Embed Size (px)
Citation preview
752
KITAB TURATH FIQH SYAFIE JAWI SEBAGAI MEDIUM PENYAMPAIAN ILMU
FARDU AIN DI MALAYSIA: ANALISIS METODOLOGI PENULISAN KITAB
HIDAYAT AL-SIBYAN FI MA‘RIFAT AL-ISLAM WA AL-IMAN
Syed Salim bin Syed Shamsuddini, Muhammad Farid Wajdi bin Ab. Rahimii,
Abdul Karim bin Pardoniii & Mohd Faisal Mohamediv
i (Corresponding author) Pensyarah Kanan. Fakulti Syariah dan Undang-undang, Universiti Sains Islam
Malaysia. [email protected] ii Calon Ijazah Sarjana. Fakulti Syariah dan Undang-undang Universiti Sains Islam Malaysia.
[email protected] iii Calon Ijazah Sarjana. Fakulti Syariah dan Undang-undang, Universiti Sains Islam Malaysia.
iv Pensyarah Kanan. Fakulti Syariah dan Undang-undang, Universiti Sains Islam Malaysia.
Abstrak
Dalam memahami ilmu fiqh, di samping teks-teks Arab teks-teks turath Jawi digunapakai secara
meluas sejak awal kedatangan Islam di Nusantara yang memberi impak yang besar terhadap bidang
keilmuan dan pengamalan agama Islam penduduk Melayu. Di antara teks utama yang digunapakai
di Malaysia ialah kitab Hidayat al-Sibyan fi Ma‘rifat al-Islam wa al-Iman karya Abu Abdullah Husein
bin Muhammad Nasir bin Muhammad Thayyib al-Mas‘udi al-Banjari. Artikel ini meninjau serta
menjelaskan secara ringkas bagaimana kitab turath fiqh Jawi memainkan peranan sebagai medium
pengajaran dan pembelajaran ilmu fardu ain kepada masyarakat Melayu di Malaysia. Seterusnya,
artikel ini menganalisa metodologi penulisan kitab Hidayat al-Sibyan fi Ma‘rifat al-Islam wa al-Iman
dan pendekatan yang digunapakai oleh pengarang. Artikel ini menggunakan kaedah kualitatif
deskriptif melalui analisis dokumen terhadap teks-teks fiqh Jawi turath dan penulisan yang berkaitan
serta analisis terhadap kitab Hidayat al-Sibyan secara khusus. Dapatan penulisan ini menunjukkan
karya-karya turath fiqh Syafie Jawi telah memainkan peranan yang sangat penting dalam membentuk
keilmuan fiqh masyarakat Melayu zaman berzaman khususnya dalam bidang fardu ain. Kitab
Hidayat al-Sibyan ialah antara kitab terpenting dan masyhur dalam pendidikan fardu ain berkaitan
ibadat. Gaya penyampaiannya yang mudah tetapi lengkap telah menarik perhatian para ulama
tempatan untuk menjadikannya di antara teks asas bagi golongan awam mempelajari dan
mengamalkan syariat Islam.
Kata kunci: Kitab Jawi, fiqh ibadat, turath islami, Tuan Husein Kedah.
753
PENDAHULUAN
Antara pengaruh yang terbesar kedatangan Islam ke Alam Melayu sekitar abad ke-13
dan 14 Masihi ialah membawa budaya ilmu dan intelektual. Para pendakwah yang
berasal dari Timur Tengah telah membawa pendekatan dan manhaj Ahli Sunnah Wal
Jamaah ke Nusantara, sama ada dari sudut akidah, fiqh dan tasawuf. Masyarakat Melayu
telah menerima Islam yang hukum-hakam fiqhnya mengikut huraian dan tafsiran
mazhab Syafie sama ada yang berkaitan dengan ibadat, munakahat, muamalat mahupun
jenayah dan mereka berpegang teguh kepadanya. Natijahnya, hingga ke hari ini mazhab
Syafie berkembang dan menjadi pegangan utama di Malaysia serta negara-negara jiran
Indonesia, Singapura, Brunei, Selatan Thailand dan Selatan Filipina (Nu‘man Jaghim,
2011).
Mazhab Syafie telah menjadi budaya dalam masyarakat Melayu Islam Malaysia
dan begitu signifikan dalam penetapan hukum dan mencorakkan amalan seharian
seseorang Muslim di negara ini dalam setiap aspek kehidupan yang berhubung kait
dengan fiqh. Pengaruh dan kedudukan mazhab Syafie ini telah diperkukuhkan melalui
aktiviti-aktiviti pembelajaran, pengajaran, penyebaran hasil karya dan pemikiran, malah
ia telah di institusikan dalam bentuk rasmi melalui prosedur pengeluaran fatwa di
peringkat negeri dan kebangsaan dan enakmen pentadbiran agama negeri-negeri yang
mengguna pakai mazhab Syafie secara meluas. Wacana fiqh mazhab Syafie ini dianggap
satu warisan keilmuan yang amat berharga di Malaysia. Artikel ini meninjau serta
menjelaskan secara ringkas bagaimana kitab turath fiqh Jawi memainkan peranan
sebagai medium pengajaran dan pembelajaran ilmu fardu ain kepada masyarakat
tempatan. Fokus diberikan kepada pendidikan fiqh dalam urusan ibadat sebagai ilmu
fardu ain yang mesti dipelajari oleh setiap individu Muslim. Di antara teks yang terkenal
dan banyak digunakan untuk penyampaian ilmu fiqh ibadat di negara ini ialah kitab
Hidayat al-Sibyan fi Ma‘Rifat al-Islam wa al-Iman. Artikel ini akan menganalisa
metodologi kitab ini sebagai medium penyampaian hukum fardu ain fiqh kepada
masyarakat Islam di Malaysia.
PERKEMBANGAN KITAB FIQH MAZHAB SYAFIE DALAM SISTEM
PENDIDIKAN ISLAM DI MALAYSIA
Sistem pendidikan Islam di Malaysia, sama ada pendidikan formal atau tidak formal,
memberikan penumpuan kepada penguasaan seseorang pelajar kepada ilmu-ilmu fardu
ain iaitu ilmu tauhid, fiqh dan tasawuf. Di antara tiga bidang tersebut, bidang fiqh
menjadi salah satu fokus utama agar tindak-tanduk luaran seorang Muslim itu dapat
diatur mengikut landasan dan peraturan syarak. Mazhab Syafie telah menjadi mazhab
utama dalam pendidikan dan perundangan Islam di Malaysia sedari awal kedatangan
754
Islam lagi. Bermula dengan kerajaan Islam Pasai dan Terengganu disusuli dengan
kerajaan Islam Melaka mazhab Syafie telah menjadi asas dan rujukan hukum serta
permasalahan fiqh dalam segenap segi (Mahmood Zuhdi, 2007).
Ketika abad ke-15 Masihi, Empayar Melayu Melaka telah menjadi pusat
kebudayaan Melayu Islam yang terkemuka di dunia dan menjadi pusat penyebaran
Islam ke seluruh Asia Tenggara, secara tidak langsung menjadi pusat keilmuan fiqh
Syafie di rantau ini. Dalam menyampaikan hukum fiqh kepada masyarakat Melayu,
pendidikan formal dan tidak formal menjadikan mazhab Syafie sebagai asas
pembelajaran di sekolah-sekolah kerajaan di negara ini dan berterusan sehingga ke hari
ini sama ada di peringkat rendah atau menengah.
Dalam pendidikan tradisional di Malaysia, mazhab Syafie telah memberikan
pengaruh yang besar. Pengajian-pengajian di pondok, masjid, madrasah, surau dan
sekolah agama mengambil karya-karya turath fiqh mazhab Syafie sebagai teks pengajian
utama dalam proses pengajaran dan pembelajaran, sama ada berbahasa Arab atau
Melayu bertulisan Jawi klasik (Idris Awang & Tengku Sarina Aini, 2007). Karangan
tokoh-tokoh besar mazhab Syafie telah dibawa masuk dan menjadi teks penyampaian
hukum fiqh kepada masyarakat Melayu. Di antara teks-teks awal berbahasa Arab yang
telah diajar dan menjadi ikutan ramai masyarakat Islam di Nusantara ialah Minhaj al-
Talibin karangan Imam al-Nawawi (w. 676H), al-Muhazzab karangan Imam al-Syirazi (w.
476H), Fath al-Wahhab karangan Syeikh al-Islam Zakariya al-Ansari (w. 926H) dan Fath
al-Mu‘in karangan Syeikh Zainuddin al-Malibari (w. 987H) (Mahmood Zuhdi, 2007).
Selain itu, turut menjadi teks dan rujukan utama ialah matan al-Ghayah wa al-Taqrib
karangan al-Qadhi Abu Syuja‘ al-Asfahani (w. 593H), Hasyiah Qalyubi wa ‘Umairah ‘ala
Syarh al-Mahalli karangan Syeikh Syihabuddin Ahmad al-Qalyubi (w. 1069H) dan Syeikh
Syihabuddin Ahmad al-Burullusi (w. 957H) dan Hasyiah I‘anat al-Talibin karangan Sayyid
Abu Bakr Muhammad Syata al-Dimyati (w. 1310H) (Abdul Halim El-Muhammady,
2012).
Selain teks-teks Arab, penentuan hukum dan permasalahan fiqh masyarakat
Melayu turut bersandarkan teks-teks Jawi klasik karya para ulama tempatan. Kitab
turath Jawi boleh diertikan sebagai kitab keagamaan berbahasa Melayu, Jawa atau
bahasa-bahasa tempatan lain di Nusantara dengan menggunakan aksara Arab, yang
ditulis oleh ulama dan cendiakawan Melayu tempatan di masa lampau, sama ada dalam
bentuk karya asal atau terjemahan dari karya-karya klasik berbahasa Arab khususnya
yang berasal dari Timur Tengah (Nur Sa‘adah, 2015). Kemunculan kitab turath Jawi di
Kepulauan Melayu telah memainkan peranan yang amat penting sebagai pencatat ilmu
dan persuratan Melayu sepanjang zaman. Melalui kitab Jawi, pemikiran, pendapat dan
pandangan para ulama Timur Tengah dipindahkan dan disebarkan kepada umat Islam
di Nusantara.
755
Sumber rujukan asal atau terjemahan kitab-kitab Jawi diambil dari kitab-kitab
turath Arab yang berautoriti dan muktamad dalam mazhab Syafie, diolah dan diadun
semula mengikut situasi, realiti dan gaya bahasa tempatan. Misalnya, kitab al-Sirat al-
Mustaqim menggunakan sumber-sumber rujukan seperti Minhaj al-Talibin karangan
Imam al-Nawawi, Manhaj al-Tullab dan Fath al-Wahhab karangan Syeikh al-Islam
Zakariya al-Ansari, al-Anwar li A‘mal al-Abrar karangan Syeikh Yusuf al-Ardabili dan
‘Umdah al-Salik Wa ‘Uddah al-Nasik karangan Syeikh Ibn al-Naqib al-Misri (Jamalluddin
Hashim & Abdul Karim Ali, 2009). Manakala kitab Sabil al-Muhtadin menggunakan
sumber-sumber rujukan seperti Fath al-Wahhab, Mughni al-Muhtaj karangan Syeikh al-
Khatib al-Syarbini dan Tuhfat al-Muhtaj karangan Syeikh Ibn Hajar al-Haitami
(Muhammad Arsyad al-Banjari, t.th.). Kitab Furu‘ al-Masa’il pula menggunakan sumber-
sumber rujukan yang berupa kitab al-Fatawa karangan Syeikh Shamsuddin Muhammad
al-Ramli dan Kasyf al-Litham ‘an As’ilah al-Anam karangan Syeikh Hussain bin
Muhammad al-Mahalli (Daud bin Abdullah al-Fatani, t.th.). Berikut ialah beberapa
contoh kitab-kitab fiqh Jawi yang masyhur di Malaysia:
Bil Judul Kitab Pengarang
1 Al-Sirat al-Mustaqim Syeikh Nuruddin al-Raniri (w. 1658)
2
Sabil al-Muhtadin li al-Tafaqquh fi Amr
al-Din
Syeikh Muhammad Arsyad al-
Banjari (w. 1812)
3
Bidayat al-Mubtadi wa ‘Umdat al-
Aulad
Syeikh Muhammad Arsyad al-
Banjari
4
Furu‘al-Masa’il wa Usul al-Wasa’il Syeikh Daud bin Abdullah al-Fatani
(w. 1847)
5
Idhah al-Bab Li Murid al-Nikah Bi al-
Sawab
Syeikh Daud bin Abdullah al-Fatani
6 Munyat al-Musalli Syeikh Daud bin Abdullah al-Fatani
7
Al-Jawahir al-Saniyyah fi Syarh al-
‘Aqaid al-‘Aliyyah wa Ahkam al-Fiqh
al-Mardhiyyah wa Tariq Suluk al-
Toriqah al-Muhammadiyyah Syeikh Daud bin Abdullah al-Fatani
8
Bughyat al-Tullab Li Murid Ma‘rifat al-
Ahkam bi al-Sowab Syeikh Daud bin Abdullah al-Fatani
9
Hidayat al-Muta‘allim wa ‘Umdat al-
Mu‘allim Syeikh Daud bin Abdullah al-Fatani
756
Kitab-kitab Jawi tersebut diajarkan kepada masyarakat Melayu melalui tiga
peringkat utama: permulaan (mubtadi), pertengahan (mutawassit) dan tinggi
(mutaqaddim/muntahi). Biasanya kitab-kitab peringkat permulaan diajar kepada kanak-
kanak dan masyarakat awam di pengajian-pengajian umumi. Manakala kitab-kitab
peringkat pertengahan dan tinggi biasanya diajar kepada mereka yang telah kukuh asas
fardu ainnya atau pelajar-pelajar pondok, sebagai tambahan dan pemantapan ilmu. Di
peringkat ini masalah-masalah furuk dan khilaf ulama turut dimuatkan. Berikut ialah
senarai beberapa kitab Jawi utama yang sering digunapakai dalam pengajian fiqh Syafie
di Malaysia mengikut peringkat pengajian:
Peringkat / Marhalah Judul Kitab
Permulaan (Mubtadi) Wisyah al-Afrah wa Isbah al-Falah, ‘Unwan al-Falah
wa ‘Anfuwan al-Salah, Kifayat al-Ghulam fi Bayan
Arkan al-Islam wa Syurutih, Munyat al-Musalli,
Sullam al-Mubtadi fi Ma‘rifat Tariqat al-Muhtadi,
10
Sullam al-Mubtadi fi Ma‘rifat Tariqat al-
Muhtadi Syeikh Daud bin Abdullah al-Fatani
11
Kifayat al-Ghulam fi Bayan Arkan al-
Islam wa Syurutih
Syeikh Ismail al-Minangkabawi (w.
1844)
12
Kasyf al-Litham ‘An As’ilah al-Anam Syeikh Zainal Abidin bin
Muhammad al-Fatani (Tuan Minal)
(w. sekitar 1913)
13 ‘Unwan al-Falah wa ‘Anfuwan al-Solah
Syeikh Ahmad bin Muhammad Zin
al-Fatani (w. 1908)
14
Matla‘al-Badrain wa Majma‘ al-Bahrain Syeikh Muhammad bin Ismail
Daudi al-Fatani (w. 1915M)
15 Wisyah al-Afrah wa Isbah al-Falah
Syeikh Muhammad bin Ismail
Daudi al-Fatani
16 Al-Bahr al-Wafi wa al-Nahr al-Safi
Syeikh Muhammad bin Ismail
Daudi al-Fatani
17
Hidayat al-Sibyan fi Ma‘rifat al-Islam wa
al-Iman
Syeikh Husain Nasir bin
Muhammad Tayyib al-Mas‘udi al-
Banjari (w. 1936H)
18
Kifayat al-Muhtadi Pada Menerangkan
Cahaya Sullam al-Mubtadi
Syeikh Muhammad Nur bin Syeikh
Muhammad Saghir al-Fatani (w.
1944)
757
Bidayat al-Mubtadi, Perukunan, Hidayat al-Sibyan fi
Ma‘rifat al-Islam wa al-Iman.
Pertengahan
(Mutawassit)
Al-Jawahir al-Saniyyah, Matla‘ al-Badrain wa Majma‘
al-Bahrain, Kifayat al-Muhtadi Pada Menerangkan
Cahaya Sullam al-Mubtadi, Hidayat al-Muta‘allimin,
Idhah al-Bab li Murid al-Nikah bi al-Sawab.
Tinggi
(Mutaqaddim/Muntahi)
Sabil al-Muhtadin li al-Tafaqquh fi Amr al-Din, Al-
Bahr al-Wafi wa al-Nahr al-Safi, Fath al-Mannan
Syaran Matan Zubad, Bughyat al-Tullab li Murid
Ma‘rifat al-Ahkam bi al-Sawab, Kasyf al-Litham ‘an
As’ilah al-Anam, Furu‘ al-Masa’il wa Usul al-Wasa’il.
Penulisan para ulama di Nusantara biasanya memiliki persamaan pada beberapa
aspek dan juga perbezaan yang menjadikan sesuatu kitab itu menjadi unik berbanding
kitab-kitab yang lain. Walaupun kebanyakan daripada kitab-kitab Jawi membahaskan
tentang permasalahan fardu ain dalam ilmu tauhid, fiqh dan juga tasawuf namun
terdapat perbezaan yang ketara daripada sudut penambahan isi kandungan serta
permasalahan yang berkaitan dan juga terdapat pengurangan pada sesuatu
perbincangan. Gaya penulisan tersebut boleh dianggap ianya berlaku sedemikian kerana
ia mengikut kecenderungan penulis dalam mempersembahkan kitab mereka samada
pada tahap yang tinggi, sederhana ataupun umum.
Ada pengarang yang hanya menulis berkenaan topik-topik tertentu dalam
sesuatu masalah seperti kitab Qawa’id al-Din li Ikhwan al-Mubtadin karangan Syeikh
Zainul Abidin yang hanya mengulas berkenaan permasalahan masbuq muwafiq. Begitu
juga kitab Pedoman Sembahyang Jemaah karangan Tuan Guru Haji Abdul Rahman yang
menumpukan tentang perbahasan solat berjemaah sahaja. Kitab-kitab sebegini amat
sesuai dipelajari dan dirujuk oleh mereka yang hanya ingin mengetahui tentang
perbahasan yang tertentu sahaja tanpa perlu melalui perbincangan yang tidak berkaitan.
Pada keadaan yang lain, ada beberapa kitab yang ditulis secara merangkumi seluruh
perbahasan fiqh seperti kitab Sullam al-Mubtadi dan juga Hidayat al-Muta‘allim wa al-
‘Umdah al-Mu‘allim karangan Syeikh Daud al-Fatani, kitab Matla‘ al-Badrain karangan
Syeikh Muhammad Bin Ismail al-Fatani dan kitab al-Bahjah al-Mubtadin karangan
Syeikh Ahmad Bin Muhammad Zain al-Fatani (Abdul Karim, 2019).
Perbezaan juga boleh berlaku pada aspek format penulisan iaitu samada ianya
ditulis dalam bentuk prosa, syair ataupun soal jawab. Penulisan dalam bentuk prosa
adalah yang paling banyak digunakan oleh para ulama Nusantara termasuklah juga
kitab Hidayat al-Sibyan ini. Di sana terdapat kitab yang ditulis dalam bentuk syair seperti
kitab Syair Kitab al-Nikah, Syair Hukum Faraid dan Syair Siti Sianah yang ditulis oleh
758
seorang ulama Melayu yang berkaliber pada kurun ke 18 iaitu Syeikh Raja Ali Haji (Abu
Hassan Sham, 1995). Manakala kitab Jawi yang ditulis dalam bentuk soal jawab boleh
didapati dalam karangan Syeikh Daud al-Fatani seperti kitab Furu‘ al-Masail dan
karangan Syeikh Zainul Abidin iaitu Kasyf al-Litham (Wan Mohd Saghir, 2019).
KONSEP ILMU FARDU AIN DAN KEPENTINGANNYA DALAM KEHIDUPAN
SEORANG MUSLIM
Agama Islam merupakan undang-undang Allah SWT yang didatangkan kepada para
rasulNya untuk disampaikan kepada umat, sama ada yang bersangkut paut dengan
akidah, ibadat, muamalat dan sebagainya (Abdul Aziz, 1994). Setelah seseorang itu
melafazkan dua kalimah syahadah yang menjadi tunjang utama bagi seseorang individu
Muslim, dia perlu melaksanakan segala perkara yang bersangkut paut dengan agama,
terutama perkara-perkara yang dihukumkan sebagai fardu ain.
Menurut Imam al-Ghazali (t.th.), Imam al-Nawawi (1995) dan al-Zarnuji (1996)
fardu ain diertikan sebagai ilmu tentang tatacara amal yang wajib dipelajari oleh setiap
individu apabila sampai masanya seperti asas akidah, tatacara ibadat asas serta perkara
yang dihalalkan dan diharamkan, dan ilmu perihal hati dan akhlak batin. Al-Zarnuji
(1996) mentakrifkan ilmu fardu ain sebagai ilmu “hal” iaitu ilmu yang wajib dituntut
mengikut keadaan yang bakal ditempohi oleh setiap individu. Beliau menyebut dalam
kitab Ta‘lim al-Muta‘allim seperti berikut (dengan ubah suai):
“Ketahuilah kamu bahawa tidaklah menjadi kefarduan ke atas setiap orang Islam untuk menuntut
semua ilmu, sesungguhnya yang diwajibkan ke atasnya ialah menuntut ilmu al-hal iaitu
situasi/keadaan yang ia akan alami, pada apa jua keadaan, seperti ilmu berkenaan perkara yang
menyebabkan sah solatnya, puasanya, zakatnya, hajinya dan urusan jual beli.”
Berdasarkan hadis Jibril AS apabila Baginda Nabi SAW ditanya oleh malaikat
Jibril AS tentang Islam, iman dan ihsan, tuntutan fardu ain terkandung dalam tiga asas
atau rukun utama agama Islam iaitu akidah, fiqh dan tasawuf. Iman bakal terhasil
apabila seseorang mukalaf membenarkan (mempercayai dengan hatinya serta mengaku
dengan putus dan yakin bahawa benar) segala perkara yang dibawa datang oleh
Rasulullah SAW yang berkaitan agama yang dimaklumi secara dharurah (telah maklum
oleh umum dan tidak perlu kepada berfikir dan dibahaskan), berdasarkan dalil-dalil
yang putus dan yakin (Abdul Aziz, 1994). Dari sudut akidah, seseorang Muslim itu mesti
mempelajari ilmu akidah yang berkaitan dengan ketuhanan, kenabian dan perkara-
perkara ghaib menurut pendekatan ulama Ahli Sunnah Wal Jamaah, yang biasa dikenali
dengan pengajian Sifat 20.
Manakala, bagi hukum-hakam fiqh, perkara yang paling utama ialah ilmu yang
bersangkut paut dengan tatacara ibadat. Di dalam rubu‘ ibadat dalam kitab-kitab turath
759
fiqh Syafie dan lainnya, tajuk-tajuk utama yang dimuatkan ialah bersuci, solat, zakat,
puasa, haji dan umrah. Di antara topik-topik tersebut, perkara yang paling asas dalam
rubu‘ ibadat sebagai fardu ain ialah ilmu yang bersangkut paut dengan bersuci dan solat,
kerana amalan solatlah yang mesti dilakukan setiap hari dan mula-mula akan ditanya di
akhirat kelak. Solat tidak akan sah selagi tidak melakukan tatatacara bersuci yang
disyariatkan. Rentetan itu, setiap kitab fiqh akan dimulakan dengan membahaskan
tentang taharah atau bersuci.
Bagi mencapai kesempurnaan agama Islam pula, seseorang Muslim perlu
mempelajari ilmu tasawuf untuk merealisasikan ihsan. Dia perlu membersihkan
rohaninya (tazkiyyat al-nafs) dengan mempelajari tentang akhlak-akhlak mazmumah dan
mahmudah untuk proses al-takahlli dan al-tahalli, iaitu membuang sifat-sifat buruk dan
menggantikannya dengan sifat-sifat yang terpuji.
Dari konteks fiqh, Islam telah mensyariatkan beberapa kewajipan ibadat yang
wajib dikerjakan ke atas setiap penganutnya bagi menyempurnakan ketaatan seorang
hamba kepada Tuhannya. Ini kerana sesuatu ketaatan itu bukan sekadar terhenti pada
pengakuan terhadap ketuhanan kepada Allah SWT sahaja, namun ketaatan itu mestilah
diiringi dengan mengikut dan melakukan segala suruhan dan meninggalkan segala
larangan yang ditetapkan oleh agama Islam. Setiap individu Islam mukalaf diwajibkan
mematuhi hukum-hukum Islam dan melakukan ibadat yang diperintahkan oleh Allah
SWT. Berdasarkan firman Allah SWT dalam surah Taha, ayat 132 dan hadis Nabi SAW,
adalah menjadi tanggungjawab bapa, ibu, penjaga atau sesiapa yang mempunyai kuasa
untuk mengajar dan menyuruh kanak-kanak yang telah mencapai umur mumaiyiz di
bawah penjagaan atau tanggungjawab mereka untuk melakukan solat fardu dan puasa
Ramadan (Al-‘Aitah, t.th.).
Urusan ibadat merupakan fardu ain yang mesti dilakukan oleh setiap mukalaf
termasuk mualaf sejurus selepas memeluk agama Islam. Bagi seorang kanak-kanak
mumaiyiz perlu melakukan solat apabila sampai umur baligh, sama ada dengan alamat
atau tanda seperti keluar air mani atau kedatangan darah haid atau dengan sampai umur
15 tahun hijrah. Bagi seorang mualaf pula apabila dia mengucap dua kalimah syahadah.
Ketika itu halangan untuk melakukan ibadatnya yang dikenali dengan istilah (mani‘)
hilang. Jika masih berbaki waktu solat sekurang-kurangnya sekadar takbiratul ihram
(waktu yang sangat singkat) tetapi dia tidak melakukan solat tersebut, dia perlu
meggantikannya (qadha), dengan syarat kekal Islamnya sekadar sekira-kira masa tersebut
cukup untuk bersuci dan mendirikan solat. Jika ruang masa masih lagi luas, wajib ke atas
mualaf tersebut mempelajari tatacara mengerjakan ibadat solat (Al-Kaf, 2003).
Taharah atau bersuci merupakan syarat utama bagi sahnya ibadat solat. Allah SWT
telah mensyaratkan kesucian daripada sebarang najis pada tubuh badan, tempat dan
juga pakaian seseorang bagi membolehkannya melaksanakan ibadat solat. Ulama
760
mazhab Syafie telah sepakat bahawa sesiapa yang sengaja mengerjakan solat tanpa
menyucikan dirinya daripada najis yang tidak dimaafkan maka ibadat solatnya itu tidak
sah dan wajib diulangi semula (Al-Bajuri, 2016). Konteks bersuci yang dibahaskan di
dalam kitab-kitab fiqh kebiasaannya adalah berkisar pada bab wuduk, mandi wajib,
tayamum dan cara menghilangkan najis. Ini kerana keempat-empat perkara tersebut
adalah maqasid bagi perbahasan taharah serta syarat utama bagi sahnya ibadat solat (Al-
Syatiri, 2007).
Di dalam kitab-kitab turath fiqh, perbahasan tajuk-tajuk dibahagikan kepada empat
bahagian iaitu ibadat, muamalat, munakahat dan jenayat. Para fuqaha dari pelbagai
mazhab telah bersepakat mendahulukan tajuk ibadat di atas tajuk-tajuk lain kerana
urusan ibadat berkait rapat dengan hak Allah SWT dan ia adalah matlamat dari
penciptaan jin dan manusia. Hukum-hakam ibadat juga lebih banyak berulang daripada
hukum-hakam berkaitan tajuk-tajuk lain. Apabila dilihat kepada teks-teks turath fuqaha
syafi‘iyyah, mereka memulakan karangan mereka dengan meletakkan tajuk ibadat di
awal, kemudian disusuli dengan tajuk muamalat, munakahat dan kehakiman, jenayah
dan hudud.
Dari sudut penyusunan bab fiqh ibadat, fuqaha memulakan dengan hukum
berkaitan solat kerana ia merupakan rukun Islam yang kedua dan berulang-ulang lima
kali setiap hari selain ianya menjadi hisab yang pertama di hari kiamat nanti. Dalam bab
solat, perbahasan dimulakan dengan hukum taharah kerana ia merupakan syarat sah
solat. Bab kedua disusuli dengan tajuk zakat kerana Al-Quran meletakkan zakat seiring
dengan solat dan ia merupakan rukun Islam ketiga. Bab ketiga ialah puasa sebagai rukun
Islam keempat dan ia merupakan ibadat tahunan. Penutup tajuk ibadat ialah bab haji dan
umrah sebagai rukun Islam terakhir dan ibadat yang diwajibkan sekali seumur hidup.
Di antara teks-teks klasik fiqh Syafie berbahasa Arab yang mengkhususkan
perbahasan ibadat yang menjadi teks utama bagi peringkat asas pengajian fiqh bagi
peringkat permulaan ialah kitab Masail al-Ta‘lim yang masyhur dengan nama al-
Muqaddimah al-Hadhramiah karangan Syeikh Abdullah Ba Fadl al-Hadhrami dan kitab
Safinah al-Naja karangan Syeikh Salim bin Abdullah al-Hadhrami. Bagi masyarakat
Islam di Malaysia, di antara teks-teks Jawi yang masyhur ialah Hidayat al-Sibyan bagi
peringkat permulaan dan Wisyah al-Afrah wa Isbah al-Falah. Manakala kitab Sabil al-
Muhtadin li Tafaqquh fi Amr al-Din dan Bughyah al-Tullab bagi peringkat perbahasan
secara detil dan terperinci dan masalah-masalah furuk (cabang-cabang fiqh).
761
KITAB HIDAYAT AL-SIBYAN FI MA‘RIFAT AL-ISLAM WA AL-IMAN SEBAGAI
MEDIUM PENYAMPAIAN ILMU FARDU AIN
Bagi menerangkan tajuk ini, penulis membahagikan perbahasan kepada dua bahagian
utama: biografi dan ketokohan pengarang dan analisis metodologi penulisan kitab.
BIOGRAFI DAN KETOKOHAN PENGARANG
Tuan Hussein Kedah al-Banjari atau nama penuhnya Abu Abdullah Hussein bin
Muhammad Nasir bin Muhammad Tayyib bin Mas‘ud bin Qadhi Abu Su‘ud bin Syaikh
Muhammad Arsyad bin Abdullah al-Banjari dilahirkan pada hari Ahad 20 Jamadilawal
1280H bersamaan 2 November 1863 di Titi Gajah, Kedah. Beliau mashyur dengan nama
Tuan Guru Tuan Hussin Kedah (Wan Mohd Shaghir, 2009). Menurut Abdul Ghani Said
(1998), Tuan Hussain Kedah al-Banjari adalah pengasas kepada enam buah pondok
pengajian dalam negeri Kedah dan sebuah di Pokok Sena, Seberang Perai, termasuk
Madrasah Taufiqiah al-Khairiah di Padang Lumat, Yan, Kedah (kemudiannya dikenali
sebagai Pondok Pak Ya). Ini tidak termasuk usaha beliau membangunkan semula
pondok datuknya di Gajah Mati, Jitra, Kedah.
Wan Mohd Shaghir (2009) mencatatkan bahawa keturunan Tuan Hussin Kedah
adalah berasal dari Kelompoyan Martapura Banjarmasin, Kalimantan, Indonesia. Dan
beliau adalah dari keturunan Syaikh Muhammad Arsyad al-Banjari, pengarang kitab
Sabil al-Muhtadin. Sejarah kedatangan keturunan beliau ke Kedah adalah apabila datuk
kepada datuknya yang bernama Qadhi Haji Abu Su‘ud diceritakan bahawa beliau
pulang dari Makkah untuk meneruskan perjalanannya pulang ke Banjar telah singgah di
Kedah. Apabila sultan Kedah mendapat tahu kehadiran ulama Banjar ini maka baginda
Sultan Kedah telah meminta kepadanya supaya tinggal di Kedah untuk menjadi guru
baginda dan rakyat Kedah.
Tuan Hussain Kedah mendapat asuhan awal daripada ibunya Tengku Fatimah
dan didikan agama daripada datuknya Haji Muhammad Thayyib bin Mas‘ud al-Khalidi
an-Naqsyabandi seorang ulama terkenal di Kedah yang mengasas pondok pengajian
agama di Titi Gajah sekitar tahun 1870M. Apabila masuk umur belasan tahun, beliau
telah mahir dalam Bahasa Arab dan sudah agak tinggi ilmu agamanya (Abdul Ghani,
1998). Seterusnya beliau menyambung pelajarannya di di Pondok Bendang Daya, Fatani.
Beliau sempat belajar dengan Tuan Guru Syaikh Haji Wan Mustafa bin Muhammad al-
Fatani (Tok Bendang Daya I) dan selanjutnya kepada anak beliau, Syaikh Abdul Qadir
bin Syaikh Wan Mustafa (Tok Bendang Daya II). Selain di Bendang Daya, Tuan Husein
Kedah juga pernah belajar di Pondok Semela, pondok di mana datuknya pernah
menuntut ilmu. Tuan Hussain Kedah telah merantau ke Kelantan, Terengganu,
Singapura, Johor dan Perak untuk mendalami ilmu agama. Setelah lama di perantauan
762
mencari ilmu, beliau kembali ke Titi Gajah dengan niat untuk membantu datuknya
mengajar (Wan Mohd Shaghir, 2009).
Pada tahun 1892, beliau berangkat ke Mekah bersama isterinya iaitu Wan
Khadijah binti Wan Yusuf untuk mengerjakan haji dan menuntut ilmu. Ketika di Mekah
beliau sempat berjumpa dan berguru dengan ulama-ulama besar di sana seperti Syaikh
Abdul Qadir bin Abdur Rahman al-Fatani, Sayyid Ahmad bin Zaini Dahlan, Syaikh
Muhammad bin Sulaiman Hasbullah al-Makki, Syaikh Nawawi al-Bantani, Syaikh Umar
Sumbawa, Syaikh Ahmad Umar Bali, Syaikh Ahmad Lingga, Syeikh Wan Ahmad al-
Fatani dan lain-lain (Wan Mohd Shaghir, 2009).
Berlainan dengan ulama lain, Tuan Hussain telah berpindah-berpindah dari suatu
tempat ke tempat yang lain sejak 1315H/1897M sehingga tahun 1354H/1935M sebanyak
enam kali. Ke mana saja beliau pergi beliau telah meninggalkan pusat pengajian yang
tetap menjadi tumpuan murid dari merata-rata tempat (Abdul Ghani, 1998; Mat Saad,
2011).
Apabila Tuan Hussain pulang dari Mekah pada tahun 1896M, beliau meneruskan
pengajarannya di pondok Titi Gajah dan pada waktu yang sama beliau ditawarkan untuk
membuka pondok di kampung Alor Ganu, sebuah perkampungan yang berhampiran.
Beliau menerima tawaran tersebut dan mengajar di sana selama tiga tahun. Pada tahun
1900, beliau berpindah Bohor dan membuka pondoknya di sana. Tuan Hussin
mengendalikan pondoknya di Bohor selama 12 tahun sehingga beliau terkenal dengan
panggilan “Tuan Hussain Bohor” (Abdul Ghani, 1998).
Pada tahun 1912, Tuan Hussin berpindah pula ke Bagan Ulu dan membuka
pondok di situ. Tempat ini sekarang dikenali sebagai Pantai Merdeka. Pelajar-pelajarnya
berjumlah lebih 400 orang. Tuan Hussin mentadbir pondok Bagan Ulu selama 8 tahun
sebelum membuka pondok baru di Selengkoh, Mukim Sungai Limau. Beliau berkhidmat
di sana selama 4 tahun dan kemudiannya berangkat mengerjakan fardu haji. Setelah
pulang dari Mekah pada tahun 1924M, Tuan Hussain telah membuka pondok baru pula
di Padang Lumat. Seterusnya beliau membuka pondok di Pokok Sena, Seberang Perai
pada akhir tahun 1929M.
Tuan Hussain Kedah adalah seorang ulama yang warak. Beliau pernah menolak
jawatan mufti yang ditawarkan oleh Sultan Kedah sebaik saja beliau pulang dari Mekah
sekitar tahun 1318H dan jawatan Syeikhul Islam yang merupakan jawatan tertinggi
dalam pentadbiran agama di negeri Kedah. Beliau khuatir tidak mampu menjalankan
tanggungjawab dengan adil dan memilih hidup bebas daripada terikat dengan jawatan
rasmi (Abdul Ghani, 1998).
Tuan Hussain sangat rajin beribadah dan sangat memuliakan tariqat, bagi beliau
tariqat merupakan amalan tertinggi untuk menghaluskan akhlak dan budi pekerti serta
jalan menghampirkan diri kepada Allah. Beliau mengamalkan Tariqat Syattariah. Beliau
763
telah terkenal sebagai seorang ulama yang mencapai darjat wali Allah (Abdul Ghani,
1998). Namun begitu, beliau tidak setuju dengan sesetengah golongan yang hanya
mengamalkan tariqat tetapi mengabaikan syariat lahir dan tidak menunaikan
tanggungjawab pada masyarakat.
Tuan Hussain Kedah adalah seorang tuan guru pondok yang tegas. Pelajarnya
tidak dibenarkan merokok dan berambut panjang, tidak menyanyi dan tidak bergaul
bebas lelaki dan perempuan. Beliau menyusun kedudukan pondok lelaki, perempuan
dan kelamin dengan kemas bagi mengelakkan daripada pergaulan bebas (Abdul Ghani,
1998; Mat Saad, 2011). Menurut Abdul Ghani Said (1998), dalam melaksanakan hukum
Tuan Hussain sangat berhalus dan tegas. Beliaulah orang pertama menentang sistem riba
dalam soal pinjam-meminjam serta menolak perlaksanaan peraturan tauliah mengajar
yang diselewengkan, dan menentang perlaksanaan akta cetak kitab yang
disalahgunakan.
Tuan Hussain Kedah wafat pada 18 Zulkaedah 1354H bersamaan 10 Februari
1936M ketika berumur 72 tahun dan jenazahnya telah dikebumikan di tanah perkuburan
Islam wakafnya sendiri di Titi Gajah.
Tuan Hussain Kedah adalah seorang ulama besar dan pendakwah yang sangat
gigih dalam perjuangan menggunakan perkataan dan penulisan. Beliau telah
menghasilkan tidak kurang daripada 18 buah kitab meliputi bidang fiqh, usuluddin,
tasawuf dan pengetahuan umum dengan berorientasikan pemikiran Ahli Sunnah Wal
Jamaah. Menurut Abdul Ghani Said (1998), Tuan Hussain merupakan ulama Kedah yang
terbanyak mengarang kitab pada zamannya. Di antara karya-karya penulisan beliau
mengikut bidang ialah (Wan Mohd Saghir, 2009):
1. Tauhid/akidah: al-Nur al-Mustafid fi ‘Aqa'id ahl al-Tauhid, Tamrin al-Sibyan fi
Bayan Arkan al-Islam wa al-Iman, Hidayat al-Atfal, Hidayat al- Mutafakkirin fi
Tahqiq Ma‘rifat Rabb al-‘Alamin, Bidayat al-Talibin ila Ma‘rifat Rabb al-‘Alamin,
Tabsirah li Uli al-Albab, Hidayat al-Ghilman.
2. Fiqh: Hidayat al-Nikah, Majmu al-La-ali li al-Nisa’ wa al-Atfal, Bunga Geti.
3. Tauhid dan fiqh: Hidayat al-Sibyan fi Ma‘rifat al-Islam wa al-Iman, Usul al-
Tauhid fi Ma‘rifat Turuq al-Iman li al-Rabb al-Majid.
4. Tasawuf dan tariqat: Kisar al-Aksir li al-Saghir ‘Ind al-Kabir li Ma‘rifat Allah al-
‘Alim al-Kabir, Qathr al-Ghaitsiyyah fi ‘Ilm al-Sufiyyah ‘ala Syari‘at al-
Muhammadiyyah.
5. Sirah Nabi SAW: Tafrih al-Sibyan fi Maulid al-Nabi min Walad al-‘Adnan.
6. Hadis: Tazkir al-Qabail al-Qadhi.
7. Ilmu saraf (bahasa Arab): ‘Alaqat al-Lamiyah wa al-Sarfiyah.
8. Amalan zikir dan wirid: Nail al-Maram fi ma Yujab Husn al-Khitam.
764
9. Penghidupan dan pentadbiran pemerintahan: Tanbih al-Ikhwan fi Tadbir al-
Ma’isyah wa al-Taslik al-Buldan.
ANALISIS METODOLOGI PENULISAN KITAB HIDAYAT AL-SIBYAN FI
MA‘RIFAT AL-ISLAM WA AL-IMAN
Latar Belakang Kitab:
Hidayat al-Sibyan fi Ma‘rifat al-Islam wa al-Iman merupakan karya fiqh Jawi dalam
permasalahan ibadat berdasarkan mazhab Syafie yang disusun oleh Syeikh Hussain
Nasir bin Muhammad Taib al-Mas‘udi al-Banjari. Di halaman hadapan kitab ini
pengarang menggunakan nama Abu Abdullah Husein Nasir bin Muhammad Tayyib al-
Mas‘udi al-Banjari. Kitab ini ditulis sebagai panduan umat Islam, khususnya kanak-
kanak yang baru mumaiyiz atau mereka yang baharu mula ingin mempelajari ilmu
agama Islam, sama ada dari segi akidah atau fiqh. Rentetan itu, kitab ini diberi judul
sedemikian yang bermaksud Petunjuk Bagi Mereka Yang Baru Belajar Pada Mengenal
Islam dan Iman.
Cetakan yang pertama kitab ini telah dicetak oleh Matba‘ah al-Taraqqil Majidiyah
al-‘Uthmaniyah pada tahun 1330H. Kemudian ianya telah dicetak oleh Matba‘ah al-
Ahmadiah yang beralamat di 82 Jalan Sultan, Singapura pada tahun 1345H/1927M,
ditashih oleh Syeikh Idris bin Husein al-Kalantani. Dalam penulis artikel ini, penulis
menggunakan versi cetakan oleh Percetakan al-Mu‘arif Sdn. Bhd. Pulau Pinang yang
mengandungi 38 halaman termasuk mukadimah dan isi kandungan kitab yang terletak
di akhir kitab.
Walaupun kitab ini agak nipis, tetapi ia merupakan sebuah kitab turath fiqh Syafie
Jawi yang sangat popular di Malaysia di kalangan pelajar yang mendalami ilmu agama
dan banyak diajar sama ada secara formal di pondok, madrasah dan sekolah agama,
mahupun secara umumi di surau dan masjid sehingga hari ini. Di samping itu, kitab ini
telah menjadi tumpuan para ilmuan dan ahli akademik, lantas kerap dirujuk, dikaji dan
ditahkik oleh para mahasiswa di pusat pengajian tinggi tempatan terutama untuk
disertasi atau tesis peringkat pra-siswazah dan siswazah.
Kitab ini masih banyak dijual di pasaran, malah telah dirumikan oleh beberapa
penerbit tempatan. Contohnya ialah terbitan Al-Hidayah Publications yang telah dialih
dari tulisan Jawi ke tulisan Rumi oleh Ustazah Noraine Abu dengan judul “Hidayatush-
Shibyan fi Ma‘rifatul-Islam wal-Iman, Petunjuk Bagi Yang Baru Belajar Mengenal Islam
dan Iman”. Buku ini telah diulang cetak pada tahun 2015.
765
Kandungan Kitab:
Kandungan utama kitab ini membicarakan tentang perkara-perkara asas fiqh dalam
mazhab Syafie yang perlu diketahui oleh seseorang Muslim, bermula ia memasuki alam
mumayyiz. Tumpuan penulisan kitab ini pada bahagian fiqh ibadat walaupun di
awalnya diterangkan secara ringkas berkenaan dengan asas akidah. Terdapat enam tajuk
utama rubu‘ fiqh Ibadat telah dibincangkan iaitu bersuci, solat, pengurusan jenazah,
zakat, puasa dan haji serta umrah.
Di akhir kitab pada halaman 35 dan 36, untuk memperlengkapkan tiga rukun
agama iaitu iman, Islam dan ihsan, pengarang turut menyentuh berkenaan ilmu tasawuf.
Beliau memberikan beberapa peringatan sebagai muhasabah diri dalam beramal agar
segala amalan anggota zahir kita diterima Allah SWT. Sepertimana yang dinyatakan oleh
pengarang di halaman terakhir, kitab ini telah selesai ditulis pada hari Isnin 18 Muharram
1330 Hijrah bersamaan 8 Januari 1912 Masihi.
Secara ringkas, kandungan kitab ini dibahagikan kepada lapan bahagian seperti
berikut:
1. Khutbah al-kitab atau mukadimah penulis.
2. Muqaddimah fi al-Iman wa al-Islam: Mukadimah menerangkan tentang
makna iman dan Islam, rukun iman dan Islam, hakikat mengenal
(makrifat), bahagian hukum akal dan sifat-sifat wajib bagi Allah SWT dan
para rasul.
3. Kitab al-Salah: mengandungi 11 fasal. Menerangkan hukum mengenai
bersuci merangkumi wuduk, mandi, tayammum, najis, darah wanita,
istinjak, syarat sah dan perkara membatalkan solat, azan dan iqamah.
4. Bab fi Arkan al-Salah: mengandungi 16 fasal. Fasal 1-8 menerangkan rukun-
rukun solat serta syarat-syarat bagi setiap rukun. Fasal seterusnya
berkaitan sunat-sunat solat, solat sunat, solat musafir, solat berjemaah, solat
Jumaat dan perkara berkaitan orang sakit dan pengurusan jenazah.
5. Bab al-Zakat: terbahagi kepada dua fasal. Fasal pertama berkaitan dengan
pembahagian zakat. Fasal kedua mengenai beberapa masalah berkaitan
zakat.
6. Bab al-Siyam: mengenai hukum-hakam puasa dan fasal tentang perkara
yang membatalkan puasa.
7. Bab al-Haj wa al-‘Umrah: berkaitan asas hukum haji dan umrah.
8. Khatimah: penutup dan beberapa beberapa peringatan sebagai muhasabah
diri dalam beramal.
766
Keistimewaan dan Gaya Penulisan Kitab:
Kitab ini disusun mengikut susunan turutan bilangan dengan dinyatakan jumlah perkara
yang perlu diketahui terlebih dahulu, kemudian dihuraikan dengan lebih terperinci di
bahagian lain. Dengan kaedah ini, isi-isi yang hendak disampaikan lebih mudah untuk
dihafal dan difahami serta ringkas tetapi padat dan cukup untuk fardu ain bagi
mengesahkan amalan. Untuk huraian lanjut, pengarang menyaran agar dipelajari
masalah yang dihuraikan dalam kitab-kitab besar dan detil.
Penyusunan setiap tajuk dalam kitab ini pula adalah mengikuti pendekatan yang
dilakukan dalam karya-karya fiqh berbahasa Arab dengan membahagikan tajuk-tajuk
tersebut di bawah kitab dan fasal. Tuan Hussain Kedah menggunakan kaedah berbentuk
“fasal” ini bagi memisahkan suatu isu dengan isu yang lain agar lebih mudah dibezakan
oleh pelajar.
Berdasarkan pemerhatian penulis, terdapat dua gaya penulisan yang dapat
dianalisis daripada kitab Hidayat al-Sibyan ini, iaitu penggabungan antara tiga ilmu
fardu ain dalam sebuah kitab dan penambahan faedah-faedah berkaitan serta perincian
permasalahan bagi beberapa hukum yang terpilih. Ini jelas menunjukkan persamaan
yang wujud dalam bentuk penulisan kitab-kitab Jawi yang diketengahkan oleh para
ulama Melayu yang terdahulu dalam mendidik agama Islam kepada masyarakat.
Kitab Hidayat al-Sibyan terbahagi kepada tiga perbincangan utama iaitu
perbahasan tentang ilmu tauhid kemudian diikuti oleh ilmu fiqh serta diakhiri dengan
sedikit huraian tentang ilmu tasawuf. Penulis memulakan kitab beliau dengan
perbincangan tentang ilmu tauhid yang merangkumi rukun-rukun agama serta konsep
ketuhanan dan sifat-sifat yang berkaitan denganNya dengan diakhiri oleh konsep
kenabian dan sifat-sifat mereka. Segala perbahasan tauhid yang diketengahkan oleh
penulis adalah mengikut jalanan Ahli Sunnah Wal Jamaah al-Asyairah dan al-
Maturidiah sepertimana yang diikuti oleh semua ulama Melayu semenjak daripada
kurun ke 17 Masihi hingga ke hari ini.
Adapun perbahasan fiqh dalam kitab Hidayat al-Sibyan adalah bersumberkan
mazhab Syafie yang merupakan mazhab fiqh yang telah diikuti oleh orang Melayu
Nusantara sejak daripada zaman awal kedatangan Islam yang disebarkan oleh para
ulama yang terdiri daripada ahli keluarga Nabi Muhammad SAW (Al-Attas, 2011).
Pengamalan fiqh melalui konsep taqlid kepada sesuatu mazhab seperti yang diamalkan
oleh masyarakat Melayu selama ini adalah satu amalan yang wajib diteruskan
sepertimana yang disepakati oleh ulama (Al-Yafi‘i, 2018). Disebabkan faktor inilah Tuan
Hussain Kedah telah meneruskan tradisi yang telah sekian lama berdiri di Alam Melayu
dengan memuatkan sepenuhnya perbahasan fiqh mengikut mazhab Syafie tanpa
mencampur-adukkan dengan pendapat daripada mazhab yang lain.
767
Pada bahagian akhir kitab Hidayat al-Sibyan, penulis mengakhiri kitab beliau
dengan perbahasan ilmu tasawuf yang menyentuh tentang hakikat diri serta beberapa
sifat kepujian dan kecelaan yang perlu dibersihkan daripada hati manusia seterusnya
menghiaskannya dengan sifat kepujian. Perbincangan yang dibawa oleh pengarang
tentang kebersihan hati melalui saranan beliau agar pembaca menyedari hakikat
kelemahan diri manusia, kemudian membuang sifat-sifat tercela seperti takbur dan riak
seterusnya berusaha menghiasinya dengan sifat-sifat terpuji adalah suatu proses untuk
mencapai kesempurnaan iman kerana proses tersebut merupakan sebahagian daripada
hakikat keimanan (al-Ghazali, 2010).
Penggabungan bagi ketiga-tiga bidang ilmu ini menjadikan kitab Hidayat al-
Sibyan sebagai sebuah kitab yang lengkap dalam menyempurnakan asas utama bagi
tuntutan ilmu fardu ain yang wajib diketahui oleh setiap individu yang beragama Islam.
Pendekatan yang digunakan oleh pengarang di sini memiliki persamaan dengan
beberapa buah kitab fiqh Jawi yang lain. Di antara kitab-kitab yang turut memuatkan
tiga disiplin ilmu dalam sebuah kitab adalah seperti Wisyah al-Afrah wa Isbah al-Falah
karangan Syeikh Muhammad bin Ismail al-Fatani, Sullam al-Mubtadi karangan Syeikh
Daud al-Fatani dan Minhaj al-Salam karangan Syeikh Muhammad Zain al-Din al-
Sambawi.
Walaupun kitab-kitab tersebut memiliki persamaan dari sudut penggabungan
ilmu-ilmu tauhid, fiqh dan tasawuf tetapi setiap satu daripadanya berbeza pada aspek
isi kandungan. Sebagai contoh, kitab Wisyah al-Afrah hanya membahaskan tentang
ibadah solat sahaja pada bahagian fiqh sedangkan kitab Hidayat al-Sibyan melanjutkan
perbahasannya sehingga ibadah haji. Berbeza pula dengan kitab Minhaj al-Salam yang
menambah perbincangan tentang akikah, sumpah dan nazar selepas daripada bab haji
dan umrah seterusnya menjadikan bahagian fiqh kitab tersebut lebih luas daripada kitab
Hidayat al-Sibyan. Walaupun begitu, satu-satunya kitab yang memiliki bahagian fiqh
yang paling komprehensif adalah kitab Sullam al-Mubtadi kerana pengarang kitab ini
telah memuatkan keempat-empat bahagian hukum fiqh iaitu ibadah, muamalah,
munakahat dan jenayah. Oleh yang demikian, kitab Hidayat al-Sibyan boleh dianggap
sebagai kitab pertengahan antara keempat-empat kitab yang disebutkan di atas dalam
membincangkan masalah fiqh dengan memuatkan bab ibadah yang paling lengkap.
Dalam menyentuh bahagian tauhid dan tasawuf, penulis membicarakan masalah-
masalah yang berkaitan secara sederhana seperti kitab-kitab yang lain sahaja tanpa
memperincikan setiap satu daripada isi kandungan ilmu-ilmu tersebut. Jika dilihat pada
bab tauhid, pengarang hanya membilang rukun-rukun Islam dan Iman kemudian
dilanjutkan dengan penerangan berkenaan hukum akal, penjelasan berkaitan sifat-sifat
yang wajib, mustahil dan harus bagi Allah SWT dan juga para Nabi. Pendekatan ini turut
sama digunakan dalam kitab-kitab yang seangkatan dengan kitab Hidayat al-Sibyan.
768
Begitu juga perbahasan tasawuf yang mana pengarang hanya menulis sedikit sahaja
intipati terpilih yang berkaitan dengan ilmu tasawuf sepertimana kitab-kitab yang lain.
Hal ini kerana perbincangan tentang tauhid dan tasawuf pada tahap permulaan adalah
tidak begitu detil dan mendalam sepertimana ilmu fiqh yang melibatkan beberapa amal
ibadah seperti bersuci, wuduk, solat, puasa, zakat dan haji. Oleh kerana inilah kitab
Hidayat al-Sibyan serta kitab-kitab yang dibandingkan bersama di atas lebih dikenali
oleh masyarakat Melayu sebagai kitab fiqh berbanding kitab tauhid ataupun kitab
tasawuf.
Metodologi kedua yang dapat dianalisis daripada gaya penulisan kitab Hidayat
al-Sibyan adalah pada isi kandungan yang berkaitan dengan permasalahan fiqh yang
ditulis oleh pengarang. Ilmu fiqh biasanya terdiri daripada perbahasan mengenai syarat
wajib, syarat sah, rukun, perkara sunat dan perkara yang membatalkan sesuatu amalan.
Namun di kalangan kitab Jawi, terdapat pengurangan atau penambahan pada isi
kandungan perbahasan tersebut sama ada pengarang berniat untuk menyenaraikan
sahaja perkara-perkara tersebut secara ringkas tanpa sebarang penghalusan terhadap
masalah-masalah berkaitan ataupun pengarang melanjutkan perbincangan dengan
memuatkan perbincangan yang agak terperinci.
Kitab Hidayat al-Sibyan ini mengandungi penghuraian masalah fiqh yang
sederhana iaitu perbincangan topik berkenaan ibadat secara ringkas namun turut disertai
dengan masalah-masalah furuk yang berkaitan tanpa terlalu mendalam sehingga
melibatkan isu-isu yang terdapat perselisihan oleh ulama mazhab. Walaupun begitu,
berdasarkan pemerhatian penulis terdapat satu permasalahan yang mana pengarang
menegaskan pendirian beliau dalam memilih satu pendapat ulama iaitu mengenai
pergerakan dalam solat yang melibatkan perbuatan sunat.
Tuan Hussain Kedah menyatakan bahawa Imam Ibnu Hajar al-Haitami (w. 974H)
berpendapat bahawa pergerakan yang melibatkan amalan sunat seperti mengangkat dua
tangan ketika bangun daripada rukuk turut diambil kira dalam pengiraan tiga
pergerakan berturut-turut yang membatalkan solat. Dalam fasal perkara yang
membatalkan sembahyang, di halaman 14 baris ketiga hingga keenam dari atas
pengarang menyebutkan:
“Keduanya (daripada perkara yang membatalkan solat): Perbuatan yang banyak iaitu tiga kali
berturut-turut dan jika dengan lupa sekalipun seperti tiga langkah atau tiga gerak sama ada ia
dengan satu anggota atau dengan tiga anggota atau dihisab akan tiga itu dengan gerak yang sunat
sekalipun. Demikianlah barang yang berkata akan dia Allamah Ibnu Hajar seperti dua gerak yang
sunat dan satu gerak yang lain jadi tiga maka batal sembahyang dengan yang tersebut itu.”
Pendapat ini berlawanan dengan apa yang dipegang oleh Imam Shamsuddin al-
Ramli (w. 1004H) yang mengecualikan pergerakan sunat dalam pengiraan perbuatan
yang membatalkan solat (Ba ‘Alawi, 2013). Penegasan pengarang dalam memilih
769
pendapat Imam Ibnu Hajar dalam hal ini mempamerkan kecenderungan masyarakat
serta ulama di kawasan Asia yang lebih banyak mengamalkan pendapat Imam Ibnu
Hajar berbanding Imam Ramli kerana pengislaman yang berlaku di kawasan Nusantara
adalah datangnya daripada ahli keluarga Rasulullah SAW di Hadhramaut, Yaman (Al-
Attas, 2011). Tambahan pula, seperti sedia maklum bahawa majoriti ulama Nusantara
adalah lepasan pengajian di Mekah yang berorientasikan aliran fiqh mazhab Syafie yang
cenderung kepada Imam Ibnu Hajar. Dalam disiplin fiqh mazhab Syafie, para ahli ilmu
telah menetapkan bahawa pendapat muktamad mazhab ialah pendapat yang disepakati
oleh Imam al-Nawawi dan Imam al-Rafi‘e, kemudian apa yang ditarjihkan oleh Imam
Ibnu Hajar dan Imam Ramli. Namun ulama Hadhramaut dan Hijaz cenderung
mengambil pendapat Ibnu Hajar sebagai muktamad berbanding Imam Ramli (Al-
Hafnawi, 2017).
Selain itu, penulis memperoleh sumber lisan dari pengajian kitab Hidayat al-
Sibyan bahawa ada yang menyatakan pemilihan pendapat Imam Ibnu Hajar ini
merupakan salah satu manhaj pengarang dalam menyampaikan ilmu fardu ain kepada
golongan awam. Pendapat yang agak tegas perlu juga digunakan untuk mengelakkan
daripada orang awam meringan-ringankan masalah pergerakan yang banyak di dalam
sembahyang dan bermain-main sehingga boleh menghilangkan kekhusyukan dalam
sembahyang yang menjadi tujuan penting pengabdian hamba kepada Tuhannya.
Pada bab yang menyentuh tentang rukun solat, Tuan Hussain Kedah telah
memperincikan tiap satu daripada rukun yang tiga belas dengan mendatangkan
beberapa syarat tertentu bagi setiap rukun tersebut. Sebagai contoh, beliau menyatakan
bahawa syarat sah bagi rukun kedua iaitu takbiratul ihram adalah sebanyak dua puluh
satu syarat dan syarat bacaan surah al-Fatihah pula sebanyak sepuluh syarat. Begitu juga
bagi rukun-rukun sembahyang yang lain beliau turut menyenaraikan syarat-syarat yang
mesti disempurnakan bagi menjadikan sesuatu rukun yang dilakukan itu sah disisi
syarak. Perincian seperti ini menjadikan kitab Hidayat al-Sibyan sebagai kitab yang
sederhana kritikal dalam membicarakan tentang rukun solat berbanding kitab-kitab Jawi
lain yang tidak mempunyai penyenaraian syarat-syarat bagi rukun solat seperti Sullam
al-Mubtadi, Minhaj al-Salam dan Wisyah al-Afrah. Namun kitab ini tidaklah terlalu
mendalam seperti kitab Jawi Bughyah al-Tullab, Sabil al-Muhtadin dan Kasyf al-Litham.
Sepertimana kitab-kitab fiqh yang lain sama ada yang ditulis dalam bahasa Arab
atau Jawi, pengarang Hidayat al-Sibyan turut menggunakan beberapa istilah khas bagi
menunjukkan sebarang peringatan atau penghalusan masalah yang akan diutarakan.
Tuan Hussain Kedah memulakan sesuatu topik yang lebih kecil (far‘) dengan kata-kata
“Bermula”, “Adapun”, dan “Dan demikian lagi”. Bagi menerangkan isu-isu berbangkit
yang memerlukan huraian lebih lanjut bagi sesetengah masalah, pengarang
menjadikannya di bawah tajuk “Syahdan”, “Tanbih”, “Bersalahan” dan “Masalah”
770
sebelum memulakan kupasan masalah-masalah tersebut. Untuk penambahan ilmu dan
amalan tambahan, pengarang meletakkan di bawah tajuk “Faidah”.
Contoh yang dapat dilihat adalah pada topik solat berjemaah ketika mana
pengarang ingin menerangkan tentang hukum bagi makmum yang melakukan dua
rukun yang terdahulu daripada imam atau tertinggal dua rukun daripadanya. Di
halaman 24, baris kelima dari bawah beliau menyatakan:
“Tanbih: Jika terdahulu makmum atas imamnya atau terkemudian daripadanya dengan dua
rukun fi’li keduanya jika tiada panjang keduanya sekalipun dengan tiada uzur maka batal
sembahyangnya bersalahan jika dengan uzur”.
Perkara yang menarik perhatian dalam kitab Hidayat al-Sibyan ini adalah
terdapatnya huraian ringkas mengenai masalah yang kebiasaannya ditimbulkan oleh
golongan mutasawwifah atau pseudo-sufi yang melakukan pendakwaan yang tidak benar
dengan alasan mereka telah mencapai suatu “hal” yang mengecualikan diri mereka
daripada melakukan kewajipan syarak. “Hal” adalah keadaan-keadaan rohani tertentu
yang datang ke atas hati tanpa diperhatikan, difikirkan dan diusahakan, berupa perasaan
seperti gementar, sedih, rindu, tenang dan sebagainya (Al-Kayyali, 2011). Ini merupakan
bentuk kedekatan kepada Allah SWT yang dikurniakan kepada hati para salik jalan
kesufian.
Di sini dapat diperhatikan bahawa pengarang kitab yang juga seorang ahli sufi
yang telah mencapai tahap kewalian (Abdul Ghani, 1998) turut berwaspada dengan isu-
isu yang berkaitan dengan golongan tersebut yang mungkin timbul pada zaman beliau.
Hal ini bersamaan dengan usaha yang dilakukan oleh Syeikh Nuruddin al-Raniri pada
kurun ke-17 yang banyak mengkritik dakwaan daripada golongan Wujudiyyah (Al-
Attas, 1962). Kenyataan mengenai perkara ini dapat dilihat dalam bab solat Jumaat pada
halaman 27 baris kesembilan hingga tiga belas dengan katanya:
“Tanbih: Telah berkata Imam Ghazali rahimahullah Taala barangsiapa mendakwa bahawasanya
antaranya dan antara Allah Taala satu hal yang menggugurkan ia daripadanya akan wajib
sembahyang atau mengharus baginya minum arak atau makan harta manusia dengan tiada
sebenarnya seperti menyangka oleh setengah daripada orang yang mengaku dirinya ahli Tasawuf
maka tada syak pada wajib bunuh akan dia tetapi bermula bunuh orang yang demikian terlebih
afdal daripada bunuh seratus kafir yang asli kerana bahawasanya mudaratnya itu terlebih banyak
daripada mudarat kafir yang asli”
Seterusnya kitab Hidayat al-Sibyan turut menonjolkan sikap keterbukaan yang
dibenarkan dalam mengamalkan pendapat yang terdapat dalam mazhab lain walaupun
kitab ini adalah bersumberkan mazhab Syafie sepenuhnya. Pemilihan pendapat
daripada mazhab lain dalam sesuatu masalah adalah tindakan yang dibenarkan oleh
kebanyakan ulama khasnya apabila berlaku kepayahan apabila mengikut pendapat
mazhab Syafie. Namun ia hanya dibenarkan jika sekiranya ia mengikut cara dan situasi
771
yang tidak menyalahi kaedah tertentu seperti yang telah ditetapkan oleh para ulama (Al-
Yafi‘i, 2018). Jika dilihat pada bab niat berpuasa Ramadan, pengarang telah menukilan
pendapat daripada Imam Syihabuddin al-Qalyubi (w. 1069H) yang menganjurkan agar
orang yang berpuasa meniatkan untuk sebulan secara penuh dengan bertaklid kepada
mazhab Imam Malik (w. 179H). Di halaman 33 baris ke-11 hingga 14:
“Tanbih: Telah berkata Syeikh Qalyubi: dan sunat bahawa berniat ia pada malam yang pertama
daripada Ramadan itu dengan (nawaitu souma shahri Ramadan kullahu hazihi al-sanah) ertinya
sahaja aku puasa satu bulan Ramadan sekaliannya yang pada ini tahun supaya memberi manfaat
akan dia taklid akan Imam Malik pada satu hari yang ia lupa akan niat puasa pada malamnya
kerana memada pada Imam Malik dengan satu niat pada malam yang pertama daripada sebulan
Ramadan itu intaha”.
Gaya Bahasa Kitab:
Seperti kelaziman bentuk penulisan di dalam karya-karya Jawi beliau, Tuan Hussain
Kedah menggunakan lenggok dan ibarat bersifat bahasa Melayu terjemahan Arab. Selain
itu, terdapat juga penggunaan bahasa utara dan Banjar. Contohnya: perkataan
“berguling di atas lambung” dengan makna “berbaring secara mengiring” bagi mereka
yang tidak mampu bersolat secara duduk, dan perkataan “Syahdan” yang membawa erti
“berjaga-jaga atau perhatian” bagi memberi peringatan bahawa perkara yang hendak
disampaikan selepasnya perlu diberi lebih perhatian. Terdapat juga penggunaan bahasa
Arab dalam konteks bahasa Melayu, contohnya: perkataan “mentakhfif”,
“diihtimalkan”, “sirwal” dan “hanut”.
Karangan Ulama-ulama Muktabar yang Dirujuk dan Dipetik:
Sumber-sumber rujukan yang digunakan oleh pengarang ialah kitab-kitab fiqh dalam
bahasa Arab yang berautoriti dalam mazhab Syafie. Di antaranya yang disebut oleh Tuan
Hussain Kedah di dalam kitab ini ialah kitab-kitab Imam al-Ghazali, karangan-karangan
Syeikh al-Islam Ibn Hajar al-Haitami dan Syeikh Shamsuddin al-Ramli, terutamanya
Tuhfat al-Muhtaj dan Nihayat al-Muhtaj, Hasyiah al-Qalyubi ‘ala Jalaluddin al-Mahalli,
Bughyah al-Mustarsyidin dan syarahnya al-Talkhis serta hasyiahnya Ghayat al-Talkhis.
Daripada sumber-sumber di atas, pengarang menghimpunkan kalam-kalam
ulama muktabar mazhab Syafie dalam bentuk yang ringkas dan jelas. Dalam keadaan
yang tertentu, pengarang memaparkan perselisihan pendapat yang berlaku antara
ulama-ulama dalam mazhab. Pengarang turut mengemukakan pandangan yang terpilih
daripada sesetengah perselisihan pendapat yang berlaku.
772
KESIMPULAN
Islam merupakan undang-undang Allah SWT yang didatangkan kepada para rasulNya
untuk disampaikan kepada umat, sama ada yang bersangkut paut dengan akidah,
ibadat, muamalat dan sebagainya. Oleh itu, tuntutan fardu ain yang perlu dilaksanakan
oleh setiap individu Muslim terkandung dalam tiga asas utama iaitu akidah, fiqh dan
tasawuf. Dari sudut hukum-hakam fiqh, perkara yang paling utama ialah ilmu yang
bersangkut paut dengan tatacara ibadat. Di dalam rubu‘ ibadat dalam kitab-kitab turath
fiqh Syafie dan lainnya, tajuk-tajuk utama yang dimuatkan ialah bersuci, solat, zakat,
puasa, haji dan umrah.
Dalam menyampaikan fiqh Islam kepada masyarakat Melayu, pendidikan formal
dan tidak formal menjadikan fiqh mazhab Syafie sebagai asas pembelajaran hukum Islam
di sekolah-sekolah kerajaan di Malaysia dan berterusan sehingga ke hari ini sama ada di
peringkat rendah atau menengah. Karangan-karangan tokoh-tokoh besar mazhab Syafie
telah dibawa masuk dan menjadi teks penyampaian hukum fiqh kepada masyarakat
Melayu. Selain teks-teks Arab, penentuan hukum dan permasalahan fiqh masyarakat
Melayu turut bersandarkan teks-teks Jawi klasik karya ulama-ulama tempatan. Tidak
dapat dinafikan bahawa peranan kitab turath Jawi yang dikarang mengikut disiplin ilmu
fiqh mazhab Syafie telah berjaya menjadi perantara penyampaian ilmu-ilmu fardu ain
kepada masyarakat Melayu. Kitab-kitab tersebut yang masih giat dicetak dan diajar
kepada masyarakat Islam di negara ini perlu diteruskan legasinya hingga bila-bila. Ini
penting agar umat Islam di negara ini tetap terus kekal mengamalkan syariat mengikut
neraca Ahli Sunnah Wal Jamaah.
Kitab Hidayat al-Sibyan fi Ma‘rifat al-Islam wa al-Iman telah bertindak sebagai
salah satu teks utama yang membimbing masyarakat Melayu dengan asas fardu ain.
Dengan sifatnya yang ringkas tetapi pada dan mudah sangat sesuai dijadikan teks
penting bagi pendidikan ilmu fardu ain peringkat permulaan khususnya bagi golongan
kanak-kanak dan mualaf. Kitab yang banyak berkatnya ini telah menambat hati para
ilmuwan dan mahasiswa pengajian tinggi untuk mengkaji dan mengulas bagi
mengeluarkan butir-butir permata yang tersurat dan tersirat di dalamnya. Penulis
melihat bahawa kitab ini perlu diketengahkan di dalam silibus-silibus pengajian fardu
ain di sekolah-sekolah formal serta turut dibacakan dan diajarkan kepada para
mahasiswa universiti sebagai pengisian keilmuan turath di peringkat tinggi.
773
RUJUKAN
Abdul Aziz bin Ismail al-Fatani. 1994. Risalah al-misbah al-munir fi ma‘rifat Allah al-qadir
(Cet. 3). Kota Bharu: Pustaka Aman Press.
Abdul Ghani Said. 1998. 7 Wali Melayu (Cet. 4). Kuala Lumpur: Mahbook Publications.
Abdul Halim El-Muhammady. 2012. Mazhab Shafi‘i Wadah Perpaduan Ummah dan
Penyeragaman Amalan Syari‘at di Malaysia. Selangor: Bairuni Research Sdn. Bhd.
Abdul Karim bin Pardon & Muhd Anuar bin Mamat. 2019. Perkembangan penulisan
kitab fiqh Jawi: Suatu pengenalan terhadap kitab talkhiṣ al-falah fi bayan ahkam
al-talaq wa al-nikah. Prosiding Seminar Tamadun, Etnik dan Turath Islami.
Anjuran Pusat Pengajian Teras, Universiti Sains Islam Malaysia. pp. 284-290.
Abu Hassan Sham. 1995. Syair-syair Melayu Riau. Kuala Lumpur: Perpustakaan Negara
Malaysia.
Al-‘Aitah, Durriyyah. t.th. Fiqh al-Ibadat ‘Ala al-Mazhab al-Syafi‘i (Cet. 5). Damsyik:
Matba‘ah al-Sobah.
Al-Attas, Syed Muhammad Naquib. 1962. Raniri and The Wujudiyyah of 17th Century Acheh.
[Unpublished Master’s Thesis]. Institute of Islamic Studies, McGill University,
Montreal.
Al-Attas, Syed Muhammad Naquib. 2011. Historical Fact and Fiction. Johor Bahru:
Universiti Teknologi Malaysia Press.
Al-Bajuri, Ibrahim bin Muhammad. 2016. Hasyiah al-Bajuri ‘Ala Syarh al-‘Allamah Ibn
Qasim al-Ghazzi. Jil. 1. Jeddah: Dar al-Minhaj
Al-Ghazali, Abu Hamid Muhammad bin Muhammad. 2010. Al-Arba‘in fi usul al-din.
Kaherah: Dar al-Taufiqiyyah li al-Turath.
Al-Ghazali, Abu Hamid Muhammad bin Muhammad. t.th. Ihya’ ‘ulum al-din. Jil. 1. Beirut:
Dar Ihya’ al-Turath al-‘Arabi.
Al-Hafnawi, Muhammad Ibrahim. 2017. Al-Fath al-Mubin fi Ta‘rif Mustalahat al-Fuqaha’
wa al-Usuliyyin (Cet. 6). al-Qahirah: Dar al-Salam.
Al-Kaf, Hassan bin Ahmad. 2003. Al-Taqrirat al-Sadidah fi al-Masail al-Mufidah. Tarim: Dar
al-‘Ilm wa al-Da‘wah.
Al-Kayyali, Asim Ibrahim. 2011. Al-Qamus al-Sufiyy. Beirut: Books Publisher.
Al-Nawawi, Abu Zakariyya Yahya bin Syaraf. 1995. Al-Majmu‘. Jil. 1. Beirut: Dar Ihya’ al-
Turath al-‘Arabi.
Al-Syatiri, Muhammad bin Ahmad. (2007). Syarh al-yaqut al-nafis fi mazhab ibn idris (Cet.
2). Beirut: Dar al-Minhaj.
774
Al-Yafi‘i, Abdul Fattah bin Salih Qudaisy. 2018. Al-Tamazhub (Cet. 6). Sanaa: Markah al-
Khairat.
Al-Zarnuji, Burhan al-Islam. 1996. Ta‘lim al-Muta‘allim Tariq al-Ta‘allum (Cet. 2). Beirut:
al-Maktab al-Islamiyy.
Ba ‘Alawi, ‘Umar bin al-Habib Hamid Ba Faraj. 2013. Fath al-‘Ali Bi Jam‘i al-Khilaf Baina
Ibn Hajr wa Ibn al-Ramli (Cet. 2). Tahkik: Syifa’ Muhammad Hassan Hito. Jeddah:
Dar al-Minhaj.
Daud bin Abdullah al-Fatani. t.th. Furu‘ al-Masa’il Wa Usul al-Wasa’il. Jil. 1. Bangkok:
Maktabah wa Matba‘ah Muhammad al-Nahdi wa Auladuh.
Hussain Nasir bin Muhammad Tayyib al-Mas‘udi. t.th. Hidayat al-Sibyan fi Ma‘rifat al-
Islam wa al-Iman. Pulau Pinang: Percetakan al-Mu‘arif.
Idris Awang & Tengku Sarina Aini Tengku Kasim. 2007. Pembudayaan mazhab Syafi‘i
dalam masyarakat Islam di Malaysia. Jurnal Fiqh 4: 157-172.
Jamalluddin Hashim & Abdul Karim Ali. 2009. Metode penulisan fiqh oleh Nur al-Din
al-Raniri dalam kitab al-Sirat al-Mustaqim. Jurnal Syariah 17(2): 267-298.
Kenali Ulama’ Kita – Siri 1 (Ulama’ Kedah): Tuan Guru Tuan Hussain Muhammad Nasir
al-Mas‘udi al-Banjar RH. http://al-fanshuri.blogspot.com/2007/06/kenali-ulama-
kita-siri-1-tuan-guru-tuan.html (diakses pada 21 September 2020).
Mahmood Zuhdi Haji Abd. Majid. 2007. Mazhab Syafi‘i di Malaysia: Sejarah, Realiti dan
Prospek Masa Depan. Jurnal Fiqh 4: 1-38.
Mat Saad Abdul Rahman. 2011. Ensiklopedia Ulama’. Jil. 12. Putrajaya: Jabatan Kemajuan
Islam Malaysia.
Muhammad Arsyad al-Banjari. t.th. Sabil al-Muhtadin li al-Tafaqquh fi Amr al-Din. Jil. 1&2.
Singapura: Pustaka Nasional.
Nu‘man Jaghim. 2011. Madkhal Ila al-Mazhab al-Shafi‘i. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah.
Nur Sa‘adah. 2015. Implementasi sistem pembelajaran kitab kuning di madrasah diniyah
Islam salafiyah jabalkat sambijajar sumbergempol tulungagung. Disertasi Sarjana
Muda. Fakultas Tarbiyah dan Ilmu Keguruan Institut Agama Islam Negeri (IAIN)
Tulungagung.
Wan Mohd Shaghir. 2009. Koleksi Ulama Nusantara. Jil. 1. Kuala Lumpur: Khazanah
Fathaniyah.
Wan Mohd Shaghir. 2019. Perkembangan Ilmu Fiqih dan Tokoh-tokohnya di Asia Tenggara.
Kuala Lumpur: Khazanah Fathaniyah.
