Upload
others
View
4
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
BERKAI Abdelaziz
Agezdu n tutlayt d yidles amaziɣ
Tamezdayt n tsekliwin d tutlayin
Tasdawit A. Mira n Bgayet
Timsirin d yiluɣma n tanga Acali amsislan d
usnimeslan n tmaziɣt (Master 1 LVA)
Cours et exercices du module Variations phonétiques
et phonologiques de l’amazighe (Master 1 LVA)
Aseggas asdawan 2021/2022
Timsirin d yiluɣma n tanga Acali amsislan d
usnimeslan n tmaziɣt (Master 1 LVA)
Cours et exercices du module Variations phonétiques
et phonologiques de l’amazighe (Master 1 LVA)
2
Agbur
Iswan n tanga
Ahil n tanga
4
4
I. Agemmay amsislan agraɣlan (GMG) 6
Iseqsiyen 7
Agemmay amsislan agraɣlan GMG (tirgalin n tmaziɣt) 8
Agemmay amsislan i sseqdacen di tmaziɣt 9
Iluɣma 10
II. Armibḍi
1. Tabadut n uɣdebbu n tedwast
2. Tabadut n tunṭiqt
3. Kra n yilugan n beṭṭu ɣef tunṭiqin
4. Tiqqrit
Iluɣma
11
11
12
12
13
14
III. Kra n tlufa n ubeddel n tergalin yettwassnen di tmaziɣt
1. Azenzeɣ
2. Tiganculwiɣit
3. Agɣenzeɣ (tizegniggeɣt)
4. Agder
Iluɣma
15
15
18
18
19
19
IV. Tussda targalant 21
Kra n tamawin 23
Iluɣma 24
V. Tamsiselt tuddsant
Tazwart
1. Tamsertit
1.1. Tamsertit ɣer deffir
1.2. Tamsertit ɣer zdat
1.3. Tamsertit tamyaɣt
1.4. Timserta tibruyanin
a. Anṭaḍ n tufayt neɣ tamsertit s tufayt
b. Tamsertit s taɣrit
25
25
25
26
26
26
27
27
3
c. Tamsertit s tsusmi 27
d. Tamsertit s wadeg n ugsusru 28
e. Tamsertit s tnezrit 29
f. Tamsertit s tukksa n tnezrit 29
g. Tamsertit s waggug (lebɛed) n teɣra neɣ aneflusel 29
2. Anufru 30
3. Tukksa n talɣit 31
4. Tuttya d uḍran 31
Alaɣmu 32
Iɣbula s tewzel 34
Amawal n temsiselt tamaziɣt-tafransist-taglizit 37
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
4
Aswir/Niveau : Master I LVA (Langue, variation et aménagement)
Tanga/Module : Acali amsislan d usnimeslan n tmaziɣt [Variations phonétiques et
phonologiques de l’amazighe]
Iswan n tanga : ad yissin unelmad icalan imsislanen d yisnimeslanen i yettwassnen ugar
di tmaziɣt akken ad as-yishil ad d-yaf ayen yezdin timeslayin yemgaraden n tutlayt-a
akken ad as-yishil ad tent-yissin. Aya ad yesseqwu daɣen tazmert-is n tesleḍt n yicalan d
ubeddel i d-yettilin deg tutlayin.
Objectifs du module : La connaissance par l’étudiant des variations phonétiques et
phonologiques les plus courantes lui permettrait de mieux faire le rapprochement entre les
différents parlers amazighs. Cela contribuerait aussi à renforcer sa capacité d’analyse des
variations/changements linguistiques.
Ahil n tanga/Programme du module
- Tira tamsislant d tesnimeslant (tazrawt n uGemmay aMsislan aGraɣlan GMG d wid
i sseqdacen yismazzaɣen) [La transcription phonétique et phonologique (étude de
l’Alphabet Phonétique International (API) et des alphabets utilisés par les
berbérisants)]
- Armibḍi, aɣdebbu, tiqqrit, tunṭiqt… [le suprasegmental, l’accent, le ton, la
syllabe…]
- Azenzeɣ, tiganculwiɣit, agɣenzeɣ, agder, agza, « agdel/aksegdel » (l > y/z…) … d
ugmeslic [Spirantisation, labiovélarisation, affrication, rhotacisme, zétacisme,
« latéralisation/délatéralisation » (l > y/z…)… et phonologisation]
- Tussda targalant d ucali [Tension consonantique et variation] :
- Tussda d ubeddel n useɣmu [Tension et changement de coloration]
- Tussda tumhist… [Tension compensatoire…]
- Tumanin tuddsayanin [Les phénomènes combinatoires]
- Tamsertit, amečči, aserwus (s taɣect, s tsusmi, s wadeg n ugsusru, s tufayt, s
tnezrit/tukksa n tnezrit, s uneflusel/aserwus n teɣra…) [Assimilation, sandhi/jonction et
dilation (par sonorisation, par assourdissement, par le lieu d’articulation, par
pharyngalisation, par nasalisation/dénasalisation, par métaphonie/dilation vocalique…)]
- Anufru/aseẓli [Dissimilation (à distance)/différenciation]
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
5
- Aḍresdat, taḍurit, aḍresdeffer [Aphérèse, syncope, apocope]
- Tifeḍli (targalant, tazegnargalant) [Epenthèse (consonantique et semi-
consonantique)]
- Aḍran d tuttya [Métathèse et interversion]
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
6
I. Agemmay amsislan agraɣlan (GMG) [L’Alphabet Phonétique
International (API)]
GMG gan-t yimeskar-is (ladɣa amussnaw afransis n temsiselt Paul Passy d
uglizi Henri Sweet di Tiddukla Tamsislant Tagraɣlant (DMG) akken ad
ssiwḍen ad arun yes-s tutlayin akk n umaḍal. Ires ɣef umenzay i d-yeqqaren
dakken yal imesli ilaq ad yettwaru s yiwen usekkil, yal asekkil ilaq ad naru yes-
s yiwen yimesli. Dacu kan, di tilawt, ur yettwasnes ara akken iwulem, imi llan
yimesla, yecban igɣanzaɣen neɣ izegnaggaɣen, i yettwarun s sin yisekkilen : ts,
dz… Isekkilen n ugemmay-a ttwakksen-d s umata seg ugemmay alatini i wumi
i rnan kra n yisekkilen igrikiyen (ɛ, ɣ…) d kra-nniḍen d asuneɣ neɣ d asnulfu i
ten-id-snulfan yiɛeggalen n Tiddukla Tamsislant Tagraɣlant (ʃ, ð…). Kra n
yigsusran isemlalen rennun inuskilen akken ad ten-id-arun :
[L’API est conçu par ses auteurs (sous la direction du phonéticien français Paul
PASSY et en s’inspirant de l’alphabet romique 1 d’Henri Sweet dans le cadre de
l’Association Phonétique Internationale fondée à Paris en 1886) dans le but de
pouvoir transcrire, avec, toutes les langues du monde. Il repose sur le principe
simple que chaque son doit être transcrit par un seul graphème et que chaque
graphème doit représenter un seul son (inspiré aussi de l’alphabet romique d’H.
Sweet). (ch/sh ʃ). Cette règle se trouve contredite dans la transcription des
affriquées où l’on combine une occlusive et une fricative pour les représenter
(ts, dz…). Les graphèmes sont puisés d’abord dans l’alphabet latin, complété
par l’alphabet grec et beaucoup de graphèmes dessinés par les auteurs de l’API
(ʃ, ð…).
On ajoute un signe diacritique (anuskil) pour transcrire certaines articulations
complexes] :
- w en exposant (s ufella yeffes) pour transcrire les labialisées (tuncicin) : x
w, ɣ
w… ;
- ʕ en exposant pour transcrire les pharyngalisées (timesnekrin) ou emphatiques
(tufayin) : tʕ, z
ʕ… ;
- ɣ en exposant pour transcrire les vélarisées (tigulwiɣin) : g
ɣ, k
ɣ… ;
- j en exposant pour transcrire les palatalisées (timsinɣin) : t
j, d
j (les langues de
l’Europe de l’est comme le bulgare) … ;
1 L’alphabet romique est une transcription phonétique proposée par Henry Sweet en 1877 comme réforme
de l’écriture de l’anglais (v. Wikipedia) (The principles of spelling reform, Handbook of phonetics, 264 p.)
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
7
- h en exposant pour transcrire les aspirées (tunhitin) : p
h, t
h, d
h… (en anglais : pen
[phɛn] « stylo ») ;
- « » au-dessous d’un graphème transcrit le voisement (taɣrit/timerna n
taɣect) d’une consonne sourde : [rasism] (la consonne sourde voisée ne correspond
pas tout à fait à la sonore correspondante, elle est plus forte, d’où l’usage de ce
diacritique. Le locuteur en l’occurrence n’a généralement pas conscience du
changement, sinon cela correspondrait à la sonore) ;
- [º] en-dessous de la consonne transcrit l’assourdissement (tasusmi) d’une consonne
sonore : [ssəvɵ] (sous « v »).
Iseqsiyen [Questions 1]
- Melmi i d-innulfa ugemmay amsislan agraɣlan (GMG) ? Anwi i t-id-isnulfan ?
[Quand est-ce que est créé l’API et quels sont ses créateurs ?]
- D acu i d iswi seg usnulfu n uGMG ? [Quel est le but visé par la création de l’API
?]
- D acu i d amenzay agejdan ɣef ay ires uGMG ? [Sur quel principe fondamental
repose l’API ?]
- D acu i d amgared yellan gar tira gar snat n tmeẓliyin “[ ]” d tira gar sin iɛewzan
imalen “/ /” ? [Quelle est la différence entre transcription entre deux crochets et
transcription entre deux barres obliques ?]
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
8
Tufayin (neɣ timesnekrin) ttwarunt, s ugemmay amsislan agraɣlan GMG, s tmerna n
uzmul ʕ zdat s ufella n usekkil i d-immalen taḥerfit [Les emphatiques (ou pharyngalisées)
sont transcrites en API par le graphème correspondant à la consonne simple surmonté du
signe diacritique ʕ en exposant] : t
ʕ (ṭ), z
ʕ (ẓ)…
Tirgalin tiganculwiɣin nezmer ad tent-naru s GMG s tmerna n w zdat usekkil i d-immalen
taḥerfit3 [Les consonnes labiovélarisées peuvent être transcrites en API par le graphème
correspondant à la consonne simple surmonté du signe diacritique w en exposant] : g
w, k
w,
ɣw, x
w… Les consonnes ɣ
w et x
w sont ici plus précisément des labialisées, puisque les
simples sont déjà des vélaires [Tirgalin ɣ w d x
w d tuncicin di tidett, acku tiḥerfiyin-nsent d
tulwiɣanin yakan].
2 Adapté aux consonnes du tamazight du tableau proposé par le Dictionnaire de linguistique, Larousse, 2002,
p. 27. 3 Azmul
w ttarun yes-s s GMG tirgalin tuncicin [Le signe diacritique
w est utilisé en API pour transcrire les
consonnes labialisées].
Agemmay amsislan agraɣlan GMG (tirgalin n tmaziɣt) Alphabet phonétique international API révision de 1989
2 (les consonnes de tamaziɣt)
Consonnes
Tirgalin
Lab
iales
Tin
cucan
in
Lab
ioden
tales
Tin
cuglin
Den
tales
Tin
ug
lin
Alv
éolaires
Tid
luglin
Palatales
Tin
ɣan
in
Vélaires
Tu
lwiɣ
anin
Uv
ulaires
Ticlalan
in
Ph
aryng
ales
Tin
karan
in
Lary
ngales
Tig
erjanin
Glo
ttales T
igran
zazin
Voisement Taɣrit + + + + + + + + + +
Occlusives Tiggaɣin
b p d t ɟ c g k q ʔ
Fricatives Tizenzaɣin
β v f ð θ ʝ ҫ ɣ x ʕ ħ ɦ
Nasales Tinezranin
m n
Vibrantes Tismamayin
r
Latérales Timidisin
l
Semivoyelles Tizegniɣra
w j
Sifflantes Tizefzafin
z s
Chuintantes Tujicin
ӡ ʃ
Affriquées Tigɣanzaɣin
ʣ ʦ ʤ ʧ
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
9
Agemmay amsislan i sseqdacen di tmaziɣt Alphabet phonétique utilisé en tamazight
Consonnes
Tirgalin
Vo
isem
en
t
Taɣ
rit
Occlu
sives
Tig
gaɣ
in
Nasa
les
Tin
ezra
nin
Vib
ran
tes
Tism
amay
in
Fric
ativ
es
Tizen
zaɣin
Laté
rale
s
Tim
idisin
Sem
ivo
yelle
s
Tiz
eg
niɣ
ra
Siffla
nte
s
Tiz
efz
afin
Ch
uin
tan
tes
Tu
jicin
Affriq
uées
Tig
ɣan
zaɣ
in
Labiales
Tincucanin + b m β w
- p
Labiodentales
Tincuglin + ḇ
- f
Dentales
Tinuglin + d n ḏ/ ḏ z/ẓ dz
- t/ṭ ṯ s/ṣ ts
Alvéolaires
Tidluglanin + r/ṛ l ž dž
- š tš
Palatales
Tinɣanin + g ḡ y
- k ḵ
Vélaires
Tulwiɣanin + ɣ
- x
Uvulaire
Ticlalanin +
- q
Pharyngales
Tinkaranin + ɛ
- ḥ
Laryngales
Tigerjanin + h
-
Glottales
Tigerjanin +
- ʔ
Tufayin (neɣ timesnekrin) ttwarunt s tmerna n waqqa ddaw n usekkil i d-immalen
taḥerfit [Les emphatiques (ou pharyngalisées) sont transcrites par le graphème
correspondant à la consonne simple avec un point souscrit] : ṭ (t ʕ en API), ẓ (z
ʕ en API), ṣ
(sʕ en API)…
Tirgalin tiganculwiɣin ttwarunt s tmerna n w zdat usekkil i d-immalen taḥerfit [Les
consonnes labiovélarisées sont transcrites par le graphème correspondant à la consonne
simple surmonté du signe diacritique w en exposant] : g
w, k
w, ɣ
w, x
w…
Targalt tussidt tettwaru s talɣa tameqqrant n usekkil i d-immalen taḥerfit [La consonne
tendue est transcrite par la majuscule de la lettre correspondant à la consonne simple] : [B]
(bb), [D] (dd), [G] (gg)…
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
10
Alaɣmu 2 [Exercice 2]
Aru-d s tira tamsislant (gar snat n tmeẓliyin) d tira tasnimeslant (gar sin iɛekkzan imalen)
awalen-a [Transcrivez phonétiquement entre deux crochets) et phonologiquement (entre
deux barres obliques) les mots suivants] : aḍu, iɣeblan, tagertilt, amṭiq, aṭufan.
Alaɣmu 3 [Exercice 3]
Aru-d s yisekkilen n ugemmay amsislan agraɣlan aḍris-a [Transcrivez phonétiquement en
caractères de l’API le texte suivant] :
W’ibɣan taḥbult m lenwar, iṣubb s azaɣar ad yeɣleb aydi ttemrit ; w’ibɣan lḥerma ad
tagar, yali s adrar ad yečč abelluḍ bu tcacit. D awal i d-ǧǧan at zik.
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
11
II. Armibḍi [le suprasegmental/Suprasegmentals]
- L’allongement léger ou un demi-allongement (ajbad ameẓyan neɣ azgen n ujbad)
d’un son (voyelle) est noté par un point devant, l’allongement (ajbad) avec deux
points : zik [zi.ç]/[zi:ç]
- L’abrègement d’un son est noté par le symbole « ᴗ » au-dessus du graphème
concerné : [ælæ]
- La pause courte (tarist tawezzlant) est notée par une barre oblique « / » (elle
correspond à la virgule), une pause longue (tarist taɣezzfant) par deux barres
obliques // (elles correspondent aux points, aux deux-points et aux points-virgules).
Win yeččan yečča, wayeḍ tarbut tekkes [win jətʃtʃæn yətʃtʃæ/wæj ɵærvuɵ ɵəccəs//
- Aɣdebbu n tedwast neɣ tsaraɣt ttarun-t s ufeskil « Ꞌ » s ufella (ɣer tazwara) n tunṭiqt
tuɣdebbit (yettwaɣdebban) [L’accent tonique, d’intensité ou d’énergie est transcrit
avec le symbole « Ꞌ » en exposant (à gauche) de la syllabe accentuée] : Ꞌpresent
preꞋsent ; Ꞌobject obꞋject ; Ꞌcontract conꞋtract (taglizit). Deg tespenyunlt daɣen d
imsefru : Ꞌtermino « taggara » terꞋmino « fukkeɣ » termiꞋno « ifukk » (Beverley
Collins d Inger M. Mees, 2008 : 215) 4. Deg teqbaylit ulac aṭas n yimedyaten anda i
tessefraw :
- aꞋla « non » Ꞌala « sauf, à l’exception de, seul... »
- Ꞌiger « champ » iꞋger « il a mis »
- Ꞌiẓra « pierres » iẓꞋra « il sait »…
Yesɛa ugar tawuri tanfalant deg teqbaylit :
- yelha ? (aseqsi) : Ꞌemliḥ ! (tamnaḍt n Bgayet)/emꞋliḥ (Tizi, Tubiret…), atg.
1. Tabadut n uɣdebbu n tedwast [Définition de l’accent tonique]
Aɣdebbu n tedwast neɣ n tsaraɣt d tasaraɣt i ttaken ugar i yiwet n tunṭiqt deg ususru
bexlaf tiyaḍ [L’accent tonique ou d’intensité c’est l’intensité qu’on confère à
l’articulation d’une syllabe à la différence des autres/Stress is the emphasis given to
a specific syllable]
4 Collins, B. and Mees, I. M. (2008), Practical Phonetics and Phonology. A Resource Book for Students, 2
nd
Edition, Routledge London and New York.
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
12
unciation having one vowel sound]
Tameɣrut [rime/rhyme]
Tazwart [attaque/onset] Ul [noyau/nucleus]
Atimi [durée/length, duration (s)] Tadwast [intensité/loudness (dB)
Aɣdebbu
Accent
stress
Taggrayt [coda]
Amenzay agejdan n tezwart n tunṭiqt [Le principe maximal de l’attaque syllabique
/Maximal onset principle] : Targalt ara yilin gar snat n teɣra ad tili ugar d tazwart n
tunṭiqt [Une consonne intervocalique serait au maximum une attaque
syllabique/consonants that are intervocalic are maximally assigned to the onset]
Tattayt [hauteur/pitch]
(asnagar/fréquence/frequency (Hz)
2. Tabadut n tunṭiqt [Définition de la syllabe]
D tayunt n ususru i yesɛan yiwet n teɣri [unité de prononciation comportant une
voyelle/a unit of pron
Tunṭiqt yettfakkan s teɣri, qqaren-as “tunṭiqt timeldit” [une syllabe qui se termine par une
voyelle est dite “syllabe ouverte”] : ma : d tunṭiqt timeldit [c’est une syllabe ouverte].
Tunṭiqt yettfakkan s tergalt, qqaren-as “tunṭiqt turgilt” [une syllabe qui se termine par une
consonne est appelée “syllabe fermée”] : ɣer : d tunṭiqt turgilt [c’est une syllabe fermée].
Tarist n tunṭiqt ttarun-tt s umata s waqqa “.” [La pause syllabique est transcrite
généralement par un point « . »/The syllable break is generally transcribed by a point].
3. Kra n yilugan n beṭṭu ɣef tunṭiqin [Quelques règles de la coupe syllabique]
- Tiɣri n yilem [ə] deg tmaziɣt ur tettili ara d ul n tunṭiqt timeldit [le schwa n’est pas
admis en syllabe ouverte en tamazight]. Tettili kan d ul n tunṭiqt turgilt (gar snat n
tergalin) [il peut être seulement le noyau d’une syllabe fermée] : amen ˃ a.men ;
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
13
- mi ara ilint snat n tergalin yettwanṭaqen, tis snat mačči d taẓenẓunt (l, m, n, r, w, y),
gar snat n teɣra [quand deux consonnes qui se prononcent, la deuxième n’étant pas
une sonante (l, m, n, r, w, y), se trouvent entre deux voyelles, deux cas sont
possibles] :
a. ma llant daxel n wawal, ad ttekkint ɣer snat n tunṭiqin yemgaraden [si elles se
trouvent à l’intérieur d’un mot, elles appartiennent à deux syllabes différentes] :
a/ḥec/kul ;
b. ma llant ɣer taggara n wawal, awal i d-iḍefren war tarist yebda s teɣri, ad
ttekkint ɣer snat n tunṭiqin yemgaraden [si elles terminent un mot et le suivant
commence sans pause par une voyelle, elles appartiennent à deux syllabes
différentes] : lleft aẓidan ˃ llef.ta.ẓi.dan ;
- mi ara ilint snat n tergalin, tis snat d taẓenẓunt (l, m, n, r, w, y), gar snat n teɣra, ad
ttekkint ɣer yiwet n tunṭiqt, tin n teɣri tis snat (tin yellan zdat-sent) [quand deux
consonnes, la deuxième étant une sonante (l, m, n, r, w, y), se trouvent entre deux
voyelles, elles appartiennent à la syllabe qui suit] : bufreḥ ˃ bu.freḥ ;
- mi ara ilint snat n tẓenẓunin gar snat n teɣra, llan sin yisakan [quand deux sonantes
se trouvent entre deux voyelles, deux cas sont possibles] :
a. ma yella tis snat d tazegnargalt (w, y), ad ttekkint ɣer teɣri-nni i yellan ɣer zdat
(tis snat) [si la deuxième est une semi-consonne (w, y), elles appartiennent à la
syllabe qui suit] : anwa ˃ a.nwa ;
b. ma yella tis snat mačči d tazegnargalt, ad ttekkint ɣer snat n tunṭiqin
yemgaraden [si la deuxième n’est pas une semi-consonne, elles appartiennent à
deux syllabes différentes] : asgermec ˃ as.ger.mec ;
4. Tiqqrit [Ton/tone] :
« Tiqqrit temmal-d aḥulfu i nettḥulfu i ṣṣut ma yuli neɣ yuder. Ayen i tt-id-
yemmalen ugar d asnagar (neɣ aɣiwel n usmami) n yinzizen n taɣect ; s umata,
mi ara yali usnagar ad tali tiqqrit, mi ara yader ad tader » [Le ton est lié à la
perception par le locuteur du caractère haut ou bas d’un son. Le facteur le plus
important dans la détermination du ton est la fréquence (c-à-d la vitesse de
vibration) des cordes vocales ; en général, si la fréquence est haute, le ton est
haut et vice versa] [Pitch refers to humane perception, i.e. whether one
perceives sounds as ‘high’ or ‘low’. The most important physical factor in
determining pitch is the frequency (i.e. speed of vibration) of the vocal folds;
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
14
in general terms, the higher the frequency, the higher the perceived pitch, and
vice versa (Beverley Collins and Inger M. Mees, 2008: 133).
Md. :
- tesliḍ ? (d aseqsi/c’est une interrogation) ; tesliḍ ˅ ? (d atebbet/c’est une demande
de confirmation) ; tesliḍ (d tilawt/c’est une affirmation) ;
- meqqer ? (d aseqsi/c’est une interrogation) ; meqqer ˅ ? (d atebbet/c’est une
demande de confirmation) ; meqqer ! meqqer (>) uqcic-nni.
Alaɣmu 4 [Exercice 4]
Aru-d s yisekkilen n ugemmay amsislan agraɣlan awalen-a [Transcrivez phonétiquement
en caractères de l’API les mots suivants] : afzim, atfel, ihuuh !, aḥḥlil !, a mamma !, anɛam
iih !, awwaah !, ayhuh ! (u d tawezzlant), alih alih ! (i d tawezzlant), babababaaa !,
ccaaah !, waah ! amek ?, amek ? (melba ma yella useqsi ibanen, mi ara d-nemlil d yiwen),
amek (i d-tenniḍ ?) (tira n tiqqrit)
Alaɣmu 5 [Exercice 5]
Bḍu awalen-a ɣef tunṭiqin-nsen s tarist n tunṭiqt [Divisez les mots suivants en syllabes en y
introduisant la pause syllabique] : taḥbult-a, terwi tebberwi, amraɛ, ablaḍ, aberquc, iḥiqel,
adabu, aberkan, anwa, taxxamt umejṭuḥ, axxam-inu, axxam inu.
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
15
III. Kra n tlufa n ubeddel n tergalin yettwassnen di tmaziɣt [Quelques
phénomènes de changement consonantique connus en amazighe]
1. Azenzeɣ [La spirantisation]
Mi ara tuɣal tergalt taggaɣt d tazenzaɣt qqaren-as azenzeɣ. D akala n ulway agsusran i
yettwassnen ugar deg tmaziɣt ur neɛni ara tirgalin tussidin [On parle de spirantisation,
quand une consonne occlusive devient spirante ou fricative. C’est le processus
d’affaiblissement articulatoire le plus connu en tamazight et qui ne concerne pas les
consonnes tendues]
Akala-a n ulway yerza s umata 6 tergalin tiggaɣin tiḥerfiyin deg tmaziɣt [Ce processus
d’affaiblissement concerne principalement 6 consonnes simples (non tendues) en
tamazight] :
- [b] ˃ [ḇ] : adabu, tg (< dubet izmir/« pouvoir ») ˃ aḏaḇu (tq) ; arbib, tc ˃ arḇiḇ,
tqb…
- [d] ˃ [ḏ] : tabrida/abrid, tc ˃ aḇriḏ, tqb ; udem, tg, tc ˃ uḏem, tq…
- [ḍ] ˃ [ḏ] : aweḍ ˃ aweḏ ; aḍeggal (tg) ˃ aḏeggw()al (tqb) ; aḍer ˃ aḏar, amaḍal
« terre/akal » amaḏal « monde »…
- [g] ˃ [ḡ] : agelmam (tatergit, tacelḥit) ˃ aḡelmim (taqbaylit) ; izegzaw, tc ˃
azeḡzaw, tq…
- [k] ˃ [ḵ] : aker, tg, akwer, tc ˃ aḵer, aḵ
wer, tq ; akal, tc ˃ aḵal, tq…
- [t] ˃ [ṯ] : tanemmirt, tg, ˃ ṯanmirṯ, tq, tigemmi « maison », tc ˃ ṯiḡemmi
« patrimoine », tqb, tameṭ, tq,
Deg tmeslayin akk yezzenziɣen, s umata tid ufella n Tmazɣa (taqbaylit, tacawit, tarifit,
tamaziɣt…), tussidin n tergalin yeznezɣen (tigzenzaɣin) qqiment d tiggaɣin, acku
qqwant ugar n tḥerfiyin :
- [*ḇḇ] ˃ [bb] : rḇu ˃ rebbu ; nḇec ˃ nebbec…
- [*ḏḏ] ˃ [dd] : ḇḏu ˃ ḇeddu ; xḏem ˃ xeddem…
- [*ḏḏ] ˃ [ṭṭ] : aḏen ˃ aṭṭan ; fḏer ˃ feṭṭer…
- [*ḡḡ] ˃ [gg] : mḡer ˃ megger ; ḡen ˃ ggan…
- [*ḵḵ] ˃ [kk] : sḵen ˃ sekken…
- [*ṯṯ] ˃ [tt] : fṯel ˃ fettel…
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
16
[b]
[ḇ]
Deg kra n tmeslayin, am tcawit, [ṯ] n tazwara n wawal tettelway ugar tettuɣal d [h] neɣ
tseffeḍ akk ya : ṯameṭṭuṯ ˃ hameṭṭut/ameṭṭuṯ.
Tinɣanin [ḵ] d [ḡ], ula d tiggaɣin tikwal, ttuɣalent deg kra n tmeslayin-iḍen, am tumẓabt,
tamaziɣt n Lmerruk d kra n tmeslayin n Rrif, d tujicin neɣ tikwal d tigɣanzaɣin : [š],
[ž]/[č], [ǧ] :
- ḵečč ˃ cečč (tumẓabt) ; tiḵli ˃ tičli (tẓ), amkan ˃ amčan (tẓ)…
- ḡar ˃ žar/ǧar (tẓ) ; aḡem ˃ ažem (tẓ), argaz ˃ arǧaz…
Tanɣant timeɣrit g tettuɣal daɣen tikwal deg kra n tmeslayin (tamaziɣt n Lmerruk, tacelḥit,
tasaḥlit…) d tazegniɣri y :
- argaz ˃ aryaz (tc, tmz) ; taḡa ˃ taya (tasaḥlit)…
Ula deg tmeslayin anda yella uzenzeɣ-a mliḥ, llan wattalen anda ttɣimint tergalin-nni d
tiggaɣin, ladɣa deffir n tergalin tiẓenẓunin am n, l, m, r : ldi, ndəm, æmtun, æntæ, ærkæs…
dacu mačči yal tikkelt : æmḏæn, llṯæm…
Deg tesnimeslit, ɣas akken tella tenmegla deg teqbaylit gar kra n taggaɣin-a d tnuddiwin-
nsent tizenzaɣin, maca ad tt-naf ur teqwi ara mliḥ. Deg waṭas n tegnatin ad d-naf tiggaɣin-
nni d imcalayen uddsayanen n tzenzaɣin :
- /ḇ/
Ur d-nettaf ara tiyugiwin taddayin n tenmegla gar snat n tergalin-a deg teqbaylit. Taggaɣt
[b] d amcalay uddsayan n /ḇ/. Ad tt-id-naf s umata deffir n m : ṯæmbult, æmbux…
- /ḏ/
Taggaɣt [d] d amcalay uddsayan n tzenzaɣt ara d-naf ladɣa deffir n tẓenzunin : l, m d n :
ldi, mdi, anda… Dacu kan da, ad d-naf tiyugiwin taddayin n tenmegla (deg ususru) gar
tergalin-a, ladɣa mi ara tili yiwet d tazelɣa n tnila d, tayeḍ d ḏ n tzelɣa n yimal : [æḏṛəḏləɣ]
“je prête de l’argent” [ædṛəḏləɣ] “j’emprunte de l’argent”… Yebda-d umgired ihi gar
snat n tergalin-a i izemren ad uɣalent d sin yimeslicen yemgaraden, ma ur uɣalen ara
yakan.
[d]
[ḏ]
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
17
[ḵ]
- /ḡ/
Tinɣanin-a daɣen d imcalayen uddsayanen n yiwen yimeslic /ḡ/. Taggaɣt [g] d amcalay
uddsayan n /ḡ/ ara d-naf s umata deffir n tnezrant n, tujict j d tencucant/tancuglant ḇ : ngəf,
ngugu, jgugəl, æjgu, ḇgəs…
Nezmer ad d-naf taggaɣt g deg wattalen-nniḍen, am wakken ara d-naf tiggaɣin-iḍen (b, d,
k, t), dacu s umata d tussidin i yelwin uɣalent d tiḥerfiyin : guḡəm < gguḡəm, gæmi <
ggæmi…
- /ḵ/
Taggaɣt da daɣen s umata d amcalay uddsayan n tzenzaɣt /ḵ/ ara d-naf s umata deffir
tergalin ḇ, m, n, l, f, ɛ, r : iḇki, æmkæn, nkikəz, ṯilkiṯ, æyəfki, ɛkef, rkem… Dacu da taggaɣt
d tzenzaɣt bdant ttemgadalent. Ad d-naf aya s umata deg ususru mi ara nessexdem deffir n
tzelɣa n wurmir ad/a amqim awṣil asemmad usrid neɣ arusrid ak- :
- [ækæwiɣ] [æḵæwiɣ] (ur rennuɣ ara ɣur-k neɣ ad ak-awiɣ lḥaǧa) ;
- [ækəzzənzəɣ] [æḵəzzənzəɣ]…
- /ṯ/
t d ts d imcalayen ilelliyen n t da. Llant aṭas n temnaḍin, am tin n Bgayet, anda taggaɣt t/tt
tettuɣal d ts tagɣanzaɣt : ṯæməmt ˃ ṯæməmt
s, lætæy ˃ læt
sæy/lætt
sæy…
Taggaɣt, ula da, d amcalay uddsayan n tzenzaɣt ara d-naf ladɣa deffir n n, m d l : ntu,
ṯæmtunt, ltəf… Dacu nezmer ad d-naf ula deg wattalen-a tazenzaɣt : ləmṯəl, llṯæm.
[g]
[ḡ]
[t]
[ṯ]
[ts]
[t]
[k]
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
18
2. Tiganculwiɣit [La labiovélarisation]
Targalt taganculwiɣant d targalt taḥerfit ara yuɣalen d tasemlalt : ad tessemlil asuffeɣ neɣ
akernenni n wancucen d tuɣalin n uẓar n yiles ɣer deffir, ɣer wulwiɣ (g w, k
w, b
w, ɣ
w, x
w,
qw).
[La consonne labiovélarisée est une consonne simple qui devient complexe en associant
l’arrondissement des lèvres et un mouvement de la racine de la langue en direction du voile
(gw, k
w, b
w, ɣ
w, x
w, q
w)].
Targalt taganculwiɣant d yiwet n tergalt mačči d amseḍfer n snat n tergalin. Yerna s umata
ulac tanmegla, neɣ ur teqwi ara maḍi, gar tḥerfit d tganculwiɣant [Une consonne
labiovélarisée est une consonne unique est non la succession de deux consonnes. Et, en
général, l’opposition est très faible ou inexistante entre la consonne simple et sa
correspondante labiovélarisée] :
- reggel reggwel ; akbal ak
wbal.
Tiganculwiɣin-a ulac-itent deg tmeslayin akk n tmaziɣt. Deg ttergit ulac-itent. Deg
teqbaylit ya, ulac-itent s umata deg temnaḍin n usammar d usammar aqerni n tmurt n
Leqbayel (Bgayet, tasaḥlit…). Bw/P
w deg teqbaylit kan i llant. x
w d ɣ
w deg tcelḥit n
Lmerruk d teqbaylit kan i llant. kw, g
w d q
w ala deg ttergit i ulac-itent (Boukous, 2009 : 65).
3. Agɣenzeɣ [L’affrication]
Yettili ugɣenzeɣ mi ara d-yeglu userreḥ n tiggeɣt n tergalt taggaɣt s udariz n uzenzeɣ : ad
d-tbin am wakken tbeddu s tiggeɣt tettfakka s tizzenzeɣt. D alway n tergalin tiggaɣin [Il y
a affrication quand la détente d’une consonne occlusive s’accompagne d’un bruit de
friction : son articulation paraît commencer par une occlusion et se terminer par une
friction. Il s’agit d’un affaiblissement de consonnes occlusives].
Akala-a yella yakk deg tmeslayin n tmaziɣt, anagar deg ttergit (Boukous, 2009 : 65). Deg
teqbaylit yella s waṭas. Targalt tanugelt taggaɣt tasusamt tussidt tt tettuɣal s umata d tt s,
anagar deg tmeslayin n usammar aqerni (tasaḥlit…) i tettɣimi d taggaɣt : ttu ˃ tt su, ttawil ˃
ttsawil, ttawi ˃ tt
sawi… Ula d taggaɣt taḥerfit t tettuɣal deg kra n temnaḍin (am Bgayet) d
tagɣanzaɣt ts : tamellalt ˃ tamellalt
s, tamemt ˃ tamemt
s…
Tussda n kra n tergalin tgellu-d s ugɣenzeɣ-nsent :
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
19
- tt ˃ tts : ttu (tacelḥit, tasaḥlit) ˃ tt
su (tacelḥit, taqbaylit…)
- ss ˃ tt s : fessi ˃ fett
si, fesser ˃ fett
ser… Ɣas akka, tella tenmegla deg wattalen-iḍen
gar ss d tt s (taneggarut-a d amcalay ilelli n tt deg teqbaylit) : ssu tt
su, ssru tt
sru,
sser ttser…
- zz ˃ ddz : gezzer ˃ gedd
zer, gezzem ˃ gedd
zem, wezzil ˃ wedd
zil…
- šš ˃ tt š/čč : ešš (tacelḥit) ˃ ett
š/ečč, amečču “nourriture” (tacelḥit) (< ekc ˃ amekci
“učči/lmakla”/imekci “grand mangeur”, tatergit) ; ṭkur (tacelḥit)/ṭker/ṭkar (tatergit)
> ṭḵar ˃ (tamsertit s wadeg n ugsusru) ṭcar ˃ ččar…
- žž ˃ ddž/ǧǧ : ažž (tacelḥit, tarifit) ˃ add
ž/aǧǧ (tacelḥit)/edd
ž/eǧǧ (taqbaylit)…
- ll ˃ ǧ/ǧǧ : sell ˃ seǧ/seǧǧ, ẓall ˃ ẓaǧ, azellif “aqerru” ˃ azǧif/azeǧǧif, ažellab ˃
azǧab/azeǧǧab “ajellab”… deg trifit n Lmerruk. Ula deg teqbaylit yella ugɣenzeɣ-a
n tmidist : l/ll ˃ d z/dd
z : timellalin ˃ tmedd
zad
zin, siwel ˃ siwed
z… (Cheurfa deg
Tigzirt d Tala Bouzrou deg Makouda, Tizi-Ouzou).
4. Agder [Le rhotacisme]
Agder (< eg d « r ») mi ara tuɣal yiwet n tergalt, am z, d, ladɣa l d r. Deg tmaziɣt,
abeddel-a yella ladɣa deg tmeslayin n Rrif n ugafa n Lmerruk anda timidist l tettuɣal deg
waṭas n tmeslayin n temnaḍt-a d r : ul ˃ ur, aslem ˃ asrem, alef ˃ aref… (ẓr Lafkioui,
2007 : 69-72).
Ula deg teqbaylit tella taluft-a, meɛna terza kan kra n wawalen am : els/les, iles/ires,
alma/arma anda timidist5 tettwanṭaq deg waṭas n temslayin d tasmamayt ˃ ers/res, am deg
Udekkar, Buɣni…
Alaɣmu [Exercice]
- Anti i d tirgalin tiggaɣin i yettuɣalen d tizenzaɣin (i yezzenziɣen) di kra n tmeslayin
n tmaziɣt, am teqbaylit ? Efk-d i yal yiwet deg-sent attalen inmesla anda i tettɣimi d
taggaɣt [Quelles sont les consonnes occlusives qui se spirantisent dans certains
parlers amazighs à l’exemple du kabyle ? Donnez pour chacune de ces consonnes
les contextes phoniques où elle garde son occlusion]
5 Timidist l gar tergalin i yettbeddilen ugar deg tmaziɣt. Tezmer ad tuɣal daɣen d tazegniɣri y : ul ˃ uy, ulac
> ayac, ala ˃ aya… (Iferhounen di Micli, Cheurfa n Yiwaḍiyen…) ; tezmer daɣen ad tuɣal d l r, d asusru i
yellan gar l d r : ala ˃ al ra, ul ˃ ul
r, iles ˃ il
res… (Ighil Boulkadi deg Yiwaḍiyen, Taddart Oufella deg At
Dwala, Ait Zaim deg Mɛetqa, Chemini deg Bgayet…) neɣ daɣen yd :l ala ˃ a
yl… (Boumahni deg Ain
Zaouia, Tifra n Tigzirt…) (ẓr Guerrab, 2014).
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
20
- Tella tenmegla di teqbaylit gar tergalt taganculwiɣant d tḥerfit neɣ ulac ? Ayɣer ?
[Y a-t-il en kabyle opposition entre une consonne simple et sa correspondante
labiovélarisée ou non ? Pourquoi ?]
- Targalt tagɣanzaɣt d yiwet n tergalt neɣ d amseḍfer n snat n tergalin ? Ayɣer ?
[Une consonne affriquée est-ce une seule consonne ou une succession de deux
consonnes ? Pourquoi ?]
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
21
IV. Tussda targalant [La tension consonantique]
Tussda d akras n yiqeẓẓlan n yigmamen n usiwel deg ugsusru n yimesli. Akras-a d
tifesniwin :
- akras afessas n tergalin tizenzaɣin tiḥerfiyin ;
- akras alemmas n tergalin tiggaɣin tiḥerfiyin ;
- akras anfud n tergalin tussidin : d agsusru n tergalin s wugar n tedwast,
n tsaraɣt.
Acali n tussda yeqqen s umata s acali n tenzagt : tirgalin tussidin ɣur-sent tanzagt s umata
ugar n tḥerfiyin, ttwagsusrunt ladɣa s wugar n tedwast d tsaraɣt ɣef tergalin tiḥerfiyin.
C’est le degré de tension des muscles des organes phonateurs pour la réalisation d’une
articulation donnée. Trois degrés sont à distinguer :
- la tension faible des consonnes fricatives simples ;
- la tension moyenne qui caractérise les occlusives simples ;
- la tension forte des consonnes tendues : c’est l’articulation des
consonnes avec plus d’intensité, d’énergie.
Les consonnes tendues sont généralement plus longues que les consonnes simples et sont
surtout articulées avec plus d’intensité et d’énergie que les consonnes simples.
Targalt yessden d yiwen neɣ d sin yimesla yettemseḍfaren ? Amer d amseḍfer n snat n
tergalin tili yezmer ad d-ikcem yilem gar-asent. D ayen ur d-nḍerru ara, ihi d yiwet. Targalt
yessden deg tmaziɣt ur tbeṭṭu ara ɣef snat n tunṭiqin. D ayen i yessemgiriden targalt
yessden ɣef tergalt tuẓẓilt ideg tirgalin zemrent ad kkint ɣer snat n tunṭiqin.
Est-ce qu’une consonne tendue est une ou une succession de deux consonnes ? Si c’était
une succession de deux consonnes, le schwa s’intercalerait, dans certains cas, entre les
deux, ce qui n’est jamais le cas, il s’agit donc d’une seule consonne. La consonne tendue
en tamazight ne se répartit pas sur deux syllabes. C’est ce qui la distingue de la géminée
dont les deux consonnes peuvent appartenir à deux syllabes différentes.
Md/Ex. : win ireffden yesrus ; tuzzya d tunnḍa ; ddmen-t deg yigenni…
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
22
Targalt yessden tettemgadal daɣen d tergalt taḥerfit : d sin yimeslicen yemgaraden. Yerna,
s umata, yal targalt taḥerfit tettqabal-itt-id tussidt deg tmaziɣt [Aussi la consonne tendue
s’oppose-elle à la consonne simple en tamazight : ce sont deux phonèmes différents. Et,
globalement, chaque consonne simple a sa correspondante tendue en tamazight] :
- tazart « figue sèche » vs tazzart « fourche » ; gzem gezzem ; rzu
rezzu… : d tiyugiwin taddayin n tenmegla gar /z/ d /zz/ neɣ /Z/ ;
- qleb « retourner » qelleb « chercher » ; qlu qellu ; sleb selleb… : d
tiyugiwin taddayin n tenmegla gar /l/ d /ll/ neɣ /L/ ;
- nger « nous avons mis » nnger « s’éteindre (famille) » ; ameqnin
« chardonneret » amqennin « indigestion » ; sni senni … : d
tiyugiwin taddayin n tenmegla gar /n/ d /nn/ neɣ /N/…
Tussda deg tmaziɣt ɣur-s tawuri deg tjerrumt, tessemgirid gar kra n talɣiwin n umyag deg
wurmir ussid d tin n wurmir aḥerfi. Tettekki daɣ tussda deg usileɣ n kra n talɣiwin n
yisem. Asemgidel gar talɣa n yisem umeskar d tin n yisem n tigawt.
La tension a une fonction grammaticale en tamazight en opposant certaines formes du
verbe à l’aoriste intensif à celle de l’aoriste simple. Elle participe aussi à la formation du
nom en opposant la forme du nom d’agent à celle du nom d’action.
Mdn [Ex.]
Urmir aḥerfi [aoriste simple] urmir ussid [aoriste intensif] :
Lməd ləmməd ; ɣli ɣəlli ; gzəm gəzzəm…
Isem n tigawt [nom d’action] isem umeskar [nom d’agent] :
Msəl > amsal aməssal ; gzər > agzar agəzzar ; xdəm > axdam axəddam…
Ɣef waya Lionel Galand, i ḍefren kra n yismazzaɣen, yettaru targalt yessden, s tira
tamsislant/tasnimeslant, s yiwen n usekkil, s talɣa tameqqrant n usekkil [C’est pour tout
cela qu’à la suite de Lionel Galand certains berbérisants transcrivent la consonne tendue
phonétiquement/phonologiquement par une seule lettre, la majuscule].
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
23
Kra n tamawin [quelques remarques]
- Tirgalin tussidin ttelwayent tikwal ɣer taggara n wawal ttuɣalent d
tiḥerfiyin [Les consonnes tendues s’affaiblissent parfois en finale de
mots en devenant des occlusives simples] : ass ˃ as (ass-a) ; hudd ˃ hud
(huddeɣ)…
- Tirgalin tussidin ɣur-sent asnagar ameqqran deg teqbaylit, azal n 20
n tergalin. D ayen i d-yufa Salem Chaker deg yiwet n tezrawt [Salem
Chaker constate dans une étude que les consonnes tendues ont une
grande fréquence en kabyle : 20 de l’ensemble des occurrences
consonantiques] ;
- Llant aṭas n tutlayin anda tussda mačči d timsefrut (ur tessefraw ara gar
wawalen), am tefransist, llant tiyaḍ am tṭelyant anda tussda d timsefrut :
pala « pelle » vs palla « balle » [il y a beaucoup de langues où la
tension n’est pas distinctive, comme le français, et d’autres où elle l’est,
comme l’italien : pala « pelle » vs palla « balle »] ;
- Llant tutlayin anda ula d tussda n teɣra d timsefrut, am teglizit [il y a des
langues, comme l’anglais, où même la tension vocalique est distintive] :
[si :t] (i d tussidt d taɣezzfant/tendue et longue) « siège/asɣim » vs [sit]
(i d tawezzlant d tasellawt/brève et relâchée) « s’asseoir/qim » ;
- Llant kra n tergalin deg teqbaylit mi ara uɣalent d tussidin ttbeddilent
aseɣmu. D tizenzaɣin i yettuɣalen s umata d tiggaɣin i izemren ad ilint
daɣen d tisusamin. D ayen i d-immalen tussda, mačči tuẓẓla am wakken
i as-semman kra n yimusnilsen ismazzaɣen [certaines consonnes
fricatives en kabyle changent de coloration en devenant tendues
occlusives et même parfois sourdes. Ce qui justifie une tension et non
une gémination, contrairement à ce qu’affirment certains linguistes
berbérisants] :
- Ɣ > Q : ɣər > Ɣar > Qar ; nəɣ > *nəƔ > nəQ…
- Ḍ > Ṭ : aḍən > *aḌan > aṬan ; fḍər > *fəḌər > fəṬər…
- Z > Dz : gzər > agəZar > agəD
zar ; gzəm > gəZəm > gəD
zəm…
- F > P : šfu > šəFu > šəPu (El Hasnaoui)…
- S > Ts : fsi > fəSi > fəT
si, fser > fett
ser…
- Š > Tš (čč) : fšəl > fəŠəl > fəT
šəl, cenner > ččennir…
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
24
Alaɣmu 1 [Exercice 1]
- Targalt yessden d yiwet n tergalt neɣ d amseḍfer n snat n tergalin ?
Ayeɣer ? [Une consonne tendue est-ce une seule consonne ou une
succession de deux consonnes simples ? Pourquoi ?]
- D acu i d azal ay tesɛa tussda targalant di tjerrumt n tmaziɣt (s
yimedyaten) ? [Quel rôle grammatical la tension consonantique a-t-elle
en amazighe (donnez des exemples illustratifs) ?]
Alaɣmu 2 [Exercice 2]
Efk-d xersum 4 n tyugiwin taddayin n tenmegla gar yiwet n tergalt taḥerfit i tebɣiḍ d
tussidt-is ara d-yemlen dakken tussda d timsefrut deg tmaziɣt [Donnez au moins 4 paires
minimales d’opposition entre une consonne simple de votre choix et sa correspondante
tendue qui montreraient que la tension est distinctive en tamazight]
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
25
V. Tamsiselt tuddsant [La phonétique combinatoire]
Tazwart [Introduction]
Mi ara mlilen yimesla deg umeslay ttemyezriren, mi ara taẓay temlilit-nsen, ttbeddilen. D
tazrawt n tigawgart n yimesla deg umeslay d ubeddel-nsen s d-tgellu i d iswi n temsiselt
tuddsant.
Lorsque les sons se rencontrent dans la chaîne parlée ils s’influencent les uns les autres et
se modifient par des interactions mutuelles. C’est l’étude de ces interactions et des
modifications qu’elles entraînent sur les sons qui constitue l’objet de la phonétique
combinatoire.
D amenzay n tdamsa tagsusrant neɣ n wussis adday i d-igellun s ubeddel n yimesla tama n
wiyaḍ. Iḍerru-d waya s umata akken ad yifsus wawal [C’est le principe de l’économie
articulatoire ou du moindre effort qui est à l’origine des modifications des sons en contact
avec d’autres. Elles se produisent généralement pour faciliter l’articulation]
Ad d-nemmeslay da ɣef kra n tlufa i d-igellun s ubeddel n yimesla mi ara mlilen, yecban
tamsertit, anufru, tukksa n talɣit d uḍran/tuttya [Nous aborderons ici quelques phénomènes
à l’origine des modifications des sons en contact, telles l’assimilation, la dissimilation, la
rupture d’hiatus et la métathèse/interversion]
1. Tamsertit [l’assimilation]
Tella temsertit mi ara yaẓ yimesli ɣer wayeḍ, deg wadeg neɣ deg uskar n ugsusru, alamma
yunza (yettemcabah) ɣur-s deg kra n yittewlen neɣ ad yuɣal maḍi am netta. Mi ara tili
temsertit ɣef yiri n sin wawalen qqaren-as amečči.
« Il y a assimilation lorsqu’un son se rapproche d’un autre son, quant à son lieu ou à son
mode d’articulation, jusqu’à manifester avec lui certains traits de ressemblance pouvant
aller jusqu’à une complète identité. Lorsque l’assimilation se produit à la frontière entre
deux unités, on parle de sandhi ou jonction ».
1.1. Tamsertit ɣer deffir [l’assimilation régressive] : mi ara yesserti
yimesli wayeḍ yellan deffir-s [lorsqu’un son assimile un autre se
trouvant derrière lui].
Mdn [Ex.]
- d – t > t – t [T] > [Ts] : d ṯaqšišṯ > t-taqšišṯ [Taqšišṯ/T
saqšišṯ] ;
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
26
- n – w > w – w > [W] > g-g w [G
w]/b-b
w [B
w] : aḡəLiḏ n waman > w-
waman > [Waman] > [Gwaman/B
waman]
6 ;
- n – y > y – y > [Y] > [G] : ṯala n yiləf > y-yiləf > [Yiləf] > [Giləf], atg.
1.2. Tamsertit ɣer zdat [l’assimilation progressive] : mi ara yesserti
yimesli wayeḍ yellan zdat-s [lorsqu’un son assimile un autre se trouvant
devant lui].
Mdn [Ex.]
- m – w > m – m > [M] : am wa > am-ma [aMa] ;
- f – w > f – f > [F] : ɣəf wa > ɣəf-fa [ɣəFa], atg.
1.3. Tamsertit tamyaɣt [l’assimilation réciproque] : mi ara msertin
yimesla, wa ad yesserti wa [lorsque deux sons s’assimilent l’un l’autre].
Mdn [Ex.]
- ḍt > ṭṭ/ṭ : ayaziḍ/tayaziḍt > tayaziṭ [ṯayaziṭ]
ḍ : tanugelt/dentale, tazenzaɣt/fricative, timeɣrit/sonore, tufayt/
emphatique
t : tanugelt/dentale, taggaɣt/occlusive, tasusamt/sourde
ṭ : tanugelt/dentale, taggaɣt/occlusive, tasusamt/sourde, tufayt/
emphatique ;
- ɣt > qq : tamaheɣt > tamaheqq
ɣ : tulwiɣant/vélaire, tazenzaɣt/fricative, timeɣrit/sonore
t : tanugelt/dentale, taggaɣt/occlusive, tasusamt/sourde
q : tulwiɣant/taclalant [vélaire/uvulaire], taggaɣt/occlusive, tasusamt/
sourde
1.4. Timserta tibruyanin [les assimilations partielles]
Tamsertit tabruyant s umata d tin n yiwen kan n uttwel seg yittewlen n yiwen yimesli. Mi
ara tili gar sin n yimesla mbaɛaden, kkan gar-asen yimesla-nniḍen, qqaren-as aserwus.
6 Waman > M
waman (tacawit)/K
waman (Aḥnif, Tubirett).
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
27
L’assimilation partielle concerne généralement un seul des traits articulatoires d’un son.
Lorsqu’elle se produit entre deux sons distants l’un de l’autre, c’est-à-dire séparés par
d’autres sons, on parle de dilation.
a. Anṭaḍ n tufayt neɣ tamsertit s tufayt [la contamination d’emphase ou
l’assimilation par l’emphase] : mi ara tessenṭeḍ tergalt tufayt tufayt-is i tergalt-
nniḍen ara yuɣalen d tufayt ula d nettat [Quand une consonne emphatique
communique son emphase à une autre consonne non emphatique qui devient
emphatique à son tour]
Mdn [Ex.]
- Eẓd « moudre » > eẓḍ (eẓd > iẓid « mouture ») ;
- Ezḍ « tisser » > eẓḍ > aẓeṭṭa « métier à tisser » < azeṭṭa, atg.
b. tamsertit s taɣrit [l’assimilation par la sonorité]
Mi ara tessenṭeḍ tergalt timeɣrit taɣrit-is (taɣect-is) i tsusamt ara yuɣalen d timeɣrit ula d
nettat [Quand une consonne sonore communique sa sonorité à une sourde qui devient à
son tour sonore].
Mdn [Ex.]
- Atbir (tacelḥit, tamaziɣt…) > adbir (tarifit) : t > d : d targalt timeɣrit b i
s-yesneṭḍen taɣect-is i tsusamt t i yuɣalen d timeɣrit d ;
- kref > gref (tazennagit n Muritani) : k > g : d targalt timeɣrit r i s-
yesneṭḍen taɣect-is i tsusamt k i yuɣalen d timeɣrit g (del > sdel >
zdel…)
- cethi (taɛrabt) > cedhi : t > d : d targalt timeɣrit h i s-yesneṭḍen taɣect-
is i tsusamt t i yuɣalen d timeɣrit d ;
- is d > izd “est-ce que c’est” (tacelḥit/tasusit) : izd asafar-ad ? “est-ce
que c’est ce medicament ?” ;
- sizzel > zizzel : d timeɣrit z i s-yesneṭḍen taɣect-is i tsusamt s i yuɣalen
d timeɣrit z, atg.
c. Tamsertit s tsusmi [l’assimilation par la sourdité]
Mi ara tessenṭeḍ tergalt tasusamt tasusmi-s i tmeɣrit ara yuɣalen d tasusamt ula d nettat
[Quand une consonne sourde communique sa sourdité à une sonore qui devient à son tour
sourde].
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
28
Mdn [Ex.]
- tubrazt > tubrast : d tasusamt t i s-yesneṭḍen tasusmi-s i tmeɣrit z i
yuɣalen d tasusamt s ;
- lbitrab > lpitrab : d tasusamt t i s-yesneṭḍen tasusmi-s i tmeɣrit b i
yuɣalen d tasusamt p ;
- tawraɣt > tawraxt : d tasusamt t i s-yesneṭḍen tasusmi-s i tmeɣrit ɣ i
yuɣalen d tasusamt x (tamaziɣt > tamazixt, ččiɣ-t > ččix-t…) ;
- tiɣsi > tixsi : d tasusamt s i s-yesneṭḍen tasusmi-s i tmeɣrit ɣ i yuɣalen d
tasusamt x ;
- eɣs (bɣu) > exs : d tasusamt s i s-yesneṭḍen tasusmi-s i tmeɣrit ɣ i
yuɣalen d tasusamt x ;
- tafugt (tacawit, Huyghe) > tafukt : d tasusamt t i s-yesneṭḍen tasusmi-s i
tmeɣrit g i yuɣalen d tasusamt k ;
- taqlalujt > taqlaluct : d tasusamt t i s-yesneṭḍen tasusmi-s i tmeɣrit j i
yuɣalen d tasusamt c (tuɛwijt > tuɛwict), atg.
d. Tamsertit s wadeg n ugsusru [l’assimilation par le lieu d’articulation]
Mi ara tessenṭeḍ tergalt adeg n ugsusru-s i tergalt-nniḍen ad uɣalent ad sɛunt yiwen wadeg
n ugsusru [Quand une consonne communique son lieu d’articulation à une autre consonne
qui le partagerait avec la première].
Mdn [Ex.]
- Sudem (tamaziɣt n Lmerruk) > suden : d targalt tunugelt d i s-yesneṭḍen
adeg-is n ugsusru i m tancucant i yuɣalen d n tanixfugelt [c’est la
dentale d qui communique son lieu d’articulation à la labiale m qui
devient n apico-dentale] (ssemṭi > ssenṭi …) ;
- Ekc > eḵc > ecc > ečč : d tadluglant c i s-yesneṭḍen si lebɛid adeg-is n
ugsusru i tenɣant k tuɣal d c [c’est l’alvéolaire c qui communique à
distance son lieu d’articulation à la palatale k qui s’identifie à elle] ;
- Ssencew > ccencew : d tadluglant c i s-yesneṭḍen si lebɛid adeg-is n
ugsusru i tnugelt s tuɣal d c. D aserwus [c’est l’alvéolaire c qui
communique à distance son lieu d’articulation à la dentale s qui
s’identifie à elle. Il s’agit en l’occurrence d’une dilation], atg.
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
29
e. Tamsertit s tnezrit [assimilation par nasalisation]
D tamsertit anda targalt tanezrant (m neɣ n) ad tesserti targalt-nniḍen tanimit, b neɣ d s
umata, ad tuɣal tanezrant [C’est une assimilation où une consonne nasale (m ou n) assimile
une autre consonne orale, généralement b ou d, qui devient nasale]
Md [Ex.]
- abendayer > amendayer : d tanezrant n i yessertan s tnezrit b tanimit tuɣal d m tanezrant.
f. Tamsertit s tukksa n tnezrit [assimilation par dénasalisation]
D tamsertit anda targalt tanezrant (m neɣ n) ad as-tekkes tnezrit-is ad tuɣal d tanimit (b neɣ
d) [C’est une assimilation où la consonne nasale (m ou n) perd sa nasalité pour devenir une
consonne orale]
Mdn [Ex.]
- hmej > hbej (Cherif Hamani, Iberbacen, Ayt Smaɛel…) (ɛmej, Timeẓrit) ;
- aneddic (tasaḥlit, Ayt Smaɛel) > adeddi
- aqamum > aqabub (d amcalay umezwaru)
- mmundel > bbundel (tamnaṭ n Uqbu)…
g. Tamsertit s waggug (lebɛed) n teɣra neɣ aneflusel [assimilation à distance de
voyelles ou métaphonie7]
Yella uneflusel mi ara tesserti teɣri tiɣri-nniḍen ur nelli ara tama-s, zgan-d gar-asent
yimesla-nniḍen [Il y a métaphonie lorsqu’une voyelle assimile une autre voyelle se
trouvant séparée d’elle par d’autres sons].
Mdn [Ex.]
- Tiɣri a tettuɣal d i s umata mi ara tili teɣri i deg ufeggag n wawal : asli
(tumẓabt) > isli (taqbaylit) ; aɣi (tacawit) > iɣi (taqbaylit) ; atbir/adbir (
> itbir (taqb) ; tafirast (tacelḥit, tacawit, tasaḥlit…) > tifirest
(taqbaylit)…
7 Dilation vocalique ou umlaut (allemand).
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
30
- *talist > tilist/talast > tilisa (asget/pluriel), am tadimt > tidima : deg
wasuf amezwaru d i i yessertan a, deg wis sin d a i yessertan i, atg.
2. Anufru [la dissimilation]
Anufru d anemgal n temsertit. Yella unufru mi ara mlilen sin yimesla, mqaraben deg
ugsusru neɣ kif-kif-iten, zgan-d gar-asen yimesla-nniḍen, yiwen deg-sen s umata ad
yemgarad (ugar) ɣef wayeḍ akken ad yifsus wawal. Mi ara yili sin yimesla-nni llan wa
tama n wa qqaren-as aseẓli.
La dissimilation est le phénomène inverse de l’assimilation. Il y a dissimilation lorsque
deux sons proches ou identiques au plan articulatoire, séparés par d’autres sons, divergent
par le fait que, en général, l’un d’eux se différencie de l’autre pour faciliter la
prononciation. Lorsque les sons en question sont en contact on parle plutôt de
différenciation.
Mdn [Ex.]
- i – i > i – g : d netta i iruḥen > d netta i-gruḥen [igṛoḥən] ;
- i – y > i – g : mi yella > mi-gella [migəLa] ;
- m – m > m – n : tamemt (tumẓabt, taqbaylit) > tament (tamaheɣt,
taqbaylit)
- mmundel > bbundel (tamnaṭ n Uqbu)…
Deg usileɣ n yisem umeskar, neɣ n urbib, ticreḍt m tettuɣal d n mi ara tili tergalt m deg
uẓar n umyag [Dans la formation du nom d’agent, ou de l’adjectif, la marque m devient n
quand cette consonne figure dans la racine du verbe] :
- ɛmer > aneɛmar ; lmed > anelmad…
Ula anda tella tencuglant f deg uẓar n umyag, ticreḍt n yisem umeskar/arbib m tettuɣal d n
[Même lorsque c’est la labiodentale f qui se trouve dans la racine du verbe, la marque du
nom d’agent/adjectif m change en n] :
- rzef > anerzaf, atg.
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
31
3. Tukksa n talɣit [La rupture d’hiatus]
a. s tḍuri n teɣra [par élision vocalique]
Mi ara mlilent snat n teɣra ɣef yiri n sin wawalen, tɣelli tmezwarut (taneggarut n wawal
amezwar) tettɣimi-d tis snat (tamezwart n wawal wis sin) i yettiɣzifen : ɣ1 - ɣ2 > [ɣ2: 8].
[Lorsque deux voyelles se rencontrent à la frontière entre deux mots, la première (la finale
du premier mot) tombe devant la deuxième (l’initiale du deuxième mot) qui s’allonge : v1 –
v2 > [v2:]].
Mdn [Ex.]
- Ini-asen > in’asen [ina:sən] ;
- Ur d-yusi ara > ur d-yus’ara [urədyusa:ra] ;
- Mi ara d-yas > m’ara d-yas [ma:radyas]…
b. Tukksa n talɣit s tfeḍli [la rupture d’hiatus par épenthèse]
D tukksa n talɣit i d-yekkan seg temlilit n snat n teɣra ɣef yiri n sin wawalen s ukeccum n
tfeḍli (s umata d tazegniɣri 9) gar-asent [C’est la rupture d’hiatus résultant d’une rencontre
de deux voyelles à la frontière entre deux mots par l’intercalation d’une épenthèse
(généralement une semi-voyelle) entre les deux].
Mdn [Ex.]
- a aqcic > a-y-aqcic (ay aqcic) ;
- yenna-as > yenna-y-as (yenna-yas) ;
- tala-a > tala-y-a (tala-ya) ;
- ur yečči ara > ur yečči wara/yara…
4. Tuttya d uḍran [interversion et métathèse]
D ambaddel (tasenfelt) n wadeg gar yimesla deg yiwen wawal ur d-ngellu ara s ubeddel n
unamek n wawal-nni. Mi ara yili gar yimesla wa tama n wa, qqaren-as tuttya. Mi ara ilin
mbaɛaden wa ɣef wa, zgan-d gar-asen yimesla-nniḍen, qqaren-as aḍran.
8 Sin waqqayen « : » zdat n yimesli mmalen-d asiɣzef-is [deux points devant un son indiquent son
allongement]. 9 Tezmer ad tili d targalt [l’épenthèse peut aussi être une consonne, ici d] : anwa i das-yennan. d d tifeḍli i d-
yusan gar teɣra i d a.
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
32
C’est une permutation entre deux sons au niveau d’un mot qui ne s’accompagne pas d’un
changement sémantique du mot en question. Lorsque les sons objets de la permutation sont
en contact, on parle d’interversion. S’ils sont éloignés l’un de l’autre, séparés par d’autres
sons, on parle de métathèse.
Mdn [Ex.]
- efk/ekf ; mɣi/ɣmi ; cetki/cekti… d tuttya ;
- axmuj/amjux/amxuj ; iḥeckulen/iḥelkucen/ikelḥucen…
Tikwal abeddel-a yezmer ad d-iglu s teynisemt deg tutlayt [Ces changements peuvent être
à l’origine de certaines homonymies dans la langue] :
- aqeclaw/axeclaw « brindille » (Dallet) > aqecwal (tasaḥlit)
“brindille”/aqecwal « grande corbeille en roseaux, en osier, etc. »
(Dallet)
Tikwal abeddel-a yezmer ad d-iglu daɣen s ubeddel n unamek n wawal ara d-ifken awal-
nniḍen [Ces permutations de sons peuvent aussi être à l’origine de changements de sens et
de l’avènement de nouveaux mots] :
- asraɣ > asɣar (aserɣu s tacawit)
Alaɣmu [Exercice]
Segzi-d abeddel i d-iḍran deg wawalen-a [Expliquez les modifications subies par les mots
suivants] :
- sendiḍelli > seddiḍelli
- seddat > dessat (“zdat” s tumẓabt)
- aɣesdis > aɣezdis (aṭruc « rocher » s tcawit)
- aqeclaw > aqecwal (s tsaḥlit)
- succef > cuccef
- i yelsa > i gelsa
- taɣsayt (Moyen Atlas marocain “tamaziɣt”) > taxsayt
- i as-yennan > i das-yennan
- yeǧǧ n wemkan > yeǧǧ m wemkan (tacawit)
- ngef > gnef
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
33
- tastegt > tastek (timxeddett “coussinet de bât” s tmaheq)
- ageṭṭuf > akeṭṭuf
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
34
Iɣbula s tewzel/Bibliographie succincte
Allaoua, M. (1994), « Variations phonétiques et phonologiques en kabyle », EDB, n° 11, La
boîte à documents/Edisud, p. 63-76.
Basset, A. (1952), La langue berbère, Col. Handbook of african languages, Oxford University
Press For International African Institute.
Bentolila, F. (1981), La grammaire fonctionnelle d’un parler berbère, Paris, SELAF.
Berkai A. (2007), Lexique de la linguistique français-anglais-berbère, précédé d’un essai de
typologie des procédés néologiques, Paris, L’Harmattan (yules-as-d asufeɣ ACHAB, Tizi-
Ouzou, 2009).
Berkai, A. (2020), « La phonétique combinatoire de l’amazighe : étude sur le parler kabyle
d’Aokas et petite incursion dans le rifain », in M. El Adak (dir.) : Les études linguistiques
et littéraires amazighes : quelles tendances au cours des deux dernières décennies ? Actes
du colloque international organisé à Oujda les 7 et 8 mai 2018 en hommage Cadi Kaddour,
Université Mohamed premier-Oujda, 2020, p. 44-59.
Bouarourou, F. (2014), La gémination en tarifit : considérations phonologiques, études
acoustique et articulatoire, Thèse pour l’obtention d’un doctorat de Sciences du Langage,
Faculté des Lettres, Université de Strasbourg. En ligne sur : https://tel.archives-
ouvertes.fr/tel-01162892
Boukous, A. (2009), La phonologie de l’amazighe, Editions de l’Institut Royal de la Culture
Amazighe, Rabat.
Chaker, S. (1983), Un parler berbère d’Algérie (Kabylie) : syntaxe, Publications de l’Université
de Provence.
Chaker, S. (1991), Manuel de linguistique berbère I, Alger, Bouchène.
Chaker, S. (2015), « Phonologie phonétique », Encyclopédie Berbère, Aix-en-Provence :
IREMAM-MMSH. En ligne sur : https://hal-amu.archives-ouvertes.fr/hal-01780808 , 30 p.
Chtatou, M. (1994), « La représentation vocalique dans les dialectes berbères du Rif », EDB, n°
11, La Boîte à Documents/Edisud, p. 177-195.
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
35
Collins, B. and Mees, I. M. (2008), Practical Phonetics and Phonology. A Resource Book for
Students, 2nd
Edition, Routledge London and New York.
Dodane, Ch., « Phoétique appliquée. La transcription », en ligne sur : www.asl.univ-
montp3.fr/phonetique/cdodane/ue11/Principes_de_transcription.pdf
Galand L. (2002), Etudes de linguistique berbère, Peeters Leuven-Paris.
Galand L., (2013) Regards sur le berbère, Tizi-Ouzou, Editions Achab.
Guerrab, S. (2014), Analyse dialectométrique des parlers berbères de Kabylie, thèse de doctorat,
Institut National des Langues et Civilisations Orientales- INALCO PARIS - LANGUES
O’. En ligne sur : https://tel.archives-ouvertes.fr/tel-01089911
Kahlouche, R. (1991), « L’influence de l’arabe et du français sur le processus de spirantisation
des occlusives simples en kabyle », Awal, n° 8, Cahiers d’Etudes Berbères, p. 95-105.
Kossmann, M. (1997), Grammaire du parler berbère de Figuig (Maroc Oriental), Paris-
Louvain, PEETERS.
Kossmann, M. (1999), Essai sur la phonologie du proto-berbère, Rudiger Koppe Verlag, Koln.
Kossmann, M. (2000), Esquisse grammaticale du rifain oriental, Editions PEETERS, Paris-
Louvain.
Lafkioui, Mena B. (2007), Atlas linguistique des variétés berbères du Rif, RÜDIGER KÖPPE
VERLAG · KÖLN. Disponible sur : https://atlasrif.wordpress.com/
Lafkioui, Mena B. (2017), « Le rifain (tarifit) », Encyclopédie Berbère, Aix-en-Provence :
IREMAM-MMSH, pp.6916-6956. En ligne sur : https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-
01657539 35 p.
Louali-Raynal, N. (2002), « Les mutations du l et du r pan-berbères », dans Naït-Zerrad, K.
(eds), Articles de linguistique berbère, Mémorial Werner Vycichl, Paris, L'Harmattan,
p. 301-334.
Malmberg, B. (1993), La phonétique, 16ème
édition corrigée, Paris, PUF.
Martinet, A. (1955), Économie des changements phonétiques. Traité de phonologie
diachronique, Berne, Francke.
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
36
Martinet, A. (1956), La Description phonologique, avec application au parler franco-provençal
d'Hauteville (Savoie), Genève, Droz et Paris, Minard.
The International Phonetic Alphabet (revised to 2015) :
https://www.internationalphoneticassociation.org/sites/default/files/IPA_Kiel_2015.pdf
Thomas, J. M. C., Bouquiaux, L. et Cloarec-Heiss, F. (1976), Initiation à la phonétique, Paris,
PUF.
Troubetzkoy, N. S. (1986), Principes de Phonologie, Klincksieck, Paris.
Zink, G. (1986), Phonétique historique du français, Paris, PUF.
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
37
Amawal n temsiselt tamaziɣt-tafransist-taglizit10
Irem s tmaziɣt Agdazal-is s tefransist Agdazal-is s teglizit
Abadu Jointure/joncture Juncture
Abḍiɣra Diérèse Diaeresis/dieresis
Acali Variation Variation
Acermaḍ Appareil Apparatus
Acermaḍ n usiwel Appareil vocal Vacal tract
Aclalan Uvulaire Uvular
Adariz Bruit Noise/breath
Adatmeslay Attaque Initial glide
Adatneɣ Prépalatal Prepalatal
Adatrur Prédorsal Laminal
Adat-uɣdebbit Prétonique Pretonic
Adatulwiɣ Prévélaire Prevelar
Adatunhit Préaspiré Preaspirated
Adday Minimal Minimal
Adeffran/andeffir Postérieur Back
Adefr-adlugel Postalvéolaire Postalveolar
Adefraneɣ Postpalatal Postpalatal
Adefrarur Postdorsal Postdorsal
Adefr-uɣdebbit Post-tonique posttonic
Adefrugel Postdental Postdental
Adefrulwiɣ Postvélaire Postvelar
Adegdeg Fracture/brisure Breaking /fracture
Adlugel Alvéole Alveolus
Adlugɣan Alvéopalatal Alveopalatal/palatoalveolar
Adluglan Alvéolaire Alveolar
Aḍran Métathèse Metathesis
Aḍresdat Aphérèse Aphesis
Aḍresdeffer Apocope Apocope
10
Yettwakkes-d s umata seg BERKAI A., 2007, Lexique de la linguistique français-anglais-berbère, précédé
d’un essai de typologie des procédés néologiques, Paris, L’Harmattan (yules-as-d asufeɣ ACHAB, Tizi-
Ouzou, 2009).
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
38
Adumeslic Subphonémique Subphonemic
Aɛekkam Bloqué Blocked
Afnaẓ Réduction Reduction
Afrag Délimitation/démarcation Demarcation
Afsay Contraction/coalescence Contraction/coalescence
Afsu Étirement Retraction
Afud Force Loudness (sound)/power
(voice)
Agancuc Labialisation Labialization
Aganculwiɣ Labiovélarisation Labiovelarization
Agargal Consonantification Consonantization
Aɣciḍen Allotone Allotone
Aɣdebbu Accent Accent/stress
Agduntiq Isosyllabique Isosyllabic
Aɣdebban Accentuel Accentual/stress (adj.)
Aɣelluy Chute Disappearance
Agemmay Alphabet Alphabet
Agemmay amsislan
agraɣlan (GMG)
Alphabet phonétique international
(API)
International Phonetic
Alphabet (I.P.A)
Agerj Larynx Larynx
Agerjan Laryngal Laryngeal
Agetmeslan Polyphone Polyphonic
Agetmesli polyphonie Polyphony
Agetmidis Multilatéral Multilateral
Aggaɣ Plosive/occlusive Plosive/occlusive
Agɣanzaɣ Affriquée Affricate
Agiɣri Vocalisation Vocalization
Agmesli Phonation Phonation
Agmeslic Phonologisation Phonologization
Agnixef Apicalisé Apicalized/apicalised
Aɣrammas Centripète Centripital
Agranzaz Glotte Glottis
Agranzazan Glottal Glottal
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
39
Agrargal Interconsonantique Interconsonantal
Agrasen Intermédiaire Intermediate
Agriɣra Intervocalique Intervocalic
Agrimesla Archiphonème Archiphoneme
Agruglan Interdental Interdental
Agsineɣri Diphtongaison Diphthongization
Agsusran Articulatoire Articulatory
Agsusru Articulation Articulation
Agtimzireg Multilinéaire (phonologie) Multilinear
Agtuntiq Polysyllabe Polysyllable
Agulwiɣ Vélarisation/gutturalisation Velarization/gutturalization
Aguntiq Syllabation Syllabification
Agya Yodisation Palatalization
Agza Zétacisme Zetacism
Aha Coup de glotte Glottal stop
Aḥerfi Simple (vs tendu en amazighe) Simple
Akerḍiɣri Triphtongue Triphthong
Akerdis Triangle Triangle
Akerdisan Triangulaire Triangular
Akernay Arrondi Rounded/labialized
Akerni Arrondissement Rounding
Akkay Franchissement Release
Akkit Battement Flap/tap
Akmas Corrélation Correlation
Akreḍmaleɣ Triformantique Triformant
Aksagmeslic déphonologisation Dephonologization
Aksakerni Désarrondissement Unrounding
Aksancuc Délabialisation Delabialisation/unrounding
Aksanhat Désaspiration De-aspiration
Aksiɣri Dévocalisation Devoicing
Aktaselli Audiométrie Audiometry
Akuẓdis Quadrangulaire Vowel quadrangle
Alday Ouverture Opening
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
40
Aleffeɣ Explosion Plosion/release
Alemmas Moyen/central Central/mid (vowel)/middle
(voice)
Alemsuntiq Syllabème Syllabeme
Aleqqaq Faible Weak (stress)/lenis
(consonant)
Alesles Zézaiement Lisp(ing)
Allun Cavité Cavity
Allunen inezranen Fosses nasales Nasal cavities
Alsagmeslic Rephonologisation Rephonolization
Amaɣlal Continu Continuous/continuant
Amaleɣ Formant Formant
Amasay Mixte Mid (vowel)
Amcaly Variante Variant
Amečči Sandhi Sandhi
Amefrag Démarcatif Demarcative
Amefsay Contracté Contracted
Amefsu Étiré Retracted
Amefsu Rétracté Retracted
Ameksancuc Délabialisé Delabialized/unrounded
Amemdis Liquide Liquid
Amendu Dynamique Dynamic
Amerr Glottalisé/éjectif Ejective/glottalized
Amesgug Diffus Diffuse
Amɣur/imeɣri Sonore Voiced
Amhis Compensation Compensation
Amizli Chromatique/mélodique/musical Chromatic/melodic
Ammasenɣan Médiopalatal Mediopalatal
Ammasles Médiodorsal Mediodorsal
Amsad Acuité Acuity/acutness
Amsasi Harmonie Harmony
Amselgerj Laryngophone Throat microphone
Amsufeɣ Exclusif Exclusive
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
41
Amsusru Articulateur Articulator
Amulac/tiɣri n yilem Schwa/chva Schwa
Amyeẓlan Contrastif Contrastive
Amyeẓli Contrast Contrast
Anafsas Doux Lenis/smooth
Anagmam Organique Organic
Anammas Médian Central (vowel)/medial
Anattay Tonique Tonic
Ancuc n ufella Lèvre supérieure Upper lip
Ancuc n wadda Lèvre inférieure Lower lip
Ancucan Labial Labial
Ancucen Lèvres Lip
Ancuglan Dentilabial/labiodental Labiodental
Anculwiɣan Labiovélaire Labiovelar
Ancunɣan Labiopalatal Labiopalatal
Anedda Bas Low
Aneffer Expiration Expiration
Aneflusel Inflexion/métaphonie/umlaut Metaphony/inflexion/
umlaut
Aneɣ Palais Palate
Aneɣ aquran La voûte palatine Hard palate
Anemsasi Harmonique Harmonic
Anezdat Antérieur/(d’)avant Front/anterior
Anezran Nasal Nasal
Anezwi Dispersion Dispersion
Anfella Haut High
Anfelmesli Métaplasme Metaplasm
Anfud fort Fortis (segment) /strong
(aspiration)
Anɣan Palatal Palatal
Angemmay Alphabétique Alphabetic
Angerjum Grasseyé Trilled
Angumsid Fausset Falsetto
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
42
Anhat Aspiration Aspiration
Anifu Clair Bright/clear
Aniɣri Vocalique Vocalic
Animi Oral/non-nasal/buccal Oral/buccal
Aniqqri Tonal Tonal/ Pitch (substantif utilisé
en apposition)
Aniri Coronal Coronal
Anixef Apical Apical
Anixef-adatneɣ Apico-prépalatal Apico-prepalatal
Anixef-adluglan Apico-alvéolaire Apico-alveolar
Anixef-uglan Apico-dental Apico-dental
Ankaran Pharyngal Pharyngal/pharyngeal
Anmesli Phonique/phonétique (adj.) Phonic/phonetic
Anselli Auditif Auditory//hearing (adj.)
Anufru Dissimilation Dissimilation
Anugel Dental Dental
Anunniḍ/
unniḍan
Cyclique Cyclical/cyclic
Anuskil Diachritique (signe) Diacritic/diacritical
Aqqa/adeg n ugsusru Point/lieu d’articulation Place of articulation
Aquran Dur Hard/fortis/tense
Aramek Arbitraire Arbitrariness
Arargalan Non-consonantique Nonconsonantal
Arawsan Neutre Neutral
Arɛekkam Non-bloqué Unblocked
Argal Fermeture Closure/occlusion
Argalan Consonantique Consonantic
Arimɣer Non-voisé Voiceless
Arimseggez Non-bémolisé Plain
Ariqqri Atone Atonic
Arkernay Non-arrondie Unrounded
Arleffeɣ Implosion Implosion/onset
Arlelli Lié Bound
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
43
Arnezran Non-nasal/oral Non-nasal
Arnifu Sombre Dark
Arniɣri Non-vocalique Nonvocalic
Arsitan Non-diésé Unsharped
Artay Amalgame Amalgam/amalgamation
Aruɣdebbit Inaccentué Unstressed/unaccented
Aruɣlil Momentané/discontinu Momentary/discontinuous
Arulfiɣ Implosif Implosive
Arumsid Grave Grave
Aruntiqan Asyllabème/assyllabique Asyllabic
Arur Dorsum/dos Dorsum
Aruran Dorsal Dorsal
Aruran-adluglan Dorso-alvéolaire Dorso-alveolar
Arwas Analogie Analogy
Arwasan Analogique Analogical
Arẓam Aperture Opening
Arzenzun Mat Mellow
Asaḍuf Loi (phonétique) Law
Asčučan (iɣri) Murmurée (voix) Murmur (voice)
Asčuču Chuchotement Whisper/whispering
Asdeffer Régression Regression
Asḍermas Mutatif Mutative
Asedgar Distributif Distributive
Asedger Distribution Distribution
Aseḍren/tuttya Interversion inversion
Asefki Pertinence Relevance
Aseɣdebbu Accentuation Accentuation
Asegɣanzaɣ Affrication Affrication
Aseggez Bémolisation Flattening
Aseɣmu Timbre/coloration Timbre/colouring
Asekkil Lettre Letter
Aseknagerj Laryngographe/glottographe Laryngograph/glottograph
Asektaselli Audiomètre audiometer
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
44
Asellaw Lâche/relâché Lenis/lax/released
Aselli Audition Audition/hearing
Asemɣer Amplification Amplification
Asemlal Complexe Complex
Asenḍeḍ Contamination Contamination
Asenfel Commutation Commutation/substitution
Asenker Pharyngalisation Pharyngealization
Asenzer Nasalisation Nasalization
Aserwus Dilation Dilation
Aseskel Transcription Transcription
Aseẓli Différenciation Differenciation
Asfaḍ Amuïssement Loss/dropping/deletion
Asfaylu Pôle Pole
Asgammas Centrifuge Centrifugal
Asgunfu Métastase/détente Release/off-glide
Asifes Affaiblissement/ adoucissement/
lénition
Weakening/lenition/ softening
Asiɣri sonorisation Voicing
Asiɣzef Allongement Lengthening
Asiɣzef umhis Allongement compensatoire Compensatory lengthening
Asincucan Bilabial Bilabial
Asincucan-anɣan Bilabiopalatal Bilabiopalatal
Asincucan-ulwiɣan Bilabiovélaire Bilabiovelar
Asincucan-unugel Bilabiodental Bilabiodental
Asindis Bilatéral Bilateral
Asineɣ Mouillement/mouillure/
palatalisation
Palatalization
Asineɣri Diphtongue Diphthong
Asinemẓuɣ Binauriculaire Binaural
Asinmaleɣ Biformantique Biformant
Asinmeslic Diphonème Diphoneme
Asinseg Assibilation Assibilation
Asinutiq Dissyllabe/dissyllabique Dissyllabic
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
45
Asitan Diésé Sharp/sharped
Askaf Inspiration Inspiration/inhaling
Aslagerj Laryngophonie Laryngophony
Asmesli Adduction Adduction
Asnagar Fréquence Frequency
Asnimeslan Phonologique Phonological
Asufeɣ Exclusion Exclusion
Asuntiq Syllabaire Syllabary
Asusam Muet Silent
Asusam Sourd Unvoiced /voiceless
Asusem Assourdissement Devoicing
Asusru Prononciation Prononciation
Asusruɣtan Orthoépie Orthoepy
Asuzer Affermissement Strengthening
Atimi Durée Duration/lenght
Attal Contexte Context
Attalan/anettal Contextuel Contaxtual
Attwasel Intelligibilité Intelligibility
Attwasenfel Commutativité Substituability
Attwel Trait Feature
Awalan Périodique Periodic
Awey Glide Glide
Awezlan Bref Short
Awlelleɣ Cadence Cadence
Awliwel Oscillogramme Oscillogram
Ayḍesli Hétérophone Heterophone
Ayḍuntiq Hétérosyllabique Heterosyllabic
Aylal asneslan Spectre acoustique Acoustic spectrum
Aynadeg Homorgane/homorganique Homorganic
Ayniɣran Monophtongue Monophthong
Ayniɣri Homophone Homophone/
homophonous (adj.)
Aynimeslic Monophonématique Monophonemic
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
46
Aynuntiq Monosyllabe/monosyllabique Monosyllable
Azdagsusru Coarticulation Coarticulation
Azday Agglomérat Cluster
Azegnaggaɣ Semi-occlusif/mi-occlusif Semi-occlusive
Azegniɣri Semivoyelle Semi-vowel
Azegnurgil Mi-fermé/semi-fermé Upper-mid
Azenzaɣ/ameryan Fricatif/spirant Fricative/spirant
Azenzen Résonance Resonance
Aẓenẓen Sonantisme Sonantism
Azenzun Strident Strident
Azgen-amildi Mi-ouvert/semi-ouvert Lower-mid
Azrasusru Catastase On-glide/Closing phase of a
plosive
Aẓrinziz Stroboscope Stroboscope
Azriqqri Contre-tonique Countertonic
Beṭṭu Découpage/segmentation Segmentation
Deffir Arrière Back
Errezder Rhotacisme Rhotacism
Gsusru Articuler Articulate (to)
Igmamen
(n usiwel)
Organes (de la parole) (speech) Organs
Iɣri Voix Voice
Ilelli Libre Free
Ilem Vide Empty
Iles Langue (organe) Tongue
Imekksakerni Désarrondi Unrounded
Imeksiɣri Dévocalisé/dévoisé Devoiced
Imeldi Ouvert Open (vowel)
Imesdeffer Régressif Regressive
Imesden Aiguisé Schleifton
Imeslican Phonémique/phonématique (adj.) Phonemic
Imeslakti Idéophone Ideophone
Imesli Son Sound
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
47
Imeslic Phonème Phoneme
Imesliḍen Allophone Allophone
Imeslidkud Phonochronologie Phonochronology
Imesliɣtan Orthophonie Orthophony
Imesluran Phonogramme Phonogram
Imidis Latéral Lateral
Imiles Lingual Lingual
Imilhiɣri Euphonique Euphonic
Imiri Laminal Laminal
Imkussem Compact Compact
Imlemmes Centralisé Centralized/centralised
Imsefru Distinctif Distinctive
Imseggez Bémolisé Flate
Imsel Phone Phone
Imsenker Pharyngalisé Pharyngealized
Imsenzer Nasalisé Nasalized
Imsimɣer Amplificatif Amplificative
Imsineɣ Mouillé/palatalisé Palatalized
Imsineɣ Palatalisé/mouillé Palatalized
Imzenzen Résonateur Resonator
Iniɣri Couleur Colour/color
Inzizen n taɣect Cordes vocales Vocal cords/folds
Iraselli Cacophonie Cacophony
Iregsusru Dysarthrie Dysarthria
Irimesli Dysphonie Dysphonia
Iriri Ejection Ejection
Iriri Glottalisation Ejection/glottalization
Irsiwel Alalie/aphasie Alalia
Irtaɣuri Dyslexie Dyslexia
Iseṭṭaf (aseṭṭef) Crochets Square brackets
Isger Composant(e) Componant(e)
Ixef Apex Tip/apex
Izli Mélodie Melody
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
48
Izlimẓi Micromélodie/microprosodie Microprosody
Kksakerni Désarrondir Unround (to)
Kksanhat Désaspirer De-aspirate
Kksiɣri Dévoiser Devoice (to)
Ksancuc Délabialiser Delabialise/unround (to)
Lesles Zézayer Lisp (to)
Sdat n tdatengart Antépénultième Antepenultimate/
Antepenultima/antepenult
Sel Écouter Listen (to)
Ssusem Assourdir Devoice
Sufay Emphatiser Emphatise (to)
Taclalt Luette/uvula Uvula
Tacuntiqt Logatome Logatom
Tadatengart Pénultième Penultimate
Tadegt Locus Locus
Taḍermist Mutation Mutation/sound shift
Tadla Faisceau Bundle/beam
Taḍuri Élision Elision
Tadwast Intensité Intensity
Tafesna Degré Degree
Tafirast Épiglotte Epiglottis
Taɣert Durcissement Hardening
Taɣlalt Continuité Continuity
Taɣrit Sonorité Sonority
Taɣuri tancucant Labiolecture/lecture labiale Lip reading
Talilt Appui Support
Tamdeswelt Onde Wave
Tamlellit Alternance Alternation
Tamlellit n teɣra
(taniɣrit)
Apophonie Apophony
Tamsertit Assimilation/accommodation Assimilation/
accommodation
Tamsertit ɣer deffir Anticipation Anticipatory/regressive
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
49
assimilation
Tamsiselt tuddsant Phonétique combinatoire Combinatory phonetics
Tananfalit Expressivité Expressivity
Tanezra Nasalité Nasality
Tankart Pharynx Pharynx
Tanmegla Opposition Opposition
Tardast Amplitude Amplitude
Targa Canal Canal
Targa tanimit Chenal buccal/vocal Vocal tract
Targalt Consonne Consonant
Tarist Pause Pause
Tarjajayt Roulée Rolled
Tasellit Audibilité Audibility
Tasenfelt Permutation Permutation
Tasenselt Acoustique Acoustics
Tasleḍt Analyse Analysis
Tasmamayt Vibrante Trilled/trill/vibrant
Tasnaleɣmeslit Morphophonologie Morphophonology
Tasnimeslict Phonématique (n. f.) Phonemics
Tasnimeslit Phonologie Phonology
Tasnizlit Prosodie Prosody
Tasuḍant Soufflante Breathed
Tasusmi Sourdité Voicelessness
Tattayt Tonalité /hauteur Tonality/pitch
Tawala Période Period
Tawliwla Oscillographe Oscillograph
Tayniɣrit Monophtongaison Monophthongisation
Tayuga Paire Pair
Tayuga taddayt Paire minimale Minimal pair
Tayunizlit Prosodème Prosodeme
Tazefzaft Sifflante Sibilant
Tazegnargalt Semi-consonne Semiconsonant
Taẓenẓunt Sonante Sonorant
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
50
Tazrart Chaîne Chain
Tazrart n usiwel Chaîne parlée Speech chain/connected chain
Teɣzi Longueur Length
Teslew Laxité Laxness
Tewzel Brévité/brièveté Shortness
Ticreḍt Marque Mark
Tifeḍli Épenthèse Epenthesis
Tiggeɣt Occlusion Occlusion
Tiɣrat Vocalisme Vocalism
Tiɣri Voyelle Vowel
Tiɣri n yilem/ilem Chva/schwa Schwa
Tiɣrigart Svarabhakti Svarabhakti
Tilɣit Hiatus Hiatus
Tilhiɣri Euphonie Euphony
Timeslanzut Acrophonie Acrophony
Timilwiɣt (targalt) Mou/molle (consonne) Lax/smooth (consonant)
Timiyant/
tanimit (targa)
Vocal (chenal) Vocal (tract)
Timsiselt Phonétique (n.) Phonetics
Tincucit Labialité Labiality
Tiqqrict Tonème Toneme
Tiqqrit Pitch/ton Pitch/tone
Tirancuct Labiographie Labiography
Tiraslit Spectrogramme Sonagram
Tiraylalt Sonagraphe Sonagraph/Sona-Graph (trade
mark)
Tiririt tawurant Rendement fonctionnel Functional load
Tislin Écoute Listening
Tiyersi Cricoïde Cricoid
Tiyniqqrit Monotonique Monotonic
Tizenzeɣt/
amray
Friction/constriction Friction/constriction/
stricture
Tizlict Intonème Intonem
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
51
Tizlit Intonation Intonation
Tuddsa Combinaison combination
Tufayt Emphase Emphasis
Tugna tasneslant Image acoustique Acoustic(al) image
Tuntiqect More Mora
Tuntiqt Syllabe Syllable
Tussda Tension Tension
Tuẓẓla Gémination Gemination
Ucriḍ Marqué Marked
Uddsan/
uddsayan
Combinatoire Combinatory
Udil Entravée Checked
Udlifneɣ Palatographie Palatography
Udmuselli Audiogramme Audiogram
Udriz Bruyante Obstruent
Ufay Emphatique Emphatic
Uɣdebbit Accentué Stressed/accentual
Uɣiz Creux Trough/grooved (fricative)
Uɣzif/aɣezzfan Long Long
Ujic Chuintant Shibilant
Ukmis Corrélatif Correlative
Ulac Zéro Zero
Ulfiɣ Explosif Releasing
Ulwiɣ Voile du palais/palais mou Velum/soft palate
Ulwiɣan Vélaire/Guttural Velar/guttural
Umhis Compensatoire Compensatory
Umsid Aigu Acute
Uncic Labialisé Labialized
Unhit Aspiré Aspirated
Unniḍ Cycle Cycle
Untiqan Syllabique Syllabic
Uqqis Claquant Flap
Uqus Claquement/clic/click Click
Acali amsislan d usnimeslan Variations phonétiques et phonologiques M1 BERKAI Abdelaziz
52
Urgil Fermé Closed (syllable)/blocked (air
passage)
Uris Décroissant Falling
Urti n ufettes Champ de dispersion Dispersion field
Urwis Analogue Analogous/similar
Usfiḍ Evanescent Weakening/silencing
Usil Acoustique (adj.) Acoustic(al)
Uskif Inspiratoire/injective Injective
Usliḍ Analytique analytic
Uslig Double Double
Ussid Tendu Tense (vowel)/fortis
(consonant)
Ussis adday Moindre effort Slightest effort
Uttil Cérébral/cacuminal/rétroflexe Cacuminal/retroflex
Uttwit Battu Flapped
Uzwir Antécédent Antecedent
Uẓẓil Géminé Geminate
Ya Yod Yod
Yeffren Latent Latent
Yessefken Pertinent Relevant
Yettwagsusrun Articulé Articulate
yettwasel Audible Audible
Yettwasenfal Commutable Commutable