10 // BOUWWERELD

// STATE OF THE ART PRODUCTIE ING. JOSINE CRONE // FOTOGRAFIE ROB HOEKSTRA //TEKENWERK MARC NIJENHUIS

Een dubbelehuidfaçade omhult

de toren van de Rabobank, die

bestaat uit twee samengevoegde

ellipsen. De volglazen gevel

draagt bij aan transparantie, royale

daglichttoetreding en hoge duur -

zaamheidsprestaties.

10-19_State of the Art.qxp:BWE 04-01-12 15:01 Pagina 10

11BOUWWERELD //

Twee ellipsvormige torensvormen de nieuwe behui -zing van de Rabobank inUtrecht. De onderling verbonden torens hebbeneen dubbele glazen gevel.Inge snoerde vloeren tussende torens dragen bij aan destabiliteit. Hoge duurzaam -heids ambities hebben geleidtot een energiezuinig enflexibel in te delen gebouw.

Rabobank Utrecht// Locatie: Utrecht naast CS// Opdrachtgever: Rabobank// Bouwperiode: 2008 – 2011

10-19_State of the Art.qxp:BWE 04-01-12 15:01 Pagina 11

12 // BOUWWERELD

// STATE OF THE ART

Langs de ingesnoerde gebouw -

delen zijn sikkelvormige vides

gemaakt over vier lagen. Hier

hangt de dubbele gevel met trek-

stangen aan een vakwerk. Stalen

kokerprofielen achter de gevels

zorgen voor het opnemen van de

windbelasting.

10-19_State of the Art.qxp:BWE 04-01-12 15:01 Pagina 12

13BOUWWERELD //

10-19_State of the Art.qxp:BWE 04-01-12 15:01 Pagina 13

14 // BOUWWERELD

// STATE OF THE ART

1 // Zicht op de entree naar de met rood

gra nito beklede hoofdtrap. Rechts is de rvs-

be kleding van de installatielagen te zien.

2-3 // Voor het Nieuwe Werken is het binnen-

plein op de eerste verdieping ingericht met

open werkplekken. Opvallend zijn de essen-

houten vogelnesten met wisselwerkplekken

naar een ontwerp van Emma Architecten. In

het dak zijn grote ronde glazen daklichten

gemaakt voor daglichttoetreding. 4 // Blik-

vanger op het binnenplein is de espressobar

met een conusvormig verlich tingselement.

5 // Deze ellipsvormige loopbrug met een

geschubde huid verbindt de nieuwbouw en

het bestaande auditorium van de Rabobank.

6 // Langs de wand markeert een kunstwerk

van glazen vitrines samen met de lichtstraat de

overgang van het plein naar de oudbouw.

1 2

4

5

3

6

10-19_State of the Art.qxp:BWE 04-01-12 15:02 Pagina 14

15BOUWWERELD //

Naast het ijzige, rotsvormige complex van de Rabobank uit dejaren tachtig steken de nieuwe torens 105 meter hoog de luchtin. Net iets lager dan de Domtoren van 112 meter. De uitbreidingvan de Rabobank naast het Centraal Station van Utrecht meet56.000 m2 vloeroppervlak; hoogbouw was nodig om de dien-sten uit verschillende delen van het land op deze plek te kunnenconcentreren. Het ontwerp van de nieuwbouw is van Kraaij-vanger architecten. Terwijl het oude glazen gebouw de schijnvan transparantie ophoudt met een spiegelende gevel rondomeen betonnen skelet met kleine raamopeningen, biedt de uit-breiding echte transparantie door verdiepingshoge heldereglazen gevels. Ook intern is doorzicht over en tussen de ver -diepingen aanwezig. Op de circa 1200 m2 grote kantoorvloeren zijn maar weinigscheidingswanden te vinden. In het kader van het NieuweWerken zijn een aantal concentratieplekken gemaakt in sterkgeluidwerende ruimten. Voor het overige is een variatie aan vrijte gebruiken werkplekken in diverse opstellingen in de openruimte geplaatst. Er is veel aandacht besteed aan de vorm -geving van het interieur, de ergonomische kwaliteit van het meu-bilair, de geboden communicatievoorzieningen en de ICT, omdeze nieuwe wijze van werken verleidelijk te maken voor hetpersoneel.

Overdekt plein als verbindingDe verbinding van de torens met het bestaande bankgebouw isgelegd met een tweelaagse onderbouw van 130 bij 60 meter.Op de begane grond zijn de nieuwszone, receptie en de kunst-tentoonstelling van de Rabo aanwezig, terwijl de hele eersteverdieping bestaat uit een overdekt plein met open werkplek -ken, vergaderzalen en restaurants. Blikvanger is de door RichardHutten ontworpen espressobar in het midden met een conus -vormig verlichtingselement. Het dak van het plein was oorspronkelijk ontworpen in glas, zo legt projectarchitect Ramon OngAlok van Kraaijvanger uit.Omdat een glazen dak zorgt voor sterke opwarming, te veelzoninstraling om te kunnen werken en problemen met brand -overslag naar de oudbouw, is gekozen voor een begroeid dakmet grote, ronde lichtopeningen. Bij de inrichting zijn deze 4,5meter brede lichtopeningen gebruikt als locatie voor interieur -elementen, zoals de essenhouten vogelnesten naar ontwerp vanEmma Architecten. De daklichten liggen op glazen balken om zezo transparant mogelijk te houden. Een screening op het glaszorgt voor lichtwering. De sprinklerinstallatie eindigt 10 cm onderhet glas. De constructie van het pleindak is uitgevoerd in staal. Langs derand van het dak bij de overgang naar de oudbouw zijn glazenstroken gemaakt. Deze lichtstraten liggen op glazen liggers, diemet stalen schoenen zijn verbonden aan het binnenspouwbladvan de oudbouw. Voor de aansluiting is een strook van de oudegevel onderbroken met een strook van mdf in een antracietkleur.De hoogte van de aansluiting vergde het nodige gepuzzel, inverband met de gewenste vrije hoogte op het binnenplein endus het beperken van de dikte van het dak en de ruimte voor in-stallaties tussen dak en plafond.

Dubbele installatieverdiepingenDe derde en vierde bouwlaag van de torens zijn installatie -verdiepingen, net als de 26e en 27e bouwlaag op de top. Dezelagen zijn herkenbaar aan de bekleding van rvs met wafeltex-

tuur, die zowel binnen als buiten is toegepast. Op de vierdebouwlaag zijn aan de gevelzijde bovendien nog glazen lamellenvóór het rvs aangebracht. Deze gevel sluit namelijk aan op dedubbelehuidfaçade op de bovenliggende verdiepingen. Omdater luchtinname- en uitblaasopeningen met roosters voor de in-stallaties nodig zijn, boden de glazen lamellen een passendeoplossing voor de overgang. Door de installaties te spreiden over twee gebouwdelen is hetruimtebeslag voor leidingschachten beperkt. Een andereruimtebesparing is bereikt door het toepassen van twinliften. Bij twinliften zijn in iedere liftschacht twee liftkooien verticaalgecombineerd en neemt de capaciteit per liftschacht tot 100 pro-cent toe ten opzichte van een enkele liftkooi. Voor de twinlift isde uitloop bovendaks verhoogd en was ook een diepere putonder de lichtschachten nodig. Het gehele gebouw is voorzienvan een sprinklerinstallatie.

Innovatieve fundering Constructief vormden de torens een uitdaging voor adviseurABT door de plaatsing tussen de bestaande gebouwen en eennieuwe vier lagen diepe parkeergarage met 620 parkeerplaat-sen. De parkeergarage is bewust niet onder de toren gebouwd,omdat het gelijktijdig bouwen van de garage naast de toren eenforse besparing in bouwtijd opleverde. Bovendien kon de apartegarage veel gunstiger worden ingedeeld en aangelegd. De 21 meter diepe garage is met behulp van diepwanden eneen bodemplaat van onderwaterbeton aangelegd. De garagestaat zo dicht naast de belendingen dat op slechts 0,75 metervan de buitenste rij funderingspalen van een gebouw de diep-wanden voor de parkeergarage zijn ontgraven en gestort. Voor de 105 meter hoge torens is een fundering op staal over-wogen, omdat de zandbodem voldoende draagkracht had. Dezettingen bij de fundering op staal zouden echter onacceptabelgroot worden. Een complete paalfundering was qua sterkteeigenlijk ook niet nodig. Een efficiënte oplossing bleek te bestaan uit een combinatie vanbeide systemen: een zogenaamde paal-plaatfundering. Hiervooris maar de helft van het aantal palen toegepast dat voor eenvolledige paalfundering nodig is. De aanvullende plaatfunderingbestaat uit een 2,5 meter dikke betonnen plaat onder de toren.De kernen hebben een eigen, losstaande fundering. Palen enplaten werken samen om de toren te dragen. Dat klinkt een-voudig, maar is een noviteit voor Nederland, omdat dit de eerstekeer is dat de plaat-paalfundering in ons land is toegepast vol-gens ABT.

Onderspannen verbindingsvloeren De kernen hebben de vorm van een afgeronde driehoek. Devloeren worden ondersteund door ronde kolommen aan de binnenzijde van de gevellijn. Tussen de gevelkolommen is de af stand 8,5 meter. De vloeren zijn uitgevoerd in het Bubbledeck -systeem. Deze vlakke vloeren overspannen in twee richtingenen besparen op het gebruik van beton. Tussen de torens zijnverbindende vloeren gemaakt op de 4e tot en met de 26e

bouwlaag. Door deze verbinding werken de beide kernen metde verbindingsvloeren samen aan de stabiliteit van het geheel.In het middengebied wilde de architect geen kolommen plaat-sen en daar spannen deze vloeren tot circa 18 meter over.Daarom zijn hier extra stalen HE-balken (350 mm hoog) hart ophart 3 meter onder de verbindingsvloeren opgenomen die als

10-19_State of the Art.qxp:BWE 04-01-12 15:02 Pagina 15

16 // BOUWWERELD

// STATE OF THE ART

onderspanning werken. Een soort vanwapening, alleen dan niet in, maar onderde vloer. De stalen balken zijn met hogestalen deuvels in de betonnen vloerbevestigd, waardoor balken en vloer alséén geheel samenwerken. Deze wijzevan construeren heeft als voordeel dat dedikte van de vloer beperkt kon blij ven. Inde stalen onderspannings profielen kon-den namelijk ook enkele sparingen voorinstallaties worden gemaakt. Om de vijf lagen loopt de verbin dings -vloer door tot aan de gevel. Dit zijn debrandscheidingen tussen de brandcom-partimenten. De vier tussengelegen vloe -ren hebben een sikkelvormige vide langsde gevels bij de insnoeringen. Door dezevides is er meer contact mogelijk tussende verdiepingen en is er meer daglicht -toetre ding diep in het gebouw. Detussenverdiepingen worden tevens metelkaar verbonden door een aantal zoge-naamde communicatietrappen.

Hangende dubbele gevel Een gevolg van de keuze voor videslangs de ingesnoerde gevels is dat degevels ter plaatse van de vides over eenhoogte van vier bouwlagen niet recht-streeks aan de vloerranden bevestigdkonden worden, maar er een achtercon-structie gemaakt moest worden. Om deachterconstructie zo slank en transparantmogelijk te maken is deze uitgevoerd alshangconstructie. De gevel hangt met behulp van stalen trekstangen aan eenvakwerk, dat de belasting weer aan debetonnen gevelkolommen naast de videsafdraagt. De stalen kokerprofielen achterde gevels zorgen voor het opnemen vande windbelasting. De gevel is van binnenuit opgebouwd uiteen geïsoleerde vliesgevel, een spouwvan ca. 0,6 meter en een enkel glazenbuitenblad dat gepotdekseld is aange-bracht. Het buitenblad is bevestigd aanstalen consoles, waarop tevens deverzinkt stalen, gesloten bordessenliggen voor het onderhoud aan de gevel.Aan de stalen consoles is het glazenbuitenblad met rotules gemonteerd. Het buitenblad bestaat uit rechthoekigeglaselementen van gelijke afmetingen.Het verloop door de schuine stand vande gepotdekselde gevel is opgenomen inde naad, die hierdoor iets in de breedteuitloopt. Proeven in een windtunnelwezen uit dat er geen hinder ontstaatdoor regendoorslag en fluiten. In demock-up die door adviseur Peutz is be-

De 27 lagen hoge toren van de Rabobank heeft een laag energieverbruik door de dubbelehuid-

façade, langetermijnwarmte- en -koudeopslag en koeling met klimaatplafonds.

10-19_State of the Art.qxp:BWE 04-01-12 15:02 Pagina 16

17BOUWWERELD //

proefd, bleek tevens dat een verlaagdevloer rand aan de binnenzijde van degevel bijdraagt aan een betere versprei -ding van de warmte in de ruimte. Het totale geveloppervlak bedraagt20.000 m2. De toepassing van eendubbelehuidfaçade heeft een gunstige in-vloed op de klimaatbeheersing. De gevelheeft een betere thermische isolatie daneen enkele gevel en de buitenzonweringvan horizontale lamellen hangt goed be -schermd in de spouw. Om luchtwervelin-gen in de spouw te beperken is ook overde volle hoogte een verticale comparti-mentering toegepast met hardglazendeuren op vier plaatsen in de spouw. De dubbelehuidfaçade is hier overigensniet benut voor het openen van ramen ofhet terugwinnen van warmte uit de opge -warmde lucht in de spouw.

Duurzaamheid De Rabobank wil met haar nieuwe kan-toor een visitekaartje afgeven op gebiedvan duurzaamheid. Zo is een hoge matevan energiebesparing bereikt doortoepassing van de dubbelehuidfaçade,stadsverwarming, langetermijnwarmte- en -koudeopslag in de bodem (WKO) enkoeling met klimaatplafonds. De EPC isslechts 0,567. Alle leveranciers zijn op duurzaamheidgetoetst. Met GPR gemeten haalt hetgebouw een duurzaamheidscore van 8,6en de Greencalc+-score is met 1116 éénvan de hoogste in Nederland volgens adviseur Valstar Simonis. Wat zeker ookvan belang is, is dat er een veel kleinergebouw is gerealiseerd voor het aantalwerknemers dan bij een klassieke opzethet geval zou zijn. Door invoering van hetNieuwe Werken, waarvoor Veldhoen +Company adviseur was, is het ruimte -beslag per werknemer gereduceerd van25 m2 naar 17 m2. Geen eigen werk-plekken en geen eigen kamers scheeltenorm aan ruimtebeslag. Ervaring met ditwerkconcept was al opgedaan bij Rabo -dochter Interpolis in Tilburg. In de nieuw-bouw worden de bankiers verleid om huneigen werkplek en vooral hun eigenkamer op te geven. Uitstekend werkcom-fort is gemixt met speelse elementen inde vormgeving.

Op de installatieverdieping van de toren zijn glazen lamellen aangebracht ter plaatse van roosters

voor luchtinname- en uitblaasopeningen.

Bij de aansluiting van het nieuwe pleindak op de oudbouw zijn lichtstraten op glazen liggers

toegepast. De liggers zijn met stalen schoenen verbonden aan de oudbouw (zie detailtekening 1).

10-19_State of the Art.qxp:BWE 04-01-12 15:02 Pagina 17

18 // BOUWWERELD

// STATE OF THE ART

PLATTEGROND 6E V 1:2000VERDIEPING

PLATTEGROND 1E VVERDIEPING 1:2000

Detail 2

HOOGTE DOORSNE

Detail 2

DE 1:2000

10-19_State of the Art.qxp:BWE 04-01-12 15:04 Pagina 18

19BOUWWERELD //

BelooLigger van gelamineerd hardg

opbare gelaagde beglazing vv zonwerende p

1010840+P

glasprint

11620+P

DETAAIL 1

9450+P

10550+P

Besttaande gevel

1:50

Bevestigin

Gelaagd glas

Zonweringngspunten glazenwasinstallatie

Aluminium kozijnSpouw

vVerhoogde vloer

DETAIL 2 1:20

Projectgegevens // Architect: Kraaijvanger, Rotterdam, kraaijvanger.nl // Landschapsontwerp:Urbis Stadsontwerp, Rotterdam // Interieurarchitecten supervisie: Ellen Sander van SanderArchitecten, Amsterdam, sanderarchitecten.com i.s.m. Pentagram, Ineke Hans, EmmaArchitecten, Next architecten, Richard Hutten // Adviseur werkconcepten: Veldhoen + Company,Maastricht, veldhoen.nl // Constructeur: ABT, Velp, abt.eu // Adviseur installaties: Valstar Simonis,Rijswijk, valstarsimonis.nl // Adviseur akoestiek: Peutz, Mook, peutz.nl // Adviseur brandveiligheid:EFPC, Bilthoven // Aannemer: Bouwcombinatie Heijmans/J.P. van Eesteren // W-installaties:Wolter en Dros, wolterdros.nl // E-installaties: Croon Elektrotechniek, croon.nl // Brutovloeroppervlak: 56.000 m2 // Bouwperiode: 2008 – 2011

10-19_State of the Art.qxp:BWE 04-01-12 15:05 Pagina 19