Faculté de Philosophie et Lettres Département des Sciences Historiques

Explication approfondie d’auteurs latins du moyen âge

Textes

Florence CLOSE Année académique 2011-2012

Table des matières

I. L E LATIN DES TEMPS « BARBARES »................................................2

GRÉGOIRE DE TOURS, Historia Francorum ............................................................................. 2

La Chronique de Frédégaire................................................................................................... 3

PAUL DIACRE, Historia Langobardorum................................................................................. 5

Lettre de Boniface au pape Zacharie (ca. 743)....................................................................... 6

Liber Pontificalis, Vita 94. Stephanus II ................................................................................ 9

II. LA RÉFORME CAROLINGIENNE .....................................................11

Une lettre d’Alcuin à Charlemagne...................................................................................... 11

NOTGER LE BÈGUE, Gesta Karoli Magni .............................................................................. 13

III. ÉVOLUTION DU LATIN AUX IX E ET XE

SIÈCLES .........................14

Un diplome d’Otton III ........................................................................................................ 14

Lanfranc du Bec ................................................................................................................... 16

IV. RENAISSANCE DU XII E SIÈCLE ....................................................17

Bernard de Clervaux............................................................................................................. 17

Les goliards .......................................................................................................................... 19

- 2 -

I. LE LATIN DES TEMPS « BARBARES »

Texte 1

État du latin mérovingien au VIe siècle

GRÉGOIRE DE TOURS, Historia Francorum (L. II, C. 30-31, éd. Br. KRUSCH, W. LEVISON, MGH SRM, t. 1, Hanovre, 1951, p. 75-78)

- 3 -

Texte 2

État du latin mérovingien au VIIe siècle

La Chronique de Frédégaire (Chronicarum quae dicuntur Fredegarii scholastici. Libri IV cum continuationibus, éd. Br. Krusch, in MGH

SRM, t. 2, Hanovre, 1888, Livre IV, § 36, p. 134-138)

- 4 -

- 5 -

Texte 3

Le latin dans le royaume lombard (VIIIe siècle)

PAUL DIACRE , Historia Langobardorum

(L. VI, c. 45-48, éd. G. Waitz, MGH SRG 48 (1878), p. 232-234)

- 6 -

Texte 4

Le latin anglo-saxon (VIIIe siècle)

Lettre de Boniface au pape Zacharie (ca. 743) (Die Briefen des Heiligen Bonifatius und Lullus, éd. M. TANGL, MGH ES 1, Berlin, 1916, L. 50, p. 80-86.)

Domino karissimo summi pontificatus infula predito viro apostolico Zachariae Bonifatius

servus servorum Dei Confitemur, domine pater, quia postquam per nuntios refentes audivimus, quod venerande memoriae apostolatus vestri precessor Gregorius pontifex apostolicae sedis ergastulo corporeo absolutus ad Dominum migravit, quod maiorem laetitiam et maius gaudium nobis non audivimus et suspansis ad aethera palmis Deo gratias egimus, quam quod clementem paternitatem vestram altissimus arbiter canonica iura regere et apostolicae sedis gubernacula gubernare concessit. Ergo non aliter quam ut ante vestigia vestra geniculantes intimis subnixę flagitamus precibus, ut sicut precessorum vestrorum pro auctoritate sancti Petri servi devoti et subditi discipuli fuimus, sic et vestrae pietatis servi oboedientes subditi sub iure canonico fieri mereamur. Optantes catholicam fidem et unitatem Romane ecclesiae servando; et quantoscumque audientes vel discipulos in ista legatione mihi Deus donaverit, ad oboedientiam apostolicae sedis invitare et inclinare non cesso. Necesse quoque habemus indicare paternitati vestrae, quia per Dei gratiam Germaniae populis aliquantulum percussis vel correctis tres ordinavimus episcopos et provinciam in tres parrochias discrevimus; et illa tria oppida sive urbes, in quibus constituti et ordinati sunt, scriptis auctoritatis vestrae confirmari et stabiliri precantes desideramus. Unam esse sedem episcopatus decrevimus in castello, quod dicitur Uuirzaburg; et alteram in oppido, quod nominatur Buraburg; tertiam in loco, qui dicitur Erphesfurt, qui fuit iam olim urbs paganorum rusticorum. Haec tria loca propria carta auctoritate apostolatus vestri roborare et confirmare diligenter postulamus, ut, si Dominus voluerit, per auctoritatem et preceptum sancti Petri iussionibus apostolicis fundatę et stabilite sint tres in Germania episcopales sedes, et ut presentes vel futurae generationes non presumant vel parrochias corrumpere vel violare preceptum apostolicae sedis. Notum similiter sit paternitati vestrae, quod Carlomannus dux Francorum me arcessitum ad se rogavit, ut in parte regni Francorum, quae in sua est potestate, synodum cepere congregare. Et promisit se de ęccclesiastica religione, quę iam longo tempore, id est non minus quam per LX vel LXX annos, calcata et dissipata fuit, aliquid corrigere et emendare vellet. Quapropter, si hoc Deo inspirante veraciter implere voluerit, consilium et preceptum vestrae auctoritatis, id est apostolicae sedis, habere et sapere debeo. Franci enim, ut seniores dicunt, plus quam per tempus octuginta annorum synodum non fecerunt nec archiepiscopum habuerunt nec aecclesiae canonica iura alicubi fundabant vel renovabant. Modo autem maxima ex parte per civitates episcopales sedes traditę sunt laicis cupidis ad possidendum vel adulteratis clericis scortatoribus et publicanis seculariter ad perfruendum. Nam si per verbum vestrum hoc negotium duce rogante supradicto movere et incipere debeo, praeceptum et indicium apostolicae sedis cum canonibus ęcclesiasticis presto habere cupio. Si invenero inter illos diaconos quos nominant, qui a pueritia sua semper in stupris, semper in adulteriis et in omnibus semper spurcitiis vitam ducentes sub tali testimonio venerunt ad diaconatum et modo in diaconatu concubinas IIII vel V vel plures noctu in lecto habentes evangelium tamen legere et diaconos se nominare nec erubescunt nec metuunt et sic in talibus incestis ad ordinem presbiteratus venientes in hisdem peccatis perdurantes et peccata peccatis adicientes presbiteratus officio fungentes dicunt se pro populo posse intercedere et sacras

- 7 -

oblationes offerre, novissime quod peius est, sub talibus testimoniis per gradus singulos ascendentes ordinantur et nominantur episcopi : ut habeam preceptum et conscriptum auctoritatis vestrae, quid de talibus diffiniatis, et per responsum apostolicum convincantur et arguantur peccatores. Et inveniuntur quidam inter eos episcopi, qui, licet dicant se fornicarios vel adulteros non esse, se sunt ebriosi et incuriosi vel venatores, et qui pugnant in exercitu armati et effundebant propria manu sanguinem hominum, sive paganorum sive christianorum. Et quia servus et legatus apostolicae sedis esse dinoscor, unum sit verbum et meum hic et vestrum ibi, si contingat, ad iudicium auctoritatis vestrae ut pariter missos direximus. Propterea de una re et consilium quęrere et licentiam petere necesse habeo, eo quod venerande memoriae precessor vester, sicut audistis, in presentia vestra mihi precepit, ut presbiterum post obitum meum Deo volente in aecclesiastico ministerio heredem et successorem constituere deberem. Et hoc mihi, si Dei voluntas est, placet. Sed modo dubito et nescio, si fieri possit, quod postea frater illius avunculum ducis Francorum occidit, et adhuc ignoramus, qualiter ista discordia pacificari et finiri valeat. Et obsecro, ut auctoritatis vestrae licentia sit, ut cum consilio servorum Dei de ista electione faciam quod nobis in commune pro Deo et pro ęcclesiae utilitate vel fructu spiritali et defensione religionis optimum esse videatur, ut consensum vestrum habeam de hoc facere, quod optimum esse mihi inspirare dignetur Deus; quia hoc non videtur posse fieri, si contrarius princeps fuerit. Interea quęrere et interrogare paternitatis vestrae consilium debeo de quadam confusione et scandalo predicationis, quae nuper ad nos veniens mentem nostram conturbavit et sacerdotibus aecclesiarum verecundiam incutiebat. Quia laicus quidam magne personę ad nos veniens dicebat sibi ab apostolicae sedis pontificę sanctae memoriae Gregorio datam fuisse licentiam, ut in matrimonium acciperet viduam avunculi sui. Quae et ipsa fuit uxor consobrini sui et ipsa illo vivente discessit ab eo; et isti viro, qui nunc eam accipere desiderans adfirmat sibi licentiam datam, in tertio ienuculo1 propinqua illius esse dinoscitur et votum vovit Deo castitatis et velata fuit et iterum abiecto velamine maritata. Tale enim matrimonium supradictus homo sibi ab apostolica sede adfirmat esse. Quod non estimamus esse verum; quia synodus et ęcclesia, in qua natus et nutritus fui, id est in transmarina Saxonia Lundunensis synodus, inprimis a discipulis sancti Gregorii, id est Augustino, Laurentio, Iusto, Milleto archiepiscopis, constituta et ordinata fuit, talem copulam et matrimonium maximum scelus et incestum et horribile flagitium et damnabile piaculum fieri ex auctoritate sanctae scripture iudicabant. Quapropter paternitas vestra huius rei veritatem nobis iudicare non dedignetur, ut aecclesię sacerdotibus vel populo christiano inde scandala et scismata vel novi errores non oriantur et concrescant. Et quia carnales homines idiotę, Alamanni vel Baioarii vel Franci, si iuxta Romanam urbem aliquid facere viderint ex his peccatis, quae nos prohibemus, licitum et concessum a sacerdotibus esse putant et nobis inproperium deputant, sibi scandalum vitę accipiunt. Sicut adfirmant se vidisse annis singulis in Romana urbe et iuxta ęcclesiam sancti Petri in die vel nocte, quando Kalende Ianuarii intrant, paganorum consuetudine chorus ducere per plateas et adclamationes ritu gentilium et cantationes sacrilegas celebrare et mensas illa die vel nocte dapibus onerare et nullum de domo sua vel ignem vel ferramentum vel aliquid commodi vicino suo prestare velle. Dicunt quoque se vidisse ibi mulieres pagano ritu filacteria et ligaturas et in brachiis et cruris ligatas habere et publice ad vendendum venales ad conparandum aliis offerre. Quae omnia, eo quod ibi a carnalibus et insipientibus videntur, nobis hic inproperium et inpedimentum predicationis et doctrinę perficiunt. De talibus ait apostolus increpans : « Dies observatis et tempora ; timeo, ne sine causa laboraverim in vobis ». Et sanctus Augustinus dixit : « Nam qui dictis malis, id est carais et divinis et aruspicibus vel filacteriis et aliis quibuslibet auguriis crediderit, etsi ieiunet, etsi oret, etsi iugiter ad ęcclesiam currat, etsi largas elymosinas faciat, etsi corpusculum suum in omni

1 geniculum

- 8 -

adflictione cruciaverit, nihil ei proderit, quamdiu sacrilegia illa non relinquerit. » Nam si istas paganias ibi paternitas vestra in Romana urbe prohibuerit, et sibi mercedem et nobis maximum profectum in doctrina aecclesiastica proficerit. Episcopi quoque presbiteri generis Francorum, qui fuerunt adulteri vel fornicatores acerrimi, quos in gradu episcopatus vel presbiterii fornicationum filii nati arguunt, revenientes ab apostolica sede dicunt sibi Romanum pontificem licentiam dedisse ministerium episcopale in aecclesia ministrare. Quos contra contendimus, quia apostolicam sedem contra decreta canonum nequaquam audivimus iudicasse. Haec omnia, domine karissime, propterea nota vobis facimus, ut vestrae auctoritatis responsum talibus dare possimus, ut per cautelam vestrae doctrine oves aecclesiae non seducantur, sed lupi rapaces convicti et superati pereant. Interea munuscula parva vobis direximus, non quia digna sint paternitati vestrae, sed pro indicio caritatis et oboedientiae devotionis, id est uuillosam unam et argenti et auri tantillum. Dextera Domini protegente incolomem valere et in Christo proficere beatitudinem vestram in longitudine dierum optamus.

Te Deus altithronus sancta conservet in aede Sedis apostolice rectorem tempora longa,

Melliflua gratum populis doctrina per orbem Perficiatque Deo dignum pia gratia Christi.

Splendida percipiat florens sua gaudia mater, Atque domus Domini laetetur prole fecunda.

- 9 -

Texte 5

État de la langue à Rome (VIIIe siècle)

Liber Pontificalis, Vita 94. Stephanus II (c. XV-XVI; XXV-XXX , éd. L. Duchesne, t.1, Paris, Thorin, 1886, p. 444, l. 2-15, p. 447, l. 10 -

p. 449, l. 5)

[XV] Itaque dum hisdem sanctissimus vir iamfatum pestiferum Langobardorum regem immensis vicibus, innumerabilia tribuens munera, deprecatur pro gregis sibi a Deo commissis et perditis ovibus, scilicet pro universo exarchato Ravennae atque cunctae istius Italiae provinciae populo, quos diabolica fraude ipse impius deceperat rex et possidebat ; et dum ab eo nihil hac de re optineret, cernens praesertim et ab imperiale potentia nullum esse subveniendi auxilium ; tunc quemadmodum praedecessores eius beate memoriae domni Gregorius et Gregorius atque domnus Zacharias beatissimi pontifices Carolo excellentissime memorie regi Francorum direxerunt, petentes sibi subveniri propter oppressiones ac invasiones quas et ipsi in hac Romanorum provincia a nefanda Langobardorum gente perpessi sunt, ita et modo et ipse venerabilis pater, divina gratia inspirante, clam per quendam peregrinum suas misit litteras Pippino, regi Francorum, nimio dolore huic provinciae inherenti conscriptas. Ad hunc etiam nec cessavit dirigens ut suos hic Roma ipse Francorum rex mitteret missos, per quos ad se eum accersire fecisset. [XVI] Et dum valide ab eodem Langobardorum rege civitates et provincia ista Romanorum opprimerentur, subito coniunxit missus iamfati regis Francorum, nomine Trottingangus abbas, per quem misit in responsis omnem voluntatem et petitionem praedicto sanctissimi papae adimplere. Et postmodum alius missus familiaris eius coniunxit, ea ipsa adnuntians. […] [XXV] Audiens vero hisdem rex eiusdem beatissimi pontificis adventum, nimis festinanter in eius advenit occursum, una cum coniuge, filiis etiam et primatibus. Pro quo et fere ad centum milia filium suum nomine Karolum in occursum ipsius quoangelici papae direxit, cum aliquibus ex suis obtimatibus. Ipseque in palatio suo, in loco qui vocatur Ponticone, ad fere trium milium spatium, descendens de equo suo, cum magna humilitate terrae prostratus, una cum sua coniuge, filiis et optimatibus, eundem sanctissimum papam suscepit ; cui et vice stratoris usque in aliquantum locum iuxta eius sellarem properavit. [XXVI] Tunc praedictus almificus vir cum omnibus suis extensa voce gloriam et incessabiles laudes omnipotenti Deo referens, cum hymnis et canticis spiritalibus usque ad praefatum palatium pariter cum iamdicto rege omnes profecti sunt, sexta ianuarii mensis die, in Apparitionis domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi sacratissima solemnitate. Ibique intus oratorium pariter consedentes, mox ibidem beatissimus papa praefatum christianissimum regem lacrimabiliter deprecatus est ut per pacis foedera causam beati Petri et reipublice Romanorum disponeret. Qui de praesenti iureiurando eundem beatissimum papam satisfecit omnibus eius mandatis et ammonitionibus sese totis nisibus oboedire, et ut illi placitum fuerit exarchatum Ravennae et republice iura seu loca reffere modis omnibus.

- 10 -

[XXVII] Sed quia tempus imminebat hyemalis eundem sanctissimum papam cum suis omnibus in Parisio apud venerabilem monasterium beati Dionisii ad exhibernandum pergere rogavit. Quo peracto et eo in eodem venerabile monasterio cum iamfato christianissimo Pippino coniungente, Domino annuente, post aliquantos dies hisdem christianissimus Pippinus rex ab eodem sanctissimo papa, Christi gratia, cum duobus filiis suis reges uncti sunt Francorum. [XXVIII] Et beatissimus papa prae nimio labore itineris atque temporis inequalitate fortiter infirmavit, ut etiam omnes tam sui quamque etiam et Francorum ibidem existentium homines eum desperarent. Sed domini Dei nostri ineffabilis clementia qui etiam non deserit sperantes in se, salvum cupiens hominem christianissimum, dum eum mane mortuum invenire sperabant, subito alio die sanus repertus est. [XXIX] Pippinus vero iamfatus rex cum admonitione gratia et oratione ipsius venerabilis pontificis absolutus, in loco qui Carisiacus appellatur pergens ibique congregans cunctos proceres regiae suae potestatis et eos tanti patris sancta ammonitione imbuens, statuit cum eis que semel Christo favente una cum eodem beatissimo papa decreverat perficere.

- 11 -

II. LA RÉFORME CAROLINGIENNE

Texte 6

Une lettre d’Alcuin à Charlemagne

(éd. E. Dümmler, in MGH EKA, t. 2, Berlin, 1895, L. 172, p. 284-285)

- 12 -

- 13 -

Texte 7

NOTGER LE BÈGUE, Gesta Karoli Magni

(éd. H. Haefele, in MGH SRG nova series, t. 12, Berlin, 1959, p. 3-4.)

- 14 -

III. ÉVOLUTION DU LATIN AUX IX E ET XE

SIÈCLES

Texte 8

Un diplome d’Otton III

(éd. Th. Von Sickel, in MGH DD, Otto III, Hanovre, 1893, n° 92, p. 502-504)

- 15 -

- 16 -

Texte 9

Lanfranc du Bec (PL 150 ; col. 533-534)

- 17 -

IV. RENAISSANCE DU XII E SIÈCLE

Texte 9

Bernard de Clervaux (Lettre CXXXIX, PL. 182, col. 293-295)

- 18 -

- 19 -

Texte 10

Les goliards

Carmina Burana