14
ROUEN 188. PONTIFICAL DE SAlNT-GERMAN5 IN CORNWALL, DIT PONTIFICAL DE LANN-ALETH OU DE SAINT-MALO. Xe SIÊCLE Rouen i municipale. ms. 368 (A. 27). Fol. 1. De plusieurs mains et en écriture moderne; notes relatives à ce manu- scrit :• K. 26. »- Pontificale antiquissimum septimi aut octavi saeculi in quo habentur ritus confirmationis, pontificalis et alia notatu dignissima... _ Caracter sapit septimum aut octavum saeculum. praetcrquam quod in litaniis infirma- mm ... - Pertinuit ad Lanalatensem ecclesiam, ut patet ex oratione, quae pauUo ante ritus unctionis refertur ... - Monastcrii V. episcopatus Lanalatensis notitia omnino oblitcrata est, ut ait Mabillonius Ani" lib. SB, nO 68. »_ 2 .• Pontificale m. Gemeticensis. »- 3. En tête du feuillet; Ex monasterio Gemmeticensi, con- gregationis Sancti Mauri. » Fol. 3 à 39· Dédicace d'une église. - 3 .• Incipit ordo qualiter domus Dei con- secranda est. Primilus enim decet ut episcopus et ceteri ministri ecduie iJUirlant se ve.sti,ru,uis sacris, cum quihus divinum miniskrium adimplere dehenl, d wnianl ante ostillm fUcclesiae, que tkdica,"," est, conlaJUio a'lliphonam : Zachee, festinans descende... - Et iniuminanllir XII caJUiele et pon"ntur de/rwis fHr circuitum eclesiae, et lacit ulaniam ; Li Cllm hac utania sanctorum Ù"ptrwO'lS sulJ,agium kT ipsam qUtu tÙdicanda tU tccusiam,que hoc nwdo illc!waJUia es/... s. Petre, II; (ce nom et ce chiffre sont d'une autre main) - 3 v<> - s. Paule; s. Andrea ... s. Marce; s. Luca; omnes sancti apostoli; s. Stephane; s. Line; s. Clete; s. Clemens; 5,. Dionisii ; s. Syxte ; s. Urbane; s. Laurenti; s. Ypolite; s. Corneli; s. Cypriane... s. Agapite; s. Maurici; s. Sebastiane; s. Luciane; s. Saturnine; s. Pancrate; &. Simphoriane ; s. Cervasi ; s. Protasi; s. Naz.ari; s. Celse; omnes sancri martyres; s. Hilari - 4- s. ?alanine; s. Gregori ; s. Silvester; s. Benedicte; s. Agustine ;

CMN - Rouen, Bibl. Mun., Ms. 368 (A. 27) (Leroquais ...eoplu ad p'e!Jem, ùldieans eius fidun ae vitam atqlu i,.cmi"m. Post MC, expecta1lte plebe, tradat li eodieem de quo lutllrus

  • Upload
    others

  • View
    3

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: CMN - Rouen, Bibl. Mun., Ms. 368 (A. 27) (Leroquais ...eoplu ad p'e!Jem, ùldieans eius fidun ae vitam atqlu i,.cmi"m. Post MC, expecta1lte plebe, tradat li eodieem de quo lutllrus

'87ROUEN

c Motio, fractura mense, dubium, oombustio dira,Templi cassura, sacrandi dant tibi iura...•

D'une autn main : inventaire des manuscrits du Chapitre de Cb1Jons.Ce manuscrit est un pontifical de Châlons, comme il est facile de le déduire de

l'analyse ci-dessus. L'écriture dénote le début ou la première moitié du XIve siècle.

Parchemin. - 179 ft. à 2 vol. p1llS It$ fol. A à F. -)00 sur :no mil!. _ Aucune miniature.Fol. l, grande initiale filigranée. - Petitt$ initiales vumillon et azur alternativement. _Quelques pikes de chant not&! sur quatre lignes roUies.

Rel. veau fauve sur canon; au dos : • Pontificale.• (Chapitre de Reims: • li!. A : ord. J ;nO .p.•)

ROUEN

188. PONTIFICAL DE SAlNT-GERMAN5 IN CORNWALL,

DIT PONTIFICAL DE LANN-ALETH OU DE SAINT-MALO. Xe SIÊCLE

Rouen i bibliolh~ue municipale. ms. 368 (A. 27).

Fol. 1. De plusieurs mains et en écriture moderne; notes relatives à ce manu­scrit : • K. 26. » - • Pontificale antiquissimum septimi aut octavi saeculi in quohabentur ritus confirmationis, pontificalis et alia notatu dignissima... _ Caractersapit septimum aut octavum saeculum. praetcrquam quod in litaniis infirma­mm... - Pertinuit ad Lanalatensem ecclesiam, ut patet ex oratione, quae pauUoante ritus unctionis refertur ... - Monastcrii V. episcopatus Lanalatensis notitiaomnino oblitcrata est, ut ait Mabillonius Ani" lib. SB, nO 68. »_ 2 .• Pontificalem. Gemeticensis. » - 3. En tête du feuillet; • Ex monasterio Gemmeticensi, con­gregationis Sancti Mauri. »

Fol. 3 à 39· Dédicace d'une église. - 3.• Incipit ordo qualiter domus Dei con­secranda est. Primilus enim decet ut episcopus et ceteri ministri ecduie iJUirlantse ve.sti,ru,uis sacris, cum quihus divinum miniskrium adimplere dehenl, d wnianlante ostillm fUcclesiae, que tkdica,"," est, conlaJUio a'lliphonam : Zachee, festinansdescende... - Et iniuminanllir XII caJUiele et pon"ntur de/rwis fHr circuitum eclesiae,et lacit ulaniam ; Li Cllm hac utania sanctorum Ù"ptrwO'lS sulJ,agium kT circu~at

ipsam qUtu tÙdicanda tU tccusiam,que hoc nwdo illc!waJUia es/... s. Petre, II; (ce nomet ce chiffre sont d'une autre main) - 3 v<> - s. Paule; s. Andrea... s. Marce;s. Luca; omnes sancti apostoli; s. Stephane; s. Line; s. Clete; s. Clemens;5,. Dionisii ; s. Syxte ; s. Urbane; s. Laurenti; s. Ypolite; s. Corneli; s. Cypriane...s. Agapite; s. Maurici; s. Sebastiane; s. Luciane; s. Saturnine; s. Pancrate;&. Simphoriane ; s. Cervasi ; s. Protasi; s. Naz.ari; s. Celse; omnes sancri martyres;s. Hilari - 4 - s. ?alanine; s. Gregori ; s. Silvester; s. Benedicte; s. Agustine ;

Page 2: CMN - Rouen, Bibl. Mun., Ms. 368 (A. 27) (Leroquais ...eoplu ad p'e!Jem, ùldieans eius fidun ae vitam atqlu i,.cmi"m. Post MC, expecta1lte plebe, tradat li eodieem de quo lutllrus

LES PONTIFICAUX MANUSCRITS

5. Hieronine; s. Eusebi ; s. Aniane; 5. Albine; s. Remigi, 5. Columbane; onmessancti confessores; s. Agnes ; s. Cecilia; s. Anasthasia ; s. Scolastica; 5. Brigida ;5. Eulalia; 5. Tecla; s. Praxedis; 5. Cristina; s. Eugenia; s. Genovefa; omnessancte virgines... - 4- VO - Ut congregationem istam in sanctam religionemconservare digneris...• - 39· • Completa miua [dldic4IliOftis), fJDstu PtT ~am

ebdomtJdam missa publiea i,. ipsa ledesia cekbrdu,... ri oUieiis "oct..,,.is dill'­"isque i,. ;mdielis octo dilbus tulo modo reftperiatur.•

Cet ordo de la dooicaœ (fol. 3 à 39) a été publié par MARThE, De IUII. Ecd.rit., lib. II, cap. XIII, ordo III ; Anvers 1736, t. Il,695-70<), sauf les fol. 31 ~à 32 ,.0 publiés ailleurs dans le même volume - 31 vG•• Reconciliato loci sacriubi sanguis fuerit effusus aut homicidium perpetratum veJ a1iqua re[s] immunda :Primitus te, aspergat aquam 1Je"edida/1J i" circuitu ct i"tus... - 32 vG - ...et gau­dia percipere sempitema letentur. Pero • MARTtNE, op. cit., lib. II, cap. XV, ordoIl; t. Il, 795-7C}6. - Les litanies récitées lorsque l'évêque est entré dans l'église(fol. 6 VOl sont très courtes: « ...5. Petre; s. Paule; s. Andrea; onmis chorus apos-­tolorum ; S. Stephane; s. Line; s. Clete; omnis chorus martyrum ; s. Gregorii;s. Silvester; s. Leo ; omnis chorus confessorum; s. Felicitas; s. Perpetua; S. Agatha;omnis chorus virginum.... - Je note, fol. 34, cette curieuse rubrique: « DûJtd,ponit [episcopus] t,es po,tiones corpo,is Domi,,; intus in to"lessio"e a/tan's ct t,es;de i",enso, d redudun/IIr 1'n/11S rûiqllie, ,anmles antipho"411n: Sub a1tare Dominisedes accepistis... Ps. Beati immaculati. ... - Ce même o,do de la dédicace a étéégalement édité par GAGE dans l'article cité ci-après à la bibliographie, Ar,/taeo­logia, t. XXV, p. 251-214 - 39. «In reconciliatione ecclesie. Missa.-40. In dedi­catione aeccJesiae. Ad vesperas ... - SI/pe, 1I0el14'(1 ... _ Offices à douze leçons (fol.40 à 52) - 53. u Officium ad missam in reconciliatione aecclesiae.• - 53 vG et 54·D'une autre main (xne s.) - 54.• ln reconciliatione atrii vel ecclesie.•

Fol. 55. : • Dic mihi : gradus ecc1esiastici quot sunt ? Octo... - 55 v" - ...Sub­diaconum debet ministrare.•Cette sorte de catéchisme par demandes et par réponsesa été publié par MARTÈNE, oft. cit., lib. l, cap. VItI, art. XI, ordo III; t. II, 103'

104. - Un feuillet a probablement disparu entre 55 et 56.Le fol. 56 contient le sacre d'Wle reine; le début manque: « (Ir,ûjJit 'OIf5Uf'tJ1ÎQ

regine] ab episeofJo vd p,esbitero diunda : ln nomine Patris et Filü et Spiritussancti prasit tibi haec unctio olei in honorem et confinnationem eternam. - S<qU4­tu, /tau oratio : Omnipotens sempiteme Deus, affiuentem spiritum tue benedic·tionis super famulam tuam ... - Hic ddur uulius (sic) : Accipe anulum fideisignaculum sancte Trinitatis quo possis omnes hereticas pravitates devitare..._ Sequatur oratio : Deus cuius est omnÎs potestas et dignitas da famule tue NO'JJ•.•_ 56 vo. Hic. corcmdur : Accipe coronam glorie, honorem iocunditatis, ut splen·dida fulgeas... _ SeqwaJu, Matio : Omnium, Domine, fons bonorum, et cuncto­

rum dator profectuum... •

Page 3: CMN - Rouen, Bibl. Mun., Ms. 368 (A. 27) (Leroquais ...eoplu ad p'e!Jem, ùldieans eius fidun ae vitam atqlu i,.cmi"m. Post MC, expecta1lte plebe, tradat li eodieem de quo lutllrus

ROUEN 289

Fol. 56 vO•• Incipit benedictio virginum. Quaru," habitus cum superWriInulutionibus a;mucrelllr, et siUrosanc1a virginilas soli Domino ab episcopo cons«re­lur... Deus bonarum virtutum dator et omnium benedictionum largus in/usor. ..- 60 vO.- ...permaneat tecum, hic et in perpetuum. »Cet ordo a été publié parMARThE, op. cit., lib. Il, cap. VI, ordo JI; t. Il, 530-531. (Aucune mention del'anneau ni de la couronne.) - 60 vO. « Incipit bultdictio vestis lJidlie :Deus eter.norum bonorum fidelissime promissor, certissime persolutor... - 61 vO. Btntdic­lio vidlU : Consolare, Domine, hanc famulam tuam viduitatis laboribus constric­tam... - Post "au, panas pa/lium suptr capld eius et dicas : Accipe, vidua, pal­lium, 11t supra. - 62. Stquitur fxntdictio : Deus. castorum benignus inhabitatoret incorruptarum amator animarum... ~ 62 vO. A/ia. Famulam tuam, Domine.tue custodia muniat pietatis, ut viduitatis sancte propositum....

Fol. 62 vo. « aratio ad capil/aJUrtHn : Omnipote.ns sempilerne Deus, respice pro­pitius super hunc famulurn tuum N. quern ad novam tondendi gratiam vocaredignatus es... - Oratio ad dericurn laciendum... - 63. DUIn tondis eum dicasantipltonam Ita~ : Hic accipial benediClionem a Domino et misericordiam a Deosa1utari suo... Ps. Domini est terra... - 63 \'O. Ad barbam tomùndam : Deus cuiusspiritu creatura ornnis incrementis adulta congaudet... - Post rasam barba", :Deus qui Ecclesiam tuam novo semper foetu multiplicas, concede famulo tuoN. qui. divini timons et amoris instinctu, exteriora pubertatis abscidit... » - Cdordoe! les suivants (101. 62 va à 87 VO) ont été publiés par Jean MORIN, Com,nen.lariusde sacris Ecc/esiae ordinationibus. Anvers. 16g5. p. 230-235. - La citationde Morin s'achève avec le 101. 87 VO : « BtIledictw tiusdem episcopi : Populus tehonoret; adiuvet te Dominus... angeli recipiant te, et pax tecum indiscrepabilis,per rtdemtorem (sic) Dominumnostrum Ihesum Christum,quicumPatreet Spiritusancto vivit et regnat in secula seculorum. Amen. »

Fol. 64. « Incipit benedictio monachorum. Cu", alilem novitlus in ce/la (ces deuxderniers mots ont été omis par Martène) novilior"'t~ regule examinalione iam bmeprobaius lueril. egrtdialur de ta, pariterque cu". SUD magislro VtIliat i,.. capitulo... ­64 vO - ... Ego frater Deodatus promitto stabilitatem meam et conversionemmorum meorum... - 68 vO - ... quatinus ad aeternam, quam in te perseveranti.bus promittere dignatus es, gloriam pervenire mereatur. Pero • - Ordo publiépar MARrtNE, op. cit., lib. II, cap. II, ordo 1 ; 1. Il, 452'454.

Fol. 68 vO•• Be/ltdictio ablxitis. Concede, quesumus, omnipotens Deus. ut famu­lum tuum N. quern ad regimen animarum... - 6g. Alla. Deus qui sub tue maies­tatis arbitrio omnium regnorum contines potestales... - 6g va - ...per aetemacommercia copulari. Pero - Super hunc famulum tuum, Domine. quesumus,dignanter intende, et da ei scientiam veram... - ... in die iudicü pro his omnibusrationem redditurus es Domino nostro Ihesu Christo, qui vivit.... - Aucunerubrique; aucune autre prière.~.-'_T.II JI

Page 4: CMN - Rouen, Bibl. Mun., Ms. 368 (A. 27) (Leroquais ...eoplu ad p'e!Jem, ùldieans eius fidun ae vitam atqlu i,.cmi"m. Post MC, expecta1lte plebe, tradat li eodieem de quo lutllrus

1

LES POSTIFICAUX MANUSCRITS

Fol. 70.• Hec autem singulis gradibus observanda 5unt tempora. Si d i"famiatcdniwjcis miPlÏ$wjis, 1IOSIril didiun't lXtmpla... -10 vO - ...tt si 11i/a et MOribNset S&lnt/ja scrjpfllrllrum muuerurU, 1,. ordine ckTicatus "mlUi dtbetU. • Publiépar M.ARTb.'E, op. cjl., lib. l, cap. VIII, art. XI, ordo III , t. Il, 104.

Fol. 70 ,.o.• Ordo de sacris ordinibus. Ex conci/ilUjMfe Karlaci~lUi. Cap. Xli.Dt l'salmis. Psalmista, id est cantor, postquam ab archidiacono instructus fuent,potest absque conscientia episcopi ... - Ikm d~ VII gradibus aeuluiae IJf"JS adim-­pln,il CAristus. Ostiarius fuit, quando condusit et aperuit arcam Noe et portasinfemi aperuit... ~ 7' v" - ... Episcopus fuit, quando, e1evatis manibus, benedixitdiscipulos suos et apostolos in Bethania, et, educens eos foras, elevatus est inccelum. Episcopum oportet iudicare et interpretari, consecra.re et consummare,quin et ordinare offerre et babtizare (sic). Episcopus enim grece, latine superins­pector... - Hi sunt \'11 gradus Ecdesie et eorumoffida.• - Texte publié par MAR­

TÈNE, op. cjl., lib. l, cap. VIII, art. XI, ordo III; t. Il, 104-105.

Fol. 7I VO.• Drdinatio hostiarii - 72 - Ostiarius, Cllm ordiPlatur, ponquam darchidiacOtlo instructus Im't quoliter i'll domo Domi'lli de~at clm5tn1ari, ad sugestio­ntm archidiacOtli, tradat ei episcopus claues tee/nie de altari dicens : Sic age quasircdditurus Deo ratîonem pro his rebus que istis clavibus recluduntur. - Et tra­dat ei arcllidiaeolllls hostium ecc/esie. - Bt/ledictio ;'ostiarii. Deum Patrern ornnipo­tentem, suppliciter deprecamur ut hunc famulum tuum ill. benedicere dignatur,quem in officium hostiarii ... adiuvante D. n. L C. qui... - Item alja : Dominesanctc, Pater ornnipotens, eteme Deus, benedicere digneris hunc famulum tuumill. hostiarium ut inter ianitores ecclesie pareat obsequio... habere rnercedis. Pero ­72 vO. _ Huc luqlle primus gradus. • - Au-dessus des lignes, une autre main àpeu près contemporaine, a mis ces différentes formules de prière au pluriel. 11 enva de même de toutes les prières qui suivent.

Fol. 72 vO•• Ordinatio lectoris. Ledor, eum ordinaJlIr, lacial de i110 t'erbum epis­eoplu ad p'e!Jem, ùldieans eius fidun ae vitam atqlu i,.cmi"m. Post MC, expecta1lteplebe, tradat li eodieem de quo lutllrus est, dieens : Accipe, et esto verbi Dei relator,habiturus, si fidelitcr et utiliter impleveris officium tuum, partem cum bis quiverbwn Dei ministraverunt. Eligunt te fratres tui ut sis lector in domo Dei tui,et agnoscas officîum tuum et impleas illud. Potens est enim Deus ut augeat tibigratiam. _ Oremus, dilectissimi, Deum Pat rem omnipotentem, ut super huncfarnulum suum N. quem in ordinem psalmistarum sive lectorum dignatus estadsumere... operibus impleat. Pero - BePWiictio laJoris : Domine sancte, Pateromnipotens, eteme Deus _ 73 - benediœre digneris famulum tuum hunc inofficium lectoris, ut assiduitate lectionurn distinctus atque ornatus... et in utroquesancte Ecdesie conluceat. Pero - Huewque su:uPJt1us griJdUJ.•

Fol. 73.• Ordinatio exorciste. ExorcisJa, C"nt ord,1t4iur, aecipiaJ dt mIlliN episcqpili~lJum ,,. quo scripti sunt tx01'cismi, diunU sibi epiKOpo : Accipe et commenda

Page 5: CMN - Rouen, Bibl. Mun., Ms. 368 (A. 27) (Leroquais ...eoplu ad p'e!Jem, ùldieans eius fidun ae vitam atqlu i,.cmi"m. Post MC, expecta1lte plebe, tradat li eodieem de quo lutllrus

ROUE!'f

memorie, et habeto potestatem imponendi manum super energuminum sive babtiza­tum (sic) sive catieuminum. - Bme4iaio exorcisk : Deum Patrem omnipotentemsuppliciter deprecarnur, ut bune famuJum tuum ia. benediœre dignetur in officiumexorciste... eum omni nequitia eorum multifonni, adiuvante D. n. I. C. qui... _AIÎa - 73 vo - Domine sanete, Pater omnipotens, eterne Deus, benedicere dignerishune famuJum tuum ill. in officium exorciste... Eedesie tue, gratia eurationumvirtutis confinnatus. Pero - Huc u.sque tmi", gradw.•

Fol. 73 VO.« Ordinatio acoliti. Accolit""C""'" ordÎ,wIU, fwimum ab eflÎsoopo doua­tHr qtuùiter i~ officio SUI) Agere tÙbeaJ, d ab archidilUOIUJ auiflÎat cero/crarium cumeerœ, ut sciat .se ad "ccendenda ecc1e.sie lilmirtaria nu.ncipari. Accipit d 1lrcœlllmt.'4UIum ad tutu/end''''J vinum in tmMrjstiam corporis Christi. - BC'ltdictio acoliti :Omnipotens sempiterne Deus, fons lucis et origo bonitatis, qui, per lhesum Chris­tum Filium tuum, qui est lumen verum, mundum iIluminasti... - 74 - qualiterad etemam remunerationem pervenire mereatur. Pero - Ikm alia : Domine sancte,Pater omnipotens, eteme Deus, qui per Ihesum Christum Filium tuum in hunemundum lumen c1aritatis misisti, et in cruce passionis tue triumpho sanguinemet aquam ex iatere tua pro genere humano dignatus es effundere, ac per apostolostuas in hoc seculo lumen grntie spiritalis misisti, ita bened.icere digneris hune famu­lum tuum ill. in officium accoliti... - 74 v<> - desiderium, et gratiam tue miseratio­nis in eo tua virtute confinna. Pero • (Aucune autre oraison; aucune [onnule deprière pour Je chandelier et le cierge, ni pour la burette.)

Fol. 74 vO. « Capitulum samie (sic) Grcgorii. 5icut qui invitatus renuit, quesitusrefugit, sacris est altaribus removendus : sic qui ultro ambit, vel importunus seingerit, est proculdubio repellendus... - ...qui in sue dignitatis collegium sublimatindignum. - 75. Ex concilio Calcidonense, titulo 2. Qluxl non dcbea!lt officia ace­c1esiastica pel' pecunias ordlnari. Si quis episcopus per pecuniam fuerit ordinatus.et sub pretio red.igerit gratiam... - ...si quidcm c1ericus fuerit, proprio gradu deci­dat ; si ve[ro] laicus aut monachus, anathematizetur.•

Fol. 75 vo. « [Ordinatio subdiaconi.] Su6diaco'lus, Cllm ordinal"r, qui(a] manu..simpositionem (non] accipit, pate'laln de nuI'1l' efliscopi tUcifliat vaClfam et calicemvatNum ; de manu vero archiditu:oni accipiat urcl()lm,.. cum aquama'lile ac manu­lergium, et dieat efliscopis (=efliscoplfs] subditUtmt1 : Vide euius ministerium libitraditur ; et ideo si usque nunc fuisti tardus ad ecclesiam, amodo debes esse assi­dUU5; si usque nunc somnolentus, amodo vigil; si usque nunc ebriosus, amodosobrius; si usque nunc inhonestus. amodo castus. Oblationes que veniunt in altare,panes propos.itionis appellantur. De ipsis oblationibus tantum debet in altari poniquantum populo passit sufficere, ne aliquid putridum in sacrario remaneat. Pallevero que sunt in substratorio in alio vase debent lavari, in alio corporales palle...- 7b - .. .Ideo te ammonco ut talem te exhibeas ut Deo placere possis. - B_tliaio subdiaconi, Oremus Deum ac Dominum nostrum ut super scrvum $uwn ill.,

Page 6: CMN - Rouen, Bibl. Mun., Ms. 368 (A. 27) (Leroquais ...eoplu ad p'e!Jem, ùldieans eius fidun ae vitam atqlu i,.cmi"m. Post MC, expecta1lte plebe, tradat li eodieem de quo lutllrus

quem ad subdiaconatus officium voc::are dignatu! es, infunrlat benedictionem etgratiam suarn... premia consequatur, auxiliante O. n. 1. C. qui... - I~ tlii(l :Domine sancte, Pater omnipotens, eteme Deus. benedicere digneris farnulumuum ill. quem ad subdiaconatus officium eligere dignatus es... Repleas eurn Spi­ritu timoris tui, et eum mystcrio divino confirmes, ut obediens facto atque dictoparens - 76 '" - tuam graliam consequatur. Per.• (Aucune autre pri~re;

aucune autre rubrique; aucune mention des litanies, ni de "amict, ni du mani­pule, ni de la tunique, ni de l'épistolier).

Fol. 76 vO•• Ordo qualiter in n'lmana Ecclesia presbiteri, diaconi ordinandi suntOrdo qualiter ordinandum Ramae. MlKSis primi. quarti. septi",i et du,,,,i, sAbIM­tf)ffim die, in dlUHlui,,. kctionibus, ad Sam/llm Pttru"., Nbi misse ceulwlJlIIur. Po$/.­qllam antiphona,,. d [= ad) jnlroitl~m dixerint, dafa oratione, ditat archidiaconuslaliler : Postulat sancta mater Ecclesia catholica ut hune prcsentem subdiaconumad onus dîaconü, vel dîaconum ad onus presbiterii, ordinetis. - /nterrogd epis­copus : Scis mum dîgnum esse ? - Rupondeat Ilrchidiaœ,uu : Quantum humanafragilitas nosse sinit, et scio et testificor ipsum dignum esse ad huius onus offieii.- Postea ndnu,Jlid ponti/ex popldllm [=poPll/O] diceM : Auxiliante Domino (cedernier mot a été ajouté au-dessus de la ligne) Deo et Salvatore nostro Ihesu Christo- 71 - lterum dicat : AuxilÎante Domino (mot ajouté) Dea et Salvatore nostroIhesu Christo, e1igimus in ordÎnem diaconi sive presbiteri illum subdiaconumsive diaconum de titulo iU., illum presbiterum ad tituJum. Si quis autem habet ali­quid contra has viros, pro Deo et propter Deum, cum fiducia exeat et dîcat ;verurntamen memor sit communionis sue. Et post modicNm ifiteTtlllllu,", mox iflri­pilmt omnes: Kyrileison (sic) CMn uta"ia, Hac exp/tta, ascendunt ipsi tiecli ad sedempontifiâs, et ~nedicit ros ad quod vocati sunt, e~ desundenle$ stam in ordi"e sua,lu1Kdictio1K percepta. • - Huc usque quartlfs gradus.•

Fol. 77.• Prefatio ad ordînandum diaconum. Djaconus, C14," ordinatur, circu,"­detur eius hllmerlu sinister mm sto/a ab episcopo et dicat ri : In nomine sancte Tri­nitatis et unice divinitatis, acdpe stolam quam tibi Dominus per humilitatisnastre famulatum et per manus nastras accipiendam - 71 '" - preparavit. Perquam scias sarcinam Domini Dei tui cervicibus tuis impositam, et ad humilitatematque administrationem ecclesiae te esse conne..xum, et per quam te cognoscanttratres tui ministrum Dei esse ordinatum. ut qui in diaconatus ministerio es cons­titutus, levitice benedictionis ordine clarescas, et spiritali conve:rsatione pretul­gens, gratia sanetificationis eluceas, sed et in Christo Ihesu firmus et stabilis peroseveres, quatinus hoc quod per hanc stolam significatur. in die districti iudicii,ante tribunal Domini, sine macula representare valeas, ipso auxiliante cui esthonor et gloria in secula seculorum. Amen. _ POsUa tradal ci episœjlNS janetu'"evangdium, dicem : Accipe istud volumen evangelii; lege et intellige, et aliistrade; et lu, opere adimple.•

1

'9' LES PONTIFICAUX MANUSCRITS

1

\

Page 7: CMN - Rouen, Bibl. Mun., Ms. 368 (A. 27) (Leroquais ...eoplu ad p'e!Jem, ùldieans eius fidun ae vitam atqlu i,.cmi"m. Post MC, expecta1lte plebe, tradat li eodieem de quo lutllrus

ROUEN'

1

1

1

293Fol. 77 VO. « Dûmle solu.s epiuofms, fllli e,,,,, ~lUdjCÎJ, manu", supu cain" i/liu$

jJon'fl, q"; "on ad saurdotium, sed ad "'Ùl;$/erjum COPJS«rlJ1UT.-Seqru'lur ~ndielio.- 7B. Oremus, dilectissimi, Deum Patrem omnipotentem, ut super hune famulumsuum iO., quem in sacrum ordinem diaconatus officii dignatur assumere, benedic.Honis sue gratiam dementer inlundat ... - ANa: Exaudi, Domine, preces nostras,et super hune famulum tuum iU. spiritnm tue benedictionis emitte... _ lkm a/id:Domine Deus omnipotens, preces nostras c!ementer exaudi. ut que nostro suntgerenda servitio... - Alia - 78 v<> - Adesto. quesumus, omnipotens Deus. bono­mm dater, ordinum distributor. .. - 79 - ...capere potioTa mereatur. Pero _ Adccmsun"lP"llfm diaco_tus OtfiCÎlII'" - 79 VO - Commune votum permaneat, corn.munis aratia prosequatur. ut hic tolios Ecclesie preœ qui in diaconatus ministe­num preparatur... per gratiarn sanctificationis elucent. Pero _ Sequitur lNne­didio. Domine sancte, spei, fidei gratie et profectuum munerator... instructuspolleat. Pero - Consecrafio manuum diatOtli - 80 - de oleo ad cris"la : Conse­crentur manus iste. quesumus. Domine, et sanctificentur per istam sandam une­tionem nostramque benedictionem, ut quecurnque benedixerint. benedicta sint,et quecumque sanctificaverint, sanctificata sint. Pero - H'le 11S9ue qllintJls gra­dus . .. (Aucune mention de la dalmatique; aucune interruption dans la préface deconsécration; aucune mention de la prière:c Acàpe SpiritMn sanctum ad rofmr...•par contre, il faut noter (fol. 79 va et 80) l'onction des mains.)

Fol. 80.• Ad ordinandum presbiterum. Presbifer, wm ordinatns (sic), ârcum­dm/llr hllmeri eius c"m stola ab episcopo, et ibidem titllletlir specialiür ad qllalem«c1esi(Hn debeat minùtrare; et, bmediclllte eum episcopo, mamlm super capud eiusteneal (au-dessus de ce mot; ponat). Simili/er et presbiteri, 9/û presenüs sunt, manU,Ssuas ituta 11Ian"m episcopi super capud iliills teneant, componant. _ Dratio adordinandJun presbitermn : Oremus, dileetissimi, Deum Patrem omnipotentem . utsuper hune famulum suum ill. quem ad presbitcrii munus elegit. .. _ 80 va _...exequatur auxilio. Pero - Ali«. Exaudi nos. qucsumus, Domine Deus noster,et super hune famulum tuum ilt. benedic:tionem saneti Spiritus et gratie saeerdo­talis effunde virtutem... largitate prosequaris. Pero - 5tola iustitie circumdetDominus cervicem tuam, et ab omni eorruptione peceati purifieet Dominus men­tem tuam. Hic mittas [=mutas] stolam. - Seql.itllr be~didio : Domine sancte,Pater omnipotens. eteme Deus, honorum auetor ct distributor omnium dignita­tum ... - 8. v<> - premia eonsequantur. Per Dominum.•

Fol. 81 \'O•• COfIsuratio man/lllm saurdotum : Consecrentur manus iste, quesu­mus, Domine, de oleo sancto, et sanetificentur per istam unetionem... sanetifieatapennaneant. Pero - Conucratio capiUs cum oko : Ungatur et consecretur caputtuum eelesti benedictione in ordîne sacerdotali, in nomine P. et F. et S. s. _ Paxtibi. Et eum spiritu tuo. - El ituiuad [-induat] casua [_e.suJ.], d dicit ~pis­

copus ; Per haec indumenta. stolam et casulam, salutis indui merearis... valeas

Page 8: CMN - Rouen, Bibl. Mun., Ms. 368 (A. 27) (Leroquais ...eoplu ad p'e!Jem, ùldieans eius fidun ae vitam atqlu i,.cmi"m. Post MC, expecta1lte plebe, tradat li eodieem de quo lutllrus

•LES PONTInCAUX IIA)lUSCRITS

repromissa. Pero - 82 - Hic: vatIU (sic) eulfJ c(uul•. - SU/uitur bt-tudidio . Bene­dietio Dei Patris et F. et S. S. desa:ndat super te et sis benedictus in ordine sacer~

dotali... cui est hooor et gloria in S. 5. Amen. - ColtStfmmatio fn'l'bitai : Sit nobisfratTes, communis oratio, ut is qui in adiutorium et utilitatern vestre salutis eligi~

tur, presbiteratus benedictionem... obtineat. Pero - /knt. aL,a: Deus sanctifx:a­tionum omnium auctor, cuius vera consecratio plena benedictio est... _ 82 VO- ... conscientia pura, fide pleoa, Spiritu sancto plenus appareat. Per... _(Aucune mention de la porrection des vases sacrés; calice et patène; en revanche,il y a lieu de remarquer l'onction de la tête pour le prêtre.)

Fol. 82 ".o•• Ordinatio episcopi. Episcopus, cum ordilUJtu" duo episupi po-"tetID"gdiorum librum super CD'Vium tillS ,LI u,.us fUMat supe- eum btnedic/itmem.Rtliqui omllU episcopi, qui ad s/1J(io (=adsulti], m/J,.ibus - 83 - suis supe- caplUleius taJlglJni. - BuwJic:lÏo episccporum : Oremus, dilectissimi nobis, ut huic. "iro;Il. ad utilitatem Ecclesie provehendo, benignitas omnipotenti5 Dei gratie suetribuat largitatem. Pero - AlilJ : Adesto supplicationibus nostris, omnipotensDeus, ut quod humilitatis nostre... - Alia. Propitiare, Domine, supplicationibusnostris, et inclinato super hune famuJum tuum ill... effunde virtutem. Pero ­[OTatio Ùl ef'iscopi ct»lSeC,atio}ne cui,lS iJlitium est: Deus honorum omnium, Deusomnium dignitatum, que glotie tu saeris famulantur ordinibus, Deus qui perMoysen famulum tuum secreti ... - 84 - ...tua gratia possit esse devotus.•(Aucune interruption dans cette préface de consécration).

Fol. 84 VO.• Modo miltem/lUIl est Olell/Il ill capll! eius : Ungatur et consecreturcaput tuum eelcsti benedictione in ordinem pontificalem in nomine P. et F. et S.S. Amen. - Pax tibi. Resp. Et eum spiritu tuo. - Pater sancte, omnipotens Deus,qui per Dominum nostrum Ihesum Chtistum ab initio cuncta ereasti... - 85 ­... ita apud te postea adsciseatur in regnum. Pero - Benedictio de septiformi Spiritu- 85 v<> - Omnîpotens sanctus septiformis veniat super te, et virtus Altissimi ...etvivas in s. s. Amen. - ConseulJlio -ma'luI'm episcopi : Unguantur manus iste etsanetificentur, et in te Deo deorum ordinentur. Unguo has manus oleo sanetificatoet crismate unetionis purificato, sicut uncxit (sic) Moyses verbo oris sui maoussaneti Aaron germani sui... - ...manens in S. 5. Amen. - [Benedictio ~uli :]

GubemacuJus (SIC) nostre et rcetor per secula vite,Istum sanctifica pietatis iure bacillum,Quo mala stemantur, quo semper recta regantur.

Fol. 86. Cilm dalur ~lum, lue orlJtio dicitu' : Aceipe bacuJum pastoralis offi~,

et sis in corrigendis vitiis seviens, in ira iudicium sme ira teneos; eum iratus fuens,misericordie reminiscens. _ Cum anulus lia/ur, Mt; aratio dicilu' : Accipe ergoanuJum discretionis et honoris, fidei signum, ut que signanda sunt signes, et que

Page 9: CMN - Rouen, Bibl. Mun., Ms. 368 (A. 27) (Leroquais ...eoplu ad p'e!Jem, ùldieans eius fidun ae vitam atqlu i,.cmi"m. Post MC, expecta1lte plebe, tradat li eodieem de quo lutllrus

ROUEN 295ape~enda sunt, p~... gratÎ~ D. n. 1. C. qui eum Patre... -Oralio Ad />on/iliumordllumdffm, que addl debeaj ln consecr"lioPUI cuilQ t'ni/jUill est : Deus honorumomnium... (11/ Sllpra) - 86 vO, Modo mi/tendus est in calMdram episcopalem, etNue oralio diunda e$l. : Omnipotcns Pater sancte, Deus eteme, tu omnem ordLnem dignatus es in ceJestîbus sedibus ordinare... - 8] - ' .. dignus honore appa.re.at. Pero - Alia. Domine Ihesu Christe, tu preelegislî apostolos tuos, ut doctrinasua nobis preessent... - 8] vI) - et ilIesam conservet per omnia s. s. - Betudictioei14sdem episcopi : Populus te honoret, audiuvet (= adiuvet) te Deminns... _...peT redemptorem Oominum nostrum Ihesum Christum. qui... ~ - Tout ce ritueldes ordinations (fol. 71 ~ à 87 VO) a été publié par MAUÈNE, op. cil., lib. J, cap.VIII, art. Xl, ordo III; t. Il, col. 105-115.

Fol. 88. t; Missa pro rcge in die benedictionis eius. Anl. lustu6, Domine... _88 vo. Buudictio super regeln novi/a dut'm~ : Te invocamus, Domine sancte, Pateromnipotens, eteme Deus, ut hunc lamulum tuum N. quem tue divine dispensa.tionis providentia... - Alia : Deus qui populis tuis virtute consulis et amore domi.nans... - 8g - Alia. In diebus eius oriatur omnîbus equitas et iusticia, amicisadiutorium... - 89 vO - etema commercia consequatur. Pero - Hic verget oieuineum corn" sufHr eap.d ipsius [Ul~u.s] el: pentijicibus, et ungant omnes episcopi eum...lifJJto- : Unc:xerunt Salomonem - SequiJur aratio : Deus eledorum lortitudoet humilium celsitudo... - 90 - paratum habe.re ladas. Pero ~ Hic omnes pon-tifiees eum prim:ipi/ms dant el seepfrtHn in manuln. BetUdictio [episeopalis] : Benedic,Domine, hune presulem principem qui regna regum omnîum ... - 9' - ... tripu·dians \o1ctOriOSUS. Quod ipse prestare digne.ris qui... •

Fol. 91 1,10•• Hic d"rU ri lNIculum in manum suo:m. Sequillir oralio : Omnipotensdet tibi Deus de rore celi et de. pinguedine terre... - ...et Jacob conlortate sintsuper te. Per. - Hic O"J1~S po,uifiees suma," galealn [et pona"t) super eapud ipsius- Item benedictio : Benedic, Domine, fortitudinem principis, et opera manuumillius suscipe... - 92 - ...auxiliator suus in sempitemum fiat. - Et dieat omnislJoPul14S frilms vicibus, cum episcopis et fmsbiteris : Vivat TeX N. in sempitemum.Resp. Amen. Et wnit omnis populus ad oseulandum principem sempilernum. ­Tune eOllfirmabi/14r e",n benedietione ista : Deus perpetuitatis auctor, dux virtu·tUID omnium cunctorurnque hostium victor... - 92 VO - protegas et defendas.Per... - 93 - Rectitudo regis tJt fWJJikr ordinali et i .. :solium sublimatj, !tu triaflruepta fIopulo e1JristialJO sibi subdito preûpere : In primis ut EccJesia Dei et ornoispopulus christianus veram pacem servent in omni tempore... ~ ...clemens et mise·ricors Dominus.• Cet ()rdo ad regem benediemdllln a été publié par MARTÈNE. op.cil.• lib. II, cap. X, ordo 1 ; t. II, col. 596-599,

Fol. 93 VO i 94 va. D'une autre main (xe s.). - Bénédictions pontîfica.les au nombrede six. - 93 vo.• Vigilia S. Andree apostoli. - In die. Ail "lisu"". - Cotidianisdiebus. 1 - 95 et g6. D'une autre main (xe s.) : trois bénédictions pontificales. -

Page 10: CMN - Rouen, Bibl. Mun., Ms. 368 (A. 27) (Leroquais ...eoplu ad p'e!Jem, ùldieans eius fidun ae vitam atqlu i,.cmi"m. Post MC, expecta1lte plebe, tradat li eodieem de quo lutllrus

LES PONTIFICAUX WANUSCRITS

- 95· t Benedictio sponsi et sponse. - 95 vO. Benedictio (pontificalis] postconfirmationem. - Benedictio (pooti6ca1is] in tempore ~li.lentiae.•

Fol. r:p à 161. Bénédictions pontificales au nombre de cent soixante et une·•

deux d'entre elles ont été ajoutées en marge (fol. 148 VO) et quatre autres à la fin(fol. 160 VO et (61) ; en y joignant celles également ajoutées des fol. 93 à r:p, cesbénédictions atteignent le chiffre de cent soixant~ix. - r:p à 132. Bénédictionsdu dominical. - 96· « Incipiunt benedictiones episcoporum. In vigilia NatalisDomini. - 98 VO. Benedictio in Theophania. - 101. Benedictio in Quinquagesima.- Incipit qualiter suscipere debeant penitentes episcopi vel presbiteri. Quctia­Clinique clt,istiani ad ptnittntiam 1UUd14nt, iûunia rit<mIUS, et "Os communicart cum

as ritfJ(mus ieiunio, undm am riflas septimdntU. aut quantum 1'0$$""1'"... - 105 vO

- ...gratia eum tuae visitationis perveniat et subsequatur. Pero • (Cet ordo de lapénitence a été publié par M....RTtNE. op. cit.• lib. 1. cap. VI. art VII. ordo II; t.l.76S à 770. - 105 vO. « Benedictio cinerum... - 106. Benedictio in quarta feria.id est, capite ieiunii. - 107 VO. Benedictio ad ramos palmarum. - 110. Benedictio[pontifica1is] in ramis palmarum. - JI 1 VO. {Ad ruonciliando$ ptnitt:nw feriaV in cot:na Dominl]. Adesto. Domine. supplicationibus nastris, et me, qui etiamtua misericordia primus indigeo. clementer exaudi... - u6 vO - ... liem absolutioepiscopi : Ego inmeritus et peccator episcopus hanc absolutionem manu, ore. cordeconfirmans. omnipotentis Dei clementiam supplex imploro, ut ipse sua potestateet nostra deprecatione te dignetur absolvere ... perducere dignetur. ad regna celo­rum. Amen.• (Cet D,do, fol. JII ..,0 à J16 ..,o. a été publié par MARTÊNE, op. cit.,871-774). - u6 va.• Benedictio lactis et mellis, - 117. In ipso dÎe, con/îcÎturo/eMn infirmomm... - 1I9 va. Eodem die, benedictio ad mandatum. 1 - 120 vaD'une autre main (xe s.). « ln sabbato sancto. - UI. Benedictio in die sanctoPasca. - 124 VO. Benedictio in die Pentecosten. - J25. Benedictio in octabasPentecosten.• (Trinité). - u5 va. t Benedictio in Il dominica post Pent. • - 130.t Dom. XXIII post Pent. - 130 va. Dom. Vante Natale Domini. - 131 va, Dom.l' ante Natale Domini. - 132 ..,o. Sabbato in XII lectionibus.•

Fol. 132 VO à 158 va. Bénédictions du sanctoral. - 132 va. « lncipiunt benedic­tiones in festiviter (sic) sanctorum. De s. Sebastiano. - 134. Oratio super cereesin Purificatione sanctae Mariae. - 136. Benedictio in Purificatione sancte Marie.- 136 va. ln nat. S. Vedasti ep. - 137 VO. In nat. s. Cuthberti. - 138. Benedictiopopuli in Rogationibus. - 139. ln nat. s. Ambrosii. - 140. In nat. s. Medardî.145 va. (29 sept.) De s. Michahe10 archang.• (EUe est suivie de trois bénédictionsde rechange.) - 145 va, t 55. Remigü, Germani, Vedasti, Bavonis. - 146. (lUnov.) Omnium sanctorum. BtPUtliclio.•- 148 yO à 150. Commun des saints. -150·• Feria J. Desancte Trinitate.-t52. Feria VII. - In tempore sinodi. - 152 VO.Benedictiones dicende in precipuis festis. - J56 vO. Benedictio episcopalis pro­pria. - 158 vO. Benedictio pro defuncto ab episcopo ad missam dicenda. •

Page 11: CMN - Rouen, Bibl. Mun., Ms. 368 (A. 27) (Leroquais ...eoplu ad p'e!Jem, ùldieans eius fidun ae vitam atqlu i,.cmi"m. Post MC, expecta1lte plebe, tradat li eodieem de quo lutllrus

ROUEN

Fol. 159 à 176. Séries d'ordalies ou épreuves judiciaires par le fer, par l'eauchaude, par le pain d'orge et le fromage. - 159.• Ordi,.atio ad 1er"",•. Benedie,Domine, per invocationem sanetissimi nominis tui ad manifestandum verumiudicium tuum, hoc genus metalli... - Deus iudex iustus qui auetor paeis es etiudicas equitatem, te suppliciter rogamus ut hoc felTUm ordinatum ad iustitÎam...- 159 vo. Im:ipit be1wli&lio qua1iter episropus debet 1t:rTIH1J bemdiuTe : DomineDeus omnipotens, iudex iustus, verax et miserieors, respice ad nostre humilitatisofficium... - 160. Alia benedictio ad lerrum buudicendum : Deus qui per ignemsigna magna ostendens Abraham puerum tuum de incendio Chaldeorum quibus­dam pereuntibus eruisti.... -160 VO et 161. D'une autre main, mais à peu prèsde la même époque: quatre bénédictions pontificales supplémentaires. - 160 vo.1 Pro iter agentibus. [Bentdictio). - Pro navigantibus. - 161. Benedietio superinfumum. - 161 VO. De quacumque tribulatione.•

Fol. 162. « Incipit exorcismus contra demonium. Primi/llS lacist episcopus tri.dfUl_m ieismium cum eiemosinis et orationibus, et sU; imlsod exorcismum aque (etnon : atque) prius IlUiens letanitu : Adiuro te, creatura aque, in nomine IhesuChristi, Fili Dei vivi, regis et iudicis nostri, ut sis purgata in sanctificationemomnibus... - 162 VO. Inûpit exorcismus salis in duobw colleâionis (sic) : Exorcizote, creatura salis, per Deum vivum, per Deum verum... - 163. Hi& miUalur saLi" llquam, et simul be1StdUIt1Jlur: Deus, invicte virtutis auetor et inseparabilisimperii rex... - 164. His peTaâis, /egat passio,um Domini sll'PeT iYam : Seitisquia post biduum pascha fiet usque signantes lapidem curo eustodibus... - ExhlU 1If[UII, preparetur ei. omnis usus in cibo et in potu, ud et bDbuum ut inkrius ­164 vo. - e.xteriusqJU iJla "lTigetllr (siel,et /w,,& laâas super eum adiuralionem :Domine sancte, Pater omnipotens, eteme Deus, Pater D. n. 1. C. qui illum refu·gam tyrannum gehenne deputasti... - '66 - ...qui venturus es iudicare vivaset mortuos et secuJum per ignem. - Ah". Non ego impero tibi, neque peccatamea, inmundissime spiritus... - '67 - ... hic et in futuro seculo. Amen. - Alill_ 167 VO - OmniJ:W)tens sempiteme Deus, a cuius facÎe œli destillant (su) ... per·cepto sequatur.• MAaTèI'fE, op. ",.• lib. III, cap. IX, ordo 1; 1. Il, col. 972'975.

FoL 167 V". « Incipit exorcismus aquae ad iudicium Dei demonstrandum. Pera&tiscorllm sa&erdote Irium dierum uiuniis, &lIm Iwmines IlÎs mittere ad iluliâum IIqlUJriglde ob &onpro1JatiolUm, ita laure debes... - 168. Incipit missa iudicii...- 170 \/G.

Adiuralio «qJ#U : Deus qui per aquarum substantiam iudicia tua exercens... ­1]2 VO. Incipit adiurati{o) ferri vel aque ferventÎs ad iudicium.ln simplo, Imum'/JOndus... - 174 vO. Incipit exorcismus panis ordeacei ct casei, quorum appensiounius nucie. Primitus Itui4t sa&erdos laLta,ûu, et omMS ql.i intus sinl, &um eo ieiunisitU... - 1]6 VO. Incipit excerptio de canonibus catholicorum patrum ad rerne­dium animarum domni Eggberhti, archiepîscopi Eburace civitatis. Institutio illaque 6ebat in diebus patrum nostrorum rectas vias numquam deseruit ... -178 vO

"-'."..~.... _"",,,*,,. - T. Il )3

Page 12: CMN - Rouen, Bibl. Mun., Ms. 368 (A. 27) (Leroquais ...eoplu ad p'e!Jem, ùldieans eius fidun ae vitam atqlu i,.cmi"m. Post MC, expecta1lte plebe, tradat li eodieem de quo lutllrus

... Hec sunt iura que sacerdotes debent habere . Ut unusquisque sacerdos cumomni diligentia edificet, et reliquias sanctorum... - 180 - ... Ut, secundum de6.­nilionem sanctorum Patrum, si quis infirmatur, a saœrdotibus oleo - 180 vo_ sanctificabo [=sanctificato) eum oralionibus diligenter ungatur. a PlU. lai.,t. LX-XXIX, 381. 382, 1 à XXI. - 180 vO à 18z. D'une autre main (XI' 5.). ­181 VO. c Incipit benedictio scrinii vel arœ. Primit,_s d,à",/'" JdlJnie 'lUlU set/U4J.urtmltio : Actiones nostras, quesumus, Domine, aspirando preveni... - ,B, - ...gau­dia, te miserante, oonsequamur aetema. Pero • Bénédiction publiée par MAR­TtNE, op. cil., lib. II, cap. XXIII, ordo 1 ; 1. Il, col. 838-839_

Fol. 183. D'une autre maîn (Xie 5.). (Formula excommunicationis:;.• Sic msk­diu"di sud omms rui$uPJies Dei ornnipoterdiJ t'ollm/td; d salU:u DCI Auc.lesie, abO1'e 1Hati Pliri aposroli fm"mi!,is aposwwmm, et ab omnùnK tuiltJ(WUm episcofxJTumsui subseqluntit,m : Divillitatis suffragio Lanaletensis monasterii episcopus omni­bus sanctae Dei Aecclesie fidelibus notwn sit, quia quidam homines raptores per­versa cupiditate incilati, postposilo Dei timore, pene res omnium aecclesiaruminvadere non timuerunt ... ~ 183 vO - ••• Excommunicamus, et a liminibus sancteDei Aecclesie segregamus, et a cetu christianorum efficimus, et nisi cito recipue­rint [=resipuerintJ, et nostrae mediocritati quam leserunt satisfecerint, etemarnaledictione eos eonfundimus et perpetuo anathemate eondempnamus... Male­dieli sint in domo; maledieti in agro. Maledicta esca - 184 - ventris eorum etfructus. Maledicta sint omnia que possident, a cane qui illis latrat usque ad gai­lum qui illis cantat ... nec habeant alteram quam asynorum sepulturam, etsic extinguetur lueema eorum in mediis tenebris. Amen.• Formule d'excom­munication publiée par MARTÈNE, op. cit., lib. III, cap. IV; t. II, 904-905.

Fol. 185 à 192. [Ordo ad visitandum et inungendum infirmum.] - 185.] Du",invitati sacerdotes ad in{irllillm /uerù,t, visitalldi t/llgendique ctmsa, qui ecJl'Um adilllld otficimn dignlls 1z4re cense/I,r, Ù,dt4at se s"pt,humerali, alba et sWla Clun pha­Ilont atq14t pla'leta, si ag,urit; SÙI alias, casu/a "on Îllduat", ... - 187 .,o. [Lita­niae.] « ... s. Marce; s. Lucas; s. Marcialis; omnes saneti discipuli Domini ; omnessancli apostoli et evangeliste ; omnes saneti Innocentes; s. Stephane... s. Christo­phore; omnes sancti martyres; s. Benediete ; s. Martine; s. Hilari; s. Silvester;s. Gregori ; s. Agustine ; s. Birine ; s. Cutberhte ; s. Eudoce [= Judoce ?] ; s. Remegi ;s. Germane; s. Maure; s. Columbane ; s. Antoni ; s. Machari ; s. Basili ; s. Ercen­waJe [=Erkenwalde]; s. Justine; omnes sancti confessores; omnes sancti monachiet heremite; s. Felicitas - ,BB - s. Perpetua; s. Scolestica (sit;); s. MariaMagdaJene; s. Agathes; s. Agnes; s. Cecilia; s. Lucia; s. Brigida; s. Eugenia;s. E:ulalia; s. Petronilla; omnes sancte... - 192 VO. Domine sancte, Paterom~lpotens, aeteme Deus, qui fragilitatem conditionis humanae... pristinae sani­tallS perfecta reparetur. Pero • Cet ordo a été publié, moins les litanies, parMARTtNE, op. ât., lib. l, cap. VII, art. IV, ordo 1 ; t. l, col. 84.1-845.

•,.,. LSS l'Ol'l'TIFlCAUX MANUSCRITS

1

,•

1

Page 13: CMN - Rouen, Bibl. Mun., Ms. 368 (A. 27) (Leroquais ...eoplu ad p'e!Jem, ùldieans eius fidun ae vitam atqlu i,.cmi"m. Post MC, expecta1lte plebe, tradat li eodieem de quo lutllrus

RouaN 299

Fol. 193 à 195. D'une autre main (xIe 5.). - 193.• Incipit absolutio dicenrla abepiscopo super conve.rsum et penitentem. Qui cOtwersU.$ fw0slerruUur CM"1oI'" IlllaTe,et. flsaJmum daa1Jld quiJtquagessimll"'. Si auUm al idiota, ex j,"ima corde crebrodiaJJ: Deus, miserere peccatori, servo tua, e/. /4(;",1 episcopus lctallia.s sufJer CUIII,e/. Juta Seqt4fHJiur ora/iollU : Absolvimus te (au-dessus; vos) vice beati Petri, apos­tolorum principis, cui Oominus potestatem ligandi atque solvendi dedit... - 194 VO- ... Alia. Deus humani generis benignissime conditor et misericordissime for­mator, qui in conciliationem lapsorum... - 195 - ...ad unitatem familie tue, etpost illam diram inopis exilli [=exilii] famem.• (Le texte s'arrête ici brusque.ment.) - 195 VO. _Ani. Ingredere, benedicte, Domini preparata est habitatio sedistue.' - Cette série d'absolutions et de prières a été publiée par MARTÊNE, op.cit., lib. l, cap. VI, art. VII, ordo Il ; 1. l, col. 771 à 773.

Fol. 196 et 196 VO. D'une autre main (Xie s.). Quatre bénédictions pontificales.- 196.• In vigilia s. Andreae. - Benedictio in die. - 196 VO. Benedictio in nataleplurimorum apostolorum. - Benedictio post completorium. , - Le titre de labénédiction pontificale pour la vigile de saint André (fol. 196) est suivi de quatremots anglo-saxons que l'on peut traduire ainsi; _Lyfin évêque possède ce livre.•Il s'agit, selon toute probabilité, de Lyfin, évêque de Crediton ou Kirton (1027)puis de Worcester (1038-1046).

Ce précieux manuscrit est un pontifical anglais, ainsi qu'en témoignent certainesparticularités: l'onction des mains pour le diacre (fol. 79 VOl et celle de la tête pourle prêtre (fol. 81 vOl, la bénédiction pontificale en l'honneur de saint Cuthbert(fol. 137 VO), les litanies du fol. 187 VO, la citation des canons d'Egbert, archevêqued'York (fol. 1;r6 VOl, la notation neumatique et <:trtaines caractéristiques de l'écri­ture (la fonne de quelques initiales comme le C, fol. 20, 38 VO, 68 VO, 79 VO, etc.et l'S, fol. 80 VO, 100). La place occupée par saint Benoît dans les litanies où ilvient en tête des confesseurs (fol. 187 VOl et t'office de la dédicace avec ses douzeleçons (fol. 40 à 52) désignent une abbaye bénédictine. La formule d'excommuni·cation du fol. 183 nous livre son nom: il s'agit du • monasterium LanaJetense ,qui s'identifie, non pas, comme quelques-uns l'ont pensé, avec:: Saint-Mâlo, mai5avec Saint-Germans in Cornwall. L'kriture dénote le xe siècle et même le x. siècleavancé, plutôt que le IX. siècle; c'était d'ailleurs le sentiment de Mabillon; • Codexpontificalis, annorum amplius septingentorum...• (Ouvrage cité ci-après à la biblio­graphie., p. 461.)

Parcbemin.- 197 fi. t. 10D8UftI Usnes. - JIO IUr 210 mill. - Fol 1 ve et 3 ve, dt!1in5 t. laplume l pleine page. - 1 v". évfque debout et les bru "'tendus dallll'auitude de l'orante (lemanipule dans la main gauche) , un pretre, qui tient également un manipule de la main gauche,lui prllente un livre ouvert (pl. 1) : 3 v", la dédicace d'une église: l'évéque en chape tient lemanipule de b. main gauche, entre le pouce et l'index, et frappe de IOn Woton pastoral la portede l'q1ise : _ AttolUte portas, principes, vatras.... ; dt~e lui, un prftre et des IDOiDes, suivis

Page 14: CMN - Rouen, Bibl. Mun., Ms. 368 (A. 27) (Leroquais ...eoplu ad p'e!Jem, ùldieans eius fidun ae vitam atqlu i,.cmi"m. Post MC, expecta1lte plebe, tradat li eodieem de quo lutllrus

t89· PONTIFICAL DE WINCHESTER, DIT BtNtDiCTIONNAIRE DE: L'ARCHEVlQUE ROBERT.

X~ slteL!!:, FIN

Rouen: bibliotMque municipale, ms. 369 (Y. 7).

de biques et de soldats (pl. Il). _ Nombreusa initiala Dur, vert ou vermilIoD, un certainnombre de ors initiales 50Ilt DOÎreI dall$ les feuillets ajoutb. - Nombreuses pi&:a de chanteu UOLatâon neurnatique : &:ole anclo-AJi:onne.

Reliure moderne maroquin DOif: filets. mMaillons et coins .. fro~ ; au dos. titre en lettre>d'or: • PontificaJe Lanalatense • (ju~. K 26. - Ancien, n- A. )6:l). - J'ai~. au(:Ou~ de cette notice. les nombreux paSQges cilb p .... MARTbl!: dans aon 1k /iI"",",is EtdaitunI,M. - MABIUOS (J.j, A"". ord. S. Bnf., t. IV, 1707. p. 461-.of62 - GAGE (John), TMA"rkl-SuolOl CnRlO"'ld 01 du /)d,ul",,, ."i. COflUC'IiI"(IfI 01 C....P"C4u. IllNS/,dd Ir- /1 p_IiMII.I i" Ute PlÛllic. Library lit R(/tI~" dans Arc__eolof''', J8n. t. XXV, p. :lIJS 1274 et pl. XXVIII(fol. 3 et (83). XXIX {fol. 1 vOl et XXX (fol. :li vOl. - LA BoRDERJI! lA. cie), H.st()l,'.e Sre­1iI~, t. le" p. 474. n. 3 et t. Il, p. 252, 265. z66 et 528. _ OUISE (Ab~ F.), B,ivUri,u d",isuis lia l,lua d oIb1.lrlyn breto'H'U, IgOO, p. 58-59. _ Du meme : I"w,di21,e lUII,çiqt4e /Ü;

l'1uIciocrapilie brekmr<e, 1922, p. 39-41. - DoBLE (Rev. Gilben H.l,oTM L...ald PtnUifiulo,Bristol, I9J.ol, p. I-Iq. - La Plfllopllpllie ."Mie (1. III, 1892) a reproduit une partie du fol.-47 (pl. 178 Al·- FRERE (W. H.), Po"lIfiuJ Savica, vol. l, 1901, p. 92""97. - DoBLE (Rev.G. H.), TM St GtnflaPU Ponlifi'IÛ, 1937, Henry Bradshaw Society, vol. LXXIII.

Ce beau monument de la liturgie anglo-saxonne a été édité par la Henry Brad­shaw Society sous ce titre: The bentdictionat 01 archbishop Robert, by H. A. WILSON,

London, 1903. Je me contenterai donc d'en donner une analyse succincte.A l'intérieur du plat de la reliure, note en écriture du XVIIe siècle: • Anno Domini

1673, die 8 mai, Petrus Pelhestre, tune bibliothe<:arius ecclesiae MetropolitanaeRothomagensis, hune codieem concinnavit. •

Fol. 1. Note en écriture moderne (xvIIe s.) et de deux mains différentes: • Bene­dictionarius Roberti archiepiscopi... _ (suit un mot gratté et effacé). Les six motssuivants sont d'une autre main que les trois premiers: .Cantuariensis. Vide Neus­triam Piam, p. 309.• Une controverse s'est élevée au XVIIe siècle à propos du motgratté et effacé. Dom Tassin (ouvrage cité ci-après à la bibliographie) accusaitl'abbé Saas, bibliothkaire de la cathédrale, d'avoir. raclé le mot Rotomagensispour y substituer de sa propre main: CanJuorÎlnsis _. M. Henri Labrosse, le dis­tingué directeur des bibliothèques de Rouen, a tranché la question (article cité àla bibliographie). Grâce au sulfhydrate d'ammoniaque, il a lu le mot gratté eteffacé, et ce mot était bien: CalltllarÎ&mis. L'abbé Saas se trouve ainsi disculpéde l'accusation porté contre lui par Dom Tassin.

Fol. l yO à 3. D'une autre écriture qUI! celll!i du manuscrit (XIIe s.). _ l VO.• Am­brosius. 1,. primo de sacramelltis. Forte dicas ; Aliud video. Quomodo tu mic.h.iasseris quod Christi corpus accipiam ? .. - 2 - Ide<> in similitudine quidem acci-

,

1

LES PONTIFICAUX MANUSCRJTSJOO•