13/05/2015 19&20Facchinettietleprciosismedanslapeinturedepaysage,parMabelidosSantosFernandes
http://www.dezenovevinte.net/artistas/naf_mabeli_fr.htm 1/9
Facchinettietleprciosismedanslapeinturedepaysage
MabelidosSantosFernandes
FERNANDES,MabelidosSantos.Facchinettiatleprciosismedanslapeinturedepaysage.19&20, Rio de Janeiro, v. IV, n. 1, jan. 2009. Disponible sur:[Portugus]
***
Aproposdelartiste
1.Nle7septembre1824,Trvise[Italie],dcdle16octobre1900danslabanlieuedEngenhoNovo[RiodeJaneiro],NicolauFacchinettiestarrivauBrsil,plusprcismmentRiodeJaneiroen1849seulement25ans.Denationalititalienne,originairedeVntie,FacchinettiestencorefortementattachauvrismeitaliendanslapeinturedepaysagelorsquilarriveauBrsil.Samaniredetraiterlepaysageprovientnonseulementdesaformationartistiqueitaliennemaisaussidesatentativepassionnedereprsenterlaralitetlatmosphrebrsiliennedanssestoiles.Facchinettiavecsonhabiletrareetsaprciositatrouvdanslepaysageummotifsingulierpoursesuvres,cegenretanttrsapprciparlahautesocitdeRiodeJaneiroetparlesmembresdelafamilleimpriale,cequiavalupostrieurementlartisteletitredepeintreofficieldelafamilleimpriale.
2.Sespaysagesfaitsaunaturelexigeaientdutempsetdeseffortdelartiste,quisinstallaitgnralementproximitdeslieuxreprsents,nemontrantnipeurnihsitationsatteindreunlieuprivilgipoursepositionnerdurantleprocessusdecaptationdupaysage.Leslieuxdifficilesdaccsoudangereuxneconstituaientpasunobstaclepourlepeintre,quitaittoujourslarecherchedulieuparfaitquiluifournisseunevueidale.Samanirepuredechercherdirectementdanslanaturelinspirationpoursestoiles,anticipaitcequiplustardseraitlobjectifdelartisteetprofesseurGeorgGrimm.
3.JepensequeNicolauFacchinettinapasseulementabsorblescouleursdupaysagenationalmaisquilagalementdominlatmosphreetlalumire.Samthodederecherche,daprsnature,serviradinspirationpourdesartistescommeGeorgGrimmetpoursesdisciples,GiovanniBattistaCastagneto,AntnioParreiras,DomingoGarciayVzquez,HiplitoCaronentreautres[1].
4.Minutieuxlextrme,NicolauFacchinettifaisaitdesaplumeenacieruneloupeaveclaquelleilpouvaitdcrireavecprcisionlespaysagesquiltraitait.DansGravesetFrivoles[pourlessujetsdart],GonzagaDuquedonnesaversionsurla
13/05/2015 19&20Facchinettietleprciosismedanslapeinturedepaysage,parMabelidosSantosFernandes
http://www.dezenovevinte.net/artistas/naf_mabeli_fr.htm 2/9
mthodedecrationdelartisteNicolauFacchinettietsursonhabiletconcevoirsestoilesetcapturerlepaysagebrsilien.Ilsavaitbienque,commeexpressionartistique,sespetitestoiles,peintesetrepeintes,mesuresaucompas,dgradesaublaireau,taientloindesatisfaireendeadequiavaitungotcorrectementduqu.Pourcemotif,ilcherchaitsanscesseparfairesontravail,soignantledessin,tudiantattentivementlesformes,lescontoursetlesartes,aveclamticulositdunanalystedelaboratoire.
5.Avantdepeindre,ilallaitsurleslieux,tudiaitlepoint,observaittouslesdtails.Ensuiteilpeignaitsparmmentlesgrandstraitsdumotif,surunefeuilledepapier,quilcompltaitlentement,prparantaveccedessinexact,ledcalquesurlatoileaufusain,lerepassantaucrayonetleterminantenlefixantavecdelapeinturelaidedunefineplumeenacier[2].GonzagaDuquenonseulementsouligneleprocessusmticuleuxdeNicolauAntonioFacchinettimaisreconnaitgalementlemritedesontravail.Facchinettiimprimaitdelaralitsursestoiles,bienquiltablissaitdestonsexagrs.Saformeminiaturistesedoitbeaucouplaprciositdelapeinture,lartisterduisantdimmensespaysagesdepetitstableauxtoutenmaintenantlarichessedesdtails.LestoilestaientsouventfaitessurcommandedesBaronsducaf,membresdelahautesocitdeRiodeJaneiroetdesmembresdelafamilleroyale.CetteproximitaveclahautesocitdeRioafaitlepeintreproduirechaquefoisdavantageetlafaitapprcidelanoblesse.Sestoilesornaientlessalonsetlescabinets,servantnonseulementdesouvenirsdelieuxparticulirementapprcisparlesacheteursmaisaussidecadeauxpourdautrespersonnesissuesdelanoblesse.
Aproposdeluvre
6.LuvreFazendaMontalto[Figure1]de1881,synthtiselestyledeNicolauFachinetti.Lepaysageimmenseestrduitunetoilede47x107cm,sansperdrenilavigueurnilagrandeurdulieu.Laprofusiondescouleursemployessurlatoilemontrelatmosphredelendroit,chaquedtaildupaysagegagnantlemmetraitementdtaill.Satoilesestructurepartirdetroisplans,aupremierplannousavonsdestonsplussombresetlesarbresgagnentdurelief,ausecondplanlepaysagepartagelespaceaveclapropritdeMonsieurMathiasGonalvesdeOliveiraRoxo,auteurdelacommande,etaufondnousvoyonslesmontagnesavecuneffetdebrumematinale.Auversodecettepeinture,noustrouvonslinscriptionsuivante:FazendaMontaltopropritdeMonsieurMathiasGonalvesdeOliveiraRoxotableaucommandparluimme.Peintfidlementdaprsnaturedejuilletaot1881[effetsdumatin8h30].NotedelauteurN.Facchinetti[3].
7.SurlaFazendaMontalto,lesplanssontbiendfinisetlescouleursemployes
13/05/2015 19&20Facchinettietleprciosismedanslapeinturedepaysage,parMabelidosSantosFernandes
http://www.dezenovevinte.net/artistas/naf_mabeli_fr.htm 3/9
sontquasifantaisistesetlestonsdelaterreboueusesontmontresavecdiversesnuancesdecouleurs,lesvertsdelafortsediffrencientparleseffetsdelumire.Lhorizontotalementembrumcreunrideaudombrederrirelesmontagnes.LamatrisedeFacchinettisevoitdanslafaondereprsenterlafumequimonteenserpentantsurlatoileetgalementdanslesdeuxfilesdarbustesornementauxquidcorentlecheminductdelagrandemaison.
8.Lartistenemanquepasnonplusdereprsenterlesbananiersetlesarbresquionttcoupsetarrachs,pourdonnerlieudenouvellesplantationsdecaf,marquantunednonciationsousjacentedanslapeinturedeNicolauFacchinetti.
9.Sesvues,ensengageantmontrerlerel,nemanquaitpasdesefocalisersurladflorestationfaitedurantlexpansiondelacultureducafenpeignantpourbeaucoupdebaronsducaf,NicolauFacchinettinapasseulementgravladflorestationmaisgalementlesclavage.Nouspouvonsgalementobserversurcettetoile[Figure1],lesoindutraitementdeslieuxdelaferme,lagrandemaison,lesbaraquementsdesesclaves,leschampsdesechageducafetmmelafumequiindiquelelieuosopraitladflorestationetdestinauxplantationsfuturesducaf.SelonGonzagaDuque,lesoinetleraffinementdelapeinturedeNicolauFacchinettiestnotabledanslesdtailsdupaysage.Lecritiquesoulignegalementsonhabilettablirlesplanparlebiaisdeleffetduclairobscur,cequifaitdesonuvreunecompositionendgraddecouleurs.AinsiquelesouligneGonzagaDuque,danscetteextrait:
10.cepatienttravailderceptivit,sajouteceluidelapeinture,quilfaisaitparleprocdarquaiqueduclairobscur.Lespremiersplansdessestableaux,silsagissaitdarbres,offraientuneminutietellementscrupuleusequelonpourraitcompterfeuillefeuilleetbranchebranchelespremiersgroupessilsagissaitdepierresoudeterrains,pourlesmmesmotifs,onpourraitvrifierlesveinesetlesanfractuositsdesrocherstoutcommelessillons,monticulesetqualitdusol![4]
11.Lecritiqueparleaussidesonamourpourlapeinturedepaysageetdesontravailderoutine,lartisteayantsurmontlapnibletchedetransfrerdegrandspanoramaspourdespetitestoiles.DanslatoileFermeFleursduParadis[Figure2],NicolauFacchinettifaitdusoindansletravail,unearmepourconcevoirsonuvre,lattentionetladlicatessedestraitssedoiventessentiellementlamourdutravailetdupaysquilareuavecautantdnergieetdattention.
12.LatoilemetlaccentsurlesdtailsdelapropritduBarondorioPreto,auversodelapeinturenousavonslinscriptionsuivante:LesFleursduParadis.FermedecafsitusurlarivedroiteduRioPreto,provincedeRiodeJaneiro.Tableaupeintfidlementdaprsnaturedurantlesmoisdemarsetavril1875surcommandedesonExcellenceleBarondeRioPreto.[NotedelauteurN.
13/05/2015 19&20Facchinettietleprciosismedanslapeinturedepaysage,parMabelidosSantosFernandes
http://www.dezenovevinte.net/artistas/naf_mabeli_fr.htm 4/9
Facchinetti].[5]
13.Lepeintrequiatlundesprfresdelacourimpriallesatousconquisjustementenimprimantsursestoilesdescouleursvivesetsonregardemerveillparlanature.SespaysagesQuandilsnesefondentpasdansunebrumeroseoulilas,oudoreetrubisdansleslongitudes,restentdlimitspardesmontagnesviolaces,dansdesuavesnuancesdedemitons[6]
Lecontextehistoriqueetculturel
14.AuBrsil,lapeinturedepaysageacommencatrereconnuauXIXmesicle,nonseulementpourconstruirelidedenationmaisaussidufaitquelesBaronsducaf,lesrichescommerantsetlesmembresdelacourimpriale,apprciaientdavoirdansleurspropritsdestoilesreprsentantleursterres,quitaitledsirdevoirmisenpeinturelesexpriencesetleslieuxreconnaissables.[7]
15.LesautresfacteursquiontcollaborpourquelacceptationdeFacchinettisoitaussiample,onttlesrepressionsauxrebellionsetlunificationduterritoirenationaldansladcennie1840,conjointementaveclaconsolidationdupouvoirmonarchiquequiatsuiviparunepriodedepaixetdegarantiederessourceetdecroissancedumarchinternedelart.
16.partirde1850,selonlesaffirmationsdeLiliaM.Schwarcz,lafindutraficdesclavearendupossiblelaconvergencederessourcesfinancirespourlamliorationdelinfrastructuredupays.Sontalorsconstruiteslespremiresroutesdupays,lespremierscheminsdeferetleslignestlgraphiquesetlilluminationgazcommenceaapparatredanslesvilles.RiodeJaneirotantlesigedelaCouretleprincipalportdelempire,afortementconcentrlamajeurepartiedecesressources.[8]
17.Lesnouvellesdirectricesconomiquedupaysonttgalementbnfiquelartaveclaugmentionduvolumederessourcesinvestiesdanslescommandesduvres.NicolauFacchinettivoulaitobtenirlareconnaissancedellitebrsilienne,lemarchpotentieldesacheteursdesesuvres.Encesens,CarlosMartinssoulignequelartisteitalien,dunautrect,luvredeFacchinettirendrapossiblecettelitedavoirsespaysagesprfrstraitssurcommandenonseulementdesfinsdcorativesmaisaussipourlesoffrircommesouvenirs.[9]Lesuvresfaitessurcommandesformentunegrandepartiedelacollectionlaisseparlartiste,rarestantlespaysagesfaitssansavoirtcommandparquelquun,faitfacilementdmontrparlebiaisdesrecherches,carlepeintrelaissaitaudosdesestoilesleregistredulieutraitetlenomdequilavaitcommand.
13/05/2015 19&20Facchinettietleprciosismedanslapeinturedepaysage,parMabelidosSantosFernandes
http://www.dezenovevinte.net/artistas/naf_mabeli_fr.htm 5/9
CommentlapeinturedepaysageattraitparFacchinetti
18.Lapeinturedepaysageatlaprincipaleinspirationdupeintre,denpartieaumanquedhabiletdelartistepourreprsenterlecorpshumain.SelonGonzagaDuque,Facchinettinedominaitpaslesproportionshumaines,lechoixneluiftpasheureuxetpourcelailsestrsoluinvestirdanslapeinturedepaysage[10].Lepeintresestrisqufairedesportraits,jaicommeexemplelePortraitdeManuelTeixeiradeSousaJunior,1857,quiendpitdtreleportraitdunpersonnageillustrenapaslammeenvergurequesespaysages.
19.Lapeinturefaiteaucontactaveclenaturelpermettralartistedemaintenirleregistredessensationscultivesenobservantlanature,ceslmentstantlesuniquessubsidesdeladmirablebeautdelapeinturedeFacchinetti.Sesvuescaptaientlapartielaplusessentielledupaysage,lacouleur,sestonsendgradrendaituneatmosphresuaveetapportaitunairbucoliquelatoile,ilsouhaitaitsublimerlanaturedanssestableauxrduits.titredexempledecesconcepts,nousavonsunevuedeLaPlagedeBotafogo,excuteen1869[Figure3].
20.SelonGonzagaDuque,NicolauFacchinettiasurmontlesobstaclesetlabsencederessourcestechniquespourconcevoirsesuvres.Facchinettichappelexpertisedelafacture,iltaitttu,tenaceetraffin.Enlabsencederessourcestechniques,seulelatenacitdanslavolont,laconstancedudsir,lamourdelaprofession,pouvaittrercompens.Etiltaitlargementpourvudecesqualits.Unsujetmoinsbiendotentermedevigueurseseraitpuisjusqusuccomber.Pourtant,ilatriomphdecetravaillaborieux,aidparlebonsens,quedmontrelechoixdessujets:lespaysagespanoramiques.Lepanoramaentableauoudanslelangagecommunpourunemeilleurecomprhension,vue,commeillefaisait,taitmatriellementlaborieuxmaisoffraientdesavantages:enaccordaveclamanirecommunedesentir,ilyaceuxauxplansdtaillsetceuxdeperspectivearienne.[11]PourFacchinetti,lepaysagenereprsentaitpasseulementunmotifdinspirationmaisluiapportaitgalementunedlectationpersonnelle,enentrantencontactaveclanaturelepeintre,outrelefaitquilreproduisaitsessensations,taitportparellesdevantlagrandeurdupaysage.FacchinettireprsentaitsursestoileslamouretlidalismepourlescouleursduBrsil.
ComparaisonentrelesuvresdeFachinettietGeorgGrimm
21.ComparerlesuvresdepeintrestelsqueNicolauFacchinettieGeorgGrimmnestpasunetchefacile,endpitdtredescontemporainsleurstyledanslaconceptiondupaysagetaittotalementdistinct.Lafaondutiliserlacouleur,lafactureetlepinceausontdivergents.CequemontrentlespaysagesdeNicolau
13/05/2015 19&20Facchinettietleprciosismedanslapeinturedepaysage,parMabelidosSantosFernandes
http://www.dezenovevinte.net/artistas/naf_mabeli_fr.htm 6/9
Facchinettinesontpaslesdtailsdelanature,lacouleurenestplusfantaisistedanslestonslestonslilasetrosedespaysageslesrendentplusbucoliques.LestoilesdeFacchinettitendaientaupanoramaetpourcelalepeintreparvenaitrduiredimmensespaysagesdepetitestoileslatoileFazendaMontalto,deNicolauFacchinetti,prsentaitdesqualitdelumireetdombre,endpitdelapetitesseduformatetledtaildesdessinsestexceptionnel.
22.DesonctGeorgGrimmconoitdespaysagesrecoupantlesdtailsetrapprochantlobjettretrait.DurantlaviedeNicolauFacchinettiilyaeucertainescritiquesquiluionttfavorables,lemettantmmecommemeilleurpeintrequeGeorgGrimm,selonCarlosMartinsetValriaPiccoli,lapluspositivetantlacritiquedeFlixFerreira,danssonlivreBeauxArtstudesetappreciations,de1885.Lauteur,comparantlesstylesdeGrimmetdeFacchinetti,amanifestsaprdilectionpourlespaysagesidylliquesdelitalienaudtrimentdelallemand,qui,selonlui,suivaitlavoguedelimpressionisme,avecsestonscrusetsonpinceaudeffet.[12]
23.CetteduretdestonsetlepinceaudeffetdontparleFlixFerreirapeuventtreclairementvrifisdanslatoileFazendaRetiro[Figure4],deGeorgGrimm,sestonsdevertnepossdentpaslesmmesdgradsqueFacchinetti,lecielbleuindigoestmetallique,ilnepossdepaslestonslilasdelitalien.LevertsombredelamontagnedeGrimmfaitdupaysagequelquechosedepluspalpable,quilerendplusprocheduneconceptiondelaralitquiseformepartirdelasecondemoitiduXIXmesicleenEuropeet,naturellement,auBrsil.Ilfautavoirlespritlefaitquelesdeuxpeintresontdesobjectifsdiffrentsenreprsentantdespaysages,Grimmtaitpluslilafacturedelatoile,aupinceaudeffetquiapparatsurlatoileetlalignequiservaitdecontoursesdessins.Delautrect,unefoistermines,lestoilesdeNicolauFacchinettirecevaientplusieurscouchesdevernis,pourdissimulerlesmarquesdespinceaux,lalignenapparaissantpresquepas,cequidlimitelesformesetlacouleur.
24.Unautrelmentsignificatifestloriginedescestrangers,FacchinettiabsorbedelaVnitietouteunetraditionsculairedelapprhensiondelatmosphreetdelalumire,lacouleuretnonletraittantsaprincipaleproccupation,unerechercheconstantedanslapeinturevnitienne.Grimm,desonct,parsesracinesallemandesestbeaucoupplusproccupparlesspcificitsdelatechniquedelapeinturequeparlapprhensionrelledelatmosphre.GrimmtaitplusfocalissurlareprsentationdelacouleurbrsilienneliunenouvelleconceptiondelArtModerne,lidedeModernit,selonlaquelleluvredartdevraittre"uncoindelacrationvutraversuntemprament"[13],sesgestesdevaienttrecontenusdanslafacturedelatoile,cettederniredevantgalement
13/05/2015 19&20Facchinettietleprciosismedanslapeinturedepaysage,parMabelidosSantosFernandes
http://www.dezenovevinte.net/artistas/naf_mabeli_fr.htm 7/9
rvlerleportraitdelmedupeintre,lapeinturedeGrimmmontreletraitfortdesmainsetlasensibilitavecletraitementdelalumire,danslatoileFazendaguasClaras[Figure5],estassezvisible.Lesgestesnepouvaientpastrecontenusetilntaitplusncessairedinsrerdautreslmentspourjustifiercettereprsentationdupaysage.
25.NicolauFacchinetti,endpitdulienaveclanature,esttrsliauxconventionspicturalestellesquelaconstructiondutableaupartirdesclairsetdesobscurs,desdgradsdecouleursselonlincidencedelalumireetdelidalisationdestons.Cecisedoitnonseulementunetraditionvnitiennemaisaussiunregardsurlanaturemagnifiquedunautrepaysquelesien.
26.EncomparantlesuvresdeGrimmetdeFacchinetti,quiabordentlemmethme,nouspouvonsnoterdeclairesdiffrencesentrelesdeuxartistes.DansluvredeGrimmFazendaguasClaras,nousvoyonslesmarquesdupinceauetlasensibilitgestuelledescontoursdesarbres,lecielestplusdenseetletracducontourdelafermeestplusmarqu.DanslareprsentationduChaldoValedoQuebraFrasco[Figure6],deNicolauFacchinetti,lescouleurssontplussombresetplusdfinies.Latoileseconstituepartirdelacentralisationdelaproprit,laformationmontagneuseparatservirdlmentdecompositionscnique,lavgtationalentourcollaborelacentralisationetlidalisationdupaysagereprsent.
27.GonzagaDuquequisestgalementpenchsurladiffrenceentreGrimmetFacchinetti,ditquelcoleFacchinetti[14]atutilelaformationdenouveauxartistes.IlparleavecpeudenthousiasmedeGrimmetdeseslves.Ilaexistcependant,uneutilitcettecole,parltudedunaturelauxquelssessujetsobligeaient.ctdelarudessedeGrimm,cetteinoubliablebarbublondquiaproduitParreiras,Vasquez,CaroneFranaJnior,cestNicolauFacchinettiquialepluscontribupourltudedupaysagebrsiliendaprsnature.[15]
28.BienquilfaillereconnatrequeGrimmavaitunstyleplusrigidequeFacchinetti,onnepeutnierquelevieuxFacchinettiagalementservidinspirationGrimmetdenombreuxautresartistes.PrincipalementpourceuxquionttseslvesetquiontabsorbetperptulestyleFacchinetti,commeparexemplelesartistesMariaAgnelleForneiroetHenriqueTribolet.
Rfrencesbibliographiques
CAMPOFIORITO,Quirino.HistoiredelapeinturebrsilienneauXIXmesicle.EditionsPinakotheke.RiodeJaneiro,1983.
_____.Lapeinturepostrieurelamissionfranaise:18351870.Editions
13/05/2015 19&20Facchinettietleprciosismedanslapeinturedepaysage,parMabelidosSantosFernandes
http://www.dezenovevinte.net/artistas/naf_mabeli_fr.htm 8/9
Pinakotheke.RiodeJaneiro,1983.
_____.LaprotectiondelEmpereuretlespeintresduSecondRgne:18501890.EditionsPinakotheke.RiodeJaneiro,1983.
FACCHINETTI:Cataloguedelexposition.RiodeJaneiro.CoordinationCarlosMartins/CentreCulturelBancodoBrasil,2004.
DUQUE,LuisGonzaga.GraveseFrivoles[pourlessujetsdart],FondationCasadeRuiBarbosaSetteLetras,RiodeJaneiro,1997.
FERREIRA,Flix.BeauxArtstudesetapprciations.RiodeJaneiro:BaldoneroCarquejaFuentes,1885.
MELLOJNIOR,Donato.Facchinetti.ArtEditoraLtda/EditoraRecord,RiodeJaneiro,1982.
PORTELA, Isabel Sanson. Paisagem: um conceito romntico na pintura brasileira George Grimm. 19&20, Rio de Janeiro, v. III, n. 3, jul. 2008. Disponvel em:
ZOLA,mile.Leboncombat.DeCourbetauximpressionnistes.ditioncritique,chronologie,bibliographieetindexdeJeanPaulBouillon,prsentationetprfacedeGatanPiconParis:Hermann,1974.
TraductiondePhilippeDietmann
_______________
[1]CAMPOFIORITO,Quirino.HistoiredelaPeintureBrsilienneauXIXmesicle.EditionsPinakotheke.RiodeJaneiro,1983.
[2]DUQUE,LuisGonzaga.GraveseFrvoles[pourlessujetsdart].FondationCasadeRuiBarbosaSetteLetras,RiodeJaneiro,1997,p.50.
[3]NotedeNicolauFaccnhinettiinscritederrirelatoileFazendaMontalto.CataloguedelexpositionrealiseauCentreCulturelBancodoBrasil,2004,p.59.
[4]DUQUE,LuisGonzaga.Op.Cit.,p.50.
[5]NotedeNicolauFacchinettiinscriteauversodelatoileFazendaFloresdoParaso.CataloguedelexpositionrealiseauCentreCulturelBancodoBrasil,2004,p.17
[6]DUQUE,LuisGonzaga.Op.Cit.,p.51.
[7]CLARK,Kenneth.Landscapeintoart.Boston:Beaconpress,1969,p.29.
[8]SCHWARCZ,LiliaM.Lesbarbesdelempereur.D.PedroII,unmonarquesouslestropiques.SoPaulo:CompagniedesLettres,1998,p.102.
[9]MARTINS,Carlos.Facchinetti.CataloguedelexpositionraliseauCentreCulturelBancodoBrasil,2004,p.14.
[10]DUQUE,LuisGonzaga.Op.Cit.,p.48.
13/05/2015 19&20Facchinettietleprciosismedanslapeinturedepaysage,parMabelidosSantosFernandes
http://www.dezenovevinte.net/artistas/naf_mabeli_fr.htm 9/9
[11]DUQUE,LuisGonzaga.Op.Cit.,p.51.
[12]FERREIRA,Flix.BeauxArtstudesetapprciations.RiodeJaneiro:BaldoneroCarquejaFuentes,1885,p.62.
[13]ZOLA,mile.Leboncombat.DeCourbetauximpressionnistes.ditioncritique,chronologie,bibliographieetindexdeJeanPaulBouillon,prsentationetprfacedeGatanPiconParis:Hermann,1974,p.38.
[14]LemotcolesedoitaufaitqueFacchinettiatleprofesseurdecertainsartistestelsqueMariaFornero.
[15]DUQUE,LuisGonzaga.Op.Cit.,p.52.