k

D. D.DISSERTATIO PHILOSOPHICA,

DE

USU AC. PMlSTANTIACUJUS

' PARTEM PRIMAM,VENIA AMPLISS. ORDINIS PHILOS. IN REG.

ACAD. UPS.

PRyESIDE,

D:no Mag.DUR M O,

Physices PROFESS. Reg. et Ord. nec noStReg. Acad. Scient. Holm. MEMBRO.

IN AUDITORIO CAROL. MA J. D. XII MARTILANNI MDCCLXIILPRO GRADU

PUBLICOBONORUMEXMM1NIMODESTE OFFERTALUMNUS VICTORINIANUS

ANDREAS J. LUND BORG,FESTRO-GOTHUS.

U P S A L I iE.

rf ir-x/rD

,

(.

'

■

'S:.® R:® Maj:tisMAGN/E FiDEI VIRO,

PERILLUSTRI AC GENEROSISSIMQ

Domino ADAMOOTTONI

LAGERBERG,GUBERNATORI PER PROVINCIAM

SCARABURGENSEM PRtECELLENTISSIMO ,

EQUITI DF. STELLA POLARI SPLENDIDISSIMO,

MTCRNATI OPTIMO,

OPUSCULUM HOCCE

s a c r u mDEBUIT

AUCTOR.

■

mnes in ter artes & fcientias, qua?Per rationis duclum cogno-

16/ *% fcuntur, fl qua? digna eft, qua? ce-jjf % lebretur & cfifcatur, Phyficam u-31 P tiqueomne ferre punktum, m-uitiIl /I ^mum validiifimis evicerunt ar-

^PéÉjiffer .4g SlimentÄs» Contendünt, & id qui-dem fummo jure, non folum inillius eultores fingularem manars

juciinditatém ac voluptatem, verum etjam in totum geTnus humanuni, maximos & ampMimos redundare tifus;itaquidem, ut hane fcientiam facile principem, excel-lentiflimam,& cuivis fere homini fcitu maxime neceflari-am falutent-, praedicent & demonftrent. ifla Licetaplu-ribus adeö fint expofita, & ad liquidum perduda, ut ni¬hil iieic, nifi crambem bis, immo fa?pius, codam reco-quere velis, ulterius adferri pofle videatur, tarnenfvavitate & excellentia nobiliflimi hujus argumenti alle¬dus, meas quoque qualescunque vires experiri conftitui,& fpeciminis Academici loco quaedam in medium profer-re, qua? quoque conducere poterunt ad oftendendarr», &

A juni-

D. D,

& ).a ( &

Juniorum (altem aqimis inflillandam Prxftantiam acU-fum Philofophité Naturalis, certi/firna fpe fretus C. L.benignam mihi daturum veniam, ü vel in magnis voluis-fe, (atis fore putaverim.

§. ILQuum in hoc theatrum certe introducli fumus, ut,

quantura in nobis, fummi Numinis gloriarrr, noftramaliorumque felicitatem promoveamus, qua^vis (cientiamagis*Vel minus prteceuere eft dicenda, prout hifce hni-bus obtinendis, magis vel minns infervire potefh Adeo-que partibus noftris rite heic defuncluris oftendendumeft, nos, impigro Phyfices ftudio, feu debita rerum na-turalium confideratione & indagatione, in officiis hifcenoftris exfequendis eo progredi pofle, quo viribus huma-nis unquam pervenire datur.. Hunc in finem figiilatimcontueri juvat, quam fit neceffarium hoc (Indium in ilscognofcendis & efficiendis, quseDEO, nobismet ipfis &aliis debeamus, licet non dirhtendum, htecce adeo fibiinvicem eile permixta, ut vixfeparari poile videantur,quod nec ut a&u fiat volumus.

Naturam dum intuemur , tanquam fpeculum Per-fe flionum Divinarum fplendidifllmum, vaflillimus no-bis aneritur liberlpfius DEI digito exaratus, & cuilibcthomini leftu propofitus, licet vel uni in ipfo linear riteexpHcanda?, nuHar unquam fufficiant vires humana?, eitarnen pro modulo noftro evolvendo & fcrutando,quammaxime fumus obftrifti, quia ipfe homo ortus eft ad mun-dum contemplandum, a) &r ineft in explicatione natura in-fatiabilis quadam e cognofcendis rebus voluptas, in qua unabonefte acliberaiiter pojfumusvivere. b) Itaque expaucifti-mis hujus libri locis breviter colle&is , conabi-mur indicare, quomodo hinc Entis Supremi Exiftentiar,Summi Intelieftus, Potentin, Sapientise, Bonitatis, &c.non folym certiores reddi, fed 5c ad cultum Ipfi > o-

nium

& > 3 ( sKninium rerum Moderatori Sapientiffimo & Optimo, prse-flandum, quam vehementiffime & poiTimus & debea-mus inflammari. Ante omnia vero Philo lophorum illo-rum gratiffimi agnofcamus fludium & operam, qui exrerum naturalium conftitutione, atque totius univerfi,a?que ac cujuslibet ipfius partis, ftruSura, convenientia& fine, DEI exiftentiam & infinitas perfeciiones demon-flrare & hominibus inculcare funt annifi. Horum maxi¬mum numerum confpicere licet in DERHAMI AftroTheologiaa J. A.FABRICIO inlingvamGermanicam ver-fa,&Hamburgi 1732 excufa. Plures horum praclare certeres fuas geflerunt, & nobis adeo quidem otium fecerunt,ut quod addi poffit, nihil omnino fuperefle videatur,neque id nobis nunc lumimus, cum breviffime heic age-re lit propofitum.

a) Cic: de Nat: Deor. II. 14. b.) ld.de Fin. IF. j*.§. III.

Satis quidem conflat debitam naturae contcmplatio-nem duobus abfolvi a&ibus; autenim, fenfibus externisadtendimus ad res nobis obvias, & lilas notamus, illa-rumque mutationes; aut inquirimus in rationes & caus-las harum mutationum; ille conftituit, Hifloriam, hic Pbi¬lofophlam Natura feu Pbyficam. Quod ad priorem adti-net, non quidem illa proprie eft noftri inftituti, nemi¬nem tarnen fperamus nobis vitio verfurum, fl heic ge-neraliflfime, & velut in tranfcurfu, adfpkiamus naturam ,qualemfe nobis (iftit, & inde quas pro virili poterimus,Icopo noftro infervientes, deducamus conclufiones.

Oculis furlum verfis omnium primus occurit Ocu~lus ille Mundi, 5b/, aflrorum tenens principatum, fonscaloris & lucis, circa quem, fere immotum, totum hoc-ce planetarium fyftema movetur. Tantillus licet nobisvideatur, ob maximam fcilicet diftantiam 12000000 ni-rairum mill. Sveth. ad minimum, tamen millies millies

* A 2 qaa-

) 4 (

major eil noft ra te. ra, diametrum habens circker 120000mill. Svec. Lucidißimum qvamvis üt iidus, maculis ta¬rnen non ciedituitur; qirx klent i dem in fu-perficie ejus ad-parent, eo cum ord ine, ut inde conilixérit, iiluni circitertempore 25 dierum 15 horarum moveri circa axem, quicum ecliptica facit angulum 7,0 /. 1 Néque omnino quie-fcit centrum ipfius, fed provario Planetarum fitu , in o-mnes partes paullulum moyetur circa centrum gravi tat isfyflematis., a quo ferme integra diametro diflare poteft.

Solem circumdant fex Planette Primarii, quorumipii proximus eil Mercurins , diametri 4 ;o mill.: Svj hkad diftantiam 5000000 milj. Sveth. tempore 88 propedierum, circa Solem curfum fuum conficit, in piano in-clinante ad planum ecliptica angulo 70.

Hnic proximus a Sole efl Venus, cujus diameter eilcirciter 1300 mill.; diflat a Sole xoooocoo milk Periodumabfolvit tempore 224-f fere dierum. Angulusinclinationisplaniipfius efl 3°,, /-}. Volvitur 23 diebus 20min. circa a-xem in angulo T £ ad planum orbital.

Hunc infequitur Terra, cujus diameter efl fere 1200miil.Movetur circa axem tempore 23 hor. f unde qui-vis fub aequatore locus tempore uniusmin. fecundi move-turperfpatium 261 pertic. Inclinatio axeos ad eclipticamefl z° \ circiter. Hocce motu, nobis, ejusinhabitatoribus,exiflunt viciditudines dierum&nodlium,& ex inclinatio-ne, illarum-insequalitas. Tempus ejus periodicum efl 365 d.6 h.9m. &adeo unomin. fecundo progreditur ejus centrum14900 pert.Hinc commutationes temporum quadripartita?.

Poflterram obfervatur Mars, maculis etjam diflin-clus , unde concluditur ipfius motum circa axem peragiuno die 40 min. Diameter ejus efl 740mill. &indiflan-tia a Sole 20500000, orbitam conficit 686 d. 23-lh. in pia¬no inclinationis i°,

5K ) 5 ( YÅmetro* 13 62 5 mill. in diftantia 70500000 a Sole. Brevitasdierum in ipfo , nimirum 9 h. 56 m. compenfatur longi-oribus annis, quorum quivis pene arqualis eft 12 noftris.

Agmen denique claudit Saturnus, qui [minorquidem Jove, nam diametro gaudetr 11311 mill. eo ta¬rnen magis diftataSole, 12950000o fcilicet mill, atquepe-riodum abfolvit circiter 30 annis. Omnes hi difFerunt den-fitate, pro diverfa a Sole difiantia, nimirum propiores flintdenfiores, nam fl terra locareturin orbe Satnrni, aqua o-mnis rigefcereqfivero in orbe Mercurii, invapores abiret,

Quidam infuper horum, non adparent foli, fedfiipati fatellitio unius, vel plurium Planetarum Secunda-riorum. Hujufcemodi gaudet Tellus uno, nimirum Lu¬va

, qua? a terra abeft 36000 min. circa iilam moveturtempore 27d. 7b. 43 min. attamen in longiori itinere co-mitatur. Neque adeo efi parva, ut nobis videtur, ete*nim diameter ejus excedit 323 mill. Forma nobis adparetmaxime varia, interdum plena efi:, interdum dimidia ,interdum magis, vel minus falcata, interdum omninonon videtur, interdum paulifper deficit, pro diverfoejus fitu, refpewlu Solis & oculi noflri. Dubio caret in fuper-ficie ipfius multas efie ina^qualitates, forfan montes, caver-nas, maria, fylvas &id genus alia; fl infuper gaudeat atmo-fphtrra, ut quibusdam placet, admodum telluri eft fimilis.

Jupiter quatuor circumdatur erronibus, qui regulä¬res peragunt motus in fuis orbitis. Et licet cculis nudisfe omnino fubducant, maximo tarnen nobis fuereufui, & certe poft hac erupt.

Saturnus fuperbit comitatu quinque fatellitum, quiquoque determinatis feruntur motibus j cingitur infuperAnnulolato, circulari, valde tenui, a Sole illuflrato &Saturni cörpori nufquam adhserente , quique variampra fe fert fpeciem, optime definiendam ex fitu ipfiusrefpe&u Solis "Jk Telluris»

A 3 Circa

JK ) g ( SKCirca Solem etjam movetur aliud genus Planetarum.

Quurn rarius hi nobis adparent, illorum numerus nos lä¬tet, motus quoque ferius innotuerunt." £x obfervatio-nibus vero,& calculis, circa quosdam feliciter inditutis, fa-tis condat, quod etjam hi Cometa fint interAkerni operaCreatoris. Unus quater ed obfervatus, nimirum annisi^i,1607, 1682, 1719, quiitaque fax orbitalpercurrendte im-pendit annos 75circiter. Aliusadparuitannis 1680 & 1681,quicurfumconficereputatur annis575. Axis maximus ine-jus orbita elliptica fere edasqualis 1383 didantiis teiluris aSole; cumdie 8- Dec. 1680 verfabatur inperihelio;erat di-ftantia Comettea Sole, ad didantiam tellurisaSole ut 6 ad1000, & calor Solis ad Cometam tunc erat ad calorem Solistedivi apud nos, ut 28000 ad 1, adeoque calor, quem terraarida Cometae ex radiis Solaribus concipere poflet 2000 qua*fl vicibus major, quam calor ferri candentis. En ingentemmutationem caloris & frigoris, quam Cometa hic patitur.

In eo itaque hi fimiles funt re lig uis Planetis, quodcorpora fint folida, compada& durabilia, atque circa So¬lem defcribant orbitas ellipticas, maxime quamvis excen-tricas, quin & omne fuum lumen a Sole mutuentur. Nonvero, ut alii, moventur omnes ab Oriente ad occiden-tem, fed quidamab occidente ad orientem. Anguli etjaminclinationis planorum ad eclipticam funt intequales, &qulbusdam permagni, aliorum Planetarum exidentibusfere sequallbus, nec adeo magnis. Plurimi horum indru-

qualitas magnitudinis ipfarum, an didantia? a nobis, dt

caudä

•K ( 7 ( &caufia diverfi iftarum fplendoris, non facile dixero, hocautem adfeverare aufim, quod diftantia quarundam a no-bis, centies miliiesmajor eft,quam diftantia Solis, feu quamI200O0OCOOC0O mill. Svec. Quo fpcQaculo, nihilpotefl ad-mirabilins ejfe , nihil fuhrins a\

a) Cic de Nät.. Decr II. 49§. IV.

Si oculos corporis, & mentis, convertamus ad ter-ram, noflrum dimiciiium , nobis obveniunt, quac certenon minori adtentione, & admfratione digna funt. Fi-guram ipnus , quemadmodum reliquorum Planetarum,animadvertimns non fphtericam , led lphceroiclicam.Maximam ejus partem aquis tectam confpicimus, qua?iisdem,ac alia corpora aufcultant legibus Mechanicis, plu-rima tarnen fibi, & aliis fiuidis peculiaria prtebent phte-nomena; hinc flatis temporibus attolluntur & fubfiduntmaria; hinc varia? difpolitiones & viciflitudines lacuum ,fontium, fiuviorum &c. Terra, interdum tremet, utdehifcere videatur, interdum ardent rrfontes,& evomuntign.es y cineres, arenas, lapides &c.Circumdatur corticequodam aereo, ieu Atmofpliasra,tanquam ccmmuni recep-taculo cmnium ex omnibus corporibus prodeuntiumexhaiationum & vaporum; in qua plurima non minus u-tilia & jucundar, quam mirabilia feie nobis oflerunt phas-ncmena. Horum fere praTanti/Tima funt , & nunquarrtfatis admiranda, Arcus ille coeleflis vividifTimis fuperbienscoloribus, Lumen Boreale fimul ac Zodiacale.

Dum intericra ipfius fcru'aris, alia habebis maximaadmirationis argumenta,jnvenies ibi varii generis terras,argillas, arenas, faxa, lapides, metalla, & plura, quo-rummagnam copiam detegunt, defcribunt, & inveftigantMineralogi, qua^que omnia hominum ufibus, commo-dis& voluptatibus mirabiliter inferviunt.

Keque hujus eft loci adcuratius recenfere, & innaeT*

J 8 (

/ V" *, t ~\9*

^ J 9 K tA\ ' *

mnia folide, & fumma cum ev iden tia , in qüantüm huma¬na: imbeciiiitati illaadlequi licet, funt expalita, & advivum depicla.

§. V,Si ulterius paulo progrediamur*, in.hifce non folum

confirmabimur, ied & nova eaquemaxima MagnitudinisDivinas deprebendimus argumenta; nimirum imraenfsliuic rerum univerfitati Summus Opifcx, quando Jpfi pla-cebat, dedit non tantum ei^/lentiam, verum etjam, un-de inComprehenfibiUs Ejus Sapientia & Bonitas inprimiseffulgent, Ulis proprietatibus & viribus materiam fingu-lasqueejus partes induit, ipfique Leges conftituit, quibusin omnibus fuis motibus & mutationibus obfecundaret,quibus etjam fanctiflimis finibus, creatione hojus mun¬di intentis, optime inferviret.

Dolendum quidem efl, quodiniapienti/limam hanemundihujus materialis oeconomiam vix minimum intro-fpicere liceat, tarnen ex pauciffimis, quarum aliqualemCognitionen! nobis ioduliit Benignillimus Parens fortil-fimi prorumpunt radii Sapientias & Bonitatis Di vinas, qui,licet omnem oculorum aciem perflringere videantur,certiffima tarnen prarbenö infinite fute originis indicia.

Quis fine ftuporc, penitiori adhibito fcrutinio phas-nomenorum naturalium, animadvertere poteft fingularemoperationum fimplicitatem? Sic deprebendimus, quot-quot in hoc mundo cernuntur, faltem, qui noftrasfubje-aifunt expticationi, motus & actiones corporum in fein-vicem, unice peragi ex Impenetrabilitate materia:, ejus-quelnertia, unde deducuntur primasLeges motus&a:qui-Iibrii corporum; cernimus omnia mundi coroora totaliauni parere legi gravitationis, eique fimpliciilimse, q lodnimirum vis centripetafit reciproceproportionalis qua ira-to diftantiarum a centro; qua Planetas primarii & Co ne-tas feruntür circa Solem , & fecundarii limul circa prima-

B li@Sf

& ) xo( &rios, quin &gravitafem hane in corpus quodvis totum es-ie proportionalem quantitati materia?, adeoque oriri 5ccornponi ex gravkate partium fingularum in le invicem.Huic quoque tribuendi funt maximi ilti, &,fi quialii,nairabiies Fluxus & Refiuxus maris.

Ita quoque in phtenomenis corporum partiaüum, na¬tura quaU delectatur fimpliciflimo,.& femper agit via bre-viffima. ' Cumcorpora dura,vel elaflica directe collidun-tur, quantitas avkionis eft minima; in percuffione cor¬porum excentrica, e g. cum iinea recFa quiefcens pluri-bus corporibus onerata, normaliter alicubi percutitur,centrum fpontaneum rotationis, ad eum femper fe com-ponit locum, ut ex ejus diftantia a puncto percuflo oria-tur mafla in eodem puncto vi motrici opponenda,. qutefit minima. In refraftione luminis, &in reflexione utplurimum, movetur lumen per viam brevillimam..

§. VLQ uemadmodum intimam natu ram & con flitutionerrr

Suorum operum, in prarfenti rernm ftatu, nobis detege-re Summo non placuit Auftori , ita quoque propioresiftorum fines, quamaximampartem ignoramus, tet tarnentantosque aperire dignatus eft, ut nobis abunde fufficerepcilint Sapientiae Iplius agnofcendte, Immenfi regiminis& in nos dominir, quin & fumma? noftra? dependentite.Ita rrffTis a'iis, vel leviore adtentione facta ad motus Pla¬nette, quem inhabitamus, ad fitum ipfitis axeos, & di-ftantiam a Sole, patet, tot tantasque utilitates, & prtero-gativas exinde in omnes ejus incolas redundare, ut velhinc conflet, hane telluris conftitutionem produci nonpGtuiHe, fine confilio,& potentia Entis alicujus Sapientif-limi, & Optimi Quid Ii ulterius progrediendo, pro mo-dulo tenuitatis noftr e examinaverimus globum hunc ter-raqueum, & innumerabilia ferecorpora, majora & mi*aora, quaein ipfo exiftunt, &continuis, finibus tamen* ta-

& ) ii ( JKfuis infervientibus, obnoxia funt mutationibus, nnrrvne totidem ubique fparfa funt evidentiflinsa Majefta-tis maxima; documenta ? Mentis & corporis ocuiis in-ftrujäus miferrimefane csecutit, qui non aniraadverteritifia omnia hominis caufla talia eile creata, & fuftentäta,eum pra;cipue in finem, ut hifce manu quafi ducereturad Ipfum Creatorem, veram omnis feiicitatis,& adeo hu¬mana;, fcaturiginem. Quam certemira eft adüo inter Ma«gnetem & ferrum , cujus natura licet incognlta, Magnetistarnen adminiculo per medios maris fiucdus seque tutosdirigere valemus curfus, ac in viis nobis familiarilTimis.Vis electrica; efFe^us fentientes, quam attonitine percel-limur, pixecipuecum conjeclura; fit locus, horrenda to-nitruum, & perutiiia aurora; borealisphamonnena hanc e-andem agnofcere cauflam. Forfanmajorem operationumnaturalium htec fibi vindicat partem; Veniet tempus, quaißa, qua nunc latent, in lucem dies exträhat, Imgioritavi diligentia, a)

a) Sen. Quaß. Nat. VII. 2j.§. VII.

Quis fine fumma admiratione intueri poted: non fo-lum ftrudluram, fed & oeconomiam, motus & inftia-ftus, tarn hominis, quam viventium omnium animato-rum,'5

"> 12 ( V?y \ s

& ) i3 ( SS

Ipfius SERF'ATÖRIS generis htwnani, qui argumenti's a?creatione, ordine, ornatu & fuftentatione mundi defum-tis, tam, ad pervicaciam gentium expugnandam utuntur,quam iisdem, ad verum & debitum Maximi Creatoriscultum, fegneS & foninalentos hominesquam (kpiffime& efficaciilime excitant3 fümulant, urgent d).

Itaque O Infinita Potentia, iEterna Sapientia, In-efFabilis Bonitas, fac ita heic, Westper fpeculum 3 perozni^ma c)> .contemplemur in openbus fummas Tuas &adorandas Perfecüones3 ut illic coram cementes, illis inrefernum frui liceat, immenfam Tuam Majeflatem finefine celebraturi, in beatiflimoSan&orum choro, & cumviginti quatuor Senioribus, qui Coronas fuas ante thro-num Tuum dejicientes prociciunt & exclamant.* Domwey

Ta es dignus accipere gloriam, honorem & virtutem yquia creavifii omnia , per volmtatem

Tnam exiftunt J).a) I Petr. V. 6. h) Cic. Tnfc. Qiiceft. I. 29. c) Id.

de. Nat. Deor. II. 61. d) Job. XII. 7 g. ß. Pfalm.XIX. 2. 3. Efai. XL. 26. AB. XIV. n. XVII. 24.23. Rom. I. 20. Math. VI. 28. c) I. Cor. XIII. 12.

' f) -djioc. ir. 11..

/

4

MIN KARE BROR.

TYå Du år i begrep, at förvårfva den heder,fom blir lon förofpard moda, få tillåt mig,

hvars finne Du förbundet Dig genom flera dyg¬der, oka deras antal, hvilka glådja fig öfver Dinlycka. Jag låmnar åt andra, hvilka hvarken ge¬nom vån/kap, eller blodsband åro med Dig for-enade, at gifva Dig det beröm, fom Dina egen-Ikaper fortjent; men var öfvertygad om, at jag fö-ker företrädet ibland dem, fom för Dit val fån-da hickningar till Allmakten.

G, B*