismus, -j in. Few t. VII
25 661 [gr. xapoEuaz6ç] forme paroximos : PAPUA5. pa-
roxysme, accès d'une maladie (PArIAs: -imos... id estcommotio, febris conimotio est): PAUL. AEc,IN. cur. 36
p. 16,1 : si -us superveniat maximus, jta ut non possitferre doiorem. BENUNC. Rai. 141 p. 373E : Guaian-
30 dus ... patiebatur febrem ... et cum eius intenderetur -us,
quasi extra se fiebat.I. parra, -e f FF.W t. VII 662. forme barra: Axnio
Fnis, mus, p. 7. petit oiseau, sans doute mésange ouroitelet (ANGL. SAX. vocabul. I p. 62 : -as. coi-mase)
35 ARIBO FRIS. mus, p. 7: more ciangentis barre et recinentis
cicade. ALEX. NEcK. nat. rer. 1 78 p. 122 : regulus, quiet -a dicitur, quasi parva sciiicet avis, numerositateprolis gloriatur. ib. 2,192 p. 348: -a ramo incidens,
calorem biandientis aure iam sentiens --- . ... mirata est40 -a coelum sagittas suas in terrain repentinas,
iaculis enim grandinis terrena perterrita surit. u. aussipari.x, parrax.
2. partit, -c f. FEW t. VII 662. [cf esp. parra] treille:CAR11JL. S. Emil. Cocu]. 281 bis p. 285 (a. 1094): villa
45 alla -a in Aihanjeila. FOR, Conch. IV 10 p. 35: de eoqui -am curtaverit alienam. Qui vilem -e curtaverit
pectet dccem aureos ... lite etiam qui paxillum -eacceperit, soivat quinque solides. u. parrago. parrale.
parracida, -e f u. parricida.5° parrago, -mis f DUC [a. prou. parra, In. fi' . parrigus;
FEW VII 664] formes : parago : CARTUL. S. VicL. Mass.1 399 p. 401 (c. 1015). ahI, pi. poraginis: CARTA, Apt.a. 1056 (Gailia christ, T instr. p. 76). petit terrain,enclos: CARTUL. Brivat. 192 p. 203 (a. 914): in ipsa
415 parrago—parricida 416
villa solarium et cellarium. cum carte et horto, exeo
et regresso et -inc ulla et salicia. CÂRTUL. S Vict. Mass.
1 399 p. 401 (e. 1015): tlnum molino, ah ipsa paragine.
ib. I 437 p. 442 (a. 1010-46): terras cuitas, in hortis
et -mes. CARTIJL. Apt. 77 p. 219 (ante 1048): in civitale
quedam o iuxta rivum, qui dicitur Margarita alia o
est sub ipsa, que fuit avi mci...; alia -o est ad partem
septentrionalem, ultra rivum Causalonem alia est iuxta
eam, que michi ob avo men successit, per quam aqua
molendini discurrit. CARTUL. Conch. 31 p. 36 (n. 1031- 'o
62): dcdimus ... duos rnansos ... fratri meo ad fevuni
in concambio per -mes de Pomario. CARTUL, Salvan.
9 p. 13 (a. 1133): donamus ... unam de duabus -imbus
quas habemus ad Mandas.
parragus. -i in. [pour parra] oiseau de mauvais augure 15
UGUTIO : -us, avis mali ominis.
parrale, -is n. DuC [cf esp. parrai: Çorominas III
672, 6731 firme parral : CARTUL. lrach. 102 p. 125
(a. 1120). ib. 195 p. 213 (a. 1178). terrain planté de
treilles: FOR. Nagera a. 1020 (Muhoz y Romero, Colecc. 20
fueros p. 292) : mIra Corsseras de Nagara scilicet
de -e regis ad intus. CARTw.. S. Emil. Cocul. A26
p. 136 (a. 1045) : uno -e iuxta porta. ib. 207 p. 214
(a. 1072): illam hereditatem ... preter unum -e quod
ci reddidi. ib. 260 p. 265 (a. 2086): in illo mulatare 25
qui prius fit -e, silo extra urbe ... faciat duas casas
pares. CARTUL. Jrach. 102 p. 125 (a. 1120): quicquid
ibi hedificaveris. sive molendinos, sive piscaturam, sive
-I. ib. 118 p. 139 (a. 1129): illam nostram plazam que
est inter vineam de don. Didaco et tuum -e. CARTUL. 30
Onia 314 p. 382 (a. 1198): in -ibus et in crus fructiferis.parran indécl. y . parrana.
parrana, -e f sire parranis, -is f DuC [prou. parran
Few VII 662] formes : parana : CARTUL. S. Vict. Mass.
1 430 p. 437 (a. 1034). parran : CARTUL. Gellon. p. 172 35
(a. 1077-99). CARTUL. Salvan. 347 P. 274 (a. 1161) et
143 p. 113 (a. 1164). CARTuL. Magalon. 1 p. 403 (a. 1194).
parranea: CARTUL. Anian. 100 p. 239. parranus: ib.
287 p. 410 (a. 1127). sparrana : CARTuL. S. Vict. Mass.
11 788 p. 139 (a. 1047). verger, terrain planté d?irbres: 40
CARTUL. S. Vict. Mass. I 430 p. 437 (a. 1034) : usque
ad -as dominicales Sancti Verani. ib. 403 p. 403
(a. 1060): de terra que est ad Sanctum Petrum quantumbrillent in ipsa -e. CARTUL. Nie- 15 p. 21 (a. 1075):
quantum ad ipsum mansum pertinet, hoc est cum 45
terris, ... pratis -ibus, crus, arboribus fructiferis etinfructiferis. CARTUL. Magalon. 21 p. 33 (a. 1101): cumortis et -is et patuenciis suis. CARTUL. Anian. 287
p. 410 (a. 1127): ortos seules et -os que sont deforasiuxta ipsos ortos. CARTUL. Magalon. 176 p. 322 50
(a. 1181): omne ïus ipsius -is que frontatur cum orto
Pontii de A. ib. 180 p. 330 (a. 1182): unam -cm cumarboribus et cum omnibus suis pertinenciis. CARTUL.Salvan. 496 p. 525 (a. 1187): nemora vetera. prata. -as
et pasturales per alodiuni, feudum, vicariam et bene-
ficium .., tradimus. CARTUL. Mont. Pessul. p. 314
(a. 1192): -cm de olivario que confrontatur cum orto
Guillelrni de I. CARTUL. templ. Roais 145 p. 93 (a. 1200):per IX libras in -is de Scgureto. CARTUL. Anian. 100
p. 239 (s.d.) : de -ea de R. ... medietatem in arboribus.
parranalis, -e [cf parrana stuc parranis] (en parlant
d'une redevance) qui porte sur un terrain planté d'arbres
CARTUL. Obaz. (ALMA 22, 1952 p. 138) (1150-59): inmanso de Poi Grimardeis ... unum agnum et 11 sextarios
de avena et quartum de] blat et denarios -es et las
ublias.
parranea, -e f V. parrana.
parranil indéel. [prou. parranello: u. parrana] petit
terrain planté d'arbres: CARTUL. Conch. 168 p. 147
(a. 997-1004): una peciola de vinea in -I.
parranis, -is f u. parrana.
parrantis, -i ni. V. parrana sire parranis.
parrarius, -i ni. u. parerius.parrasius, -a, -um [gr. tpp&LDC. Parrhasios, peintre
d'Eplièse] (ligne de l'art de Parrhasios: CHRON. S. Petr.
Senon. app. V p. 318: in quo [pariete] ... picturarum
ita vivi et liquidissimi colores reperiuntur ut modernis
temporibus -is studiis appositi viderentur.
parrnster. tri In. et parrastre u. paraster.
parrax, -cis ni. [cf parra] petit oiseau chanteur;
mésange ou roitelet : ALLER. angl. sas. vocabul. p. 29
nomma avium ... -s, wrenna vel hicemase (cf. ANaL.
SAS. vocabul. 11 p. 77 et III p.90). VITA Mach.
p. 319,28: cuiusdam avicula bitrisci vel elegantius -cis
ovum. t. aussi paris et porta.
parrechialis, -e u. parochialis.
parreia, -e f [par] droit de parée, redevance due par
les églises toutes les années paires: CARTUL. Antr. li
p. 147 (a. 1012): synodum et -am quas prius solvebat
ipsi ecclesie, dimisil.parrens, -lis w. u. parens.
parresia, -e f u. parrhesia. -
parrester, tri m, u. paraster
parrhesia, -e f ici forme parresia : liberté de langagePAnAs: parresia ... est oratio libertatis et fiducie plena
(cf lsio. etym. 11 21,31].parricida. -e w. FEW t. VII 663. formes : paricida:
Gioss. Augiens. Il 1211 p. 183. parracida : ANNAL.
Weiss. a. 1058. parricide: 1) celui ou cellecelle qui attente
à la vie de son père ou d'un ascendant (PAnAs: -a qui
pattern occidit. UGUTTO 5v. pario : -a ... qui sel que
patrem occidit) : HRABAN. epist. 41 p. 48,39: sacri patres
sanxerunt quod -e deponentes militie eingulum, omnitempore vite sue in penitentia persistant sive inmonasterio Den deserviant. CARTUL. Ultraiect. 177
p. 166 5 16 (a. 1022): -arum ... Incerta. par extension: celuiqui prend les armes contre son père: BERNARD. epist.
XII p. 61,17: fundebat lacrimas David Rho -e.
417 parricida — parrula 418
2) celui qui attente à la vie d'un proche parent, desa femme, de ses enfants (P,\ pIAs: -a proprie dicitur quiparentes oecidit quem quidam veteres parenticidiamdixerunt) HRABAN. epist. 53 p. 507. li grande facinuscuiusdam hominis incestuosi et -e ... ipsam mulieremcum qua niechatus est, interfecit. ipsiusque virum, hocest consanguineum suum. simuliter vita privavit. CHRIST.PRAG. Wencesl. p. 113: [rater sancti martyris, non ianl[rater. sed perversus -a. ANNAL. Weiss. a. 1058Heinricus cornes palatinus ... doninam Mathildam. quesibi in niatrimonjo iuncta fuit, heu infelix -acidaperemit. VnA Theod. Andag. 5 p. 39,48: se ipsumultro accusat, se -am. se occisorem fui ... clamat. Ion.SARI5B. policr. III 9 t. I p. 198. 18: Joseph -as fratresboni retributione rernunerat.
3) meurtrier, en général (PAPIAS : -a ... honiicida.siccarius, gladiator) BRUNO QUERE. fratr. 13 p. 731,21pallidus -a statim evaginavit gladium ... et percus-sit ... sanctum corpus. Ps. ADALDOLO. WaIb. 19 p. 5528
absque ulla morula -am cum suo morticinio vivum adlittus revomuit. spéc., infanticide : CARTU!.. Lesat, 438
p. .335 (a. 1004) : cum earurn fratricida ac infelicissirnoHerode -a. Enrr. Meginh. 23 p. 219.23 Ierusalem,Herodis -e regnum.
4) celui qui prend les armes contre sa patrie : UGUTI0s.v. parlo: -a ... qui ... patriarn prodidit.
5) par extension, pour stigmatiser des ennemis poli-tiques ou religieux: PAUL. ALB. epist. 16,10 p.236:1udeos, quorum dux erat bannes sicarius -a. BERNARD.epist. 124,2 p. 306,18 (a. 1131): nulla fraude prevalebit-e suc obtinere regnum super lsrael et super civitatemsanctam. Guai.. TYR. hist. ter. transm. XVIII 23p. 859 : tanquam in hostes fichai et detestabiles -as.STATUT. Cisterc. p. 202 (a. 1196): de conversis deGerodonna conspiratoribus et -is.
parricidalis, -e forme parricidialis : GESTA Trev. 24p. 161,17.
A) parricide: I) de son père: CIRON. Reinh. a.1195, p. 552,23: -i marchionis iugulo.
2) d'un parent (frère, beau-père, etc.): RAinAMN.pred. col. 710: hine -is immanitas odiorum fomentacoacervans. MIRAC. Mansueti 2 p. 651' : armavit invitricurn -cm dexteram.
3) meurtrier: a) d'un père .spirituel (archevêque)
ErnsT. Won. 1 39 p. 75,1 : quis hoc ut -e quoddamfacinus non criminaretur? h) d'un frère de race:Hegr.i. buo. conv. 14 p. 110,11: perfidie ac maligni-tatis sue tenebris excecati -i crimine, quod per seperpetrare non poterant. e) (par métaph.) qui attenteà la vie de l'Église: HUGO FLAV. chron. II p. 435,1mater ecelesia ... -es manus quondam fihiorum nonsu si mens.
4) bellum -e: guerre entre père et fils: EKKF.I1.
URAUC, chron. a. 1105 p. 228,5 : lus sacramentoruni
tain (ilio quam patri factotum consideratio -e behluminterdicebat. par extension : guerre intestine : GarrATrev. 24 p- 161 7 17 : bella gravia et intestina -ialia inbac provintia ortâ sunt.
5 B) culleus -is : sac de cuir dans lequel on Cousait lesparricides avant de les jeter à l'eau: CAPIT. reg. Franc.I p. 259,19 : euhleo -i insuatur et in profundo gurgiteproiciatur. REMIG. com . Mart. Cap. V 231,4 p. 86,7:eulleus est Saccus -is erat auteni pellis tauri in quam
10 consutam mittebatur reus et cum eo serpcns vel simiasicque in mare proiciebatur. PETR. DAMIAN. carm. B7,B 4a p. 94: velut in -i f reum chaudat culleo. / etmarinis iubet mergi / fluctibus. RADULE. Dic. imag.hist. p. 363 : culleo dignum -i perpetratum.
5 parricidaliter adv. par une lutte entre le père et sonfils: Ono FRIS. chron. 7.9 p. 320,28 : durit regnumRomanorum non solum civiliter sed et -r libidinedominandi dividitur.
parrieidia, -e f- loi concernant le parricide: UGUiIO20 s.v. patio : hec patricidia vel -a, lex de patricidio vel
de niarricidio que et parenticidia dieitur.parricidialis, -e y . parricidalis.parrieidium, -i n. formes : parieidium : AELFR. angl.
sax. vocabul. p. 21. patricidium : UGuTI0 S.V. parricidia.25 A) parricide: 1) en général: J-IRARAN. epist. 41
p- 480,38 : manifestum est quod -i crimen maiorisubicitur vindicte. loti. SARISB. po!icr. I 2 t. I p. 20, 2:-i siquidem species est impugnare iura nature, etsacrilegii instar parentis leges evacuare, et marri omnium
30 honorera non ,-eferre. GIRALO. prine. instr. I7 p- 25 : multa -a multi cullei docuere.
2) action de tuer soit ou son frère: LEX Frision.19 capit : de -is. Si quis patrem suum occident ... OrroFRIS. chron. 2 capit. 3 : de fundatione urbis Rome et
35 -o avi fratrisque a Romulo facto.B) infanticide: AEI.ER. angl. sax. vocabul. p. 21
paricidii actio, rnaeg-morres witnung. FL000ARD.tniumph. Palest. 1 6 col. 496': admissa octone sibi -aprolis. HARTW. Emrn. 99 : pater eduxit gladium facturas
40 -LUT. BERENGAR. TURON. coena 42 p. 145 : prohibitusest Abraham, ne Isaac oecideret, ubi -i horror nonesse non posset, si exteriori gladio fihium iugulasset.
parricus, -i in. u. parcQs.parrigus, -i m. V. parcus.
45 parrimum, -i n. erreur pour paroxismus: Ucu-no:
-um, commotio febris vel alterius rci. e. paroxismus.parrionarius, -i In. V. partionarius.parris y . porrus.parritlm, -i n: i'. pariutn.
50 parrochyalis, -e u. parochialis.
parrofiahis, -e t,. parochialis.parruha, -e J. [parra] petite mésange (cf. J. André,
Les noms d'oiseaux en latin p. 119) : ANGL. SAX. vocabul.1 p. 62 : -a, swicrnase.