BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

FAKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

NQ 21 • İYON (HAZİRAN) 2014

Mgdaniyyat sosiallaşma anıili kimi 251

M8D8NİYY8T SOS~LAŞMA AMİLİ KİMİ

Salimov Ülviyya Tacir qızı BD U-nin fal sa fa kafedrasmm doktorantı

Açar söz/ar: insan, sosiallaşma, madaniyyat, inkulturasiya, sosial norma va

dayar/ar

Keywords: human, socialization, culture, inculture, social norms and v{Jlue

Kmoıteebıe cnoea: t~e.noeeK, coıJıtanU3aıJım, K)'flbmypbz, UHK)'flbmypaıJım, coıJUanbHbze

HOpMbl U lJ€HHOCmU.

H:;ır bir c:;ııniyyatd:;ı ş:;ıxsiyy:;ıtin scsiallaşması prosesi, başqa sözl:;ı, insanın f:;ıal,

d:;ıy:;ırli varlıq kimi inkişafı m:;ıs:;ıl:;ısi işl:;ınib hazırlanır. Hamin prosesd:;ı f:;ırdin

mövcud caıniyy:;ıtin yaddaşına qovuşması, onun toplanmış ananal:;ıra yiyalanmasi

h:;ıyata keçirilir. Ş:;ıxsiyyatin scsiallaşması konkret tarixi sosial iqtisadi strukturdan va

madaniyyat tipinin dayişmasindan asılıdır. Şaxsiyyatin scsiallaşması onun sosial

t::ıcrübani m::ınimsamasini v::ı sosial faallığını özünd::ı t::ıcassüm etdirir. Bu manada

scsiallaşma şaxsiyy::ıtin inkişafi. ila üst-üsta düşür.

Scsiallaşma insanın davranış nüınunalarini, norma va d::ıy::ırl::ıri, mövcud caıniy­

yatda .onun uğurlu faaliyyati üçün zaruri olanları manimsamasi prosesidir. Ş::ıxsiy­

y::ıtin scsiallaşması başariyyatin sosial taeruhasinin n::ısildan-nasil::ı verilm:;ısini üzvi

sur::ıtda birl::ışdirir. Buna göra varislik, ananalarin saxlanılması va manimsanilmasi

adamların gündalik hayatından aynlmazdır. Onların vasitasila yeni n:;ısillar

c::ııniyyatin iqtisadi, sosial, siyasi v:;ı m:;ın::ıvi problemlarinin hallina calb olunurlar.

Scsiallaşma presesinin vasit:;ısila . fard madaı:P.yy:;ıtin asas elementlarini:

simvollaı:, manaları, dayarlari, normalan manimsayir. Bu m:;ınimsam::ınin :;ısasında -

sosiallaşmanın gedişind:;ı sosial keyfiyy:;ıtlarin, xüsusiyy:;ıtlari.n, amal v:;ı bacarıqların ·

formalaşması baş verir. Bunun sayasinda insan qarşılıqlı sosial tasirin iştirakçısı

olur. Scsiallaşma sosial "Man"in formalaşması presesidir [2, s.116]. Sosiallaşma

fardin madaniyyata, talima va tarbiyaya qoşulmasının bütün formalarını alıata edir.

Fardin camiyyata qoşulması prosesi iki istiqamatda baş verir. Bir .tarafdan, fard sosial

münasibatlar sistemina qoşularaq m:msub olduğu caıniyyatin madani t:;ıcrübasini,

onun dayadarini v:;ı normalannı m:;ınims:;ıyir. Dig:;ır tar:;ıfd:;ın, insan sosiallaşaraq,

252 S~limov Ülviyy~ Tae ir qızı

c:mıiyy:)tin işl:)rind:) V:) onun ID:)d:)niyyatinin galacak inkişafında daha geniş va faal

iştirak edir. Sosiallaşma fardin madaniyyat:) qoşulmasının bütün proseslarini: onun

tahsil V:) t:)rbiyasini, başqa insanlarla qarşılıqlı tasirini, camiyyatin norma va

dayarlarinin, müxtalif sosial rollarm va birga faaliyyat növlarinin manimsanilmasini

va s. ahat:) edir. N:)ticada insan bioloji varlıqdan tadric:)n C:)mİyyatda yaşaya V:)

faaliyy:)t göstara bilan sosial varlığa çevrilir.

Mad:)niyyat şaxsiyyatin fonnalaşmasına tasir edan mühüm arnillardan biridir.

Çün.ki madaniyy:)t öz növbasind:) mür:)kkab sosial sistemi tamsil edan camiyyatin

vacib altsisteınidir. Görk:)mli Amerika sosioloqu T. Parsonsun fikrinca, mad:)niyyat

camiyy:)tla qarşılıqlı tasir va özünün insaniyaradıcı missiyasının yerin:) yetirilmasi

prosesinda qarşılıqlı alaqada olan üç aspektda tasvir edila bilar. "ôvvala, madaniyyat

ötürülür, o, mirasdan va ya sosial adalatdan ibaratdir; ikincisi, o, öyranilandir,

insanın genetik t:)bi:)tinin tazahürü deyildir; üçüncüsü, o, hamı tarafindan qabul

edilmişdir. Belalikla, o, bir tarafdan, mahsul, digar tarafdan isa insanın sosial

qarşılıqlı tasir sisteminin determinantıdır" [3,s.471-472].

Elmda V:) gündalik hayatda tez-tez istifada olunan madaniyyat anlayışının tam

manasını tapmaq Ç:)tindir. Ona göra da bütün çalarları va manası ila madaniyyat

anlayışına tarif vermak Ç:)tin olur. Mad::ıniyyat termini latın manşali söz olu b, cultura,

torpağm bec::ırilmasi demakdir. Ancaq İstanilan halda m::ıdaniyyat t:;ıbiatin bi.za

verdiyi insanın yaradıcılıq naaliyyati kimi başa düşülür. Ona görn d:;ı m:;ıd:;ıniyyat

genetik yolla deyil, camiyyatl:;ı bilavasit:;ı bağlı olaraq formalaşır. M:;ıd:;ıniyyat v:;ı

c:)miyyat arasmda sıx alaq:;ı mövcuddur, lakin başa düşm:)k lazımdır ki, m::ıdaniyyat c:;ımiyy:;ıtin hayat tarzini, ananalarini, davranış normalarmı işlayib hazırlayır.

C:)miyyat da ÖZ növbasinda diqq:)tini m:;ıd~niyy:)t siste~:) yön:;ıldir. Har bir

ID:)daniyy::ıt C:)miyy:;ıtsiz, c:;ımiyy:;ıt . d:;ı mad:;ıniyy:)tsiz ola bilmn. M:;ıd:)niyy:)t adı

altında biz insanı t:;ıbi:;ıtdan ayıran müxtalif keyfiyyatl:)ri başa düşürük. Biz nayi va

nec:) başa düşm:;ıyimiz özünü madaniyyatda tacassüm etdirir.

Mad:;ıniyyat - camiyy:;ıtin :)lda etdiyi maddi v:;ı manavi sarv:)tl:;ırin m:;ıcmusudtir ;

hamçinin onlann yaradılması qabiliyyati V:) baş?riyyatin t:;ır:)qqisi üçün onlardan

istifad:) etm:)k V:) onları nasildan-n:;ısila verm:;ık bacanğıdır. M:;ıdaniyy:)t - insanın

m:)n:)vi dünyasıdır, onun özünü müayy:)n etmasi V:) ş:;ıxsiyy:)tin mövcudluğu

üsuludur. Madaniyy:)t camiyyatd:) bir sıra funksiyalar hayata keçirir: l.Mühita

uyğunlaşma flmksiyası 2. Darketma 3.İnformativ funksiya 4. Kommunikativ

funksiya 5 .Requlyativ (v:;ı ya normativ) funksiya 6. A.ksioloji (qiym:;ıtlandirici)

funksiya 7. Sosiallaşdırma (humanistl:;ışma) funksiyası. M:;ıd:;ıniyy::ıt sosiallaşma

prosesinda bir n:;ısildan digarin:) ötürülür. Sosiallaşma m:;ılum c:;ımiyyatin m:;ıdaniyy:;ıt

Madaniyyat sosiallaşma amili kimi 253

normalannın m~nims:milm~si prosesidir. Amerika sosioloqu N. Smelzer is~

m~daniyyatin sosiallaşdırma imkanlarını bu cür izah edirdi: ''Madaniyyat c~m.iyy~tin

üzvlari olan şaxsiyy~tl~ri formalaşdıru, eyoi zamaoda müayyao d~racad~ onlann

h~rakatlarioi istiqamatl:mdirir" (4, s. 140]. Sosioloji baxımdan madaniyyat-d~yarlar,

normalar, anan~lar, davramş mod~llarioi insaniann hayatında birlaşdirar~k vahid

camiyy~ti formalaşdıru.

Har hansı _bir ail~d~ dünyaya g~lmiş insan doğulduğu ilk d~qiq~d~n mövcud

şaraitin, aşyaların, görüşlarin, inamların, uşaqları t~rbiya metodlarının v~ s. t~sirina

m~ruz qalır. Onun üçün m~d~niyy~t artıq hazır olan bir alam, onu formalaşdıran,

onun uzun ill~r ~rzind~ bir çox şeyl~ri öyr~n~r~k daxil olacağı bir dünyadır. Onun

orqanizmi, onun arzulan, tabii meyilari o d~qiq~ onun doğulduğu qrupun

m~d~niyy~tinin formalaşmış etalanlan v~ qaydaları m~og~nasin~ düşmüş olur. İnsan

üçün ail~ - camiyy~tin ona bilavasit~ formalaşdıncı, t~rbiyaedici t~sir göst~r~n ilkin

modelina, orada formalaşmış va hökm süran müoasibatlar isa - şaxsiyyatlararası

münasibatlarin nümunalarina çevri1ir. Lakin qeyd etmak lazımdır ki, ailalarin roadani

saviyy~lari eyoi deyil. Bazi ailalarla hökin süran münasibatlar tarzinin uşağın tam

manada şaxsiyyat va fardiyyat kimi, camiyyatin üzvü kimi fonnalaşmasına olduqca

manfi tasiriari müşahida olunur. Digar tarafdan, uşaq üçün daxili müoasibatlarin fonu

olan ailaoin emosional atmosferi sabit deyil. Bu qeyri-sabitlik uşağın manavi, bazi

hallarda isa hatta fiziki takamülü va inkişafina güclü tasir göstarir.

Biz madaniyyat, onun qanunlarınıo işianınasi ila alaqadar qeyd eda bilarik ki,

madaniyyatin inkişafı insan inkişafı ila sıx bağlıdır. İlk növbada, insan madaniyyatin

yaradıcısı va istehlakçısı kimi çıxış edir. Madaniyyatin genezisi, funksiyalan insan

olmadan ağlasığmazdır. M~daniyyatin dinamik inkişafı ila alaqadar insan hayatda

özünü tapır, çünki madaniyyat yeni üfiqlar, yeni ideyalar açır. Madaniyyat va insan

arasmda qırılmaz alaqa maliva tabe deyil. Ona göra da madaniyyatin naaliyyati

insanın faaliyyati, bilik ünsiyyati ila bağlıdır. Z.Freyd bir psix.oloq kimi çox ç~tin

v~ziyyatda idi: m~daniyyatsiz camiyy~t ağlasığmazdır, ağlasığan madaniyyat­

ümumbaşari b~db~xtliyin manbayi kimi çıxış edir. Burada o, böyük dilemina

qarşısmda qalmışdı:ya madaniyyatdao imtina edib insam sağlam, azad va xoşbaxt

etmak yolunu tutmalı, ya da m~daniyyatin mövcudluğunu onun tar~qqisinin

qarşısıalmmazlığını qabul edarak insanm badbaxtliyinin onun taleyi olması faktı ila

barışmalı. M~daniyy~t qayda, qanun, oorma, prinsip va tabular sisteminin t~tbiqindao

başlayır ki, bu da insanda nevraziann arnala galmasina,psixikanm patalogiyasına

sabah olur. Madaniyy~tla insan bir-birindan ayrılmazdır : insan madaniyyati yaratdığı

254 Salimav Ülviyya Tacir qızı

qadar da , madaniyyat insam yaradır. Madaniyyat instinklar üzarinda zakanın

üstünlüyünü tarnin etdi [ 5, s.96 ].

Madaniyyat va j.nsan fenomeni bir-birila qınlmaz suratda bağlıdır. İnsan

madaniyyati yaratdığı kimi, madaniyyat insanı formalaşdınr, onun varlığının mana va maqsadini şartlandirir, onun mahiyyatini in.kişaf etdirir. Ona göra da insan

va madaniyyat problemi xüsusi ahamiyyat kasb edir. S.L. Rubinşteyn şaxsiyyati bela

müayyanlaşdirib: · " bu konkret tarixi fardin real dünyada real münasibatlara

qoşulınasıdır.İnsan üçün onun inkişaf qanunauyğunluqlarından bioloji deyil, ictimai

taraflar ahamiyyatlidir ,; [6, s. ı 78 ]. Madaniyyat va insan rusbatini tahlil edarkan

burada çoxtaraflari görmak olar. İnsan çıxış edir : madaniyyatin özünamaxsus

malısulu kimi, madaniyyatin istehlakçısı kimi, madaniyyatin istehsalçısı kimi, madaniyyatin tanzimlayicisi kimi. Madaniyyatin malısulu olaraq insan şüurlu ictimai

varlıqdır. Heyvarrlardan farqli olaraq, dünya madaniyyatinin norma va dayadarina

daxil olur ki, bu da şaxsiyyatin taşakkülünda inkulturasiya va sosiallaşma prosesinin baş vermasİ ila naticalanir.

Madaniyyatin şaxsiyyata tasiri sosiallaşma va inkulturasiya prosesinda baş verir.

İnsan camiyyatda va konkret madaniyyatda b ilik va bacanğın kömayila qaydalar alda

edir. Sosiallaşma altında fardin sosial rollan,norınalan manims:milmasi prosesi başa

düşülür. Bu halda insan şaxsiyyat kimi formalaşır. Scsiallaşma adı altında

inkulturasiya konkret madaniyyatda insanın tahsil ananalarini va davranış

normalannı manimsamasi nazarda tutulur. Bu qarşılıqlı mübadila prosinda insan

şaxsiyyatinin asas xüsusiyyatlari formalaşır, digar tarafdan insan özü da madaniyyata

tasir göstarir. İnkulturasiyaya insani tarnal vardişlarİn formalaşması daxildir [ başqa insanlarla ünsiyyat tiplari, ictimai davranışa nazarat forma~ı..--va s.] İnkulturasiya

prosesi sosiallaşmadan daha mürakkab prosesdir. İnkulturasiya prosesinin

mazmununu şaxsiyyatin inkişafı, sosial kommunikasiya , öz hayat tarninatı üçün asas

bacanqlann· alda edilmasi taşkil edir.

İnkulturasiyanin asas mexanizmlari: imitasiya ( digar insaniann davranışında müşahida olunan davranış vardişlarinin takran) va identifikasiya ( bu zaman uşaq

valideynlarin davranışını qabul edir). İnkulturasiya mexanizminin müsbat taratıari ila

yanaşı,manfi taratıari da var. Sosiallaşma va inkulturasiyanın asas agentlari: aila,

müxtalif siyasi va ictimai taşkilatlar, kütlavi informasiya vasitalari, tahsil va s.dir.

Hala uşaq ikan aila inkişafda apancı rol oynayır.Galacakda digar amillar f::>aliyy::>t

göst::>rir. Sosiallaşma va inkulturasiya davamlı proses kimi insanın bütün h::>yatı boyu davamedir.

Madaniyyat sosial/aşma amili kimi 255

İnkulturasiya - insanın madaniyyatin asas elementlarinin manimsanilmasi

prosesidir: dayarlar, simvollar, ananalar v::ı normalar. İnkulturasiya termını M.Herskovun İnsan va onun işi . -Elmi madani antropologiya (1948) işinda qeyd

olunmuşdur. Sosiallaşma v::ı inkulturasiya anlayışlan mazınunca bir-birina çox

yaxın anlayışlardır, çünki har hansı camiyy::ıtin m::ıdani formalannın insan tarafindan

manimsanilmasi prosesidir. Buna göra da müasir elmi adabiyyatda sinonim anlayış

kimi istifad::ı olunur. İnkulturasiya özünda insanın tam::ıl bacanqlannı, digar

insanlarla ünsiyyat növl::ırini, davraruşlannı, emosiyalannı formalaşdınr.

İnkulturasiyanın n::ıticasi olaraq insan öz sosial mübitini sarbast istiqamatlaodirmak,

avvalki nasillarin yaratdığı zehni va fiziki amayin m::ıhsuUannın mübadilasini ed::ı

bilir. Bu keyfiyyatina gör::ı d::ı insan mansub olduğu m::ıdaniyyat ila dig::ır

madaniyyatlardan seçilir. Naticada sosiallaşmanın naticasi olaraq insan camiyy::ıtin

tamhüquqlu ~ olur, talab olunan sosial rolu sarbast şakilda yerina yetirir. Öz

xarakterin::ı görn inkulturasiya prosesi sosiallaşma prosesindan daha mürakkabdir.

Masala ondadır ki, madani norma, dayar, ad::ıt va ananalarin m::ınimsanilmasind::ın

ictimai hayatda sosial qanunlann manimsanilmasi daha tez baş verir. Buna misal

olaraq miqrantlan gatirmak olar. İnsan har hansı bir ölkaya müvaqqati va ya daimi

gedirsa, ilk növbada harnin ölkanin iqtisadi, sosial, siyasi quruluşu haqqında ilkin tasavvürl::ır::ı malik olmalıdır. Bu bilikl::ırin manims~nilmasi sosiallaşma prosesinin

mazınununu taşkil edir. İnkulturasiya zamanı insanın madaniyyati manimsanilm::ısi prosesi, bir tarafdan,

fardi istak va maraqlar, djg::ır t::ır::ıfdan is::ı - insan üçün xas olan idraka va manavi­

estetik z::ınginlaşm::ıy::ı qarşı meyllar müayy::ın edir. Burada qeyd etmak lazımdır ki,

xarici dillarin öyr::ınilmasi, insanın peşasi üçüo vacib olmayan bilikl::ırin ::ılda

edilm::ısi, digar xalqlann m::ıdaniyyatlar ila tanışlıq sosiaUaşmanın vacib eleı:rientl::ıri

sayıla bilmaz. İnkulturasiya- insanın t::ırbiyasi ila m::ıdaniyy::ıtin qovuşmasıdtr. Son naticada

inkulturasiya- ziyalılıqdır. Belalikla, iki proses-inkulturasiya va sosiallaşma müxtalif

qanunlar üzra inkişaf edir. İnkulturasiya qocalana qadar maksimum hadd::ı çatır,

sosiallaşma isa ganclik dövründ::ı asasan formalaşılı başa çatır. SosiaUaşma

baxımından insandan soruşduqda "san kimsan?" o cavab vermalidir :"Man­

professor, alim, mühandis, aila başçısı". Ancaq inkulturasiya baxımından soruşduqda

öz milli- roadani mansubluğunu açıqlamağa m::ıcburdur. "Man-rusam" Amerikalı

madani antropoloq J.Uaytinq va xanırru sosiallaşmanın xüsusiyyatl::ırini altı

madaniyyat arasında müayy::ınl::ışdirmişlar. Onlar har bir madaniyyata sosial

strokturun sosiallaşmaya tasirini araşdırmışlar. "Sada madaniyy::ıtlard::ı yaxın qohum

256 Salimov Ülviyya Tacir qızı

v~ qonşulann qarşılıqlı yardımı böyük ;;ıh;;ımiyy;;ıt k~sb edir. Ş;;ıxsiyy;;ıtin keyfiyy~tl;;ıri

is~ kollektivd;;ı inkişaf edir.Mür~kbb m~d;;ıniyy;;ıtl;;ırd~ is~ öz m~qs~dl;;ırina v~

hakimliyina çatmaq üçün müxt~lif rollar v;;ı iyerarxiya stru.kturu, faydc:ı.lı olmaq .

bacanğı ~sas götürülür.Ona göra d~ bu rolunu hazırlayark~n uşaqlar böyükl~rin

ruhunu v~ azınini t~rbiy~ edirl~r" [7, s. 246 ]

Mad;;ıniyyatin formalaşması problemi yeni n;;ıslin quruculuğunun açandır.

M~daniyyat ilk növb;;ıd~, c~miyy~t üzvünün düşünc~ t~rzi v~ f;;ıaliyy~t növüdür.

Sosioloji m~nada mad~niyyat d~yarl~r, normalar, ölçül~r, ~n~n~l;;ır vasit;;ısil~ insanlar

· arasındaki qarşılıqlı münasibatl~ri t~nziml~yir. L. Uayt qeyd edir ~' " mad;;ıniyy~t

t~kc;;ı madaniyy;;ıt baxımından izah edil;;ı bil;;ır ". L.Uayt mad;;ıniyy~t~ v~ camiyy~t~

sistemli yanaşma ~sasında izah edir ki, mad~niyy~t c~miyyatin inkişafının s~babi v;;ı

ş~rtidir. Mad~niyy~t~ o, insan f~aliyy~tinin spesifik sah~si kimi baxır. O m;;ıd;;ıniyy~t~

c~miyy;;ıtin funksiyası kimi baxmır. 8ksin;;ı sosial sistem mad~niyyatin daha geniş,

bütöv komponentlatindan birina çevirir [7, s. 246 ].

M~d~niyy;;ıt-camiyyatin iqtisadi v~ siyasi mexanizml;;ıri kimi eyni d~racada

z;;ınıri v~ vacib amillardan biridir. 8gar iqtisadiyyatda mülkiyyat münasib~tlarin ·

asasını t;;ışkil e~irsa, siyas;;ıtda hakimiyyat, madaniyyatda is;;ı asas norma va

day~rl;;ırdir. Sosiomad;;ıni mühitin mürakk;;ıbl;;ışmasi sosiallaşma mexanizminin

madani t;;ıminatını daha rangar~ng edir. M;;ıd;;ıni norma va maqsadlar har bir sosial

tabaqa va qrupun yerini mü;;ıyyan edir.

Hazırda daha bir m~fhum - mad~ni transmissiya, g~lacak n~sl;;ı m~d;;ıni irsin

yeni malumatlannın ötürülmasİ anl~yışından istifad~ olunur. M;;ışhur amerikalı

etnopsixoloq M.Mid ~n;;ın;;ıvi m;;ıd~niyy~tda sosiallaşmanın xüsusiyy;;ıtl;;ırini

öyr;;ın:mlşdir. Onun toplanmış materianan uşaqların psixolo!i _inkişafında sosiomad;;ıni amill;;ırin rolunu müayyan etmay;;ı imkan vermişdir. Sosiallaşmanı Mid inkulturasiya

prosesi, mad;;ıni d;;ıy;;ırlarin n;;ısild;;ıiı n;;ısl;;ı öt(irülm;;ısi kimi başa düşmüşdür. Bu

yanaşma ·mad~ni t;;ısirl~rin,prinsipl;;ırin uşaqların t;;ılim-tarbiyasin~ avtomatik sur;;ıtd;;ı

köçürülmasini tarnin edir. M.Mid va R.Benedikt ictimai inkişafın müxt~lif

m;;ırh;;ıl;;ırinda sosiallaşma presesini araşdırdı. ~~ar hayat tsiklinin bir marhal~d~n

digarin~ keçidi f;;ırdlar üçün ah;;ımiyy~tli t;;ısirini göstarib. (xüsusila, yetkinlik va ilk

g;;ınclik dövrü üçün) Onların asas maraq dairasi müayyan c;;ımiyy~td~ mad;;ıniyy;;ıtd;;ı

baş veran dayişikliklarin f~rdd~ hansı dayişikliklar ila natic~landiyini araşdırmaqdır.

Mid hesab edirdi ki, " mahz mad;;ıniyyat camiyyatda uşaqlan, düşünmaya, hiss v;;ı

h~rakat etmayi öyrad;;ın ~sas amildir" [8, c 141].

Madaniyy;;ıt an geniş manada insanın h~yat f~aliyy~tinin bütün asas sferalannı -

maddi istehsal, sosial-siyasi münasib~tlar, m~n~vi inkişaf sah;;ısi, maiş;;ıt, insanlar

Madaniyyat sosial/aşma am ili kimi 257

arasmdakı qarşılıqlı ~laq~l~ri s~ciyy~l~ndirir. M~d~niyy~t ictiınai hadisadir va yalnız ictimai h::ıyatm bütün tar::ıfl~rinin (iqtisadi, sosial, siyasi, man::ıvi) kontekstind~ d::ırk

eelila bil~r. onların har birini özl~rin::ı xas b::ış::ıri mazmun baxımından saciyyal::ıncli.rn bil::ır.

iSTiFADa EDİLMİŞ ôDôBİYYAT SİYAHISI

1. S.S.Haşımova, M::ıd::ıniyy~t ş::ıxsiyyatin formataşmasının mühüm arnili kimi. Müasir dövrün aktual probleınl~ri. Buraxılış N4-2010,192 s.

2. Pa.ızyrım A. A. , Pa.ızyrım K. A. Coınıonorruı: ı<ypc ne~. MocKBa, ~eırrp,

2003, c. 303 3. Ilapcoac T. Ilowrme o61I{eCTBa: KOMUOHeHTLı H HX B3aHMOOTHomeHIDI.

AMepm<aacKruı: coınıonorn:qecKruı: Mı.ICJIL. TeKcn.ı. MocKBa, 1996, c. 590

4. CMemep H., Coınıonorruı. MocKBa, <l>eHHI<c,1998, 688 c. 5. Farman İsmayılov, Klassik psixoiınalizin ::ısasları, Bakı, Ensiklopediya, 2003 6. Py6HHDITeÜH C. n. ÜCHOBbi o61I{eH llCHXOJIOnm. - CII6., 2000.- c. 635.

7. YaiiT n. l-b6pamıoe: HayKa o KYJII.'fYPe.- MocKBa, POCCII3H, 2004. -960 c. - (Cepwı «Kym,zyponorruı. XX BeK»)

8. MR,ı:ı; MaprapeT, Kym,zypa H MHp .D;eTCTBa, CocT. H npe.rı;Hcn. M. C. Koaa.­MocKBa , HayKa, 1988,c.429

258 Salimov Ülviyya Tacir (JIZl

XÜLAS8

Mgqalgdg mgdgniyy;}tin sosiallaşmada başlıca amil olması ID;}sgJgsing toxun­muşdur. Sosiallaşma prosesinin vasit;}Sİl;} fard madaniyy;}tin asas elementlarini: sim­vollan,m;}nalan,dgygrlgri, normalan mgnimsgyir. Mgdgniyyatin şgxsiyyatg ~gsiri

sosiallaşma vg inkulturasiya prosesindg baş verir. İnkulturasiya-insanın madaniyyatin asas elementlarinin manimsgnilınasi prosesidir: dayarlar, simvollar, ananalar va norinalar. Sosiallaşma vg inkulturasiya anlayışlan mazmunca bir-birina çox yaxın anlayışlardır, çünki har hansı camiyyatin roadani formalannın insan tarafindan ID;}nimsanilm;}Sİ prosesidir. Buna gör;} dg müasir elmi ad;}biyyatda sinonim anlayış kimi istifad;} olunur. İnkulturasiya özünd;} insanın tgmg} bacanqlannı, digar insanlarla ünsiyy;}t növlgrini, mdavranışlannı, emosiyalannı formalaşdırır. İnkultura­siyanın ngticgsi olaraq insan öz sosial mühitini sgrbast istiqamgtlandirmak, gvvalki ngsillarin yaratdığı zehni vg fiziki gm;}yin mghsullannın mübadilgsini edg bilir.

PE3IOME

B cTaTI>e aHaJIH3HpyeTcH nomrTHe IcyJI.bTyp.bi KaK ocHOBHOH <PaKTop co~amr3arurn. MMemro B npo~ecce coıuramr3arurn .ımtmOCT.b aıcr<yMy.ımpyeT B ce6e OCHOBH.bie :meMeHThi IcyJI.bzyp.bi : CHMBOJI.bl, HOpM.bi, rı;eHHOCTH. ~JI.bTyparzyuı: -nporı;ecc OCBOeHliH OCHOBH.biX :meMeHTOB IcyJI.bTyp.bi. I1oiDIT.IDI CO~aJIH3aınrn» H

HHicyJI.bzypaı:zyuı: no co,nep)!(aHHIO oqem, 6mi3KH ,npyr K JIPyry, TaK KaK npo~ecc pa3BIITIDI JIH1IHOCTH BblCTYJiaeT KaK pe3yJI.bTaT IIpHCBOeHIDI IcyJI.bTyp.bi ,l{OCTHI'H}'TOH qeJIOBeqeCKHM o6~eCTBOM. l103TOM}' B COBpeMeHHOH HayqHOH JmTeparype ITOIDITHe

HHK]'JI.bzypa~ HCllOJI.b3YeTCH KaK CHHOHHM ITOIDITHH CO~aJIH3arurn.

HımyJI.bzypa~ $op~yeT B ce6e OCHOBHI>Ie BH,Z:(.bl o6meHHH C JTIO,nl>MH, HX noBe,neHHH, <PopMHpyeT 3MOD;HH B ce6e H cnoco6HOCTH qerroBeKa. B pe3yJI.braTe HHKJ'1I.bzyparı;HH qeJioBeK cnoco6eH cBo6o.nao nepe.ı:ı;arı, cBe.ı:ı;eHIDI o6 YMCTBeHHl>ıx, · $H3nqecKHX H rpy,ı:ı;oBı>IX .ı:ı;ocTHHCeHIDIX cB o e H: co~aJI.bHOH cpe,nı,ı npe,nı,myı::ınrM

noKoneHIDIM

Mad;miyyat sosiallaşma am ili kimi 259

SUMMARY

It was touched on the main factor of culture in socialization in the article.

Through the process of socialization person approaches the main culture elements: symbols meanings, values norms. The influence of culture, identity and socialization process occurs inculture. Inculture is the process of development of the main components of the culture : values, norms, traditions and symbols. Socialization and

inculture concepts are very close to each other in content, because any society is the process of cultural forms of the assignment of the human. Therefore in the modern scientific literature is used as synonyms concepts. Inculture includes fundamental

human skills, communicate with people in other types of behavior, his emotions form. As a result of inculture human created their social environment guide, can share the products of mental and physical labor by previous generations.

Çapa tövsiya etdi:f.e.d.,prof.Fikrat afandiyev