6 12 angi sur harbaa

“Оюуны-Ирээдүй” цогцолбор сургууль Бүлэг сэдэв:

Монгол үндэсний спорт Ээлжит хичээл:

Сэдэв: Үндэсний сурын харваа

Хамрах хүрээ : 6-12 анги

Боловсруулсан биеийн тамирын багш : Д. Мөнхбаяр

Зорилго: Үндэсний спорт, ёс заншлаа хадгалан үлдэх, сурталчилан таниуланаЗорилт: Сурын харвааг мэдэх Орчин үеийн харвааны төрөл, төрөл хоорондын ялгааг мэдэхСурын харвааны хэрэгслүүдийг мэдэх

Сурын харваа: монгол овогтнууд нь нум сумаар харвах харвуулын эртний уламжлалт түүхтэй орнуудын нэг бөгөөд энэ нь эрийн гурван наадмын нэгэн төрөл болон хөгжсөн юм.Манай тооллын өмнө III, IV зууны үед Хүннү, Сүннү зэрэг монгол аймгийн үед сурын харваа үүссэн тухай түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг.Хүннү гүрний үед морины хурд дунд харвах, намнах арга түгээмэл хөгжсөн байжээ.

Бөмбөг намнах тухай X-XI зууны үед Кидан нар бөмбөг намнаж байсан. ( Бөмбөг намнах ) тоглоом 40 нумны газар тус бүр 20 нумны зайтай газраас морьтой эсвэл босоо хүний хэмжээний гурван шон жагсаан босгож гурван бөөрөнхий сур (бөмбөг) өлгөж морины давхиут дунд богино модон сумаар гарамгай харвадаг байжээ.

Хожуу Богд хаант Монгол улсын үед бөмбөгний хоорондын зайг ойртуулсан нь тэмцэл өрсөлдөөнийг чанаржуулж улам ч хурдан шаламгай хөдөлгөөн шаардах болжээ. XIX зууны сүүлээр Халхын зүүн хязгаар Цэцэн хан аймгийн захын Да вангийн (Халх гол) хошуунд бөмбөг намнах тоглоомоор сорилцож наадаж байжээ.

Улс хувьсгалын 35 жилийн баяр наадмаар бөмбөг намнах тэмцээн явуулсан нь үндэсний уламжлалт сурын спортыг хөгжүүлэх талаар авч явуулсан нэг арга хэмжээ юм. Манай улсад одоогоор 3 төрлийн сурын харваа явагдаж байна.

    Үндэсний сурын харваа    Буриад сурын харваа    Урианхай сурын харваа

Монгол үндэсний сурын харвааны талбайн үндсэн хэсэг нь зурхай юм. Зурхай нь дөрвөн метр урттай, гурван метр өргөнтэй  байдаг. Мөн ар талын шугаман дээр нь сур өрж, түүнээс дотогш гурван метрийн зайд өвөр шугамыг татдаг.

Монгол үндэсний сур харвааны бай нь хана сур, хасаа сур юм. Харвааны талбайн эргэн тойронд аюулгүйн шугам татаж хязгаарлах бөгөөд зурхайн голоос харвааны шугам хүртэл эгц шугамтай байдаг.

Сур харвааны зай Насанд хүрсэн эрэгтэй 75 мНасанд хүрсэн эмэгтэй 65м 15-17 насны хөвгүүд65 м, охид 55м 14 хүртлэх насны хөвгүүд 55м, охид 45м зайнаас харвана

Нум сумны (хэрэглэлийн)ерөнхий нэр

Нум хайгуул, товхны хамтНумны хөвч, амгайвчны хамтСум болцууны хамтЭрхийвчБугуйн ороолт (тохойн боолт), гогцоо хавчуургын хамтСумны ховд сум халаах алчуур (зөөлөн цэмцэ)Нумны гэр (уут) эдгээрээс хэрэглэл бүрдэнэ. 

БариулХичирСамсааМатах хэсэгӨвөр талАр талАмгайвчны оньТовхХайгуул уяаны хамт эдгээрээс үндсэн бүрдэл болох бөгөөд энэ дурьдсан хэсгүүдийг сайн чанарын загасан цавууг тусгай жорын дагуу найруулан наах журмаар эвлүүлдэг.

Нумны хөвч ба түүний дотоод бүтэцХөвчний урт богиныг нум тус бүрт тохируулж орооно.Сумны онь суух хэсэгЭрхийлэх хэсэгИх биеЭвхэх хэсэгАмгайвч буюу хүйр (хүүлүүр)

Сумны бүтэц түүний дотоод зохион байгуулалтОньҮүсгэрҮүсгэрийн өдҮүсгэрийн хатгирийн хэсэг (урд талын будагтай)Үүсгэрийн их биеБолцууБолцууны тав гэж ангилна.Сумны үүсгэр нь 90-100 см-ийн урттай байна.

Эрхийвч. Татах гарын эрхий хурууны өндөгний хэсгийг хамгаалах эрхийвч хийнэ. Эрхийлэх хэсгийн зузаан нь 4-6 мм байхаар бодож булигар, үхэр, янгирын ясаар хийнэ.

Бугуйн ороолт. (тохойн боолт) нь 180 см-ийн урттай, өргөн нь 1-2 см байж болно. Олон өнгийн утасны давхар жирмэн сүлжээс, нарийн сур байж болно. Гогцоо хавчуургыг гол төлөв чулуугаар хийсэн байдаг.

Сумны бүс. (агсуурга) нь 100 см-ийн урттай утасны илүү туухай зангилаа буюу жирмэн сүлжсэн байж болно.

Сур харваачдын цол-Улсын баяр наадамд хоёр удаа түрүүлбэл Монгол улсын Хошой мэргэн-Улсын баяр наадамд гурван удаа түрүүлбэл Монгол улсын Гоц мэргэн-Улсын баяр наадамд дөрвөн удаа түрүүлбэл Монгол улсын Гарамгай мэргэн-Улсын баяр наадамд таван удаа түрүүлбэл Монгол улсын Даяар дуурсах мэргэн-Улсын баяр наадамд зургаа удаа түрүүлбэл Монгол улсын  Дархан мэргэн тус тус хүртдэг.Аймаг, сумын наадамд түрүүлсэн харваачид аймаг, сумын мэргэн цол олгодог байна.

Анхаарал тавьсанд барлалаа