BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

FAKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

NQ 21 • İYON (HAZİRAN) 2014

İslamda insan va onun asas missiyası 371

İSLAMDAİNSAN Va .ONUN aSAS MİSSİYASI

Maryam Zarei 8qdam

AMEA 8/yazmalar İnstitutunun doktorantı

Açar söz/ar: İslam, insan, missiya

Key Words: Islam, Human, mission

Klı1o•ıeabıe CJıoaa: Hcn(ljl!t, 'lenoeeK, Muccwı

Giriş. İnsan haqqında araşdırmalar va bu istiqamatda qarşıya qoyulan suatlar onun varlığının mahiyyatini müayyanlaşdirmalidir. İslam baxımından insanın mahiy­

yatinda müayyan hadaf va ideallar vardır, onun xilqatinin missiyasını nazar~ almadan harnin mahiyyati düzgün şakilda dark etmak mümkün deyildir. Tarix boyu insanın hayat yolu onun düşünca va ideallan ila daha çox yadda qalır va bazan fiziki yaşa­mını tarnin etmak üçün göstardiyi tabii faaliyyatlari kölgada qoyur. Bu masala insan atrafında gedan mübahisa va fikir aynlığının sahabiarindan biri kimi ortaya çıxır.

İnsan haqqında araşdırmalar onun yaşadığı ictimai mühit va tabii şaraitin bütün cahatlarini nazara almaqla, eyni zamanda insanın başqalan ila alaqa va münasibat­larina tasir göstaran amillarin düzgün müayyanlaşdirilmasi ila müsbat naticalar vera

bil ar. Ümumiyyatla, insanın gerçak mahiyyati davamlı olur, eyıii zamanda onun

keçdiyi takamül marhalalarİ mürakkab bir prosesdir. Zaman va şaraitdan asılı olaraq baş veran dayişikliya baxmayaraq insanın asi mahiyyati sabit qalır. İnsan öz atrafında

gedan proseslarin müsbat va man:fi cahatlarini saf-çürük etmak.la hayat yolunu seçir. İstar keçmiş, İstarsa da müasir baxışlar sistemi insanın m~mavi missiyası ila onun tabii ehti~aclan arasında uzlaşma yaratmağa cahd göstarsalar da, bir çox hallarda mükammal bir konsepsiya yaratmadan başari yena da qeyri-müayyan bir vaziyyatda ·

qoymuşdur.

Tanınmış sosioloq va filosof Bilama Cafari bu barada bela yazır: "Başarin insaniyyat baxımından müayyan bir missiyaya malik olması o qadar ümumi va asaslı

bir masaladir ki, ag~r o, harnin ali va haqiqi missiyam dark etmasa, istar-istamaz yalançı hadaflar dalınca qaçmalı olacaqdır" {2.s.50). İnsan özünü Allahın bayandiyi dayariara bağlı olan varlıq kimi taruyarsa hayatın yüksak hadatina doğru iratilaya

372 Maryam Zarei ôqdam

bilar. Lakin öz varlığının başlanğıc va sonunu bilıDayan va hayatın ali maqsadini anlamayan insan eqoizma yuvarlanar. O har an yanlışlığa qapılaraq bayatın

masuliyyatli problemlarini dark va hall etmaya qadir olmaz. Aydındır ki, insan üçün ham davamlı va sabit, ham da ikinci daracali dayişkan ebtiyaclar vardır. Sabit va davamlı talabat fizioloji, manavi va ruhi cabatlari alıata edirsa, dayişkan talabat onun yararlandığı vasita va metodlan özünda birlaşdirir. Bütün ehtiyaclar insan varlığının zaruri vasitalari sayılır va başar öz istedadı sayasinda ham hayati ehtiyaclannı tam.i.n edir va ham da manavi kamilliya yetmak üçün zam.in hazırlayır.

İnsan atrafında bahs olunan mövzulardan biri onun fitrati va tabiati ila bağlıdır. Bir çox mütafakkirlar, xüsusila filosof va sosioloqlar bu baroda müxtalif fikirlar söylaınişlar, hatta bazilarİ insan fitratini sirli va mübham ·bir mafh.um kimi dayarlandirmişlar. Buna göra bir sıra ballarda insanın substansiya va tabiatinin öyranilmasini mümkünsüz sayanlar da olmuşlar. Masalan, Paskalın fikrinca, başarin öyranilmasinin ümumi yollan onun barasinda düzgün bir şey ortaya qoya bilmaınişdir. İnsanın mahiyyatinin açıqlanmasında xüsusi mövqe tutan bir sıra dini baxışlar da masalaya tam aydınlıq gatirmamişdir (3.34-35). Zannimizca Paskal xristianlıqda insan barada mülahizalarin naticasi olaraq bela bir badbinliya qapılmışdır. Ancaq bütün hallarda insan tabiatinin darkinin çatinliyini etiraf etmak lazım galir. İnsan tabiatini mübham bilan bazi fikir sahibiari onun üçün özünamaxsus substansiya va tabiatİn olduğunu inkar etmişlar. Masalan, M.P.Sartr V.Hegel va R.Palmer bu qabildandir ( 4.s.138).

İnsan fitrati barada Qarbda yayılan mü b bam baxışlar o qadar tasirli olmuşdur ki, öz fikirlarini falsafa, sosiologiya va alman adabiyy~tı Ozarinda sistemlaşdiran F. Nitsenin bu mövzu üzra tazadlı mülahizasi A vropaga- düşünca böhraw ila naticalanmişdi. İndi Qarb mütafakkirlarinin bir qismi bela düşünür ki, nasizm va faşizm ~itsenin ideyalanndan qaynaqlanmışdır. Bela bir ittibam heç da tasadüfi deyildir (5.s.409).

Maraqlı haldır ki, keçmişda insan arnitina bir o qadar problemli masala kimi baxmırdılar, indi bu amil ciddi bir masala kin;ı,i diqqat markazinda dayawr. Çünki insan substansiyası hala da düşünca sahibiari üçün parda arxasmda olan sirli bir alam olaraq qalır (6.s.46-47).

İslam düşüncasina göra har şeydan önca insan üçün müştarak tabiatİn - natııra

va ya substansiyanm nadan ibarat olduğunu anlamaq garakdir. Bu mafh.um müxtalif marralarda işlanir va tabiat sözünü adatan fizioloji talabat kimi izah edirlar. Bazi hallarda müştarak tabiat dedikda insaniann ilkin icma halında birga yaşayış zamarn malik olduqlan hisslar va stimullar nazarda tutulur. Ancaq insanlarda farqli tabiatİn

İslamda insan ~ onun asas missiyası 373

olması onların böyüdüyü m~d~niyy~tl~rin müxt~lifliyi il~ izah olunur. B~zil~ri

m~s~l~ni izah ed~rk~n insanların qrup halında yaşadıqlan zaman onlann malik

_ olduqlan ictimai mühit, ail~ v~ icma mühitini n~z~rd~ tu turlar. Bütün bu kimi baxışlarda diqq~td~n k~narda qalan mühüm bir m~qam vardır ki, o da insana xas ali

bir fitr~tin olmasıdır. H~min insani fitr~t maddi v~ fiziki ehtiyaclardan üstün bir

f~zil~t olmaqla insanla canlılar arasında olan müşt~r~k xüsusiyy~tl~rd~n f~rqli bir

haldır. B~llidir ki, öz h~yatını davam etdirm~k, doğub tör~m~k heyvanlarda müşt~r~k

xüsusiyy~tdir. Ancaq insana xas müşbr~k t~bi~td~n b~hs ed~rk~n burada canlılardan

yüks~kd~ dayanan istedad v~ qabiliyy~t n~z~rd~ tutulur. H~min yüks~k t~bi~t insanda

olan d~rrab v~ başqa f~zil~tl~rd~ ~ks olunur. Heyvanlar bel~ üstünlükl~r~ v~

istedadlara malik deyildir. Dem~li, insanı f~rql~ndir~n, ona başqa varlıqlardan üstün

olmağa imtiyaz ver~n d~y~rl~r onun başqa insanlarla müşt~mk t~bi~ti sayıla bil~r.

İnsana xas müşt~r~k t~bi~tin xüsusiyy~tl~rini bel~ ümumil~şdirm~k olar:

1. Birinci xüsusiyy~t ondan ibar~tdir ki, insan öz fitr~tin~ gör~ heyvandan yük­s~kd~ dayanan bir m~xluqdur. Onda olan bacanq, meyl v~ istedad başqa canlılarda

yoxdur. insanda düşümn~, ayırd etm~, n~tic~ çıxarma qabiliyy~ti bu q~bild~ndir.

2. İkinci xüsusiyy~t ondan ibar~tdir ki, insana xas fitri t~bi~t sonradan qazanılan

deyil, t~lirn-t~rbiy~. ictimai amill~r v~ m.ühitla bağlı deyil, h~min qabiliyy~t potensial

olaraq z~if v~ ya güclü ş~kild~ bütün f~rdl~rd~ vardır.

3. Üçüncü xüsusiyy~t ondan ibar~tdir ki, müşt~r~k t~bi~t~ xas ünsürl~r silinib

getmir v~ h~miş~ öz ~silliyini saxlayır. Buraya elm, h~qiq~t axtanşı, f~zil~t va karnal

· ist~yi, göz~llik v~ ~b~dilik meyli, parastiş v~ s. daxildir.

Müşt~r~k tabi~ti ş~rtl~ndir~n d~lill~r n~d~n ibar~tdir v~ onları nec~ üm.umil~ş­

dirm.~k olar? Bu yönd~ aşağıdakı ~sas m~qamlara işar~ ed~ bil~rik:

A. İnsanlarda xüsusi d~rketm~ sistemi vardır v~ onun köm~yi il~ ~vv~lki m~lumatlar yeni m~lumathirla müqayis~ edilir, ümumi n~tic~l~r çıxanlır. M~ntiqi

m.ühakim.~l~r bu q~bild~ndir: ~ks t~r~fl~rin bir araya g~lm~si m.ümkünsüzdür, bir

şeyi cövh~rind~n ayırm.aq mümkünsüzdür.

insanda ~xlaq v~ başqa d~y~rl~r baxım.ından mü~yy~n s~ciyy~l~r formalaşır. Ta­

rix boyu qazanılan t~crüb~ v~ müşahid~l~r ~sasında insanlar arasında m.ü~yy~n ~xlaqi

davranış normalan formalaşır. Buraya ~sas~n xoş xasiyy~t, s~daq~t, ~dal~t, zülm~ v~

x~yanat~ qarşı barışmazlıq kimi keyfiyyatlar daxildir. Bu tip axlaqi dayarl~r başacin

naz~ri v~ ~m~li s~ylari naticasinda formalaşır. Fitri ağıl nazari masalatari dark edir,

praktiki ağıl isa hadisa va şeylarda olan fazilat va qabahati ayırd edir. İnsanlar tabii

olaraq hadis~ v~ proseslar bar~da mühakima yürüdür va natica çıxanrlar.

374 Ma1yam Zarei 8qdam

B. Elm, f~zihıt v~ gözallik axtarışı, parastiş meyli, ab~dilik va haqiqat istayi kimi

cah~tlar insanlarda olan müştarak tabiata dalalat edir.

H::ıqiqat istayi doğrudan da insanda fitri bir meyldir, bu eyni zamanda onun

karnal ist::ıyindan doğur. H~rnin ist::ık insan tabi::ıtind~ h::ımiş::ı canlı ş::ıkild~ tazahür

edir, onun vücudunda varlıq al::ıminin, öz varlığının sirlarini bilmak, başqa-başqa

h~qiqatl::ıri dark etm::ık meyli vardır. Haqiqat istayi susuz insanın suya olan istayi

kimidir. Bazan ela insanlar tapılır ki, haqiq::ıt sorağına düşüb uzun va t::ıhlükali

s::ıfarl::ıra çl.Xli, burada müayyan çatinlikl::ır va x::ısaratlarl::ı üzl~şm~li olur. (90,77).

insanın bir sıra yüksak meyllari, gözallik ist~yi va onun balli yaradıcılıq qabiliyy~ti

tarix boyu insanın estetik t~mayüllarind~n doğur.

C. Müştarak tabiata d~lil olaraq insana xas b~zi fitri bacarıqlan misal gatir~

bilarik. Onun dil öyranmay::ı olan qeyri-adi bacarığı, r::ımz va işaralarla mü::ıyyan

matlabl~ri anlaması va aniada bilmasİ harnin bacanğın tazahürüdür. Bu xüsusiyyat

insan doğulandan onun fitratinda mövcud olur, başqa amillar sadaca onu güclandira

va zaiflada bil::ır. insan fitratina xas bu cür meyl, bacarıq va qabiliyyat barada Qur'an ayatarinda

işar~lar vardır. Qur'an harnin maqamlara toxunmaqla diqqati insanın fitri xüsusiy­

yatlarini öyranmay~ calb edir. Aşağıdakı ayaya diqqat yetirak:

"And olsun nafsi yaradanal

Sonra da ona günahlarını v~ pis ~maldan çakinm::ısini (xeyiri v~ ş~ri) öyrad::ın::ı."

(Şams:7-8).

Qur'an ay~si t~kc::ı n::ıfsin vaziyy::ıtini yada salmaqla kifay~tlanmir, ondan nicat

taparaq insaniyy~tin zirvasina va kamala yüksalınayİ takid edir:

''N~fsini (günahını) tamizlay~n mütl~q nicat tapacaqdır; . /

Onu günaha batıran is~, albatt~, ziyana uğrayacaqdır." (Ş~ms:9-10).

insan t::ıbi::ıtinin ikili xarakteri.

Q::ıdiriı.l::ırdan müxt::ılif m~d~niyy::ıtlard~ insan tabiatİnin xeyir v~ ya şarla bağlı

olınası bir çox düşünc~ sahibiarinin mülahizalarinda aks olunmuşdur. Bu m::ıs::ıla üzr~

mübahis::ılar hala d~ davam edir. İnsan fitr~tin~ m~nfi ~ünasib::ıt başarlu yüksaliş va

inkişaf yolunda bir angal kimi çıxış edir va burada har iki tazadlı baxışın asas

maqamlan ila tanış olmaq yerina düşar:

A. insan tabi::ıtinin şar olması fikrina tarafdar olanlar freydizmin ardıcıllarıdır.

Harnin baxışa göra insanda ~hrim~n xislati vardır v~ bu xisl~t iki hissi t~hrik edir:

cinsi va t~cavüzkarlıq.

Praqmatikl~r::ı gör~ insan yalnız öz m~nf~~ti üçün harakat edir, insanlarm bütün

~mall~ri fayda götürm~k üçündür. Hedonistl~r insanın yalnız ı~zz~t ardınca getdiyini,

İsl01nda insan va omm asas missiyası 375

z~hm~td~n qaçdığını ön~ ç~kirl~r. Etoloqistl~r is~ insan fitr~tinin ş~r olduğunu iddia

edirl~r, onlara gör~ insan h~miş~ başqasına qarşı t~cavüzkar mövqed~dir " Onlar

insan v~ heyvanın r~ftarı üz~rind~ araşdırma aparmaqla onlar arasında yaxın c~h~tlar

tapınağa say göstarirl~r" (7 .s. ı 02).

Bazi c~r~yanlar insan fitr~tini neytral hesab edirl~r. Behavioristl~r~ gör~ insan

mahiyyatc~ yaxşı v~ pis deyil, onun xisl~tini yaşadığı mühit formalaşdırır. Bir qrup

sosioloq-nazariyy~çil~r (Mas, B. Mişel) bela hesab edirlar ki, yaxşı v~ pis nayin

mükafat olduğunu, nayinsa onu c~zadan qurtaracağını insanlara öyr~dir (8.s.72).

Ekzistensialistlard~n Sartra gör~ insan yaxşı va ya pis deyil, gördüyü amal onun

tabiatina tasir göst~rir. Bütün insanlar yaxşı olarsa insan fitr~ti d~ yaxşı olar v~ ya

~ksin~ (9.s.53).

B. İnsan t~bi~tini müsb~t day~rl~ndir~nlard~n neofreydizm car~yanı seçilir. F.

Ariksona göra insan yaxşı olmaq üçün xüsusi isterlada malikdir, lakin onun yaxşı v~

ya pis olmasr yaşadığı c~miyy~tdan v~ uşaqlıqdan onunla dostluq ed~nlardan asılıdır.

Freydin aksina olaraq, yaxşı amal hayat ehtiyaclanndan doğmur. İnsanparastlar, o

cümladan Mazlu Racerz gürnan edir ki, · insan yaxşı ola bilar, ancaq burada garak

sosial talablar va yanlış qararlar ona maneçilik töratmasin (10.s.98).

Romantizm Avropada başlandı v~ sonra Rusiyada yayıldı, XVTII-XIX ~srlarda

genişlan~n bu carayan insam tabiata, xayal va hiss alamina yönalmaya davat edirdi.

Romantizm mahiyyatca ruhi sıxıntılara qarşı inqilabi ahvali-ruhiyya daşımaqla insan

amilina, onun xoş fitratina önam verir (1 l.s.214). Bu carayana göra, insan

doğulandan müsb~t t~biat~ malikdir va har bir pis ~m~l xarab ictimai ş~raitin

m~hsuludur. Onun öz substansiyasında pisliya yer yoxdur cıı.s. 46).

İnsan tabiatinin xeyir v~ ş~r olması barada Qur' anın baxışı.

Qur'ani-Karim son s~mavi kitab olmaqla varlıq al~min~ hakim olan qanunları,

insana xas gerçaklikl~ri va başarin mahiyyati barad~ haqiqatlari aks etdir~n bir

qaynaqdır. Burada harnin m~tl~bl~rin bir qismi aşkar şakilda verilirs~, bir qismi d~

sirli hadis~ kimi d~yarlandirilir. Yığcam bir baXışla Qur'amn insan baradaki

mühakimalarini iki farqli qisma ayırmaq olar.

A. Harnin mühakimalarin bir qisminda insamn yaxşı sifatlari t~riflanir, onun·

üstün cahatlari göstarilir. Bu baxımdan bni ayalari misal olaraq gatir~ bilarik:

ı. İnsan Allahın xalifasi maqamına malikdir: "(Ya Mahammad!) Sanin Rabbin

malaklara: ''Man yer üzünda bir xalifa yaradacağam" - dedikda malaklar: ''Biz Sana

şükr etdiyimi.z va Sani müqaddas bildiyimiz halda, s~n yer üzarinda fasad törada~ak

va qan tökacak bir kasmi yaratmaq ist~yirsan?" - söyladilar. Allah (onlara): "Man

bildiyim şeyi siz bilmirsiniz" - dedi." (Baqara:36).

376 Maryarn Zarei ôqdam

2. Azad v~ müst~qil ş~xsiyy~t sahibidir:

"İnsanın el~ bir dövrü olub keçmişdirmi ki, o, h~min dövrd~ xatırlanası bir şey

olmasın?! (8lb~tt~ olmuşdur!);

H~qiq~t~n biz insanı qanşıq bir nütf~d~n yaratdıq. Biz onu imtahana ç~k~c~yik.

Biz onu eşid~n v~ gömn yaratdıq;

Biz ona haqq yolu göst~rdik. İst~r şükr ed~n olsun, ist~r naşükür (bu onun öz

işidir)." (İnsan:l-3). 3. İlahi ~man~t sahibi olaraq m~suliyy~t daşıyır:

''Biz ~man~ti (Allaha ibad~ti, ş~ri hökml~ri yerin~ yetirm~yi) göyl~r~, yer~ v~

dağlara t~klif etdik. Onlar onu götürm~kd~n qorxub ç~kindil~r. Çox zalim v~ çox

cahil olan insan is~ onu götürdü." (8hzab:72).

4. Haqqa doğru h~r~k~t~ s~y göst~rir:

''Ey insan! s~n {öl~n~ q~d~r) R~bbin~ doğru çalışıb çabalayırsan. s~n ona

qovuşacaqsan." (İnşiqaq:6). 5. Başqa m~xluqla müqayis~d~ ş~raf~t v~ k~ram~t sahibidir:

"Biz Ad~m övladını ş~r~fli v~ hörın~tli etdik, onlan suda v~ quruda minild~m

mindirib sahib etdik, özl~rin~ t~miz ruzil~r verdik v~ onlan yaratdığımız m~xluqatm

çoxundan üstün etdik. (İsra:70). 6. Onda d~yişm~z ilahi fitr~t vardır:

"(Ya M~h~mm~d! Ümm~tinl~ birlikd~) batild~n haqqa tanmaraq üzünü Allahın

fitri olaraq insanlara verdiyi ~~ t~r~f tut. Allahın (fitri) dinini heç v~chl~ d~yişm~k

olmaz. Doğru din budur, lakin insanlarm ~ks~riyy~ti bilm~z." (Rum:30).

H~min ilahi fitr~t~ gör~ insanın ür~yi Allahı yad etm~kl~ t~skinlik tapır:

"O k~sl~r ki, Allahı zikr etm~kl~ ümkl~ri xatirc~mlik ~P.IDIŞ v~ bu halda iman

g~tirmişl~r. Bilin ki, q~lbl~r yalnız Allahı zikr etm~kl~ aram v~ xatirc~mlik tapar."

(R~'d:28).

7. Onun xilq~ti kamildir v~ p~rhizkarlıq v~ imanla c~nn~t v~ yüks~k m~qama

malikdir: "Biz insam ~n göz~l biçimd~ yaratdıq." {Tin:~)·

"Allahdan qorxub pis ~m~ld~n ç~kin~nl~r üçün R~bbi yanmda (ağaclan) altından

çaylar axan c~nn~tl~r (Rizvan bağlan) vardır ki, orada ~b~di qalacaqlar." (Ali­

İmran:15). "İman g~tirib hicr~t edanl~ri, Allah yolunda mallan v~ canlan il~ vuruşanlan

Allah yanmda ~n yüks~k dar~c~lar gözl~yir. Onlar xeyira qovuşanlar, nicat

tapanlardır." (Tovb~:20).

İslamda insan va onun asas missiyası 377

''R~bbi onlara Özünd~n bir m~rh~m~t (r~hm~t), razılıq v~ iç~risind~ onlar üçün tük~nm~z nem~tl~r olan c~nn~tl~ müjd~ ver~r." (Tovb~:21).

"Mömin kişil~rl~ mömin qadınlar bir-birin~ dost, hayandırlar. Onlar (insanlara) yaxşı iş görm::lyi ::lmr ed~r. pis işl::lri r::ldd ed~r. namaz qılıb z~kat ver~r. Allaha v~ peyğ~mb~rin~ ita~t ed~rl~r. Allah ~lb~tt~ ki, onlara r~hm ed~c~kdir. Allah h::lqiq~t~n,

yenilm~z qüvv~t v~ hikın~t sahibidiri (Tovb~:71). 8. Vicdan, batini ilham, pak ruha sahibdir: "And olsun n::lfsi (insaw v~ onun n~fsini) yaradana;

Sonra da ona günahlardan v~ pis ~m~ll~rd~n ç~kinm~sini (xeyir v~ ş~ri)

öyr::ld~n~ ki ... " (Ş~ms:7-8). "Sonra onu düz~ldib insan ş~klin::l saldı V::l ona Öz ruhundan üfürdü. O siz~ göz,

qulaq v~ ür~k verdi.

insanda olan ruh Allahdandır, bu s~b~b::l gör~ ona s~cd~ vacib olmuşdur (13.s.134): ·

''M~n onu tamamlayı b (insan ş~klin~ salıb) Öz ruhumdan üfiir~n kimi ona (ehtiram ~lam::lti kimi) s~cd~ edin." (Sad:72).

M~l~kl~rin insana s~cd~sinin hikın~t v~ m~ntiqi vardır: "(Ya Peyğamb::lr!) Biz malakl~ra: "Adama s~cd~ edin!" - dedikda İblisdan başqa

hamısı sacd~ etdi. (Yalnız) o, lovğalanaraq imtina etdi v~ kafırlard~n oldu." {B::lqarn:31 ).

9. Xilqatin yaranmasının m~qsadi insawn ondan faydalanması üçündür: ''Yer üzünda n~ varsa, hamısını sizin üçün yaradan, sonra samaya üz tutaraq onu

yeddi qat göy halında düzaldib nizama salan Odur (Allahdır). O, har şeyi bilandiri (B~qara:29).

İnsawn dünya hayatında maddi tal~bl~ri bitan deyil, onun axir~t istakl~ri da bunun kimidir. Ancaq Allah'lıamin t~labi mü~yyan bir mantiqi ölçüda tarnin edir:

''Har kas fani dünyaw ist::lsa, dil::ldiyimiz şaxsa ist~diyimiz nem~ti orada tezlikl~

verarik. Sonra isa (axir~tda) ona cahannam m~skan edarik. O, C~hannama qınanmış va (Allahın r~hmatindan) qovulmiş bir halda daxil olar!" (İsra:18).

"Mömin olub axir~ti ist~yan V::l onun uğrunda çalışanların zahm::lti (Allah dargahında) qabul olunar!" (İsra:19).

Qur'anda bu barad~ ayal~r çoxdur va g~tiril~n nümunalar insawn dünyavi hayatı ila yanaşı, onun manavi mazmuna malik olduğunu diqqata çatdınr. İnsan dini talimdan b::lhr~l::lnm~kla hayat yolunda yüks~k darnc~ va m~qam.lara yön~la bil~r,

Allahın onun üçün bu al~mda va axir~td::l mü~yy~nlaşdirdiyi payı ala bil::lr.

378 Ma1y;nn Zarei Bqdam

İnsanın üstün v~ müsb~t sif~tl~rini açıqlayan ay~l~rin qısa m~zmunu il~ tanış

olduq. İndi is~ bunun ~ks qütbünü n~z~rd~n keçir~k. B. İkinci qisim mühakim~l~rd~ is~ İnsana xas m~nfi xüsusiyy~tl~r pisl~nir.

1. R~bbin~ qarşı naşüki.ii, dargöz V:} X:}Sisdir:

"İnsan R~bbin~ qarşı çox naşükürdür." (Adiyat:6).

"(Ya peyğamb~rim. müşrikl~m) de ki: "8g~r siz R~bbimin r~hm:}t X:}Zin~larin~

sabib olsaydınız, yena da (onun) xarcl~nib tükaomasind:}n qorxaraq xasislik edar­

diniz. İnsan (na q:}d:}r varlı olsa da, t:}bi:}ti etibaril~) x~sisdir. (İsra:lOO).

2. Haqqa boyun :}ymadan mübabis:} ed~n. xain V:} olub keç~nlardan ibrat

almayan m~xluqdur:

"Biz bu Qur'anda insanlar üçün cürb~cür m~s~ll~r ç~kdik. İnsan is~ (Haqqa

boyun aym:}d~n) :}D çox mübabis:} ed:}ndir." (K~hf:54).

"Allah gözl~rin xayan~tini V:} ür~kl~rin gizl~tdiyini bil~ndir!" (Maaric:19).

"M~g~r onlar (müşrikl~r) yer üzünü dolaşıb özlarindan avvalkilarin axırının neca

olduğunu görmürlarmi? Onlar bunlardan daha qüvv~tli, yer üzüoda daha çox iz qoyub getmiş k:}slar idi. Allah onları günahlarından dolayı yox etdi. Onlan Allahdan

(azabından) qoruyan bir kims~·tapılmadı." (M:}aric:21).

3. Fasada meyl ed~n, h~iniş~ ziyanda olur v~ ilişdikd~ Allahı ittiham edir:

"Lakin insan bundan soma da günah etm~k, f~sad töratm~k ist~yir." (Qiyam~:5) .

"İnsan (ömrünü boş işl~rla S:}rf etm~kl~) h~miş~ ziyan içindadir." (8sr:2).

"İnsana galdikd~, n~ zaman R~bbin onu imtahana ç~kib k~ram göst~rs~ v~ nem:}t

versa, o: "R~bbim m:}n~ br~m göst:}rdi"- dey~r." (F~cr: 15).

"Amma na zaman Rabbin onu imtahana ç~kib ruzisini aksilts~; "R~bbim m:}ni

alçaltdı, m~n~ xor baxdı!" - dey~r." (F~cr:16).

3. Düşünc~ üçün ağıl v~ q~lba malik olsalar da, heyvan ki.aii ~m~l edir:

"Biz cinl~rd~n va insanlardan bir çoxuou c~h~nn~m üçün yaratdıq. Onlann q~lb­

l~ri vardıi, lakin onunla anlamazlar. Onların gözl~ri vardır, lakin onunla görmazlar.

Onların qulaqlan vardır, lakin onunla eşitmazlar. Onlar heyvan kimidirl~r. ballm d~

daha çox zalalatd~dirl:}r. Qafil olanlar da m~hz oı:Uardır." (8' raf: 1 79).

Bu m~zmunda ay:}lar çoxdur, lakin diqq~t yetirm~k lazımdır ki, Qur'anda

maz~mmat edil~n insan ad~t~n imansız zümray~ aiddir. islama gör~. AHalıdan ayrı

düş~n. imanı olmayan v~ Allahını unudan insan özünü itirmiş olur. aslinda bela

insan yolunu azmış olur v~ ona göra Qur'ani-K~riın belal~rini beyvanlardan da betar

bilir (14.s.392). ·

İs/01nda insan va omm asas missiyası 379

Peyğ~mb~rd:m (s) n~ql edil~n h~dis~ gör~ insanın könlü v~ fitr~ti xeyir~

meyllidir, b~ş~r q~lbini sağlam halda saxlayarsa h~miş~ s~ad~t~ yetiş~ bil~r, ancaq

onun könlü n~fsin havasına bulaşarsa z~lal~t yoluna düş~r (15.c. l 8.s.l66). B~lli olan budur ki, insan substansiyasmda hram~t vardır, o g~rnk h~min

keyfiyy~~i iman v~ saleh ~m~lin köm~yi il~ m~n~vi kamillik m~rh~l~sin~ yetirsin. L~yaq~t m~qamlarını uğurla keç~n insan haqqa qovuşmağa daha yaxın olur.

İslam dünyagörüşünd~ insan m~fhumuna fiziki-bioloji ünsür kimi yanaşmırlar, y~ni o, sad~c~ iki ayaq üst~ yeriy::m düz qam~tli heyvan deyil, onun mahiyy~tini bir­iki sad~ sözl~ ifad~ etm~k mümkün deyil (16.s.7).

İnsanın t~bii v~ fitri meyll~ri.

T~bii v~ fiziki s~viyy~d~ insanın müxt~lif meyll~ri vardır v~ bu baxımdan onunla canlılar, y~ni heyvanlar arasında ortaq xüsusiyy~tl~r~ rast g~lirik. Onların

orqanizmind~ qidalanma v~ ifrazat prosesi v~ başqa fizioloji prosesl~r gedir. Ancaq

insan h~yatını t~bii s~viyy~ il~ m~hdudlaşdırmaq olmaz. İnsanın t~kamülü heyvanat al~mind~n başlayır v~ insaniyy~t~ doğru kamala yetişir. İnsan öz xilq~tinin başlanğıcında maddi v~ cismani ünsürd~n ibar~tdir v~ onun substansiyasında baş

ver~n t::>kamül h~r~k~ti ruhani bir cövh~r::> çevrilir. Bu o zaman gerç::>kl~şir ki, maddi ı~zz~t duyğusu, n~fsi ist~kl~r v~ bioloji meyll~r fitmtin ixtiyarına verilir v~

t~nziml~nir. İnsan fitr~tinin varlığı onun t~bi~tind~n daha güclüdür, ona gör::> fitr::>t~ hakim olmaqla insan t::>bi~tind::> olan qüvv::>l~ri V::> meyll~ri n::>zar~td~ saxlamaq olur.

Natica olaraq bunlan söyl~m~k olar: İslamın insan konsepsiyasmda insanın fitri

xüsusy~ytl~rini v::> onun ali missiyasını öyr~nm~k olduqca mühüm bir m~s~l~ kimi qoyulur. İnsan öz varlığının mahiyy::>tini va missiyasını bilmadan aqli-manavi va ıctimai t::>kamüla yetiş::> bilmaz. Dem::>li, insanın islah edilmasiDaa ehtiyac vardır va onun qadar yenid~n t~lim-t~rbiy~ il~ islah olmağa möhtac olan başqa bir varlıq yoxdur. Müt~hh::>rinin dediyi kimi, "baŞqa şeyl~rd~n f~rql~n~n m~xluq insandır v~ onun islah edilm~si üçün işl~n~n f~nd v~ metodlar ~xlaq, t~lim-t~rbiy~ v::> maarifd~n ibar~tdir" (12.s.47).

380 Maryam Zarei ôqdam

anaBiYYAT

ı. Qur'ani-K~rim: Az~rbaycan dilin~ t~rcüm~ ed~nl~r: A.kad. Z.M. Bünyadov v~

V.M.M~mm~d~liyev. Bakı: "Olimp". 1998. 552s

2. El~li-pişr~ft v~ Enhetati-muslimin. Qurbani Zeyn~labidin. Tehran: D~ft~ri­

n~şri-f~m~ngi-İslami. 1374. 3. Tarixi-f~ls~feyi-yunan v~ Rum. Kapulitson Fridik. C~lal~ddin Müct~b~vi.

Tehran: Suruş. 1375 4. H~ft n~z~riye g~r babi-insan. Rusli Styunes Tehran: Roşd. 1368.

5. Bozorqani- f~ls~fe. Henri Tomas. Firidun B~dreyi. Tehran: t~rcome v~ n~şr.

1378 6. Tarixi-f~rh~ng v~ t~m~ddoni-İslami. Qurbani Zeyn~labidin. Tehran: D~ft~ri-

n~şri-f~m~ngi-İslami. Tarixsiz

7. Tarixi-f~ls~feyi-Q~rb. Rassel Bertrand.

8. Seyri-Hikm~t d~r Drupa. Foruği M~h~mm~d 8li. Tehran: z~vvar. Tarixsiz

9. Gibb H.A.R. Sos.ial Reform: Factor X. The Search foran Islamic Democracy.

The Middle East in Transition. L. I 998

I O. Tarixi-T~m~ddon. Taynobi Arlond. T~r: Musa Am~ng. Tehran: Daneş.1368

1 1. D~ram~di b~r tarix v~ d~rshaneyi-tarix. Dunint Vil. T~r: Müsahib Bitlahi v~ Deyl~mi. Tehran:Elmi v~ f~rh~ngi. 1384

12. İslam v~ .. T~m~ddon-İslami. Mileel Andre. T~r: H~s~n Foruği. Tehran:

s~mt.1381

13. Daneşi-muslimin. H~kimi M~h~mm~d Rza. Qum.l38~ /

14. M~cmtieyi-asari-Müt~hh~ri Murt~za. Tehran: S~dra. 1383.s.15.

15 H~yabi-~1-Mude. ~1-Qunduzi Süleyman. N~c~f: Heyd~riyye. 1384

16. inSani d~r Qman. Müt~hh~ri Murt~za. Tehran: S~dra. Tarixsiz

İslamda insan va onun asas missiyası 381

XÜLASa

Maqalada İslam madaniyyatinda insan konsepsiyasının iki önamli cahati, yanin onun ortaq fitrati va ali missiyası araşdınlır. Quran ayalariDda insan fenomeninin müxtalif xüsusiyyatlari barada geniş şakilda bahs olunur. Burada asas diqqat onun axlaqi va manavi missiyasının müayyanlaşdirilmasioa yönalir. İslam insanı Allahın Yer üzarindaki xalifasi sayır bu baxımdan da onun asas missiyası manavi takamüldan ibaratdir.

SUMMARY

Man and ·his main mission in the lslamic cultuıı:e have been considered in this article. In the Quran verses was extensively discussed the human phenomenon.

Special attempt was given to moral and spiritual mission of human. A Quranic human is indeed a reason-centered and rationalist person, a self-directed, self­conscious, good servant of God. His main mission is sp iritual perleeti on.

PE3IOME

B CTaTLe peqı, H,l(CT O Cyıi(HOCTH H HaTYPe qeJIOBCKa H ero OCHOBHOH MHCCHH B McnaMcKoü: ıcyJII>zype. B KOpaHHqeCKHX CTHXax AOBOJILHO no.npo6ao o6c}')K.UaeTC$1 qenoBeqecl<.HH <J.ıeaoMeH, oco6oe BHHMaHHe yAeMeTC$1 ero apasCTBeHHoii H

AYXOBHOH MHccım. HerraM paccMa1pHBaeT qenoBeKa B KaqeCTBe HaMec:-m:m<a Eora Ha 3eMJie, OTCIOAa ero MHCCID! 3aK.JliOqaeTC$1 B AYXOBHOM COBepmeHCTBe.

Çapa tövsiya etdi: f.e.d. K.Şarifli