Upload
camillo-nogoy
View
7.522
Download
1
Embed Size (px)
Citation preview
1
CHAPITRE 1
INTRODUCTION
1.1 Cadre de l'étude
Les Igorots sont des groupes ethniques qui habitent dans le nord des Philippines,
particulièrement dans la région administrative de Cordillera. Leur nombre était environ 500
000 vers la fin du 20eme siècle. Les Igorots peuvent être subdivisés en deux groupes: ceux
qui restent dans le sud, dans l'ouest et dans la partie centrale, et ceux qui restent dans le nord
et dans l'est. Certains habitent dans les forêts tropicales, les autres dans la prairie ou dans les
forêts de pins. Les Igorots sont austronésiens, un mélange de malais et polynésien. Ils sont
célèbres pour leur habilité de cultiver en terrasses et connus pour chasser la tête.
Le traducteur souhaite ajouter à la liste des textes qui présentent la culture riche de ce
groupe ethnique philippin. Avec la traduction de l'œuvre de René Jouglet Au Coeur Sauvage
des Philippines, les lecteurs philippins auront l’occasion de lire et apprécier un livre qui
montre les observations d’un journaliste français et ses commentaires sur la culture des
Igorots. Toutes ces observations se passaient dans les années 1930, une période importante
dans l’histoire philippine. Durant cette période, les Philippines étaient en train d’obtenir leur
indépendance des Etats-Unis, grâce à la loi Hare-Hawes-Cutting. Les années 1930, c’étaient
également l’ère de Commonwealth où les Philippines ont été dévoués aux réglages
nécessaires à l’indépendance complète, comme des réformes de l’éducation et la promotion
de l’industrialisation.
La traduction sera intéressante pour les lecteurs philippins; des informations et des
descriptions à propos de la coutume de ce groupe ethnique permettent de les connaître mieux
et d’encourager le respect pour les Igorots.
2
Avec la traduction du livre Au Coeur Sauvage des Philippines, le traducteur voudrait
également élargir la liste courte de textes français traduits en filipino. On trouve beaucoup de
documents et de textes étrangers qui sont traduits en filipino. Grâce au livre de Mme Lilia
Antonio qui s'intitule Apat na Siglo ng Pagsasalin: Bibliograpiya ng mga Pagsasalin sa
Filipinas (1593-1998), on a pu survoler un vaste inventaire de différent textes traduits qui
couvrent quatre siècles. Les versions originelles de ces textes sont écrites en plusieurs langues
(l'espagnol, l'anglais, l'allemand et le français). Mais, par rapport à d'autres œuvres
étrangères, particulièrement les textes et les documents en anglais et en espagnol, peu de
textes en français ont été traduits. Donc, cette traduction permet d’enrichir la collection de
textes français traduits en filipino.
1.2 Présentation du problème
La figure de style est un problème pour les traducteurs à cause de <<la complexité de
porter le sens double ou les usages créatifs à travers les frontières linguistiques>> (Gentlzer,
941). La traduction de la métaphore ou l'expression figurative est le problème particulier le
plus important de la traduction. L'expression figurative comprend la personnification d'une
abstraction et la description de quelque chose en terme d’une autre chose (Newmark, 104). Le
dernier est un des traits de figures de styles, particulièrement la comparaison et, bien sûr, la
métaphore. La comparaison est une mise en relation de deux termes, le comparé et le
comparant, à l'aide d'une marque grammaticale. La métaphore est plus condensée que la
comparaison; il existe une suppression d'au moins un des trois éléments de la comparaison
(Français Lycée, 39).
À cause de <<la complexité de transmettre des significations doubles ou des
utilisations créatives à travers les frontières linguistiques>> (Gentzler, 941), ces figures de
style sont des soucis pour les traducteurs.
3
Un autre problème dans la traduction concerne les mots ou les termes culturels. La
lacune entre les cultures de la langue de départ et la langue d'arrivée est une source de
difficulté (Newmark, 95). Si la lacune entre les deux cultures est grande, il sera difficile à
traduire les termes ou les mots dans le texte source (Vinay et Darbelnet, 279).
Donc, la traduction des figures de style et des mots culturels exige la sélection
méticuleuse des procédés de traduction de la part du traducteur pour éviter le contresens et
l'incompréhension du texte source.
1.3 Énoncé de la problématique
Dans le but de présenter une traduction du livre en filipino, le traducteur vise à
répondre à cette question: pourquoi est-il nécessaire d’employer les deux méthodes de la
traduction, notamment directe et oblique, d'après Jean-Paul Vinay et J. Darbelnet, pour
traduire en filipino les figures de style, particulièrement la personnification, la métaphore, la
comparaison, et les termes culturels dans le livre Au Coeur Sauvage des Philippines?
1.4 Objectifs
En réponse à la déclaration de la problématique, le traducteur a formulé les objectifs
suivants:
• Identifier les extraits du texte source qui ont utilisé la comparaison, la
métaphore et la personnification dans la langue de départ.
• Identifier les termes culturels trouvés dans le texte.
• Déterminer les procédés de la traduction employés pour le figure de style et les
termes culturels.
• Donner les explications sur les procédés employés pour traduire les figures de
style et les mots culturels.
4
1.5 L'importance de l'étude
Au Coeur Sauvage des Philippines est un bon ajout à des œuvres qui donnent des
informations, des aperçus et des commentaires sur la culture philippine, particulièrement sur
un groupe ethnique. Donc, la traduction de ce livre sera utile à ceux qui voudraient étudier et
mieux connaître les Igorots, un groupe ethnique significatif aux Philippines. Ce travail peut
être aussi intéressant pour les historiens car les événements discutés dans le livre se déroulent
dans une période importante de l’histoire philippine, l’ère de Commonwealth.
Cette étude pourrait bénéficier les traducteurs car elle présente la mise en pratique de
certaines méthodes de traduction, celles de Vinay et Darbelnet, pour résoudre des problèmes
particuliers de traduction, notamment les figures de style et les mots culturels. L'étude
pourrait indirectement donner des conseils aux traducteurs face aux mêmes problèmes dans
leurs propres recherches.
1.6 Le public cible de la traduction
Les nuances anthropologiques et philosophiques du livre demandent aux lecteurs
d’entreprendre une réflexion approfondie, une analyse et une discussion détaillée sur des
cultures et des sociétés humaines. C’est pour cela que le traducteur a choisi les étudiants
universitaires comme public cible. Ceux-ci sont plus capables d’analyser et de discuter parmi
eux puisqu’ils sont exposés à une gamme de textes variés. La traduction peut également
intéresser les ethnologues et historiens qui souhaitent approfondir leurs connaissances sur
l’histoire des Igorots.
5
1.7 Méthodologie
La langue employée pour la traduction, c’est le filipino, car cette langue est plus
ouverte à l’idée de l’emprunt et elle est enrichie par les contributions de différentes langues
régionales philippines et des langues étrangères comme l'espagnol (Almario, 12).
Les procédés de traduction qui seront utilisés pour ce travail dirigé sont ceux qui sont
sous la traduction directe et la traduction oblique de Vinay et Darbelnet, telles qu'elles sont
discutées dans leur livre Stylistique comparée du français et de l’anglais: methode de
traduction.
Pour l'analyse, le traducteur groupera dans au premier temps les extraits qui emploient
les figures de style et qui appartiennent à la catégorie de la comparaison, de la métaphore et
de la personnification. Puis, le traducteur présentera les procédés de traduction employés pour
traduire les extraits.
Le traducteur fera aussi une liste de mots culturels utilisés par l'auteur. Pour les
explications de certains mots culturels, des notes de bas de page seront utilisées.
1.8 Délimitations du champ de l'étude
Cette étude est centrée sur des problèmes de traduction spécifiques, surtout sur les
trois figures de style (la comparaison, la métaphore, et la personnification) et les mots
culturels; certains mots qui appartiennent à la culture igorot ne sont pas inclus dans l’analyse
de cette étude. La traduction des passages sans les figures de style ou les mots culturels n’a
pas été discutée. L’étude est également centrée sur les sept procédés de traduction de Jean-
Paul Vinay et J. Darbelnet.
1.9 Terminologie
• Langue de départ (LD) - langue dans laquelle le texte souce est rédigé
6
• Langue d'arrivée (LA) - langue dans laquelle la traduction est écrite
• Texte source - le texte original que l'on traduit
• Traduction directe - la méthode de traduction où le message de LD peut être
parfaitement transposer dans le message de LA parce qu'il repose sur le
parallélisme structurel ou le parallélisme métalinguistique.
• Traduction Oblique - la méthode de traduction où le traducteur utilise des
procédés plus complexes qui peuvent renverser la syntaxe ou le vocabulaire du
texte source parce que certains effets stylistiques ne peuvent pas être
transposés à la langue d'arrivée à cause des différences structurelles ou
métalinguistiques.
7
CHAPITRE 2
REVUE DE LA LITTÉRATURE
Pour certains écrivains, il semblerait que la traduction soit une activité facile et
simple. On peut penser que c'est une activité qui demande simplement la réécriture d'un texte
d'une langue en autre langue. Mais si l'on étudie et examine ce genre, on peut voir que la
traduction n'est pas aussi simple et facile qu’il y paraît. Au fil de l'histoire, de différents
théoriciens et penseurs présentent leurs propres vues sur le sujet, des vues divergentes et
changeantes.
2.1 Les théories de la traduction
Le livre Teksbuk sa Pagsasalin de Mme Aurora Batnag et M. Jayson Petras présente
des théories et des points de vue sur la traduction, à partir de l'Empire romain jusqu'au 20eme
siècle. Une de ces théories est celle du philosophe Cicero qui a dit que la traduction est
importante pour la rhétorique. Il a traduit les idées des Grecs mais il a conservé la fluidité de
sa propre langue, le latin. Il a évité la traduction <<verbum pro verbo>> ou une traduction
mot à mot et il n'a pas suivi la structure de la langue grecque. Sa traduction des idées
grecques est pour enrichir et ajouter plus de force au latin (98).
Saint Jérome, un prêtre chrétien latin, dans sa Lettre à Pammachius, a favorisé une
traduction sens-pour-sens, sauf pour la traduction de la bible:
For I myself not only admit but freely proclaim that in translating from the
Greek (except in the case of the holy scriptures where even the order of the
words is a mystery) I render sense for sense and not word for word.
(www.newadvent.org)
8
Pour Friedrich Schleiermacher, un théologien et philosophe allemand, le problème de
la traduction, c'est le gouffre conceptuel entre la langue du texte source et la langue dans
laquelle la traduction sera écrite. Ce problème rend difficile la réalisation du but de la
traduction, qui est la reproduction fidèle du sens. Pour le résoudre, il exploite la plasticité de
la langue, cela veut dire le pliage de la langue de la traduction vers l'original pour
communiquer autant que possible une impression du système des idées développées dans
l'original (Forster, www.philo.stanford.edu). Donc, pour Schleiermacher, une bonne
traduction est celle qui garde son étrangeté (Batnag, 99).
Pour le théoricien et le traducteur Eugene Nida, la traduction ou le texte traduit <<doit
produire le même effet sur le lecteur dans la culture présente ainsi que le texte original>>
(Gentzler, 100). Par rapport à cette vue, il présente deux concepts d’équivalence:
l'équivalence formelle et l'équivalence dynamique. Dans le premier, le traducteur reste fidèle
à la structure de la langue du texte source en gardant les caractéristiques et la culture de la
langue du texte originel (Batnag, 104). Dans l'équivalence dynamique, la relation entre le
message et les récepteurs doit être considérablement pareille avec celle de la relation entre le
message et les récepteurs du texte originel (Gentzler, 108).
Dans leur livre Thinking Translation, Sándor Hervey et Ian Higgins, lecteur de
linguistique et maître de conférence du français à l'Université de St. Andrews respectivement,
disent que le processus de la traduction peut être divisé en deux activités: comprendre un
texte source, et formuler une traduction. Pour eux, un traducteur extrait un message (par
compréhension et interprétation) d'un groupe de mots donnés, puis reformule les contenus du
message avec un différent groupe de mots (26).
9
Pour Peter Newmark, professeur anglais de traduction à l'Université de Surrey, la
traduction, c’est le transfert du sens d'une unité de la langue, le texte entier ou une partie de
cela, d'une langue en une autre langue (About Translation, 27). Sa contribution principale
repose sur la théorie de la traduction. Cette théorie comprend la traduction sémantique et la
traduction communicative (10). Dans la traduction communicative, le traducteur vise à
reproduire l'effet équivalent du texte source pour les lecteurs du texte traduit, tandis que
l'approche sémantique vise à transférer précisément le sens contextuel du texte original tout
en utilisant les structures sémantiques et syntactiques de la langue de départ.
Ces théories servent de guides pour les traducteurs en leur donnant de différentes
perspectives concernant la façon de traduire.
2.2 Traduction des figures de styles et des mots culturels
Une figure de style est une manière de s’exprimer. Elle modifie le langage ordinaire
pour le rendre plus expressif (www.etudelitteraire.com). Il existe beaucoup de types de
figures de style, comme la comparaison, la métaphore et la personnification. Ces figures de
style peuvent causer des problèmes pour le traducteur en raison de la <<transformation de la
signification des mots>> (Français Lycée, 38), car dans une figure de style, quelque chose est
décrite en parlant d’une autre et cette description est basée sur certaines similarités perçues
(Jensen, www.hum.aau.dk).
Dans son livre, Translation Studies: an Integrated Approach, la théoricienne Mary
Snell-Hornby présente même une raison pourquoi la métaphore, une des figures de style
mentionnées, peut être une source de problème pour les traducteurs. Selon elle, la métaphore
10
est souvent propre à la culture, cela veut dire que les différentes cultures et langues forment
leurs métaphores de plusieurs moyens (56).
Les traducteurs et théoriciens présentent de perspectives différentes sur la manière de
résoudre le problème de la métaphore ou l’expression figurative.
Dans son livre A Textbook on Translation, Peter Newmark a un chapitre extensif sur
la traduction de métaphore. Dans ce chapitre, il discute de différents types de métaphores et
les procédés de traduction que l’on emploie pour les traduire. Par exemple, pour les <<stock
metaphors>>, on emploie la transference ou l’équivalence.
Dans le livre Encyclopedia of Literary Translation into English, particulièrement dans
le chapitre <<Metaphor and Translation>>, Edwin Gentzler, un spécialiste de la traduction,
présente un avis qui est un ensemble de différents points de vue et conseils des théoriciens et
traducteurs sur la traduction des métaphores. Par exemple, Eugene Nida suggère que le
traducteur peut éviter le problème et que les métaphores doivent être traduites comme des
non-métaphores (941). En revanche Rolf Kloepfer, un spécialiste allemand de traduction, dit
qu’il est possible de traduire des métaphores parce que <<les structures de la fantasie>> sont
les mêmes pour tout le monde (942).
Dans leur livre Stylistique comparée du français et de l’anglais: methode de
traduction, Jean-Paul Vinay et J. Darbelnet parlent brièvement de la métaphore en rappelant
aux traducteur que <<la métaphore est un moyen et non pas une fin>>, et que les traducteurs
doivent <<d’abord rendre le sens, et la métaphore par surcroît, si c’est faisable>> (Stylistique
Comparée, 200).
Les termes culturels sont également sources des problèmes pour le traducteur. Ce sont
les termes qui sont basés exclusivement et fortement sur une culture (Mizani,
11
www.translationdirectory.com). La particularité de ces termes, qui se rapportent à leurs liens
forts à une culture spécifique, rend ces termes difficiles, sinon impossibles, à traduire. En fait,
Mary Snell Hornby déclare que le traducteur doit être <<biculturel>> pour comprendre le
texte source et produire une traduction, car la langue est une partie intégrante de la culture
(Translation Studies, 54).
De plus, dans le livre Teksbuk sa Pagsasalin, les traducteurs Aurora Batnag et Jayson
Petras disent que la traduction est compliquée parce que le traducteur doit être attentif à de
différents aspects de la culture qui jouent un rôle dans l’intégration des expériences et la
vision du monde de la langue d’arrivée (10).
Dans le livre Encyclopedia of Literary Translation in English, il existe un chapitre sur
des pertes de traduction. Selon ce chapitre, certaines pertes de traductions sont dûes à des
différences insurmontables entre la culture source et la culture cible. Cela veut dire qu’il
existe des éléments dans le texte source qui sont spécifiques à une culture pour laquelle on ne
peut pas trouver des expressions exactes dans la langue d’arrivée (1413).
Dans le livre A Textbook on Translation de Peter Newmark, il existe un chapitre sur la
culture. Dans ce chapitre, Newmark donne les catégories que le traducteur emploie pour
classer les mots culturels. Il donne également des conseils sur la traduction des mots culturels
en proposant des procédés de traduction comme la naturalisation, la traduction littérale et
l’analyse componentielle.
Dans leur livre Thinking Translation, Sándor Hervey et Ian Higgins discutent la
transposition culturelle, leur terme général pour des stratégies que le traducteur peut
employer pour transférer les contenus du texte source à la culture de la traduction. Les
stratégies comprend le calque, l’emprunt culturel, la traduction communicative et la
transplantation culturelle (39).
12
Les articles Cultural Translation de Samira Mizani, titulaire d’un master en
traduction de l’Université d’Iran, et Translation of Cultural Terms: Possible or Impossible
d’Ioana Durdureanu de l’Université d’Iasi en Roumanie discutent la culture par rapport à la
traduction. Les deux articles présentent la définition de la culture, les théories sur la
traduction culturelle et des stratégies de traduction d’après différents théoriciens et
traducteurs.
2.3 Manuels de traduction en filipino
On trouve également quelques livres et documents qui peuvent aider les traducteurs
philippins. Ces livres et documents contiennent des théories, des méthodes et des procédés de
traduction, ainsi que des articles sur l'analyse des traductions qui sont utiles pour les
traducteurs. Ils présentent aussi des informations sur le bon usage en filipino.
Il s'agit de deux livres et trois documents: Teksbuk sa Pagsasalin par Mme Aurora
Batnag et M. Jayson Petras, Pagsasalin: Teorya at Praktika (édité par Mme Lilia Antonio et
Mme Aurora Batnag), Pilipino sa Pamantasan par M. Rolando Tinio, Ang Suliranin ng
Pilipino sa Panghihiram ng mga Salita sa Ingles par M. Alfonso Santiago et Isang Pagsusuri
sa mga Teknik na Ginamit ni Rustica Carpio sa Pagsasalin ng Maikling Kwentong Doubt ni
Wong Meng Voon par Mme Wilfreda P. Jorge-Legaspi.
2.4 Études précédentes
Quatre diplomés du programme MA French de l'Université des Philippines ont réalisé
un travail de traduction en filipino: Mlle Rosalinde Zapata, M. Mel Baizas Jr., Mlle Jennifer
Legaspi et M. Glenn de Leon. Mlle Zapata a traduit en 2002 le livre de Gaston Willoquet,
l'Histoire des Philippines. L'œuvre présente les événements historiques philippins que
13
l'ancien ambassadeur voulait partager avec lecteurs français et d'autres européens pour
exposer la lutte contre la colonisation aux Philippines (Zapata, 4).
En 2005, M. Baizas a traduit un livre de Georges Fischer, Jose Rizal, Philippin 1861-
1896: Un Aspect du Nationalisme. Le texte est essentiellement argumentatif. Dans sa
traduction, M. Baizas a insisté sur l'invisibilité du traducteur et la fluidité de la traduction en
filipino.
En 2010, Mlle Legaspi a traduit Un cas de décolonisation: les États-Unis et les
Philippines par Georges Fischer, un livre qui parle de la relation philippine-américaine depuis
la fin de la Première Guerre Mondiale. Elle a employé les procédés de traduction de Jean
Paul Vinay et Jean Darbelnet pour traduire l’œuvre.
En 2013, M. de Leon a traduit Les Nouvelles Orientales par l'écrivain français
Marguerite Yourcenar. Il a employé l'approche sémantique de Peter Newmark pour traduire
l'œuvre. Dans son travail, M. de Leon a également présenté les procédés de traduction qu'il a
utilisés pour résoudre les problèmes de traduction comme les mots culturels et les
métaphores.
14
CHAPITRE 3
CADRE THÉORIQUE
Ce chapitre présente les deux méthodes de traduction de Vinay et Darbelnet et leurs
procédés de traduction employés par le traducteur pour traduire les figures de style et les
mots culturels. Il présente également les catégories de Peter Newmark utilisées pour classer
les mots culturels. Le traducteur s’est servi de ces catégories pour grouper les mots culturels
trouvés dans le texte source.
3.1 La théorie de traduction de Vinay et Darbelnet
Selon Jean Paul Vinay et Jean Darbelnet, la traduction, c’est transposer le message de
la langue de départ sans forcer les moyens disponibles dans la langue d’arrivée (Comparative
Stylistics, 235). En plus, selon eux, la traduction est une discipline exacte, avec ses propres
techniques et problèmes (Stylistique Comparée, 23). La traduction est utile aussi dans
l'acquisition d'une langue et des informations (traduction scolaire) et pour faire connaître ce
qui a été exprimé en langue étrangère. La traduction, selon Vinay et Darbelnet, a un
<<troisième rôle>> et c'est dans le domaine linguistique. A l'aide de la traduction, on peut
comparer de près les deux langues afin d'identifier plus efficacement les caractéristiques et
les comportements de ces langues (8). Donc, Vinay et Darbelnet soulignent la relation entre
la traduction et la stylistique comparée.
Dans la stylistiques comparée, on identifie les moyens expressifs ou les démarches de
deux langues en exposant les différences. Le traducteur peut ainsi identifier les problèmes
trouvés, les classer avec les catégories ad hoc et fournir des solutions systématiques pour les
problèmes de traduction. <<La stylistique comparée part de la traduction pour dégager ses
lois; le traducteur utilise les lois de la stylistique comparée pour bâtir sa traduction.>>
15
(Thompson, 451). C'est la contribution importante de Vinay et Darbelnet à la théorie de
traduction, particulièrement dans l'approche linguistique ou structurelle.
Avant de discuter les méthodes et les procédés de traduction, Vinay et Darbelnet
parlent de certains concepts de bases qui sont essentiels pour les traducteurs. D'abord, le
signe ou l'union inséparable d'un concept et sa forme linguistique écrite ou parlée
(Comparative Stylistics, 12). Un signe a deux parties: le signifié ou la partie conceptuelle et
le signifiant ou la partie linguistique. La tâche des traducteurs est de lier l'interaction entre ces
deux parties: du signifiant au signifié dans la compréhension du message du texte source, et
du signifié au signifiant de la langue de départ dans la traduction.
D'autres concepts que Vinay et Darbelnet présentés dans leur livre sont la servitude et
l'option. La servitude se réfère aux limitations imposées par la langue et ses règles. Mais
parmi ces limitations, grâce à la parole, qui est dans <<les faits de style>> (Stylistique
Comparée, 31), le traducteur a la liberté de choisir. Cette liberté se rapporte à l'option. Donc,
quand un traducteur n'a pas reconnu une servitude et l'a confondue avec une option, le
résultat peut être une surtraduction (quand on traduit <<aller chercher>> comme <<to go and
look for>> plûtot que <<to fetch>>, par exemple). Alors, il est important qu'un traducteur
regarde attentivement ses options pendant son analyse du texte source et les servitudes
pendant l'écriture de sa traduction.
Un autre concept significatif, c'est l'unité de traduction ou l'unité avec laquelle le
traducteur travail. Selon Vinay et Darbelnet, l'unité de traduction ne doit pas être
exclusivement définie par les critères formelles puisque des traducteurs partent du sens et
travail dans le domaine sémantique et qu'ils travaillent avec des idées et des sentiments, pas
avec des mots. Donc, l'unité de traduction, c’est une unité de pensée. <<L'unité de traduction
est le plus petit segment de l'énoncé dont la cohésion des signes est telle qu’ils ne doivent pas
être traduits séparément>> (Stylistique Comparée, 37).
16
3.2 Méthodes et procédés de traduction
Selon Vinay et Darbelnet, les traducteurs peuvent choisir entre deux méthodes de
traduction: la traduction directe et la traduction oblique. Dans la première, le message de la
langue de départ est transposé parfaitement dans la langue d'arrivée, grâce au parallélisme
structurel et au parallélisme métalinguistique entre les deux langues. En revanche, la
traduction oblique se réfère aux procédés plus complexes qu'un traducteur emploie quand
certains effets stylistiques ne peuvent pas être transposés dans la langue d'arrivée, à cause des
différences structurelles ou métalinguistiques.
Il existe trois procédés de traduction sous la traduction directe: l'emprunt, le calque et
la traduction littérale.
Voici la liste de procédés de traduction directe d’après Vinay et Darbelnet:
3.2.1 L'emprunt
C'est le transfert d’un mot ou d’une expression de la langue de départ à la langue
d'arrivée. Selon Vinay et Darbelnet, des traducteurs emploient de temps en temps ce procédé
pour l'effet stylistique.
Ex: Bon voyage! (une expression empruntée de l'anglais)
3.2.2 Le calque
Le calque est un type spécial de l'emprunt: une langue emprunte la forme expressive
ou la syntagme d'une autre langue et traduit littéralement ses éléments.
Ex: Compliments of the Season! ---> Compliments de la saison!
17
3.2.3 La traduction littérale
C'est le transfert direct du texte source à une traduction à la fois correcte et
idiomatique.
Ex: L'encre est sur la table. ---> The ink is on the table.
Selon Vinay et Darbelnet, le traducteur doit recourir à une traduction oblique si la
traduction littérale est reconnue inacceptable. La traduction est inacceptable si le message tel
qu’il se laisse rédiger littéralement:
1. donne un autre sens
2. n’a pas de sens
3. est impossible pour des raison structurelles
4. ne correspond à rien dans la métalinguistique de la langue d’arrivée
5. correspond bien à quelque chose, mais non pas au même niveau de langue.
(Stylistique Comparée, 49)
La traduction oblique se réfère aux procédés plus complexes qu'un traducteur emploie
quand certains effets stylistiques ne peuvent pas être transposés dans la langue d'arrivée, à
cause des différences structurelles ou métalinguistiques.
On trouve quatre procédés de traduction sous cette méthode: la transposition, la
modulation, l'équivalence et l'adaptation.
Voici la liste des procédés de traduction d’après Vinay et Darbelnet:
3.2.4 La transposition
Il s'agit du remplacement d'une partie de discours par une autre partie (e.g. du verbe à
un nom) sans changer le sens du message.
18
Ex: Ex: Expéditeur ---> From
3.2.5 La modulation
Il s'agit d'une variation dans le message qui est un résultat d'un changement de point
de vue. Selon Vinay et Darbelnet, le procédé est utilisé quand une traduction qui est
grammaticalement correcte n'est pas idiomatique ou qui est maladroite.
Ex: Peu profond = Shallow
3.2.6 L'équivalence
Quand deux textes avec de différents moyens structuraux et stylistiques rendent
compte d'une même situation, il s'agit de l'équivalence.
Ex: Like a bull in a china shop. ---> Comme un chien dans un jeu de quilles.
3.2.7 L'adaptation
Quand un traducteur crée une nouvelle situation, une situation equivalente, parce que
la situation à laquelle le message du texte source se refère est inconnue dans la culture de la
langue d'arrivé, il s'agit de l'adaptation.
Ex: Culture française: cyclisme ---> Culture américaine: baseball
3.3 Les catégories de Peter Newmark pour les mots culturels
Peter Newmark, professeur de traduction à l'Université de Surrey, dans son livre
Textbook on Translation, présente des catégories pour classer les mots culturels ou les mots
qui sont basés fortement et exclusivement sur une culture (Mizani, translationdirectory.com).
19
Ces catégories sont utilisées dans ce travail pour classer les mots culturels dans le texte
source.
Voici les catégories de Newmark:
1. Écologie (flore, faune, collines, vents, etc.)
2. Culture matérielle (nourritures, vêtements, maisons et villes, transport)
3. Culture sociale (travail et loisirs)
4. Organisations, coutumes, activités, procédures, concepts (politique et
administrative, réligieux, artistique), et
5. Gestes et habitudes
20
CHAPITRE 4
REGARD SUR L'AUTEUR
L'auteur, René Jouglet (1884-1961), est écrivain et traducteur français. Il a écrit de
nombreux romans et livres sur les cultures des pays. Il a aussi écrit pour 303 publications.
Ces œuvres ont été traduites en 9 langues et sont dans 852 collections de la bibliothèque. Il a
écrit aussi pour Lisez-Moi, une magazine littéraire bihébdomadaire. Jouglet est devenu
conscient politiquement pendant son séjour au collège du Quesnoy où il a été témoin de
beaucoup d’inégalités. Il est devenu aussi professur à Honnechy. Comme beaucoup
d'écrivains qui étaient jeunes et relativement inconnus à cette epoque là, c’était difficile pour
lui de faire publier ses œuvres.
Avec l'aide d'un ami, Jouglet a pu travailler pour le magazine Figaro Illustré et le
magazine litéraire Mercure de France. Travailler pour ces magazines était le début d'une
carrière fructueuse en tant qu’écrivain. Il a écrit des récits de voyage qui étaient des
chroniques de ses voyages à de différents pays comme le Japon, les États-Unis, et les
Philippines. Il a écrit aussi des romans et des articles pour des journaux et des magazines. Il a
eu aussi une émission de radio, et était même en charge de la maison d'édition Grasset. Il a
traduit aussi quelques œuvres de l'écrivain autrichien Joseph Roth et l'auteur allemand
Léonhard Frank.
Au Coeur Sauvage des Philippines n'est pas la seule œuvre sur les Philippines que
Jouglet a écrite. Il existe aussi Aventure aux Philippines (un journal sur ses voyages au pays
susdit), et les articles Une Nuit Chez les Sauvages et La Soirée de Manille.
21
CHAPITRE 5
LE TEXTE SOURCE
Au Coeur Sauvage des Philippines est un livre qui présente les observations et les
descriptions de l'auteur René Jouglet de la culture igorot pendant son voyage et son séjour
avec une tribu dans le Mountain Province. Le livre a 13 éditions publiées entre 1934 et 1937,
en anglais et en français. Le titre est procuré par 42 bibliothèques mondialement.
Le livre commence par les raisons pour lesquelles l'auteur a voyagé au nord de Luçon.
Elles sont les suivantes: une invitation d'un ami, la curiosité, le désir de renseigner les
Européens sur les Philippines. L'auteur parle également de différents aspects de la culture
igorot, leurs croyances, leurs coutumes (la décapitation d'ennemis par exemple), leur réligion
(i.e. le polythéisme), etc. Le livre adopte un ton anthropologique puisqu’il compare la culture
igorot avec celle d'Europe, et qu'il soulève le problème d'être civilisé: les Igorots, sont-ils
vraiment sauvages? Les Blancs, d'une certaine manière, sont-ils sauvages aussi? Le livre
adopte un ton un peu philosophique car il invite les lecteurs à réfléchir à leur prochain,
particulièrement à leurs semblables.
22
CHAPITRE 6
LES PROBLÈMES DE TRADUCTION
Dans ce chapitre, le traducteur présente les problèmes de traduction qu’il a essayé de
résoudre en employant les procédés de traduction de Vinay et Darbelnet, particulièrement les
problèmes qui reposent sur les figures de style (la comparaison, la métaphore, et la
personnification) et même les mots culturels. Le traducteur présente également les procédés
utilisés pour les traduire.
6.1 Les figures de style
Pour ce travail, le traducteur a choisi trois types de figure de style à discuter: la
comparaison, la métaphore et la personnification. A partir de différents tableaux, le traducteur
présente la traduction de chaque extrait avec ces figures de style et le procédé utilisé pour
traduire les extraits.
Qu'est-ce qu'une figure de style? Ce sont les utilisations rhétoriques différentes de la
langue qui s'écartent de la construction, l'ordre ou la signification ordinaire. Une figure de
style rend le langage plus expressif afin de mettre en valeur, clarifier ou l’embellir
(www.etudelitteraire.com).
Comme l’on a vu précédemment ces figures de style sont des soucis pour les
traducteurs à cause de <<la complexité de transmettre des significations doubles ou des
utilisations créatives à travers des frontières linguistiques>> (Encyclopedia, 941).
6.1.2 La comparaison
La comparaison est une mise de relation de deux termes, le comparé et le comparant,
à l'aide d'une marque grammaticale (comme, tel, semblable à, etc.). Dans le texte, l'auteur,
23
René Jouglet, a employé cette figure de style pour donner une description plus expressive de
ses observations.
Le tableau ci-dessous présente des extraits qui utilisent la comparaison, la traduction
de ces extraits et le procédé de traduction utilisé:
l'Extrait La traduction Le procédé de traduction
Les hommes, à moins qu'il
soient habillés eux en
Europe, éclatent comme des
jardins. (p.15)
Parang namumukadkad na
hardin ang mga kalalakihan,
maliban na lamang kung
nakadamit silang wari'y
nasa Europa.
Traduction littérale
Les montagnes s’élèvent à
la façon des murailles d’une
fortresse… (p. 22)
Nakatirik ang mga bundok
na parang mga pader ng
isang muog, lantad at
patayo.
Traduction littérale
Nous le trouvâmes nu
comme un ver… (p. 34)
Dinatnan namin siyang
hubo’t hubad…
Modulation
Elles étaient belles comme
les mauvais archanges. (p.
40)
Magaganda sila, parang
mga pilyang arkanghel.
Traduction littérale
On cuit là-dedans comme
dans la cuve des sorcières.
(p. 171)
Maluluto sa loob nito na
parang sa loob ng kawa ng
mga mangkukulam.
Traduction littérale
…elle était de petite taille,
maigre, dure et brune
comme une fourmi.(p. 178)
Maliit siya, payat, malakas,
at maitim tulad ng isang
langgam.
Traduction littérale
Le monde, tout à coup,
fleurit comme un jardin.
Bigla na lang namulaklak
ang mundo na parang isang
hardin.
Traduction littérale
24
…ses yeux brûlaient
comme des flammes noires
et comme devait brûler son
corps. (p.179)
Nag-aalab ang kanyang
mga matang parang
madidilim na apoy at
parang sinusunog ang
kanyang katawan
Traduction littérale
Elle ployait sous Miguel
dans la musique et dans le
vertige des sons, creusée
comme le buisson de liane
sous l’orage. (p.180)
Napapayuko siya sa bisig ni
Miguel sa saliw ng musika
at sa pagkahilo sa mga
tunog, parang isang kumpol
ng baging na nabunot sa
bagyo.
Modulation
…dans une fière chaleur qui
me faisait m’évaporer
comme une éponge
s’évapore , qu’on poserait
sur le sable des Tropiques, à
l’heure de midi. (p. 152)
…sa ilalim ng isang
matinding init na
nagpapatuyot sa akin, tulad
ng isang basahan na
natutuyot, na maaaring
ilatag sa mga buhangin ng
mga Tropiko sa tanghaling
tapat.
Traduction littérale
Elle se tenait renversée
contre une colonne, tout
adhérente à ce montant de
bois comme une proie de
sacrifice. (p.180)
Sumandal siya sa isang
haligi, nakadikit sa isang
posteng kahoy, parang isang
hayop na iaalay.
Traduction littérale
25
Il n’apparaissait plus, à ma
gauche, que comme une
ombre, une ombre tout à fait
muette. (p.189)
Mukha na lamang siyang
anino sa aking kaliwa, isang
aninong sadyang tahimik.
Traduction littérale
Elles éclosent comme les
fleurs des champs. (p.222)
Umuusbong ang mga ito na
parang mga bulaklak sa
mga bukirin
Traduction littérale
Ils vivent au soleil, il
poussent comme leurs
bananiers. (p. 228)
Namumuhay sila sa sikat ng
araw, lumalaki tulad ng
kanilang mga puno ng
saging.
Traduction littérale
… sa porte refermée sur les
jeunes gens la contrainte
qu’on aurait exercée sur eux
disparait comme une
ombre; (p. 50)
ang mga pinto nitong
muling isinara sa kabataan,
ang pagbabawal na
maaaring itakda sa kanila,
na nawawala na parang
anino,
Traduction littérale
L’eau me ruisselait sur le
corps comme si elle y fut
descendue de la pomme
d’une douche… (p. 172)
Umaagos ang pawis sa
katawan na parang
bumabagsak mula sa isang
dutsa.
Traduction littérale
26
Tableau 1: Les extraits qui emploient la comparaison
6.1.3 La métaphore
La métaphore est une figure de style qui est plus condensée par rapport à la
comparaison à cause de la suppression d'au moins un des trois éléments de la comparaison (le
comparé, le comparant ou la marque grammaticale.
Le tableau ci-dessous présente des extraits qui utilisent la métaphore, la traduction de
ces extraits et le procédé de traduction employé:
La température au fond de
ces cuves longues et
profondes, où nulle brise ne
pénètre, devient vite celle
d’un four. (p. 107)
Ang init sa loob nitong
mahahaba at malalalim na
kawang hindi pinapasok ng
hangin ay mabilis na
nagiging katulad ng init sa
isang hurno.
Traduction littérale
On cuit là-dedans comme
dans la cuve des sorcières.
(p. 171)
Maluluto sa loob nito na
parang sa loob ng kawang
ng mga mangkukulam.
Traduction littérale
L’eau me ruisselait sur le
corps comme si elle y fut
descendue de la pomme
d’une douche. (p. 172)
Umaagos ang pawis sa
aking katawan na parang
bumabagsak mula sa isang
dutsa.
Traduction littérale
27
l'Extrait La traduction Le procédé de traduction
…divine flèches que la terre
lance vers le ciel. (p.7)
…mga banal na palasong
pinapana ng lupa papunta sa
langit.
Traduction littérale
…l’un des plus précieux qui
me soient au monde,
Beauvallon; (p.8)
… na para sa akin ay isa sa
mga pinakamahalaga sa
mundo, isang Beauvallon;
Traduction littérale
…toute bordée d’hibiscus et
de flamboyants, un fleuve
rouge. (p.8)
…napapaligiran ng
gumamela at kabalyero,
parang isang pulang ilog.
Modulation
Les Philippines: sept mille
îles, îlots, et rochers, la
Riviera de l’Orient. (p.9)
Ang Pilipinas: pitong libong
pulo, mga maliliit na pulo,
at mga bato, ang Riviera ng
Silangan,
Traduction littérale
…elle est vraiment la soeur
de nos villes-frontières
dessinées par Vauban.
(p.13)
…kakambal talaga ito ng
mga bayang nasa mga
hangganan ng ating bansa at
idinisenyo ni Vauban.
Modulation
Les coqs, ce sont des pions
sur un échiquier; ce sont, ce
ne sont plutôt que les signes
de la chance. (p.17)
Ang mga tandang ang mga
peon ng ahedres; simbolo
lamang sila ng suwerte.
Traduction littérale
28
Lumawig, le Bouddah de
ces êtres primitifs. (p.31)
si Lumawig, ang Buddha
nitong mga sinaunang
nilalang.
Traduction littérale
…à ses pins qui baignent
dans la mer, à ce nid de
verdure. (p.8)
...ang kanyang mga pinong
sinasalamin ng dagat, itong
pugad ng luntian.
Traduction littérale
…du mont Pulog, son ciel
et son Olympe, (p.31)
… mula sa Bundok Pulag,
ang kanyang langit at
kanyang Olimpus,
Traduction littérale
La montagne, au temps de
la récolte du riz, c’est cet
escalade de verdure qui
s’étend à perte de vue…
(p.55)
Sa panahon ng anihan ng
palay, itong bundok ay
isang hagdan ng mga
halaman na lumalatag sa
lahat ng lugar na
matatanaw…
Traduction littérale
…a mis à la voile vers l’une
ou l’autre de ces Thébaïdes
de la sauvagerie. (p.79)
ang naglayag papunta sa
bawat isa sa mga Thébaïdes
ng kabangisan.
Traduction littérale
Il coupa donc le mal dans sa
racine… (p.81)
Pinutol na niya ang
kasamaan sa ugat pa lang…
Traduction littérale
…ces enfants d'une autre
Arcadie. (p.84)
…ang mga batang ito ng isa
pang Arcadie.
Traduction littérale
29
sol de la nouvelle Golconde
(p.91)
ang lupa ng bagong
Golconde
Traduction littérale
…fauchés à chaque seconde
par une sarabande d’éclairs.
(p.103)
… pinutol sa bawat segundo
ng isang sayaw ng mga
kidlat.
Traduction littérale
Le Dieu vit dans son
Olympe (p.166)
Nakatira ang Diyos sa
kanyang Olimpus
Traduction littérale
Mais dans les territoires de
la Mountain Province, dans
ces villages encaissés de
quinze cents et de deux
mille mètres, c’est en mai et
en juin, vers le midi, un
avant-goût de la rotisserie
du diable. (p. 173)
Ngunit ang mga lupain ng
Mountain Province, dito sa
mga binakurang nayong
may isang libo’t limang
daang katao at may lawak
na dalawang libong metro,
tuwing Mayo at Hunyo,
bandang tanghaling tapat,
ay parang isang patikim ng
impyerno.
Modulation
…une sorte de feu
d’enfer… (p. 190)
isang uri ng mala-
impyernong init
Traduction littérale
…fit un détour par Macao,
ce Monte-Carlo de
l’Extrême-Orient…(p. 217)
…lumiko papuntang
Macao, ang Monte Carlo ng
Dulong Silangan…
Traduction littérale
30
Tableau 2: Les extraits qui emploient la métaphore
6.1.4 La personnification
La personnification est la figure de style qui attribue à une chose abstraite les
caractéristiques d'un être animé (homme, animal).
Le nouveau pacha n’avait
rien pu contre une telle
force. (p. 84)
Walang nagawa ang bagong
pacha para labanan ang
ganitong puwersa.
Traduction littérale
Les moeurs des hommes,
voila une autre nourriture.
(p. 86)
Ang mga kaugalian ng mga
tao, iyan ang ibang putahe.
Traduction littérale
C’était une nuit chaude,
épaisse et noire, partout
rayée du vol des lucioles,
une pluie de petites étoiles.
(p. 122)
Mainit ang gabi, malalim at
madilim. Gumuguhit sa
lahat ng dako ang paglipad
ng mga alitaptap na parang
isang ulan ng mga munting
bituin
Modulation
Elle le fit avec un débit
rapide, une sorte d’autorité
mécontente. (p.124)
Ginawa ito ng babae habang
mabilis na nagsasalita, na
parang isang di-kuntentong
opisyal.
Modulation
Quant à Miguel, il n’avait
fait que passer dans la
tenaille. (p. 126)
Kinailangan lang ni Miguel
na dumaan sa mga sipit
Modulation
31
Le tableau ci-dessous présente les extraits qui utilisent la personnification, la
traduction de ces extraits et le procédé de traduction utilisé:
l'Extrait La traduction Le procédé de traduction
Elle se réjouissait le temps
coulait dans cette félicité.
(p. 45)
Nagalak siya at masayang
dumaan ang panahon.
Traduction littérale
La civilisation fraie son
chemin, et la croûte de
vernis dont elle recouvre
parfois ce dur fonds de
rancune, ne manque pas de
craquer à l’occasion. (p.71)
Ang sibilisasyon ang
gumagawa ng sarili nitong
daan, at nabibiyak, dahil sa
naipong galit, ang aspaltong
kadalasang tumatakip rito.
Traduction littérale
L'odeur à laquelle on ne
s'habitue pas roule sur le
dos de la brise. (p.113)
Dala ng hangin ang amoy
na hindi makasanayang
malanghap;
Modulation
La renommée va plus vite
que le son des trompettes.
(p. 134)
Mas mabilis kaysa sa tunog
ng mga trumpeta ang
reputasyon.
Traduction littérale
Au moment où l’on
n’espère plus, il arrive que
la chance luise. (p.158)
Sa sandali ng kawalang
pag-asa nagliliwanag ang
pagkakataon.
Traduction littérale
…comme si la fièvre de la
vie ne pouvait aboutir qu’au
massacre. (p.7)
…na para bang wala nang
ibang patutunguhan ang
silakbo ng damdamin ng
buhay kundi patayan.
Modulation
32
La bonne humeur nous
ouvrit quelques portes. (p.
30)
Ang magandang palagayan
ng loob ay nagbukas ng
ilang pinto para sa amin.
Traduction littérale
La mélancolie du silence
emplissait un coeur,
l'auberge et le monde.
(p.180)
Pinupuno ng lumbay ng
katahimikan ang puso, ang
otel, at ang mundo.
Traduction littérale
Puis le silence se fit, un
silence qui rejoignit celui de
la nuit, qui s’y fondit. (p.
123)
Tapos, nagkaroon ng
katahimikan, isang
katahimikang sumama sa
katahimikan ng gabi’t
humalo rito.
Traduction littérale
…que ce village, qui nous
avait paru endormi, ne
l’était pas le moins du
monde; il veillait, en
silence, dans la nuit. (p.35)
At bigla naming napansin
na itong nayong inakala
naming tulog ay hindi
naman pala; tahimik itong
nagmamatyag sa gabi.
Traduction littérale
…la nuit regna. (p.41) …naghari ang gabi. Traduction littérale
…l’ivresse fraîche et
joyeuse ne fait pas de ces
distinctions. (p.60)
hindi napapansin ng
masarap at masayang
pagkalasing ang ganitong
mga pagkakaiba.
Traduction littérale
33
Tableau 3: Les extraits qui emploient la personnification
6.1.5 Explication sur les procédés utilisés pour traduire les figures de style
La plupart des extraits avec les figures de style sont traduits avec la traduction
littérale, un procédé de la traduction directe. En faisant ce procédé, les lecteurs se
familiariseront avec le style de l’auteur. Le texte source contient les observations et les
descriptions de l’auteur sur les lieux, l’environnement et les gestes, et certaines descriptions
emploient les figures de style; c’est le style de Jouglet. Donc, il est important d’employer la
traduction littérale pour garder ce style de l’auteur.
Pour certains extraits, le traducteur a employé la modulation, qui fait partie de la
méthode de la traduction oblique, car si l’on ne fait pas cela, la traduction causera une
confusion. L’emploi de la modulation rend l’expression plus naturelle à la langue d’arrivée,
cela veut dire idiomatique. L’emploi de ce procédé rend également la traduction claire.
…un petit village perdu
dans les rizières, cuit par le
soleil et désert à cette heure.
(p. 65)
…isang maliit na nayong
nakatago sa mga palayan,
sinusunog ng araw at isang
disyerto sa ganitong oras.
Traduction littérale
Le soir tombe. Les phares
clignotent. La mer s’est
assoupie. (p.226)
Sumapit na ang gabi.
Kumukuti-kutitap ang mga
parola. Naging payapa ang
dagat.
Modulation
34
6.2 Les mots culturels
Un autre problème de traduction concerne les mots culturels ou les termes qui sont
basés exclusivement et fortement sur une culture. A cause de cela, il est difficile à les traduire
en une autre langue (Mizani, translationdirectory.com).
Le traducteur a classé les mots culturels dans le texte source selon les catégories de
Peter Newmark dans le livre Textbook on Translation.
a. Écologie (flore, faune, collines, vents, etc.)
Les mots culturels Traduction Procédé
le delta de Tonkin (p.29) delta ng Tonkin emprunt
les calebasses de riz (p.31) mga kalabasa modulation
geyser (p.192) geyser emprunt
prairie (p.210) parang traduction littérale
Tableau 4: Les mots culturels sous la catégorie Écologie
b. Culture matérielle (nourritures, vêtements, maisons et villes, transport)
Les mots culturels Traduction Procédé
douves, parapets,
échauguettes (p.13)
bangbang, mga pader na
nagsisilbing pananggalang,
mga tore ng bantay
modulation
carromatas (p.14) mga kalesa modulation
La bure des Cordeliers
(p.14)
damit ng mga Cordeliers modulation
à gigot (p.15) palapad modulation
banlieue (p. 210) sa karatig-lugar ng lungsod modulation
35
autostrade (p.19) isang kalsadang modulation
auberge (p. 23) otel equivalence
aubergiste (p. 24) ang tagapamahala ng otel equivalence
pasteurisée (p. 126) pinakuluan modulation
lard (p. 164) baboy modulation
hareng (p. 164) tamban traduction littérale
bunggalow (p.181) bunggalo traduction littérale
patisseries (p.220) mga tinapay modulation
beef-tea (p. 231) beef-tea emprunt
apéritif (p.231) apéritif emprunt
des bonbons (p. 36) mga candy traduction littérale
sucrecries (p. 37) mga candy modulation
le rez-de-chaussée (p. 20) ang silong modulation
les dortoirs des pensionnats
(p. 179)
mga dormitoryo ng mga
paaralan kung saan
nangangasera ang mga
mag-aaral
modulation
boulevard (p. 18) lansangan modulation
chaise-longue (p.230) upuang pahaba calque
Tableau 5: Les mots culturels sous la catégorie Culture matérielle
36
c. Culture sociale (travail et loisirs)
Les mots culturels Traduction Procédé
en faux-bourdon (p.38) estilong faux-bourdon emprunt
un jazz-hot (p. 133) isang jazz-hot emprunt
phonographe (p. 133) ponograpo traduction littérale
bel canto (p. 133) bel canto emprunt
grand opera (p. 133) grand opera emprunt
cantonnier (p. 137) mga gumagawa ng daan modulation
hammam (p. 190) hammam emprunt
coolie (p. 223) coolie emprunt
Bordelaise (p. 225) isang babae mula sa
Bordeaux
modulation
Yankee (p. 225) Yankee emprunt
moï (p. 185) moï emprunt
fantan (p. 18) fantan emprunt
tango (p. 180) tango emprunt
livret (p. 215) livret emprunt
operette (p. 215) operette emprunt
sarabande (p. 103) sayaw modulation
wagonnet électrique (p.
133)
trolley traduction littérale
Tableau 6: Les mots culturels sous la catégorie Culture sociale
37
d. Organisations, coutumes, activités, procédures, concepts (politique et administrative,
réligieux, artistique)
Les mots culturels Traduction Procédé
d’un Pan asiatique (p. 12) ng isang Asyanong Pan emprunt
bill d’indépendence (p. 16) panukalang-batas patungkol
sa kalayaan
traduction littérale
la joie de vivre (p.25) joie de vivre emprunt
les hallebardes des Suisse
d'église (p.18)
mga sibat ng mga bantay na
Suwiso ng Santo Papa
modulation
cornette blanche (p. 46) puting Kornet traduction littérale
pacha (p. 80) pacha emprunt
Titans (p. 54) mga Titan emprunt
nymphes (p. 101) nimpa traduction littérale
Moyen Age (p. 123) Gitnang Panahon traduction littérale
benedicite (p. 140) panalangin bago kumain modulation
Rogations (p. 142) mga Rogation emprunt
classicisme (p. 182) Klasisismo traduction littérale
Bourse (p. 188) Pamilihang Sapi traduction littérale
Chambre du Commerce (p.
215)
Tanggapan ng Komersiyo calque
l’oncle Sam (p. 217) Uncle Sam traduction littérale
Immigration des États-Unis
(p. 227)
Imigrasyon ng Estados
Unidos
calque
aide-de-camp (p. 216) aide-de-camp emprunt
38
attachés militaires (p.59) mga kinatawang pandigma calque
Conquistadors (p.13) mga Conquistador emprunt
Hellenique (p. 153) Hellenic traduction littérale
Tableau 7: Les mots culturels sous la catégorie <<Organisations>>
6.2.1 Explication sur les procédés utilisés pour traduire les mots culturels
Pour traduire les mots culturels, le traducteur a utilisé les deux procédés de traduction,
directe et oblique. Les procédés de traduction directe, l'emprunt, le calque et la traduction
littérale, ont été utilisés pour présenter et préserver le milieu culturel de l'auteur en tant
qu'écrivain européen. C'est important parce que le texte source a une nuance anthropologique:
un tribu ethnique philippin est décrit, et de temps en temps, la culture de ce tribu est comparé
avec la culture européenne, aux yeux d'un européen; la préservation du point de vue européen
est importante à ce ton anthropologique de l’œuvre, essentiel à la comparaison de deux
cultures. La traduction littérale, un procédé de la traduction directe, rend possible cette
préservation.
Les procédés de traduction oblique sont utilisés pour éviter la confusion et
l'incompréhension, car certains mots se réfèrent à <<rien dans la métalinguistique de la
langue d’arrivée> (Vinay et Darbelnet, 49). Le traducteur a employé par exemple la
modulation pour donner les termes plus généraux que certains mots culturels, pour rendre les
extraits plus compréhensibles, comme <<les pâtisseries>> par exemple. L’utilisation de
l’adaptation est faite à cause de la manque des termes exacts en filipino pour quelques mots
culturels dans le texte originel, comme <<auberge.>> Donc, le traducteur a employé ce
procédé, autrement dit reproduire une même situation des moyens stylistiques et structuraux
différents, pour préserver le message ou le sens de l’extrait original.
39
CHAPITRE 7
LA TRADUCTION D’AU COEUR SAUVAGE DES PHILIPPINES:
<<SA SENTRO NG PAGIGING DI-SIBILISADO SA PILIPINAS>>
40
Galing Canton, papunta ako sa Hong Kong kung saan wala ng ibang pinag-usapan
kundi ang giyerang panlabas at sibil, na para bang wala nang ibang patutunguhan ang silakbo
ng damdamin ng buhay kundi patayan. Gabi na. Habang nakadapa sa isang upuang gawa sa
tela sa gilid ng Peak, naririnig kong umaalingawngaw sa paligid ang mga boses ng mga taong
nag-imbita sa akin. Simula hapunan, wala na kaming ibang pinag-usapan kundi ang Pasipiko,
isang paksang kakaiba’t napakasensitibo, medyo mas kumplikado, nakakatakot, at
mapanganib, at para ako’y matahimik, kailangan kong magbigay ng aking kuro-kuro tungkol
dito. Ngunit nababagot ako ngayon sa pakikinig sa mga pagpapaliwanag ukol sa mga baril at
kanyon. Iniisip ko ang kalikasan, ang aking kailangang kailangan: ang mga puno, ang mga
dagat, ang Colombo at ang Kandy, ang mga puno ng niyog at mga bunga nito, mga banal na
palasông pinapana ng lupa papunta sa langit. Naiisip ko ang daan mula Phnom Penh
papuntang Angkor, iyong nasa silangan, isang tumpok, isang bunton ng mga buhay,
makakapal, matataba, at nakalalasong dahon, ang pamamayani ng mga halaman, ang mga
gabing puno ng bituin sa karagatan ng bansang Hapon, ang mga mapuputlang umaga ng lawa
ng Chuzenji, ang mga mapupulang banging nagsisilbing mga bundok sa paanan ng Sinai, ang
mga kulay-abong dapithapon ng Messine, ang baybayin ng mga Maures, ang kanyang mga
pinong sinasalamin ng dagat, itong pugad ng luntian na para sa akin ay isa sa mga
pinakamahalaga sa mundo, isang Beauvallon1; at nagkukubli talaga ako rito upang lalong
iwasan ang pakikinig sa mga away ng mga tao.
Tamang-tama, kakatanggap ko lang ng sulat mula sa Pilipinas: “Hindi ako naiinggit
sa iyo, ikaw na nagbabalik sa aming bansang banayad ang klima. Kapag nakabalik ka na sa
Paris, kailangan mo pang subukang ilarawan sa iyong isip ang daan papunta sa aking bahay
1 Isang lugar sa timog-silangan ng Pransya, sa bayan ng Saint Tropez, na may magagandang dalampasigan
41
na napapaligiran ng gumamela at kabalyero, parang isang pulang ilog. Pero bakit hindi ka na
lang pumarito para makita ito? Dalawang araw lamang ang Maynila mula sa Hong Kong.”
Kinakausap ako muli ng aking kaibigang alam ang kanyang ginagawa, at isang
magandang pagkabalisa ang pagkabalisang matuto mula sa kagandahan ng rehiyong umaabot
hanggang sa hilaga ng Luzon, isang uri ng tumpok na mabundok, kung saan, dagdag niya,
may mga tribong hindi gaanong kilala, na namumuhay sa tunay na kawalang-kabihasnan.
Papadaliin niya raw itong pagtuklas para sa akin.
Nagpaalam ako sa mga taong nag-imbita sa akin. Sa otel, dinala ko itong listahan ng
mga pupuntahan at mga pansamantalang titigilan, na ang kakayahang mang-akit ay alam na
alam ng mga travel agency. Sa pamamagitan ng pagbabasa nito magsisimula, magpapatuloy
sa pamamagitan ng paggawa ng itineraryo, at, bilang pagtatapos, magpapakaligaw, sapagkat
nabubuo ang lahat sa oras na magkaroon ng konting lakas ng loob, at hindi halatang ang lakas
ng loob sa paglalakbay ang nawawala sa manlalakbay.
Ang Pilipinas: pitong libong pulo, mga maliliit na pulo, at mga bato, ang Riviera2 ng
Silangan, ayon sa mga polyeto. Wala na akong iba pang alam tungkol dito bukod sa mga
sumbrerong gawa sa Maynila, na walang kasinggaan, at mga tabakong sinasabing napakataas
ng kalidad. Sa huli, walang akong ibang alam sa kapuluang ito maliban doon sa mga galing
sa mga libro.
Ngayon, naintindihan kong kailangan ang maraming sulatin, at bubuuin ang bawat isa
ng maraming tomo, para bigyang impormasyon ang mga tao sa Europa tungkol sa bansang
2 Baybayin sa timog ng Pransya na nakaharap sa dagat Mediterano.
42
ito na malawak, may hiwa-hiwalay at magkakaibang mga pulo, Katoliko at erehe, Malay,
Mahometans, mga Hitano ng dagat, at itong mga di-pangkaraniwang maliliit na patyo.
Pasasabikin ko talaga ang mga manlalakbay at mga mananalaysay. Para sa akin, dadalhin ako
ng aking mga paa --- dahil naglakbay nga ako --- sa isang rehiyong para sa akin ay tila
pinaka-nakamamanghang puntahan, ang hilagang Luzon, ang Mountain Province ng mga
Amerikano, ang bayan ng mga Igorot, ng mga kagandahang likas at ng mga sinaunang tao.
43
I Maynila
Dumating ako sa Pilipinas sa isang punlaan ng mauulap na islang nakukumutan ng
mga gubat na mistulang walang nakatira, at binutas ng mga maliliit na look kung saan
nililipad ng hangin at inuugoy ang bangkang pangisdang may dalawang patulis na layag, na
labis na gumigiwang-giwang.
Sa abot-tanaw, may matataas at bilugang tuktok na sinasabing walang iba kundi mga
bulkan, dahil sa itsura ng mga ito. At totoo naman, bagaman ang mga ito’y natutulog. Sa
Maynila, paminsan-minsan, yumayanig ang lupa sa ilalim ng iyong mga paa. Tumatagal ito
nang mga sampu o dalawampung segundo, o isang minuto. Mawawalan ka ng balanse.
Biglang humihinto nang sabay-sabay ang mga maliliit na kabayong Filipino. Pagkatapos,
magsisimula ulit ang buhay.
Nasa gitna ng look ng Cavite, na sinasabing isa sa mga pinakamagagandang look sa
mundo, ang Maynila. Sa nasabing look, winasak kamakailan ng isang iskuwadrang
Amerikano ang isang pulutong na Kastila mula sa Pasipiko. Tatlong barko: gawa sa kahoy
ang dalawa, ang pangatlo sa bakal ngunit walang armas. Sinikap nilang paputukin ang ilang
balang hindi umaabot sa mga barkong pandigma ng kalabang nakakapagpaputok nang di-
hamak mas malayo. Tinupok agad ng apoy ang mga barkong kahoy. Isa itong malaking
labanang pandagat, ayon sa mga pahayagan.
Sa pagtanaw sa mga lupaing nakapaligid sa look ng Cavite at sa mga pulong
nakakalat dito, mararamdaman agad ang isang ugnayan sa lupang hindi pa nabubungkal,
44
basal pa, ang huling kublihan ng isang Asyanong Pan3, isang lupaing sadyang ginawa upang
ako’y pasayahin. Mararamdaman ang isang lupang madaling gumuho, maitim, masagana,
isang lupa na ubod ng baho, at mga gubat ng mga baging kung saan nakakakilos nang payapa
ang mga hayop. Ngunit isa lamang ito sa mga malikmatang pinagtutuunan natin nang lubos
sa pamamagitan ng pagbibigay-layaw sa ating mga sarili. Mga lambak at mga burol na
karaniwang mabato ngunit sagana, sapagkat naglalaman ang mga ito ng pangunahing pagkain
ng tao: ang ginto.
Bilog na bilog ang ilalim ng look. Nakasandal ang bayan sa mga bundok na ang mga
tuktok ay naglalaho sa mga ulap.
***
Habang papasok ng Maynila, may naramdaman akong kakaiba. Naalala ko bigla ang
isang bayan kung saan ako lumaki, napapaligiran ng mga kanal at mga pader, ang bayang
dating bantay-sarado. Ito ang sinaunang bayan ng mga Heswita at mga Conquistador4, na
nananatiling buo, tago sa loob ng mga pader nito: Intra-Muros. Dahil sa mga bangbang nito,
mga pader na nagsisilbing pananggalang, mga tore ng bantay, kakambal talaga ito ng mga
bayang nasa mga hangganan ng ating bansa at idinisenyo ni Vauban.
Napaliligiran ang makikipot na kalsada ng mga kumbento at makukulay na simbahan
kung saan dinadamitan ang mga imahen. Nagkukumahog doon ang mayayamang Kastila
bilang penitensya para sa mga nagawa ng mga anak nilang magulong namumuhay sa Madrid.
Si Primo de Rivera, bukod sa iba pa, ang maririnig na naglalakad sa isa sa mga daang
3 Ang diyos ng mga pastol, ng pangangaso at mga hayop at halamang naninirahan sa mga bundok sa mitolohiyang Griyego. 4 Tawag sa isang Kastilang mananakop
45
aspaltado. Sinasabing may kinalaman siya sa kasaysayan ni Aguinaldo, isang rebolusyonaryo
ng makabayang panahon at unang pangulo ng isang republikang wala na sa pangangasiwa ng
mga Kastila.
Dumating ang mga Amerikano. Nagpatayo sila sa paligid ng unang bayan ng
pangalawang bayang hindi naiiba sa ating naiisip: malalapad na abenida at mga bunggalong
gawa sa kahoy.
Napaliligiran ang mga daang ito ng mga kabalyero at mga gumamela, isang mapulang
Pasipiko sa ilalim ng matinding liwanag. Sa kalsada, kasama ng mga kotseng galing ng
Detroit at Chicago, bumibiyahe ang mga lumang sasakyang inaarkila, yaong maliliit na
kalesang ginayakan ng mga ipinintang bulaklak; walang puwedeng magsabing salat sa
bulaklak ang Maynila.
Makikita ang mga dalagang nakaputi at nakabughaw, ang iba nama'y nakasuot ng
damit ng mga Cordeliers5. Makikita rin ang mga naka-bestidang makukulay, ngunit kulay-
rosas ang namumukodtangi. Nakadamit na parang mga taga-Europa ang karamihan.
Matingkad ang kanilang mga kutis, lalo’t higit ang kanilang mga mata.
Ang matatandang babae at ang mga malayang aristokrata ay laging nakasuot --- at
tama rin naman sila --- nitong damit Filipinong nagpapaalala sa akin ng parehong kasuotan
ng mga babae sa mga kahariang Pranses at Kastila noong ika-17 siglo: alampay na manipis,
mga manggas na palapad, mahahabang buntot. Naroon din ang mga nakasuot ng
5 Isang samahan sa Pransya noong ika- 18 siglo na nakipaglaban para sa pagtataguyod ng karapatang pantao
46
eskapularyong kitang-kita sa kanilang mga dibdib at likod. Ngunit kapag inangat ang palda,
makikita ang kamisong puntas.
Parang namumukadkad na hardin ang mga kalalakihan, maliban na lamang kung
nakadamit silang wari'y nasa Europa. Gawa sa maslin ang kanilang mga maluluwag na
tsalekong nadidisenyuhan ng dahon, luntian, kulay-rosas, kulay-kanaryo, dilaw, kulay-rosas
ulit. Marahil kulay-rosas ang kaakit-akit sa lahat.
Makikita ang mga bakurang bughaw na bughaw.
Nakakatuwa ang kulay sa ilalim ng maaliwalas na langit at kaakit-akit ang dapit-
hapon. Wala na halos mga paring nagsusuot ng itim, pero nakasuot sila ng sumbrerong gawa
sa malambot na pyeltro. At ang mga opisyal na dapat nakasuot ng kaki ay nakatayo sa ilalim
ng puting payong.
***
Gusto ko nang makarating sa Mountain Province sa lalong madaling panahon,
sapagkat, ayon sa aking kaibigan, maaakit talaga dito ang halos buo kong pagkataong
nananatiling mahilig na mahilig sa magagandang likas na tanawin.
Naging mahirap puntahan ang Mountain Province sa matagal na panahon, at
masasabing dahil sa kawalan ng mga daan, pati sa galit ng mga tribong naninirahan doon,
magdadalawampung taon na talaga itong hindi kilala. May mga misyonaryong pumupunta,
mga mananaliksik naman iyong iba. Hindi pa rin ligtas, at hanggang ngayon, maliit ang
47
bilang ng mga Puti na namamalagi rito: mga Paring galing ng Belgium, mga pastor na galing
ng Amerika. Sa ilang mga lugar, may kampo ng konstabularyo, o sa madaling sabi, ang
kapulisan.
Ngunit kailangang magpalipas ng ilang araw sa Maynila. Noong Linggo ng umaga,
sinamahan ako ng aking kaibigan hanggang sa daungan, at sa hapon, sa karatig-lugar ng
lungsod, sa Singalong.
Kaya naman nasaksihan ko ang pagdating ng mga pinunong Pilipinong galing ng
Washington at dumaan sa Paris.
Hindi sila natuwa sa panukalang-batas patungkol sa kalayaan. Kinailangan nilang
sabihin kay Pangulong Roosevelt na sapagkat siya’y isang ideyalista, wala na siyang ibang
magagawa kundi ang magbigay ng utos ng pag-atras. Sa simula pa lang, hindi na nila siya
nakumbinsi, at pinaingay ng pahayagan ng Maynila ang pagtitipon para sa kanilang
pagdating. Walang kabuluhan ang pagpapaingay nito. Nakakabit sa mga hawakan ng
bisikleta ang mga banderang papel “Agarang ganap na paglaya,” mga banderang
ipinampalamuti ng mga kutsero sa tenga ng kanilang mga kabayo. At doon nagtapos ang
demonstrasyon. Kaunting ingay, kakaunting ang nagsidalo. At tungkol naman sa mga tao,
pangamba ko, isa itong pagpapakita ng kawalang-pakialam. (Mukhang hindi na ganun
ngayon.)
Ngunit ngayong hapon, ang gulo-gulo sa Singalong! Dalawang tandang na armado ng
mahahaba at makikintab na tari ang buong tapang na naglalaban sa loob ng isang
kuwadradong arenang binakuran ng mga rehas na bakal na animo’y kulungan. Sa kabila
48
nitong pankah6, agad naging nakasusulasok ang hangin, tumutulo ang pawis sa iyong
katawan. Bahala na! Makikita yaong mapupusok na manok na bumabalik sa isang sagpungan
ng mga duguang balahibo, na ang isa’y hindi matanggal ang kanyang tari mula sa buto nung
kalaban. At namatay ang isang tandang. Subalit, sa tinginan dinaan ang pusta ng isa sa isa,
kasabay ng mga sigawan. Ang mga tandang ang mga peon ng ahedres; simbolo lamang sila
ng suwerte.
Heto ang bumulaga sa akin simula nang dumating ako: ang walang patid na kasiyahan
sa pagsusugal nitong mga tao, na talagang mga tamad hanggang sa kaibuturan. Humihiram
ang boy mula sa kanyang amo ng dalawang piso, ipangsusugal at ipapatalo. Mula sa hagdan,
halos walang kagatul-gatul na isasagawa ng boy ang pagtira sa kanyang damahan.
Makakakita sa mga daan, sa mga harap ng bahay, ng mga damahang mosaik. Sapat na ang
makahanap ng kalaro.
Wala itong pagkakaiba sa mga lugar sa labas nitong mga isla ng Pasipiko. Hindi pa
kasama ang magulong fantan7 ng Macao, ang kadalasang malalaking pustahan ng mga taga-
Shanghai tuwing may karera ng mga aso, tulad ng tuwing may mga kampeonato ng pelotang
Basque. Nakita ko sa Tsina, sa Pakhoï, ang ilang may-ari ng mga tindahan na nakaupo’t
naka-umpok sa harapan ng kanilang pinto at, dahil gumuhit na rin lang sa bangketa ng
damahan gamit ang yeso, naglalaro mula umaga hanggang gabi, habang naghihintay ng
mamimili.
***
6 Isang uri ng pamaypay na ginamit sa Timog Asya mula pa taong 500 BC 7 Isang uri ng sugal sa Tsina na maihahantulad sa ruleta
49
Sa gabi, magpapahangin kami nang kaunti sa lansangan ng Dewey na nakaharap sa
dagat. May mga pares na nakaupo sa mga bangko, silang lahat ay nasa ilalim ng mga puno ng
niyog.
50
II Ang Daan na May mga Mangga at Dinamita
Ang daan mula Maynila papuntang Baguio, na matatagpuan sa Mountain Province, ay
may dalawang katangiang ibang iba: isang kapatagan at isang kabundukan.
Una, isang kalsadang may mga hanay ng puno ng mangga sa gilid, at makikitid na
halamanan ng gumamela sa magkabilang panig (pahaba, samakatuwid). Ito ang ayos ng
kalsada na may puwang para sa bawat sasakyan, kaya naiiwasan ang mga banggaan, at
puwedeng gayahin sa Europa at sa halos lahat ng lugar.
Isang kakaibang pagsasama ng kasalukuyan at nakaraan: nakapatong sa mga poste
ang mga kubo, parang iyong nakikita sa Cambodia at halos sa buong Malaysia. Hanggang sa
hitsura ng bahay, maaaring makita ang mga ugnayan ng mga lahi. Ang mga Annamites, na
sa katunayan ay mga Tsino, ay hindi ganito gumawa ng bahay; nasa lupa ang silong ng
kanilang mga kubo. Meron kaming nakitang bahay kubong masasabing nasa
daanan. Kinailangan ng may-ari na pumili ng bagong tanawin. Tinawag niya ang kanyang
mga kapitbahay at dumating naman sila. Iniangat nilang lahat ang mga poste mula sa lupa
kung saan ito nakabaon. Ikinarga nila ang bahay sa kanilang mga balikat at nagsimula silang
lumakad. Nasa gitna sila ng daan nang kami’y dumating. Sumusulong sila nang banayad, na
nagpapaugoy nang marahan sa bahay na marupok. Inilagay nila ito sa gilid para makaraan
kami, at habang naghahanda ako para kumuha ng litrato, may mga batang nagtatakbuhan at
umaakyat; naka-kuwadro ang kanilang mga mukha sa mga butas na nagsisilbing mga
bintana. Nasa harapan sila, nagtatawanan, at nasisiyahan.
Nakikita naming dumadaan sa madamong gilid ng kalsada ang mga babaeng may
51
maiitim na buhok, tuwid na tuwid at halos hindi makagalaw: meron silang payong na
nakapatong nang pahalang sa ulo, hindi nakabalanse nang maigi. Ang kanilang mga manggas
ay palapad at gawa sa puntas. Lumalakad silang nakaimbay ang mga braso, habang may
matabang sigarilyo sa gilid ng bibig.
Nakakita ako ng mga pantalong pula na talagang nagpasaya sa akin noong bata ako;
pinangarap kong suotin ang mga ito habambuhay, isang ambisyong aking binalikan noon
pa. Ngunit dito, suot sila ng mga taga-ayos ng kalsada.
Sa lahat ng nayon, suot ng mga babae ang mga kilalang malalaking balabal. Suot
naman ng mga lalaki ang mga kamisetang kulay-rosas. Tulad sa Maynila, syempre. At kahit
saan, nakakakita rin ako ng mga simbahang gawa ng mga Kastila. Nananatiling matatag ang
ala-ala ng Espanya. Mapapansin ito sa mga pampublikong lugar, sa lahat lahat, bagaman sa
isang paraang wari’y negatibo: ang rebulto ni Rizal, ang pambansang bayaning binaril ng
mga dati niyang pinagsisilbihan. Inabutan pa nga namin si Rizal sa ilalim ng isang reflector
na pinaliligiran siya ng mga sinag sa gabi, inilalantad bilang isang Diyos, sa kaluwalhatian.
Makikita ang mga palayan sa magkabilang-panig ng mga daan, pati na ang tubo na
ang mga may-ari ay mamasamain ang pagbibigay ng kalayaan. Hindi na kasi makakapasok
nang walang buwis sa Estados Unidos ang asukal mula sa Pilipinas at lalala ang kumpetisyon
sa Cuba. Sa pag-alis ng mga Amerikano, magiging disyerto ang ilan sa magagandang lupaing
ito na may mataba’t maitim na lupa. Sa lahat ng maaaring isaalang-alang sa pulitika, mas
mabigat ang damdamin kaysa sa pakinabang.
Nakatirik ang mga bundok na parang mga pader ng isang muog, lantad at patayo. Sa
52
tingin pa lamang sa mga ito’y maiintindihan mo na ang hirap na dinanas ng mga Kastila sa
pagpunta sa lupain ng mga malulupit na taga-bundok. Mukhang mas matindi pa ang hirap
kapag nasa gitna na ng mga bundok: talagang magulo.
Ang daang ngayo’y makipot na at isa na lang ang direksyon, at may mga harang kung
saan maghihintay ka ng pagkakataong makaraan, ay mabilis na umaakyat nang paliko-liko, at
laging makikita ang mga bangin, malalakas na agos, mga talon, mga tanawing
nakamamangha. Walang araw na hindi gumugulong ang bato rito. Tuwing panahon ng tag-
ulan, masasabing wala talagang makakaraan dito.
Wala pa halos labinlimang taon ang nakalipas nang simulan ng mga Amerikanong
pasukin ito, gamit ang lakas ng dinamita. Umaasa silang matapos ito sa loob ng lima o anim
na taon. Kaya’t hahatiin ng dinamita ang isla mula hilaga hanggang timog, at sa kabuuan ng
kanilang paghahanap, walang ibang makikita kundi ang walang saysay na kalupitan.
Sa paanan nitong kabundukan, may isang otel: Klondyke.
Isang bunggalong kasing luwag nitong otel, na may mga upuan at mesang nakahanay
sa ilalim ng isang nakauwang na bubong. Natatakpan ng mga baging ang mga posteng
sumusuporta sa bubong. At sa mga lalagyan, namumukadkad ang mga bulaklak, kasimputi ng
mga liryo, mahalimuyak, at hindi pamilyar sa amin. Sa kanan, isang maliit na kulungan na
may mga usang nakapiit, at ramdam sa mga ito ang simoy at lilim ng bundok kung saan sila
namuhay nang malaya. Nananatili sila rito ngayon, upang sumandal sa bakod na gawa sa
alambre, upang magmakaawa. Bukod dito, may iba pang yaman ang lugar; isa itong lunan
ng pahingahan. Wala na akong ibang maalala patungkol sa ginagawa rito. Ngunit hindi lahat
53
ay nabibigyan ng pagkakataong makita ang isang likhang nabibilang sa kategorya ng
Doonogo. Makakakita roon ng tatlo o apat na lugar na sisimulang gawing mga silid at mga
paliguan. Matatagpuan sa labas ang mga dutsa, sa isang lugar na gawa sa tabla, na langit ang
bubungan. May naghukay ng isang languyang labindalawang metro ang haba.
Makisig ang tagapamahala ng otel. Halatang meron siyang lunas sa mga sumpong na
kailanman ay imposibleng hindi maramdaman sa ganitong mga pag-iisa. Ipinagmamalaki
niya ang mga pag-aari niyang paliguan at inumin, pero mukhang paborito niya ang kanyang
zoo. Niyaya niya akong bisitahin ito. Sinamahan niya ako. Marahil isa siyang dating
mangangasong galing sa malayong lugar, galing sa hilagang dulo ng Rocheuses, isang
retiradong minero ng ginto sa “Klondyke.”
Klondyke: paghahanap ng ginto. Ginto: ang kawalan ng mga daan at seguridad ang
humadlang sa sistematikong pagmimina nito. Ginto, meron ba nito rito tulad ng sinasabi,
tulad ng nasa South Africa, na kayang ibalik ang sigla ng lahat?
Babalik kaya ang panahon na dadaan sa rutang ito ang mga nakikipagsapalaran, ang
kanilang mga dala-dalahang nasa kustal, at may hibang na pag-asa sa puso?
Ngunit sadyang imposible ito sapagkat hindi na sa anyo ng mga tipak mahahanap ang
gintong nasa mga deposito ng mineral na nagsisimula nang bumungad sa amin; nasa anyo na
ito ng batong mineral. Isang matagal at magastos na gawain ang pagmimina; posible lamang
ang paghahanap ng ginto para sa mga may puhunan. Nagsimula na ito.
54
Sa Baguio, dalawang libong metro ang taas, tama lang ang lamig ng hangin,
humahalimuyak sa bango ng mga puno ng pino. Maaaring masabi ang joie de vivre8. Ngunit
mukhang musmos pa lang at nagbabago pa rin ang lupa. Mga lindol, mga pagguho ng lupa,
pag-init ng lupa, mga madudulas na bundok, mga nayong nawawala nang ilang segundo,
kasama ang mga naninirarahan dito, ang mga hayop at mga bulaklak na ubod nang ganda, at
ang dagat na mula sa isang malaking along nagpapatahimik sa lugar na ito.
8 Terminong Pranses na tumutukoy sa pagsasaya sa buhay
55
III Ang Mga Igorot
Kararating ko lang nang agad kong natanggap itong sulat:
Mahal kong Ginoo,
Nang makita kong nabanggit kayo sa mga pahayagan ngayong umaga, nakaramdam
agad ako ng matinding pagnanais na sulatan kayo. Ako’y 24 taong gulang at nagtapos sa
Unibersidad ng Pilipinas. Gusto ko pong maging inyong sekretarya o kahit inyong katulong,
walang kahit anong suweldo o kapalit. Pakikipagsapalaran at pagkakataon ang akin lang
pong kailangan. Maaari ko po kayong samahan kahit saan hangga’t gusto niyo. Dito sa
Pilipinas, puwede ko po kayong samahan sa lahat ng lugar na kaaya-aya sa inyo, at dahil
nakapagbiyahe na ako nang maraming beses, alam ko ang sinaunang/di-sibilisadong
pamumuhay sa Mountain Province (Bontoc, Ifugao).
Maaari ko pong ibigay sa inyo ang lahat ng impormasyon tungkol sa akin…
Hindi lang ito ang sulat na aking natanggap na ganito ang tono. Wala sa mga Pilipino
ang ugaling taumbahay.
Umalis akong kasama ang isa sa mga binatang ito, binigyan ng isang pangalang
Kastila: Miguel, isang lalaking napakanerbyoso, pero pinagkalooban ng pambihirang
kasabikang matuto (na isang malaking gantimpala para sa akin).
Tulad ng nararapat, umakyat kami papuntang Bontoc na may tangang mga kahon ng
posporo at mga dahon ng tabako, sapagkat sa pamamagitan ng tabako, katulad ng sa
pamamagitan ng mga daan, napapasok ng sibilisasyon ang mga di-sibilisado. Umakyat kami
56
patungong Bontoc. Madali naman ang daan. Doon mismo, makikita ang pagkakaiba ng
sinaunang pamumuhay at sibilisadong pamumuhay. Ang sibilisasyon --- o isa sa mga
mistulang anyo nito --- ang daan, ay dumating nang napakabilis, na sa ngayon ay hindi
ginugulo ang mga kaugalian ng mga Igorot. O mas dapat sabihing hindi pa ito nauunawaan
ng mga Igorot. Ang tangi nilang alam ay kailangang maging maingat sa pagtahak sa mga
nasabing daan mula ngayon, dahil may dalang mga sagabal ang konstabularyo sa ilan nilang
mga kaugalian .
Nakadamit ang mga Igorot ng rehiyong ito – kung damit ngang matatawag ang mga
ito – ng isang pahang hinabi ng kamay, karaniwang maganda ang disenyo, na nakalaylay ang
mga dulo sa harapan na parang mga lumulutang na bahag. Wala ng iba pa.
Meron silang mga tatung asul sa dibdib at sa braso, at minsan, maliliit na marka sa
pisngi. Sa anyo at dami ng mga tatu’t mga marka mabibilang ang dami ng kanilang napatay
at ganoon din malalaman ang antas ng karangalan na dapat ipagkaloob sa kanila. Makikita rin
sa likuran ng kanilang mga ulo ang isang klase ng kopang gawa sa tiklis, maliit, at
magagamit bilang pananggalang sa araw. Ngunit supot nila ito; doon nila inilalagay ang
kanilang tabako.
May dala silang sibat na mistulang mga sibat ng mga bantay na Suwiso ng Santo
Papa, isang punyal na kasing lapad ng dalawang puthaw, nakabaon sa isang kalubang gawa
sa kahoy, at kalasag na gawa sa kahoy, na may sambat sa itaas, isa sa baba, inukitan, at may
mga disenyong maaaring subukang ihambing sa estilo ni G. van Dongen. Ngunit walang
mangangahas na gawin ito, lalo na’t ang kantanyagan ng pintor na ito ay nakaabot na sa
maraming dako ng daigdig.
57
Binubuo ng mga kubo ang mga nayon ng mga Igorot. Sa malayo, puwede silang
mapagkamalang mga tinipong talaksan sa ilalim ng mga puno ng saging. Ang mga palayan,
na nasa ibaba ng mga lambak at nasa gilid ng mga bundok, ay pinapanatili ng isang
pamamaraan at pangangalagang hindi ko gaanong mahanapan ng katulad, maliban sa iyong
nasa Tsina at sa delta9 ng Tonkin.
Kahit saan, makakasalubong ka ng isang hilera ng mga lalaki – hindi kailanman
magkakagrupo, kundi laging isang hilera – aalis papunta sa bukid na sinasaka ng lahat, kahit
na pribado ang may-ari. At may hawak na sibat ang karamihan sa kanila. Hindi mabangis na
hayop ang kanilang kinatatakutan kundi ang pagsugod ng ibang tao. Bukod dito, maasikaso
sila, kung iyong igagalang ang kanilang mga kaugalian, lalo na ang mga pamahiin. Malapit sa
kamalasan ang mangangahas na pasukin ang isang nayon na hindi pinahihintulutan ng mga
bawal, na di-sinasadyang hindi alam, o ang pagkatok sa pinto na may nakatanim na isang
tangkay na kawayan. Ang pinakamabisang paraan upang makaiwas nang walang pinsala ay
ang hintayin kang yayain.
Nang dumating kami sa Bontoc, sumasayaw ang mga Igorot sa tunog ng mga gong.
Gawa sa bronse ang mga gong, at karaniwang gawa ang hawakan sa panga ng isang taong
kanilang pinatay.
Kaaya-aya ang kanilang sayaw: nagsisimula ito sa pahinto-hintong paglakad at
pagtalon-talon na parang ibon. Yumuyuko ang kanilang nakakurbang katawan at umaalong
may galaw na talagang nagbibigay galak. May nakita kaming parating na tatlong babaeng
9 Isang patag na lugar na puno ng latak at matatagpuan sa bunganga ng ilang mga ilog. Dito karaniwang nahahati ang ilog sa mas maliliit na daluyan ng tubig.
58
sumali rito sa mga larong may isang uri ng likas na gaslaw. May saplot sila hanggang sa
baywang. Pipis at maganda ang dibdib ng mga dalaga.
Nakakagulat ang dami ng mga batang sumusunggab sa iyong mga binti. Marahil may
problema sa pagkontrol ng populasyon ang mga Igorot; tiyak, walang problema sa
pagsisilang. Dala ng ina ang kanyang bagong-silang na anak na nakabitin sa kanyang dibdib.
Maya-maya, ibinilin niya ang kanyang sampung buwang sanggol sa panganay na tatlong
taong gulang. Itinali ang sanggol sa likod ng batang walang bahid ng pag-aalala sa pasaning
kanyang binibitbit sa lahat ng sulok at sa lahat ng dako.
Nakipagkaibigan kami sa mga taong ito, hindi lamang sa pamamagitan ng pagbibigay
ng tabako kundi pati sa pag-aalok ng isang banga ng alak na gawa sa tubo. Ang magandang
palagayan ng loob ay nagbukas ng ilang pinto para sa amin.
Hindi kailangan ng marami pang salita upang ilarawan ang loob ng isang kubo.
Makikita roon ang mga kasangkapang kailangan sa pagbubungkal ng lupa, lalo na ang kahoy
na pampatag na gawa sa katawan ng puno at nababaluktot na tangkay. May ilang banga, ilang
banig. Sa tabi ng bahay, sa isang hukay na sadyang napakabaho, nakahilata ang mga maiitim
na baboy na mahahaba ang pata, mga kayamanan ng bahay. Talaga namang nakakadiri ang
amoy na nagmumula rito at sa mga nayong ito.
Sa ilang mga lugar, matatagpuan ang mga kubo na nakapatong sa mga poste, at may
mga kaing sa ilalim nitong mga kubo. Hinati sa gitna ang mga poste ng isang pahalang na
tablang bilog na inilagay upang maiwasan ang pag-akyat at pagsalakay ng mga daga,
sapagkat isang malaking problema rito ang mga daga. Ayon sa alamat, bumaba si Lumawig,
59
ang Buddha nitong mga sinaunang nilalang, mula sa Bundok Pulag, ang kanyang langit at
kanyang Olimpus, at hinayaang bumagsak ang mga daga sa lupa upang parusahan ang mga
taong sumira sa mga kalabasang nagpapasaya sa kanya. Pinalayas din niya sila mula sa
panlupang paraiso. Ngunit dahil mabait siya, pinababa niya ang pusa makalipas ang ilang
panahon.
Paminsan-minsan, lalo na tuwing may pagdagsa ng mga daga, iniuutos ng konseho ng
Matatanda, na siyang namumuno sa bawat komunidad na itong bumubuo ng republikang
tinatawag na ato, ang isang araw ng pagninilay-nilay, araw na kung kailan nagbibigay ang
mga tao ng mga alay sa Diyos. Itong konsehong ito, na siyang nagpapasya ukol sa digmaan
at ukol sa kapayapaan, ang siya ring nagtatakda ng araw ng pahinga, na hindi initinatakda
nang permanente kundi itinatakda ayon sa pangangailangan. Sa panahon ng anihan ng palay
halimbawa, magtatrabaho ang lahat hangga’t hindi dumarating ang ani. Magaganap ang
pagdiriwang pagkatapos.
60
IV Isang Gabi Kasama Ang Mga Igorot
Sumapit ang gabi. Mga bituin lamang ang tumatanglaw sa magulong kumpol ng
nayon. Kumikislap ang konstelasyon ng Southern Cross sa kalangitan na hindi kailanman
nagmukhang mas malayo sa akin. Malalanghap ang matinding amoy ng mga hayop.
Papuntang nayon, tinahak namin ang mga daanang hindi bababa sa kalahating metro
ang lapad, nilatagan ng mga umuugang bato, at sabay na nagsisilbing ugnayan at hangganan
ng ibang mga bahay. Mga maliliit na bahay, mga munting harding tinaniman ng kamote,
isang matamis na bunga na nakukuha sa ilalim ng lupa. Laging maaaring may madisgrasya o
matapilok o mahulog sa isa sa mga maitim na hukay na may mga baboy na umuungol sa
ibaba. Minsan naiilawan ng aming mga flashlight ang mga kabang halos kuwadrado, lalagyan
niyong mga matataas na kabaong kung saan minsan inilalagay nang paupo ang mga patay.
Kumatok kami sa pintuan ng isang Igorot na hinirang ng kanyang mga kababayan na
magsilbing parang hukom sa nayon. Kailangan niya kaming samahan. Dinatnan namin siyang
hubo’t hubad at mas maitim ang kanyang balat kaysa sa lahat. Ngunit nagsuot siya, marahil
para sa amin, ng isang tsalekong gawa sa puting tela na walang may alam kung saan
nagmula. Marahil sagisag ito ng kanyang tungkulin. Bihis na bihis ang itaas na bahagi ng
katawan. Lumapit siya sa amin. Dala namin ang aming mga supot na puno ng regalo.
Dumaan kami malapit sa maraming fawi, o mga pampublikong bahay, kung saan
naglilimi ang Matatandang laging lima o anim ang bilang. Minsan ito’y nasa lupang may
guwang, o minsan sa isang maliit na tambak ng lupa at bato. Bahagyang mapapansin roon,
kung wala man sa gitna, ang isang apoy mula sa ilang nagbabagang uling, na mas nagiging
61
isang simbolo kaysa pinagmumulan ng init. Itinutok namin ang aming mga flashlight sa mga
mukha at aming ipinamigay ang ilang mga tabako upang kahit papaano’y humingi ng
paumanhin para sa kabastusang ito. Sa itaas nitong misteryosong grupo, may isang mahabang
posteng may maputlang gasuklay na bagay: mga sungay ng isang kalabaw. Mas mababa pa
rito, makikita ang isang matulis at maitim na talasok kung saan nakapatong, nakalantad, ang
mga ulo ng tao.
Ipinagpatuloy namin ang aming paglakad. Nakaupo ang mga babae sa mga batong
minamarkhan ang hangganan ng mga hardin, at iyong iba’y sa mga batong pinalilibutan ang
pampublikong liwasan. Ang pampublikong liwasan: apat na hakbang ang sukat sa bawat
dako. Bihirang matagpuan sa mga bundok ang lupang puwedeng tamnan. Dapat patabain ang
lupa. At bigla naming napansin na itong nayong inakala naming tulog ay hindi naman pala;
tahimik itong nagmamatyag sa gabi.
Subalit may malinaw na layunin itong aming paglalakad na animo’y walang
kabuluhan. Paminsan-minsan, sinesenyasan kami ng guide at kami’y humihinto. Humantong
kami sa harap ng isang kubong may natatanging anyo, isang kubong bahagyang mataas, na
may napakakitid at napakababang pintuan, at kinailangan naming gumapang para makapasok.
Lumapit ang isa sa amin, itinulak ang pinto, at itinututok sa loob ang ilaw ng kanyang
flashlight. Nakakakita siya roon ng isang dingding na kahoy na magkabilang-dulo ng kubo
ang haba. Ngunit walang laman ang kubo.
Dumating ba kami nang masyadong maaga? O natunugan ba ng mga Igorot ang
aming pagdalaw?
62
Mahaba ang aming nilakad. Sa wakas, nagkaroon kami ng pagkakataon. Biglang
bumukas ang pinto, at aming natuklasan, sa ibabaw ng isa sa mga dingding, ang ilang mga
binata at mga dalaga (noong una, hindi ko sila nakita nang malinaw doon) na bumubuo ng
isang grupong talagang halu-halo.
***
Tumayo sila at inayos ang kanilang mga damit dahil napakagulo ng mga ito. Nagulat
sila at kami’y pinagmamasdan. Marahil ang aming kamalian ay naging medyo mapangahas
kami.
Natakot ako na magalit sila, at habang bumabati sa tulong ng guide, nag-alok ako sa
kanila ng isang bagay na tingin ko ay pinakaangkop sa pagbibigay-galang: mga candy.
Umupo sila na hiwalay sa isa’t isa. Malaya ko silang napagmasdan. Lima sila, apat na
babae at isang lalaki, at halos walang saplot ang lahat. Tumayo ang lalaki mula sa gitna ng
mga babae at pumuwesto sa kanan ng hilera. Ito marahil ang kaugalian. Mukha naaaburido
siya.
Maganda at masigla ang mga dalaga. May mga mata silang puno ng buhay at
nagniningning.
Gumapang kami at pumasok sa kubo. Napakababa nito, imposibleng tumayo nang
tuwid. Maaari lamang talagang manatili roon nang nakahiga. Wala ni-isang gamit dito,
63
maliban na lamang sa isang malapad na papag na bahagyang naka-angat ang ulunan, at may
mahabang baras ng kahoy na nagsisilbing patungan ng paa. Natagpuan namin sa ilalim ang
ilang batang babae at batang lalaki. Maaaring sila’y mga lima hanggang anim na taong
gulang. Mahimbing silang natutulog. Hindi sila nagising sa ingay ng aming pag-uusap, ni sa
ilaw ng aming mga flashlight.
Hindi dapat kami pumasok at agad naming naunawaan ito. Nagpaalam kami habang
muling namimigay ng mga candy. Hindi pa man kami nakakalayo nang sumara nang malakas
ang pinto sa may paanan namin; walang ibang mas angkop na paglalarawan dito. Pabiro
naming sinubukang buksan ito ulit ngunit hindi kami nagtagumpay. Malamang ay
tinarangkahan na ito mula sa loob. Narinig pa naming sandali ang tawanan nitong mga
kabataan.
Dalawandaang metro mula roon, muli kaming tumigil sa harap ng isang kaparehong
kubo, at naglalaman din ito ng mga dalaga, ngunit binabantayan ang pinto nito ng mga batang
lalaking nakatayo o di kaya’y nakaupo sa lupa. Halatang pinagbabawalan nila kaming
pumasok.
Binigyan namin sila ng mga tabako, pagkatapos, kinausap sila ng aming guide sa
kanilang wika at sila’y kumanta, marahil bilang pasasalamat, isang koro, isang kanta na may
apat na nota, estilong faux-bourdon10.
10 Isang paraan ng pagkanta noong Gitnang Panahon na binubuo ng tatlong boses.
64
Isang awit ng pag-ibig. Sabi nila, nakakulong dito sa kubo ang kanilang kasiyahan at
kung gusto talaga ng mga dalaga na sila’y papasukin, makakabuo sila ng magkakatugmang
pares.
Ngunit hindi mahalaga ang mga salita; dapat pakinggan ang mismong kanta, halos
pasigaw subalit puno ng isang kakaibang puwersa, pinuputol ng pabugso-bugsong
paghingang ngayon ko lang narinig, isang paglanghap marahil, tulad ng isang taong
nahihirapang huminga, parang hinihingal. Parang mga koro sa Ukraine, pero mas hindi
panteatro, talagang hindi. Talagang may katangiang senswal itong dasal ng pag-ibig.
Noong gabi, nagsimulang tumunog nang nakakabingi ang gong na malapit sa amin.
Isang maliit na burol lang ang inakyat namin, laging tinatahak itong masisikip na daang gawa
sa mga umuugang bato, at tumambad sa amin ang isang grupo ng mga Igorot na iba-iba ang
kasarian at edad. Parang wala silang ginagawa at may hinihintay.
Ngunit nagsimula na ang sayaw. Noong una, akala nami’y para sa amin ito, pero ilang
sandali lamang ay nalaman namin ang totoo.
Makikita pa rin ang nakakatuwang kilos ng mga mananayaw na nakabaluktot ang
mga katawan, katulad ng mapapanood sa mga sayaw ni Josephine Baker, ngunit mas malapit
sa lupa ang mga mukha. Ang mga gong na marahang pinapalo ang nagpapayanig sa lupang
patag. Ang mga binatang halos hubad na at nasa isang pilang hindi tuwid ang dumaan sa
gitna ng mga babaeng nagsimula na ring sumayaw. Parang hindi nila nakikita ang mga babae.
Pinanatili nila ang kanilang tingin sa lupa na parang may hinahanap na isang misteryosong
bagay.
65
Nagsasayaw ang mga babae ng isang naiibang sayaw, halos hindi kumikilos, na ang
ganda ay pinanatili ng kumpas ng mga binti at balikat, ng tikas ng mga braso, ng pag-angat
ng isang nilalang na nag-uunat hindi sa direksyon ng lupa kundi sa direksyon ng mga bituin.
Nagulat ako na naka-damasko sila para sa okasyong ito, tulad ng mga sinaunang rebultong
Griyego. Itong kabagalang hindi alintana ang kaluskos ng mga mangangaso, na ang paghinga
ay umaabot sa kanilang mga tuhod, ay may kung anong hindi makalupa. Nakikita kong
bahagyang nakapikit ang kanilang mga mata at nakabuka nang bahagya ang mga labi.
Magaganda sila, parang mga pilyang arkanghel.
Sinabihan kami ng guide na sumunod sa kanya. Sinabi niya ito sa amin nang mariin.
Sa sandaling iyon, malinaw naming naramdaman ni Miguel na wala kaming lugar dito sa
tumpok na ito, na dumalo kami sa isang bawal na palabas, na maganda nga kung umalis na
lang kami. Iyon agad ang aming ginawa.
Huminto ang guide sa di-kalayuan, katabi ng isang malaking batong itinuturing na
batong sagrado ng mga Igorot. Makikita rito ang ukang ginawa ng sibat ng Diyos na si
Lumawig. Ikinuwento niya sa amin ang alamat subalit hindi kami nakikinig.
Tumigil sa pagtunog ang mga gong, nagkaroon ng katahimikan, at naghari ang gabi.
Nakita naming parating ang mga anino: yaong mga ama at inang umuuwi sa kani-kanilang
mga kubo, at yaong mga batang magkakasamang nagsisialisan papunta sa mga pampublikong
kubo ng pag-ibig.
Naisip kong itanong sa guide kung may pangalan ba itong mga kubong ito.
66
“Oo,” sabi niya. “Oulag.”
“Marami bang oulag sa nayong ito?”
Depende ito sa dami ng nakatira, sagot sa akin ng guide. Dito sa Bontoc, mga
labinlima.
Dagdag niya na ang mga dalaga ang namimili ng oulag na babagay sa kanila at kung
sasabihin ng kanilang puso, babaguhin nila ito. Ang tanging pagbabawal na dala ng
kalayaang ito na hindi puwedeng matulog sa parehong higaan ang dalawang magkapatid na
babae. Dapat silang maghiwalay pagsapit ng gabi.
“Inaakit nila ang mga batang lalaki?”
“Inaakit nila ang sinumang magustuhan nila.”
“Paano?”
“Ah! Alam ng mga babaeng gawin yun!”
“Minsan marami?”
“Hindi ito nararapat, yamang pinakamabuting malaman kung sino ang ama ng
bata. Pero, hindi ito pinaparusahan.”
“Pero may karapatan bang pumasok ang batang lalaki sa maraming oulag?”
“Meron siyang karapatang gawin ito.”
“Puwede siyang magpalit ng bahay at kasintahan gabi-gabi?”
“Natural, kung inanyayahan siya ng batang babae.”
Sa mga pagkakataong pinupukaw ng kasabikang matuto ang taong hindi matahimik,
lagi itong may tanong, laging gustong malaman lahat nang sabay-sabay. Sa katunayan, hindi
lingid sa akin ang ganitong samahang ang liberalismo ay higit pa sa pinakamapangahas na
67
puwedeng maisip ng mga liberal sa ganitong kaayusan. Nalaman ko lang ito dahil pinuntahan
ko upang alamin ang pamamaraan nito. Ngunit may malaking kaibahan ang kuwento sa kung
ano ang nakikita ng sariling mga mata. Itong pagkakaibang ito ang medyo natagalan akong
tanggapin.
Meron tayong mga paraan ng pagtingin, meron tayong mga kaugalian at mga batas na
gusto nating patas at sigurado, na ating pinaniniwalaang pinakamagaling, dahil atin ang mga
ito. At hindi ko maiwasang tanungin ang lahat patungkol sa pananaw ng mga Pranses sa
ganitong paraan ng pamumuhay ng mga Igorot. Palagay ko ay kokondenahin ito ng lahat.
Kaya nga’t tinanong ko ngayon ang ginoo ng isang tanong na hindi puwedeng hindi
ko banggitin, isang tanong na marahil para sa kanya ay katangahan at, sa katunayan, ganun
nga sa lugar na ito. Tinanong ko siya kung paano nakuha ng mga magulang na tiisin ang
ganitong pag-uugali ng kanilang mga anak. Pangangatuwiran ito ng isang Europeo o, sa
madaling salita, ng isang taong taglay ang katotohanan.
Tinignan lang ako ng ginoo nang hindi ako naiintindihan.
Malinaw na magkaiba ang pinanggagalingan namin. Pero hindi na ako nagpumilit,
habang naaalala na dito sa lugar ng mga Igorot, itinatag ng estado ang magkasamang
paninirahan ng mga binata at mga dalaga.
68
V Ang Oulag
O Ang Pagkabirhen ng mga Dalaga
May nagbahagi sa akin nitong kuwento tungkol sa isang asawa ng pastor, na nagagalit
sa mga nabanggit na kasuklam-suklam na bagay at nagsasabing wawakasan ang mga ito.
Gamit ang sarili niyang pera, nagtayo siya ng isang oulag na gawa sa adobe, maaliwalas at
maluwag, kung saan niya tinipon kinagabihan ang mga dalagang Igorot na naturuan ng
ebanghelyo dahil sa mga pangaral ng kanyang asawa. Pagkatapos manalangin, isinasara niya
ang pinto, at umaalis, at nakatago ang susi sa tabi ng kanyang kama. Tuwing umaga,
pinapalabas niya ang matatalinong bata, habang pinupuri ang Panginoon, at marahil, pinupuri
ang kanyang sarili, dahil hindi kailanman nalalayo ang lunas sa sakit. Nagalak siya at
masayang dumaan ang panahon. Pagkatapos, dumating ang panahon ng pait.
Sa kasamaang palad, pagkatapos ng ilang buwan, ang karamihan sa mga dalaga, na
balingkinitan at pantay ang mga balakang hanggang sa mga panahong iyon, ay pare-parehong
nagtabaan.
Labis ang pagtataka ng asawa ng pastor, ang kanyang lungkot, at ang kanyang hiya,
sapagkat naghinala agad siya na wala itong kinalaman sa kumakalat at nakakahawang
pamamanas. Napakaliit ding pag-asa ang iniwan din sa kanya ng pagsisiyasat na kanyang
ginawa.
Nais niyang malaman lahat, ika nga nila, kaya't walang itinago sa kanya ang mga
nagkasala. Umamin sila sa malungkot na inang inaakala nilang walang kamuwang-muwang.
Binubuksan nila ang mga bintanang inakalang hindi kailangang nakakandado. Kaya tuwing
69
gabi, dumadaan ang mga binata sa oulag ng asawa ng pastor. Hindi na kailangang isulat ang
ibang mga nangyari.
Walang makapagsabi kung sinabunutan ng asawa ng pastor ang kanyang sarili dahil
sa dalamhati. Ang sigurado, pinalaya na niya ang mga lihim niyang supling at isinara ang
oulag. Naroon pa rin ang oulag. Ngunit nagagalak ang puso ng mga ama at mga ina dahil
hindi baog ang kanilang mga anak. Inayos ang kasal at ipinagdiwang ayon sa dating
kaugalian. At nagpatuloy ang buhay.
Ang aral: hindi mababago sa isang kumpas lamang ang mga nakagawian ng isang tao.
Iyon ang marahang sinasabi sa akin ng isa sa mga Paring Belgian na nagturo ng
ebanghelyo sa rehiyon. Tuwing Linggo, puno ang kanyang simbahan ng mga
nananampalatayang umaawit nang malakas, sa ilalim ng patnugot ng isang madreng
nakaputing kornet11. Mahahanap doon ang mga tumitira sa oulag. Manggagaling sila rito at,
pagsapit ng gabi, babalik sila sa kanilang tirahan. Isa ba itong malaking kasalanan? Halos
patawarin na sila ng madreng nakatira sa kanilang mahirap na bayan at nagbubuhos sa kanila
ng kalinga.
“Sister,” pabirong sabi ng pari, “tingin ko ay nagiging Igorot ka na.”
Ngunit dapat mas palawigin ang tanong hanggang gusto, at maaari ngang itanong sa
sarili kung dapat bang baguhin ang mga sinaunang kaugalian. Sa katunayan, itinatanong ko
ito sa aking sarili.
11 Puting sumbrerong sinusuot ng mga madre ng Sisters of Charity.
70
***
Ilang panahon mula noon, isang sagot ang ibinigay sa akin ng isang doktor. Sabi
niya:
"Isa akong Igorot. Ang mga misyonaryo ang nagpalaki at nagturo sa akin. Mukhang
may pag-asa sila sa akin. Ipinadala nila ako sa Maynila kung saan ako nag-aral ng medisina
at, nais kong sabihin, hindi naman sa pagmamayabang, na ako’y totoong namumukodtangi
hanggang ngayon. Ngunit nagtagumpay ako sa aking pag-aaral at ipinagmalaki ako ng mga
misyonaryo. Subalit isang Igorot ang aking ama, sa diwa at sa gawa. Nananatili siya sa
grupong nakikita mo rito."
Isa itong grupong nakagawian na nating tawaging di-sibilisado, mga hubad at may tatu,
may sakbit na palakol o kutsilyo sa paha. Sa kabila ng sinasabi niya sa amin nang tila may
pagmamalaki, palihim kayang ikinahihiya ng doktor ang kanyang ama? Hindi niya ito
ipinahalata sa amin.
Kinausap niya kami, at pagkalipas ng ilang panahon, lumabas ang parehong mga
salita mula sa bibig ng isang kalihim ng probinsiya na tinuruan rin ng mga misyonaryo:
“Ang siniguro sa akin, sapagkat pumunta nga ako roon para maging saksi, dapat
maging isang buhay ng kalinisang-puri ang buhay ng mga dalaga sa Europa at sa Amerika.
Ngunit kadalasan, ito’y buhay ng pagkukunwari, dahil hindi mapipigilan nang matagal ang
likas na pagkatao. Gusto mo bang sabihin sa akin kung ano ang kinahihinatnan sa inyo ng
71
mga babaeng hindi nagpapakasal? At ano ang silbi ng kanilang pagpapakasal kung kailangan
naman nilang manatiling walang anak? Nagkakaroon lamang ng saysay ang pagsasama ng
lalaki at babae sa pagkakaroon ng anak. Kaya para sa amin, kailangang-kailangang tapat na
sinusubukan ng aming mga dalaga ang kanilang kakayahan na maging ina. Pero kayo,
mukhang ginagawa niyong kumplikado ang mga bagay, hanggang sa pasamain ang layunin
nito. Kasuklam-suklam ba ang ligayang kanilang natatamo? Likas ito sa tao. Bakit niyo
itinatanim sa isip ng mga kabataan ang pananabik sa mga kasiyahang gawa-gawa, tulad ng
dulot ng mahigpit na yakap ng inyong mga sayaw, at kinokondena naman yung, uulitin ko,
maliwanag na pinakalikas sa tao? Hayaan mong sabihin ko ito sa iyo: palagay ko’y
naniniwala ka, sa ayaw mo man o sa gusto, sa kasinungalingan at kahalayan.”
At ito ang sabi ng doktor na tinuruan ng mga taong mula sa Europa at sa Amerika.
Nakalimutan niyang isaalang-alang ang isang aspeto na malinaw na may pangunahing halaga
at dapat alam niya, siyang nakapag-aral sa paaralan. Ngunit alam niya ito at walang dudang
minabuti na lamang niyang huwag itong banggitin. Hindi maiiwasang maging sakitin ang
isang batang binuo ng mga nilalang na dumadaan pa sa pagbabagong pisikal. At hindi pa rin
nararapat para sa mga batang lalaki at babae mula walo hanggang sampung taon gulang ang
ilang uri ng kasiyahan, dahil sa mga bagay na may kinalaman sa kalinisan pati na rin sa
pagkakaroon ng mga anak. Ngunit karaniwang hindi sakitin ang mga Igorot, silang
nabubuhay sa labas; ang pangangaso, pagsasayaw, at pagtatrabaho ang nagsisilbing pahinga
at nagpapalakas sa kanila.
Sinabi rin ng doktor na Igorot na talagang nangyayaring pinagpapasiyahan nang
maaga ng mga magulang ang kasal, sa bayang di-sibilisado at sa bayang sibilisado.
Pumapayag sa mga kasunduang ito ng mga pamilyang may-kaya, upang pagbuklurin ang
72
mga lupa at mga kawan ng hayop, o sa madaling salita, ang dalawang yaman. Mga
pagsasaayos ito ng mga interes. Ngunit wala ni-isang kasal ang kikilalanin hangga’t hindi
dumadaan sa oulag ang mga ikakasal. Doon at doon lamang nila malalaman kung bagay sila.
Mahalagang doon maganap ang pagtatalik.
At posibleng hindi matupad ang mga kasunduang pinasok ng mga magulang:
ipinagkasundo si Tchapayan kay Fiting, ngunit may biglaang pagbabagong naganap sa gabi
ng oulag at si Anagka ang naging asawa. Walang problema. Ngunit kailangang ibalik ng
pamilya ni Tchapayan sa pamilya ni Fiting ang katumbas na halaga ng mga baboy at mga
kalabaw (1) na kanilang kinatay para sa mga pagdiriwang ng pamamanhikan. Walang
magiging problema kung magagawa nila ito. Ngunit kung maaantala sila o magtitipid, ang
ulo ng isa sa kasapi ng kanilang pamilya ay halos tanggal na sa kanyang mga balikat.
Ito ang aral ng oulag: ang mga pinto nitong muling isinara sa kabataan, ang
pagbabawal na maaaring itakda sa kanila, na nawawala na parang anino, ay isa na lamang
paalala; nagiging ganap ang kanilang kalayaan pumili.
At iyon na nga: si Tchapayan, Fantek, mga dalagang pinagkalooban ng mga
kasintahan alinsunod sa batas…Ngunit, agad mapapansing talagang walang saysay sa ibang
lugar ang mga kondisyong kanilang ginagamit. Sa bayang Puti, bawal ang kalaguyo. Sa
bayang Igorot, kailangan ito.
Nakasanayan na nating tawaging mali, sa ganitong kaayusan, ang anumang
nagaganap sa labas ng pagsasamang legal. Iiwanan ko na sa mga moralista ang tungkulin ng
pagtalakay ulit nito sa kanilang mga pag-uusap. Ang pangunahing halaga na ibinibigay ng
73
mga Igorot, ang puhunan, patungkol sa kanilang magiging lahi ay makakatulong sa pag-
intindi ng isang konseptong hindi natin tinatanggap. Kumikilos din ayon sa kanilang kaisipan
itong mga di-sibilisado. Ang isang babae na walang anak habang siya’y kasal ay maaaring
hiwalayan dahil lang dito. Nagbabalik sa lugar na ito ang magandang si Fantek, na aking
nakilala sa ibang nayon, sa pintuan ng isang oulag upang subukan, kung maaaring sabihin,
ang kanyang pangatlong pagkakataon. Ibinalik siya sa kanyang pamilya ng kanyang naging
dalawang asawa dahil hindi siya magka-anak.
***
Hindi ko na nais pahabain pa ang pagpapaliwanag sa kabanatang ito ng pag-ibig.
Kadalasang damdamin at hindi isip ang humuhusga ng kapwa. Iba ang pananaw ng mga
batang lalaki sa kanilang mga ina. Ngunit, hindi puwedeng ipagkailang nakapagtayo ng tunay
na sistemang panlipunan ang mga di-sibilisado. Maaaring kasuklam-suklam, pero pinag-
isipan. May dala talagang surpresa ang pagiging di-sibilisado.
Kapag kasal na, hindi na usapin ang pagkakaroon ng karanasan ng mga babaeng
Igorot. Iminumungkahi sa inyo na huwag silang masyadong titigan. Sensitibo ang mga lalaki
patungkol sa pagkabirhen ng kanilang mga asawa.
(Sa kalaunan, itong pagpigil na ito ang nagpapa-alala sa akin, at sinasabi ko ito kay
Miguel, sa mga dalaga ng Djibouti na nagsasayaw nang hubad para sa konting salapi at
talagang malaswa, ngunit nagsusuot ng makakapal na damit kapag kasama ang kanilang mga
asawa at tumatakbo palayo kung may mga taong mukhang kumukuha ng litrato.)
74
Mabalik lang sa mga Igorot: kailangan ko pa ring banggitin na para sa kanila, hindi
kinakailangang maging basehan ng tiwala ang katapatan. Kailangang mahuli sila sa kubo ng
kapitbahay, dahil isang dahilan ng paghihiwalay ang pakikiapid. Patungkol sa katapatan, may
alam akong isang kuwentong nagpapakita ng isang kakaibang kaisipan, at akin itong ilalahad.
Ngunit, bilang pagtatapos, kahit saan, halos pareho ang mundo ng pag-ibig. Ang mga
panlabas na anyo, ang mga panlipunang tradisyon, ito lamang ang nag-iiba. Tungkol sa
kalagayan nitong mga dalaga ang malaking pagkakaibang aking inilahad. Puwedeng pag-
isipan kung gusto. Ako, na mistulang nakalibot dito sa mga lugar na ito, hindi na ako
nagugulat sa anuman.
Aking idadagdag na isa lang ang asawa ng mga Igorot. Subalit, aking nabasa ang
isang liham, na isinulat ni Padre Billet, na nagturo ng ebanghelyo sa mga tribong ito, kung
saan nakasaad na nang maligaw siya papuntang Bontoc, natagpuan niya ang mayayaman ng
Kalinga na merong maraming asawa. Karaniwan na sa kanila ang “karagdagang” isa o
dalawang asawa.
Dati, malinaw na mariing pinaparusahan ang mga ganitong gawain, kung
paniniwalaan ang isang Kalinga na kaibigan ng Pari. Ngunit nang pahintulutan ng baknang, o
isang mahalagang tao, na kumuha ng pangalawang asawa ang isang mamamayang
nalulumbay, at hindi naparusahan ang lalaki, tinukso ng demonyo ang iba; nagkaroon itong
pacha12 ng mga manggagaya. Buhay pa ang baknang, patunay na nito lamang nangyari ang
nabanggit na pagpapahintulot. Hindi ito problema ng mga taong may kakayahang magpakain
ng mga bata at matatanda. At tulad ng sabi nila, isa pa ring uri ng kagandahang-asal ang
pagkakaroon ng kalaguyo sa bahay.
12 Titulong ibinibigay sa mga dating opisyal ng mga bansang sinakop ng mga Turko
75
VI Ang mga Hagdan-Hagdang Palayan ng mga Ifugao
Lumakad kami para makita ang mga hagdang-hagdang palayan ng Banawe, sa bayan
ng mga Ifugao. Hindi ito kasinsikat ng mga Piramide; ngunit magiging kilala rin ito. Gawa
ito ng mga Titan13.
Tinugis marahil ng mga manlulusob na Malay ang mga katutubo mula sa mga
dalampasigan at sa mayayamang kapatagan. Umatras sila papunta rito sa kabundukang
medyo mahirap puntahan at akmang akma bilang pananggala sa lahat ng pagkakataon, at
tulad ng aking nasabi, halos wala pa ring nagagawi rito nang dalawampung taon. Ngunit
hindi mapakain ng bundok ang mga tao. Kaysa mamatay, kinailangang ayusin ang bundok.
At ngayon, isipin niyo ang gilid ng mga Pireneo na nagiging isang higanteng hagdan
sa ilang bahagi. Mula sa paanan hanggang sa tuktok, inukit ang bundok ng Banawe bilang
mga hagdan-hagdan, mga hagdang-hagdang lupang puwedeng sakahan at nilinang. Sa
panahon ng anihan ng palay, itong bundok ay isang hagdan ng mga halaman na lumalatag sa
lahat ng lugar na matatanaw at may taas na dalawang libong metro. Parang isang palayang
halos patayo ang bundok.
Syempre, kinailangang itayo ang mga pader na kayang sumoporta ng milyun-milyong
tonelada ng lupa. May taas na aabot ng labinlimang metro itong mga pader. Gawa ito sa mga
batong pinagpatong-patong, binalanse nang walang mortar o simento; hinahayaan nitong
tumulo at umagos ang tubig.
Kung susukatin, umaabot ang mga ito mula labinlima hanggang dalawampung libong
kilometro, humigit-kumulang kalahati ng sirkumperensya ng buong lupain.
13 Mga diyos ng mitolohiyang Griyego
76
Ngayon, ilang taon na itong mga hagdan-hagdang palayan? Walang nakakaalam.
Walang kasaysayan ang mga Igorot. Wala rin silang alam tungkol sa totoong mga bahagi ng
oras. Binibilang nila ang oras ayon sa panahon ng ani. Maaaring sabihing dalawang libong
taon na ang mga hagdan-hagdan.
Mayabong ang lahat, mula itaas hanggang ibaba. Ang tubig, kung saan nakatanim ang
palay, tubig na inipon sa tuktok, hinati, pinaagos, at lalong naipon, ay hindi nagkukulang para
rito sa libu-libong taniman.
Totoong ang pangangailangan ang nagtutulak sa taong maging maparaan. Ngunit ang
pagsisikap, ang matinding determinasyon, ang kaalaman ng mga taga-bundok ay kitang-
kitang higit pa sa imahinasyon. Ayos na ayos itong mga palayan, parang mga punlaan ng mga
pinakamagagandang hardin.
Isang napakalaking tagumpay ng tao laban sa mga elemento.
77
VII Sa Mga Daan
Palipat-lipat kami ng nayon at ngayo’y nasa kagubatan. Nasa kahabaan ng gilid ng
mga bundok ang mga daan, sa gitna ng mga higanteng pakô at sa ilalim ng mga orkidyang
ang mga pinakanakakagulat na halimbawa ay dito matatagpuan. Nakatuklas kami ng mga
pulang orkidyang nakabiting parang mga nakakakilabaot na sanga. Dumaan din kami sa mga
lambak na puno ng mga liryo.
Sa ilang mga lugar, natatakpan lang ang mga bundok ng mga puno ng pir na may
makakapal at nakamamanghang dahon. Tiyak na makakakita ng isang babaeng Igorot na
naliligo sa bawat talon.
Lalayo halimbawa ang babaeng Igorot kung may tila isang lente ng kamerang
bumabaling sa kanya; mabilis siyang mawawala sa kasukalan.
Hindi kabinian ang nagtutulak sa kanyang gawin ito. Hindi nahihiya ang isang
babaeng Igorot na humarap nang hubad. Ngunit walang nakakaalam kung saang
mapaminsalang wakas hahantong ang mga panlilinlang ng mga Puti. Marahil nananakaw ang
kaluluwa kapag kinunan ng litrato. Nasa lupain tayo ng mga pamahiin.
Dumaan kami malapit sa pinangyarihan ng isang labanan. Walang makikitang
dambana para gunitain ito. Ngunit mananatili itong kilala sa mga talang pabigkas, tanyag
hanggang sa araw na pagtatawanan ng mga Igorot ang kamangmangan ng kanilang mga
ninuno.
Isa itong libis na bahagyang matarik, natatakpan ng mga mabababang palumpong.
Bumababa ang tribong galing sa kanluran, umaakyat ang mga kalabang galing silangan.
Tumatama ang mga sibat at mga palakol na pamugot ng ulo sa mga bikang kalasag at minsan
nakakahanap ng puwang sa pagitan ng mga sambat, lumulusot sa pagitan ng mga tusok.
Pagkatapos ng kalahating oras, nagsisimula nang manghina ang grupo mula sa kanluran.
78
Hindi madali ang pag-urong sa isang lupaing mahirap din. Ang mandirigmang
lumalaban sa bandang hulihan at nasa mga maliliit na halaman sa loob ng mga kahuyan ang
may ‘di kaaya-ayang tungkulin. Imposibleng makita kung tatama siya sa isang timon,
madadapa sa isang tuod o sa isang baging. Sapat na ang salagin ang mga tirang galing sa
isang kalabang nanggigigil. Walang saysay ang umatras pa.
Kakaunti na lamang ang mga taong galing sa kanluran; tumakas na ang iba. Sa
sandaling ito, nakialam ang Diyos ng mga digmaan pabor sa mga taga-silangan, at nakialam
siya sa anyo ng isang panibagong kulog.
Katatapos pa lamang ng nayon na patuluyin ang dalawang Puting sinusubukang
lakbayin ang buong bayan. Sa pagitan ng bawat isa, may namumuong isang uri ng
pagkakaibigang biglang naging isang alyansa, sa tulong ng mga pangyayari.
Kakaibang tao ang mga Puti. Sinamahan nila ang mga taong nag-imbita sa kanila.
Nanonood sila ng isang labanan habang nakaupo sa pilapil. Syempre, walang kinakampihan.
Walang kinakampihan hanggang sa sandaling nagsimulang maghiwa-hiwalay ang kanilang
mga kaibigan. Alam nilang mula sa sandaling iyon, ipinapahamak din nila ang kanilang mga
sarili. Hindi na nila mapaninindigan nang maayos, sa harap ng isang kalabang mangmang, na
sila’y mga kinatawang pandigma na nagtungo sa ibang pampang upang dumalo bilang mga
manonood nitong mga labanan, na nananatili sila roon upang magbilang ng mga tama, upang
matuto sa taktika. Maaaring lumipad ang kanilang ulong olandes ang buhok tulad ng sa mga
taong itim ang buhok; hindi napapansin ng masarap at masayang pagkalasing ang ganitong
mga pagkakaiba. Sa isang galaw, inangat nila ang kanilang mga baril, itinutok, at ipinutok.
Inilalagay nila ang kanilang mga bala na parang nasa sanayan sa pagbaril. Dahil dito, nabalot
ng takot ang Cagayan. At lumipat sa kabilang panig ang Tagumpay na walang
pagkakakilanlan.
79
Kahanga-hanga ang tanawing bumungad sa puwestong ito. Makakatuklas ng
dalawampung maulap na tuktok, at sa malayo, sa bandang kanan, ang tirahan ng mga Diyos
ng mga Igorot.
Bumalik kami sa aming ruta.
Nagkaroon din kami ng ilang libangan. Paminsan-minsan, makakasalubong kami ng
isang kabayong mabuhok, mababa, at kumakain ng damo sa libis. Nakakaamoy ba ito mula
sa malayo ng amoy ng hindi kauri? Hindi pa man kami nakikita, tumakbo na ito. Sa pagitan
ng bundok at ng bangin, makitid ang mga daan at masikip sa ibang bahagi. Hindi ito
matatawid ng pagtakbo. Nalilito naming itinatanong ang aming mga sarili kung matatagpuan
muli ng may-ari ang kanyang alaga pagkatapos ng ilang milya. Nakakabalik nga marahil
itong mag-isa, parang isang aso.
Nagiging maalinsangan na. Nagsisimula na ang tag-ulan. Biglang bumabagyo nang
maraming beses araw-araw.
Nakatuklas kami ng isang tirahan na may ilang mga kaing na puno at nakapatong sa
apat na poste. Naroon ang mga Igorot, nakatingkayad. Tahimik naming hinihintay ang
pagtigil ng pagbuhos ng ulan, nakatayo katabi ang mga sibat na bakal na mabuti na lamang
ay nakatutok sa langit. Nakabaon sa lupa, naging tanda ito ng labanan. Nagpapatayan itong
mga taong ito. Pagdating sa mga sinaunang tao, hindi kailaman malalaman kung para sa
anong pamahiin o para sa anong pagbabawal maaaring makipag-away o, mas tumpak sabihin,
sayangin ang buhay.
Bumabalik na kami sa daraanan. Nagsisimula na ulit lumutang ang mga ulap sa
ibabaw ng mga bundok. Naging dalisay ang luntiang bumabalot sa mga hagdan-hagdang
palayang makikita sa kalayuan, para bang isang milagro. Nagalak doon ang aking mga mata.
Nagpapaagos ng mga daloy ng bula ang pagragasa ng tubig na nasa ibaba ng lambak.
Sa ilang lugar, hinaharangan ang daan ng mga gumuhong bato. Nakakapasok hanggang sa
80
mga malalambot at matatabang luwad. Umaagos ang tubig pababa mula sa mga hagdan-
hagdang palayan. Kinakailangan pa rin itong daanan.
Dumami ulit ang tao sa daan papalapit sa isang nayon. May isang magbubukid na
hila-hila ang isang taling nababaluktot, gawa sa isang bolang kahoy ang kanyang pamipis.
May isang babaeng hubad sa bandang dibdib, may dalang bilao ng kamote sa kanyang ulo.
Naliligo silang lahat sa pawis at hindi nila ito iniinda. Ginawan ng mga bata ang kanilang
mga sarili ng mga sumbrerong dahon.
Dumadaan ang mga itim na baboy na nakatali. Puno ng tubig, na nagsisimula nang
umalingasaw, ang mga hukay na napapaligiran ng bato na nagsisilbing mga babuyan at
nagpapabaho sa mga nayon.
Pinagsasama-sama ang mga palayan. Sa pamamagitan ng mapanlikhang sistemang
gumagamit ng tali, ang tubig na galing sa libo-libong maliliit na talon, na maayos na naipon,
ang nagpapagalaw sa mga panakot ng ibon na may busal ng mais sa itaas.
Muling nagsimula ngayon ang trabaho para sa lahat. Nagtatabas ng palay ang mga
dalaga, at dinadala ito ng mga binata sa dalawang kaing na binabalanse nila sa isang balikat.
Umaawit sila:
Dummang ghi!
Aking binabayo ang dumalili
Ang pagkain ng matapang.
Sapagkat bumabalik ang matapang upang makipaglaban sa Mangali.
Dadalin niya roon ang paghihiganti para sa aming mga ninuno
Na kanilang pinatay noon
Tignan niyo ito! Tignan niyo ito!
Dadalhin namin ang aming mga alak na pangdiwang
Dummang ghi!
81
At kayo, magsuot ng mga pulseras ng pagluluksa
Mga babae’t dalaga!
***
Alam ng lahat na magiging malaya ang mga isla ng Pilipinas, at ating nabasa, sa
Pransya at ibang lugar, ang konklusyon ng isa o dalawang artikulo na ang nilalaman ay:
“Paanong masasabi ng Pilipinas na pamumunuan nito ang sarili samantalang binubuo
ng mga mababangis na ‘namumugot ng ulo’ ang isang bahagi ng kanyang populasyon? Dapat
magsimula ang Pilipinas na tanggalin ang ganitong kabangisan sa kanyang mga teritoryo!”
Hindi isang alamat ang mga namumugot ng ulo. May mga ganito, at talagang
problema ang alamin kung meron pa nga, kahit na may konstabularyo. Syempre, sasabihin ng
mga miyembro ng konstabularyo, wala. Subalit hindi nila masabi nang tiyak.
Pero ano ba ang isang namumugot ng ulo? Karaniwan isa itong taong sanay sa
paghihiganti, paghihiganti para sa pamilya o tribo. Bagaman galing siya sa mga tribong
nabubuhay nang maayos, may ibang mula sa mga tribong nabubuhay nang may poot.
Sa kapwa mamamatay-tao dapat gumanti ang isang mamamatay tao, sa loob ng ilang
panahon, maaaring sa loob ng walong oras o tatlumpung taon. Kapag nasangkot na siya rito,
wala na itong katapusan. Tuloy-tuloy ang patayan.
Masaklap ito, sapagkat ang mga pinakamagagandang pagdiriwang --- na aking
tatalakayin --- ay nagbibigay-daan sa mga ganitong gawain. Tunay na isa itong pormal na
panghihikayat sa isang krimen. Ang papatay ang siyang tanging may karapatan na maglagay
ng tatu sa dibdib, isang mandirigmang armado ng palakol. Habang nagaganap ang mga
seremonya, maglalagay siya sa ulo ng pulang tuka ng isang tokan at maaaring kinulayan
82
gamit ang dugo ng biktima. (Sa Bontoc, sa mga unang panahon ng pananakop ng mga
Amerikano, napakadami nitong mga “bayani.”)
Bukod pa rito, merong malaking karangalang tagos sa puso ng mga kababaihan.
Magagawa lamang ng isang binatang makapagsabing ikakasal siya sa isang babaeng kanyang
pipiliin kung makakapagdala siya ng isang ulo sa nayon.
Meron ding mga ipinagkasundong laban. May natatanging palakol para sa pagpugot
ng mga ulo. Marami akong halimbawa.
Ngayon, humihingi ako ng paumanhin kung magsasabi ako ng isang detalyeng mas
maiging maglalarawan ng antas ng kabangisang kaya ng mga Igorot kaysa sa lahat ng nasabi
na. Ihinahalo sa langis ng pawid ang utak ng biktima, at itong kakila-kilabot na inumin ang
magpupuno ng tapang sa kung sinumang pumayag na inumin ito.
Sa panig naman ng biktimang pinugutan, ibabalik siya sa nayon ng kanyang mga
kaibigan at kasamahan. Ilalagay siya sa isang upuan, sa harapan ng kanyang pinto. Sa
paraang ito niya hinihintay ang kanyang bungo. May nagaganap na pag-uusap ukol sa kapalit,
na maaaring ibang bungo o isang kalabaw. Kapag hindi naging matagumpay ang pag-uusap,
ililibing siya nang nakaupo at nakabaling sa direksyon ng mga taong kumuha ng ulo niya. At
ilalagay ang kanyang bungo sa isang bukas na kaing, sa ilalim ng kubo, sa lugar ng kalaban.
Ito mismo ngayon ang dahilan kaya kami dinala ng isang binata sa isang nayong
aming binabagtas, isang maliit na nayong nakatago sa mga palayan, sinusunog ng araw at
walang katao-tao sa ganitong oras.
Umupo siya sa isang bato at pinagmamasdan kaming dumating. Lumuhod siya sa
isang tabla, at ito ang aming nakita sa tabla: dalawang bungo ng tao na marahil ay pabirong
tinabihan ng bungo ng baboy sa bawat gilid.
Mukhang hindi nagulat ang binata nang kumuha kami ng mga litrato niya at ng
kanyang tropeo.
83
VIII Ang mga Namumugot ng Ulo
Maaaring ipagpalagay na itong nakakalungkot na tropeo, na itong mga ulo ay hindi
tanda ng isang paghihiganting kamakailan lang nangyari, at totoong wala sa amin ni Miguel
ang may ni katiting na kaalaman sa antropolohiya na magpapahintulot sa aming malaman ang
edad nitong mga labi. Ngunit gusto pa rin namin ng patunay ng mga madudugong kaugalian.
Makalipas ang ilang araw, nakatanggap kami ng isang patunay na talagang
magpapakitang hindi hango sa lumang kuwento ang mga krimeng ito. Hatid ito sa amin ng
isang Paring nakasaksi mismo, o mas tumpak sabihing nakarinig, sa mga ito. Maiintindihan
kung bakit hindi ko babanggitin ang kanyang pangalan; hindi siguradong makakaligtas ang
mga Puti sa paghihiganti ng mga Igorot.
Nangyari ito pagkatapos ng isang piging, isang pagdiriwang ng pamamanhikan.
Maraming dumalo, marilag ang kasiyahan. Pinipilit nila ang mamumugot ng ulo na ikuwento
ang kanyang mga tagumpay. Ganito kadalasan tinatapos ang mga pinakapayapang pagtitipon.
Hindi tumatanggi ang mamumugot ng ulo. Binubuo ito ng kanyang mga pagkapanalo, isang
klase ng patulang awit.
“Nakatayo sa kanyang taniman ng palay yung una kong pinatay, abala sa paglilipat
ng tanim.
“Sa paanan ito ng bundok na natatakpan ng mga puno ng pir.
“Gumagapang ako sa pagitan ng damuhan at bumaon ang aking sibat sa kanyang
tagiliran bago pa siya nagkaroon ng pagkakataong umikot.
Bata pa ako noon, at umaawit habang dinadala ang ulo sa matanda ng ato.”
“Isa pa!” sigaw ng madla.
“Naglalakad papunta sa talon yung pangalawa kong pinatay, hawak ang kanyang
sibat…
84
Ngunit hindi ko na ikukuwento sa kanilang kalunos-lunos na pagkakapareho itong
serye ng mga tagumpay ng pagtataksil at ng katapatan. Kasunod ng harapang labanan ang
patibong: ang ibig kong sabihin, ang pagbihag ng isang ulo ang tangi at nag-iisang mahalaga.
Nang matapos ang mandirigma sa pagkukuwento ng isang pagkapanalo, nagsigawan ang
madla:
Isa pa! Meron ka pang mga kuwento!
Ginawa niya ito hanggang sa maka-labindalawa at hanggang sa wala na siyang
maalala. Ngunit lagi siyang pinipilit ng mga taong naaaliw at lasing, at nagtapos siya sa
pagkukuwento ng panlabintatlo, at pagkatapos, pahirapang nagkuwento patungkol sa
panlabing-apat na biktima.
At dahil ayaw ulit siyang papahingahin: “Isa pa!” tumango siyang parang isang taong
nahatulan. At nang humarap siya sa Pari, nakangiti niyang sinabi:
"Hindi, totoo, sa pagkakataong ito, wala na."
Laging buhay ang tao, malakas, at tuso; hindi mauulit sa ibang siglo itong mga
pagpatay na ito.
***
Mananatili ang karangalan ng madugong tagumpay dahil napapanatili ng ganitong
tagumpay ang parehong mga taga-hanga.
Nagkaroon sa Bontoc kamakailan lang ng isang gulo sa pagitan ng isang binata mula
sa nayong ito at isang binata ng kalapit na nayon. Hawak ang mga patalim, sinugod nitong
mga magigiting na kampeon ang isa’t isa. Ang dugo ng taga-labas ang siyang umagos. Sa
sandaling iyon, dumating ang konstabularyo. Hinuli nila ang nagwagi at dinala ito sa
kulungan.
85
Naayos naman ang problema sa pagitan ng mga konseho ng dalawang nayon na hindi
pinanghimasukan ng pamahalaan ng Pilipinas. Nagkasundo sila sa dami ng banga, o baboy, o
kalabaw na dadalhin sa nayong naagrabyado. At napanatili ang kapayapaan.
Nananatiling nakakulong ang nanalo, at para matapos na, kinailangan siyang
pakawalan ng konstabularyo. Dinala siya sa fawi, kung saan nagtipon ang Konseho, at kung
saan hinihintay siya ng lahat ng mamamayan. Tinanggap niya ang mga karangalang nakalaan
lamang sa mga mamumugot ng ulo.
Sinigurado sa akin -- at ito ang tunay na nakakagulat sa kuwento -- na isang Igorot na
opisyal ng Pamahalaan ang dumalo sa pista.
Naalala ko ang isang gabing palipat-lipat kami ng oulag, at ang misteryosong sayaw
na hindi namin napanood nang buo. Isang pagpatay ang naganap ilang araw na ang
nakalilipas. Inuulit gabi-gabi simula noon itong sayaw, sa saliw ng mga nakakabinging gong.
Tiniyak sa amin na ito ang mga unang pagdiriwang na nagbibigay-daan din sa pagpatay at
maaaring maganap ang malaking tradisyunal na pista pagkatapos ng pag-ani ng palay.
Sa isang pagawaan, natagpuan ang isang lalaking namatay daw dahil sa aksidente.
Ngunit malinaw kung ano ang tunay na dahilan: kung hindi puwedeng kunin ang ulo,
kinukuha ng mamamatay-tao ang ari ng biktima, at ang panga para maging hawakan ng gong.
***
Gumagawa ang sibilisasyon ng sarili nitong daan, at paminsan-minsang nabibitak ang
manipis na pang-ibabaw na aspalto na kadalasang tumatakip dahil sa hindi napapawing galit.
Sa isang Paaralan ng Agrikultura, na matatagpuan sa bukana ng Baguio at kung saan
sinisikap turuan ang mga kabataang Igorot, natagpuan isang umaga ang katawan ng isang
mag-aaral. Nakahiwalay ang ulo sa katawan.
86
Sa pamamagitan ng isang imbestigasyon, nakilala agad ang mga may-sala: dalawang
kamag-aral nitong binatang pinatay habang natutulog. Ngunit talagang naging imposibleng
ipaamin sa kanila ang mga dahilang nagtulak sa kanilang gawin ang pagpatay. Pero
nabigyang-linaw ang misteryo, at ito’y sa pamamagitan ng isang matandang Igorot na
nagmula sa kanyang nayon at hiniling na iharap siya sa mga pumaslang. At nang siya’y nasa
harap na nila, pinuri niya ang mga ito nang malakas, sa ngalan ng nayon, dahil sa wakas,
kanilang naisakatuparan ang paghihiganting hindi nagawa nang maraming taon. Ni hindi na
siya kinailangang pilitin ng mga tanong. Kusa niyang ipinaliwanag kung paano pinugutan ng
ulo ng lolo ng biktima ang lolo ng mga pumaslang. Nanatiling nakabinbin ang kabayaran.
Nakamtan din ito sa huli.
Ganito nakalaya ang mga kabataang tinuruan ng mga Puti ngunit hinahabol at
ginagambala ng kaluluwa ng biktima, ng kanilang ninuno, sa pamamagitan ng pagpataw ng
hustisya ayon sa kaugalian ng kanilang lahi, sa pamamagitan ng pagpugot ng ulo.
***
Ano ang kailangan isipin patungkol sa nabanggit?
Isang salita ang agad masasambit: paghihiganti. Tiyak na mapapansing maliban sa
pagpugot ng ulo, ito rin ang damdaming – at kadalasang ito ang damdamin – gumagabay sa
bawat isa, sa mga tao sa Europa at sa Pasipiko.
Hindi iniiwan ng Igorot sa pangangalaga ng batas ng tao ang paghihiganti para sa
maling nagawa sa kanya. Wala siyang tinatawag para rito. Siya ang lumulutas ng sarili
niyang mga problema, at ginagawa niya ito ayon sa kanyang sariling ideya ng dangal. Dahil
sinaktan, siya’y mananakit din.
87
Subalit lalabis siya sa paghihiganti ng pamilya. Siya mismo ang tatanggap ng
paghamak na makukuha ng kanyang tribo. Tinitignan na lamang niya ang kalapit na tribo
bilang isang grupo ng mga may-sala.
At nagaganap din ang mga pinagkasunduang labang maaaring itigil --- isang
pagkakataon ng pahinga para sa nagwagi --- sa sandaling makapugot ng unang ulo.
Sapagkat mas malubha itong mga paghihiganting ito kaysa roon sa Corse14, halos
relihiyoso at, dahil dito, mas mahirap iwasan.
Hindi lamang sa paghihiganti tumutugon ang Igorot na namumugot at inuuwi ang ulo;
kumukuha siya ng kaluluwa. Tinatanggalan ng kaluluwa ang pinugutan dahil tinanggalan ito
ng ulo. Ito ang pinakamalaking parusa. Walang katapusan ang kanyang paghihirap.
***
Ngayon, dapat bang sabihing hindi itong damdamin ng paghihiganti, itong krimen ng
karangalan, ang laging nagpapagalaw sa mamamatay-tao? Siguradong kahindik-hindik ang
mga pagpatay na ito. Ngunit kaya ring pumatay nang walang-kapararakan o dahil sa
pamahiin ang bawat isa sa mga di-sibilisadong ito.
Nitong taon nga, sa pagtatapos ng Hulyo, may pinaslang na Pilipino sa isang daang
halos mas kakaunti ang tao kaysa sa aming tinahak. Patungo ito sa bayang Kalinga mula sa
bayang Bontoc. Naging biktima ang kanyang katawan ng isang nakakakilabot na pamumutol.
Kinuha ng pumaslang ang kanyang mga tenga at ang panga, bilang mga tropeo.
Patuloy na itinuturing na bayani ng Igorot ang malupit na taong kumukuha ng panga
ng tao.
14 Islang Pranses na nasa dagat ng Meditaraneo
88
IX Mga Pagdiriwang
Nabanggit ko na aking ilalahad ang tungkol sa mga pagdiriwang na nagbibigay-daan
sa pamumugot ng ulo. Nagaganap lamang ang mga pagdiriwang na ito sa mga tribong
sadyang nakakaiwas sa pananakop ng mga Kastila o ng mga Amerikano, mga tribong tunay
na malaya. Naniniwala akong hindi makakadalo rito ang isang Puti.
Nakalagay ang ulo sa isang kaing na gawa sa sulihiya. Sa fawi, o ang pampublikong
bahay, nagsusuot ang mga bata, mga babae at lalaki, ng kanilang matitingkad na damit.
(Maipagmamalaki ang telang gawa ng mga Igorot dahil buhay na buhay ang mga kulay nito,
at dahil sa sining ng mga disenyo nitong may iba’t ibang hugis.) Nakapustura ang bawat isa:
mga kuwintas na gawa sa lumang agata at mga agimat na nakasabit sa mga tinirintas na
buhok ng tao. Nag-aalay ang mga matatanda ng aso o ng baboy. Nagsisimula ang sayaw sa
tunog ng mga gong. Tatagal ito nang dalawampu’t apat na oras.
Kinaumagahan, dadalhin ng mga matatanda ang ulo malapit sa ilog. Magsisimula sila
sa pamamagitan ng pagtitipon ng mga piraso ng kahoy, sisindihan ang mga ito, at ilalagay
ang ulo sa tabi ng apoy. Sa buong paligid, sa loob ng isa o dalawang oras, magpapatuloy ang
sayaw.
Titigil sila, mananahimik, at habang isa-isang naghahagis ng maliit na bato sa tubig,
nagdarasal ang bawat isa sa anito, sa espiritu ng mga patay, na ilayo sa kanya ang palakol sa
oras ng labanan.
Hahawakan ng isa sa mga matatanda ang ulo sa buhok at ilulubog ito sa agos para
banlawan at tanggalin ang dugo at putik na nagpaparumi rito. Muling mabubuo ang prusisyon
at babalik sa fawi. Doon tinatanggal ang panga, tapos ilulubog sa kumukulong tubig. Iniiwan
ito roon hanggang sa matanggal ang laman. Ibinibigay sa nanalo ang buto ng ngalangala sa
taas. Mapupunta ang bungo sa isang bilao. Tapos na ang unang seremonya.
89
Magsisimula ang pangalawa kinabukasan. Kabahagi ang lahat ng tao ng mga
kasiyahang ito. Walang pinapayagang magtrabaho maliban doon sa talagang kailangan sa
buhay. Nag-aalay sila ng mga kalabaw, baboy, at manok, na kakainin ng bawat isa. Hindi
tumitigil ang mga gong sa pagtunog, araw man o gabi. Tuwing may isang tagatugtog o isa sa
mga mananayaw na titigil, dahil sa pagod, may ibang papalit. Bilang tanda ng tagumpay at ng
karangalan, ipapako sa poste ng ato ang isa o dalawang kamay, isa o parehong tenga, ng
natalong kalaban.
Ihinahanda ng dalawampu’t apat na babaeng magkakaharap ang palay habang
kumakanta.
Tumatagal itong pangalawang seremonya nang isang buwan.
Dahil sa lawak ng mga ganitong pagdiriwang, hindi na kailangan ng isang
tagasalaysay na bigyang-diin ang halagang ibinibigay ng mga Igorot sa pangyayaring
kanilang ipinagdiriwang. Hindi na rin niya kailangang banggitin ang hirap na dinadanas ng
mga miyembro ng konstabularyo tuwing sinisikap nilang tanggalin ang mga gawaing
nakasanayan, lubhang nakakakilabot, at nananatiling likas sa isang grupo ng tao.
90
X Ang Isla ng Tatlong Daang Babae
Bago magpatuloy sa kuwento ng mga di-malilimutang tampok nitong paglalakbay
(para sa akin, hindi na mahalagang ilahad ang pang-araw-araw na gawain sa isang biyahe;
mauuwi ulit agad ito sa pagiging karaniwan), nais kong bigyan-diin na maaaring isang
kahibangan ang iparatang sa sambayanang Pilipino ang mga krimeng gawa ng isang
napakaliit na bahagi ng populasyon ng mga isla. Kadalasang mapanganib ang mga paglalahat,
at madaling madala rito ang tao, siya na nag-iisip. Aabot sa labintatlong milyon ang
populasyon ng mga isla ng Pilipinas. Dalawang daan at limampu hanggang tatlong daan ang
mga Igorot.
Matatagpuan sa hilaga ng Luzon ang mga maliliit na kapuluan. Mahirap puntahan ang
maliliit na pulo na bumubuo rito, bagama’t maraming punongkahoy at mayabong. Palaging
sumasalakay dito ang mga piratang Tsino at Hapon. Ngayon, hindi na nila ito matagumpay
na nagagawa dahil tinutugis sila ng mga baril ng adwana.
Naging bawal puntahan ang lahat ng mga maliliit na pulong ito. Ibig sabihin, wala ni-
isa sa mga sinaunang taong nakatira sa paligid ang mangangahas na tumapak doon, at para
saan pa…Pag-aari ito ng mga espiritu, lupain ito ng kamalasan.
Ngayon, magkukuwento na ako at hindi ko na iniisip na may matutuwang bumuo
mula rito ng mga konklusyong tanggap ng lahat. Sa katunayan, magiging talagang katawa-
tawa ito.
Limampu o animnapung taon na ang nakalilipas, isang taong mapagsapalaran ang
pumunta sa isa sa mga maliliit na pulong bangin ang gilid, agad nitong ginalugad ito, at
naisip na mamuhay doon nang maayos.
Isa ito sa mga ideyang namumuo rin sa isip ng mga matatalinong tao ng Europa o ng
Amerika, at hindi na kataka-takang malamang isang Puti, na nasusuka na sa sibilisasyon, ang
91
naglayag papunta sa bawat isa sa mga Thébaïdes15 ng kabangisan. At dahil sadyang
madalang na siya’y bumalik mula sa lugar na ito, maaaring sabihing nasiyahan siya rito.
Sa madaling sabi, nagustuhan ng ating manlalakbay itong bahaging ito ng mundo.
Marahil, may mga personal siyang dahilan para lumayo sa mga tao at sa kanilang batas, at
meron din para piliin ang islang ito na bawal puntahan. Kailanman, walang katutubo ang
mangangahas pumunta at mamuhay dito. Doon, puwedeng lumipas ang mga araw ng isang
taong masipag, nang may lubos na katahimikan. Pero nawawala ang mga babae, at alam ng
lahat na isang huwad na buhay ang buhay na walang babae.
Umalis siya ng isla at bumalik.
Bumalik siyang may tatlong asawa, walang labis, walang kulang, na kanyang inakit o
itinanan (hindi na naging malinaw ang bahaging ito), at nagtayo ng kubo alinsunod sa
kanyang utos. Nagbigay naman siya ng mga kagamitan. Sinaka nila ang lupang nagbigay sa
kanya ng maraming palay, mangga, at ng kanyang tabako. Kuntento na siya sa pangangaso at
sa pakikihalubilo sa kanyang maliit na grupo.
Ngayon, kailangang uliting sa katamaran nagmumula ang lahat ng bisyo, lalo na sa
panahon ng kasaganahan. Nakita agad nitong pacha ang posibilidad na magkaroon ng tatlong
anak. Hindi siya nagalak ni nalungkot dito. Kayang bumuhay nitong matabang lupa ng isang
kawan ng mga bata.
Ngunit nananatili sa kanyang utak ang akit ng kasamaan, at malikot din ang kanyang
isip. Kaya naman nagkaroon siya ng absurdong ideyang maaari lamang manggaling sa utak
ng isang tunay na bandido.
Siya ang amo, hari, papa, diyos. At ang totoo, siya lahat ito sa paningin nitong mga
babaeng mangmang, dahil nakaya niyang mabuhay at buhayin sila sa bawal na islang ito.
15 Isang rehiyon ng sinaunang Ehipto; ang lugar noon ay isang disyerto.
92
Kapag nawala siya, mamamatay silang lahat. Kumakapit sila sa kanya unang-una dahil sa
takot.
Kaya naisip niya na maaaring siyang saktan sa kalaunan ng kanyang mga anak na
lalaki, habang tinutupad ang kanyang dalawang tungkulin, matrimonyal at panghari. Sa loob
ng labinlimang taon, kakailanganin ang hatian ng mga babae. Kung hindi, magkakaroon ng
rebolusyon sa palasyo, pagpatay ng kaanak, at pagpatay ng hari. Nasaksihan na natin ang
mga mas kahindik-hindik na bagay sa kasaysayan ng mga sibilisado.
Nasanay na ang lalaking itong ipatupad nang walang kagatul-gatul ang mga pasyang
kanyang ipinapataw, na siya rin namang ginagawa ng mga babae. Pinutol na niya ang
kasamaan sa ugat pa lang, at nais kong sabihin na talagang pinatay niya ang mga anak na
lalaki pagkasilang pa lang. Mga babaeng anak lang ang pinananatili habang napapanatili rin
ang palagiang pagbabago ng kanyang maliit na grupo. At nagpatuloy ang buhay.
Wala sa mundong ito ang ganap na kasiyahan, at lalong wala para sa mga pilyo kaysa
para sa mga disente. Babalik sa iyong ala-ala ang ganitong pangyayaring nag-aanyaya ng
kasalungat. Dumating ang panahon na nagsimulang maligalig ang ilang utak dahil sa gintong
nakabaon sa lupain ng mga Igorot. At mas lalo silang nagkaganito, una na sa lahat, dahil sa
kayamanan ni Limahong.
Isang piratang Tsino si Limahong, na mas makapangyarihan pa kaysa sa isang
emperador. Kailangan ko lang ipaalalang nagpapadala siya ng mga ultimatum sa mga
Olandes at mga Kastila. Siya ang gumagawa ng batas sa dagat ng Tsina.
Nagmamay-ari siya ng kayamanang binubuo karamihan ng nakaw na ginto at mga
ginintuang bagay galing sa Pilipinas. Itinago ang kayamanang ito sa isang bahagi ng
kapuluan, ayon sa sabi-sabi. Naroon lamang ito, walang makapagsabi kung saan. Gayon pa
man, hanggang sa mga panahong ito, makakakita ng mga ekspedisyong binubuo dahil sa
ilang mga bagong palatandaan, at naglalayag para hanapin ang kayamanan. Kaya naman
93
isang umaga, nakakita sa barangko ang manlalakbay, na napapaligiran ng kanyang sampung
asawa, ng isang manlalakbay na kasindeterminado, armado, syempre, at handang sumabak sa
giyera. Naghahanap ito ng ginto at nakikipagkilala sa mga babae.
Lumapit siya.
Nag-usap sila nang matagal.
At sa huli, nagkasundo sila.
Napakarami na rin ngayon ng mga babae para makapaghiraman silang dalawa.
Naging matalik na magkaibigan ang dalawang panginoon, pinag-ugnay marahil ng
nakaraang parehong kaduda-duda. At pinuri ng bagong dating ang karunungan ng mas
nakatatanda, na kanyang pinatunayan sa pamamagitan ng hindi pakikipagtunggali. Sumang-
ayon siya at hindi niya nalimutang gayahin, para sa sarili niyang konsiderasyon, kung paano
patuloy na dumami ang populasyon ng mga asawa at siya, manatiling isa.
Tumanda ang magkasangga at muli na namang nakakita sa barangko ng isang
naghahanap ng kayamanan, ang pangatlo, bata, tuso at sinanay upang ipagpatuloy ang
dinastiya. Kusang nagpakumbinsi itong binatang handa sa lahat, lalo na sa labanan. Ilang
panahon mula noon, namatay nang payapa ang mga mas nakatatanda. Nakalipas lamang ang
maraming panahon nang dumaong ang isang ekspedisyong binubuo ng labindalawang tao, sa
maliit na isla at pinaghiwa-hiwalay ang mga batang ito ng isa pang Arcadie16, lahat abalang-
abala siyempre sa pagtuklas sa kuweba ni Limahong.
Walang nagawa ang bagong pacha para labanan ang ganitong puwersa.
Binilang ang kanyang mga asawa.
Tatlong daan.
16 Isang bulubunduking lugar sa timog ng Gresya; sa mga tula, kumakatawan ito sa isang lugar ng kaligayahan, tirahan ng diyos na si Pan.
94
XI Si Kosme at si Sekat
Sadyang malupit ang lahat ng mga kuwentong ito, at, sa tingin ko, medyo madugo rin.
At inuulit ko na kung ganyan ang bayan, hindi naman palagi sa lahat ng panahon o mula araw
hanggang gabi. Hindi pa rin pangkaraniwan ang isang tulisan. Patungkol sa mga namumugot
ng ulo, unti-unting nang nasusupil ang kanilang mga gawain. Hindi lang kasamaan ang nakita
namin ni Miguel.
Bihira kong banggitin si Miguel, para mapilitan akong walang kilingan sa kuwentong
ito. Hindi gaanong mahalaga ang manlalakbay kumpara sa bayang kanyang pinupuntahan.
Hindi ko na ilalarawan ang pagkaing aming kinakain sa ilalim ng mga dahon ng isang ligaw
na puno ng saging. Hindi ko na rin ilalarawan ang isang gabing pahirap. Halos pare-pareho
naman kahit saan. Ang mga kaugalian ng mga tao, iyan ang ibang putahe.
Sa daan, kusang nauuna sa akin si Miguel. Para siyang isang sorong naghahanap ng
makakain. Isa siyang binatang maparaan; siya lang ang makakaisip kumiliti ng ilong ng isang
matandang Igorot na may dahon ng tabako para patawanin itong mamang ito. Hindi pa man
siya naiimbitahan, nakapasok na siya sa loob ng kubo, para amuyin, langhapin, hawakan,
suriin ang lahat.
Nais kong sabihin na ang buhay namin ay hindi lang naman puro kapilyuhan. Mas
madalas naman kaming makatagpo ng mga taong tahimik. Syempre, mapamahiin mula araw
hanggang gabi.
Isang umaga, papunta kami ng Sagada. Ang maaliwalas na langit sa silangan, kulay-
rosas sa mga palayang luntian, madidilim na kagubatan, mga kahol, ang paglipad ng agila --
maaaring makagawa ng mga paglalarawan sa mga ito sa pamamagitan ng ilang pagbabago ng
mga pangungusap, at pinalamutian ng mga terminong Igorot! Alam nating lahat kung paano.
95
Lumakad kami kasabay ang dalawang mangangalakal galing Bontoc, isang ama at
isang manugang, mga bumibili at nagbebenta ng kalabaw at baboy. Iniwan nila ang kanilang
mga asawa’t mga kubo, inayos ang kanilang mga gamit sa bahay bago sila umalis, ayon sa
kaugalian. Hindi kinakalimutan ng mga katutubo ang lahat ng kaugalian. Babalik sila sa loob
ng apat na araw, habang tulak-tulak ang baka, kung pagpapalain sila ni Lumawig sa tamang
oras: ito na kasi ang panahon kung kailan itatakda ang presyo ng kilo ng karne. (Gumagamit
ako ng isang termino ng transposisyon, dahil hindi pa alam ng mga Igorot ang sistemang
desimal; itatanggi nila marahil ang pakinabang nito.)
Lumalakad kami nang banayad, payapa, tulad ng mga taong may mabuting hangarin.
Nag-uusap ang mga mangangalakal bilang mga magangalakal, tungkol sa mga presyo ng mga
bagay. Dala-dala ng bawat isa ang kanyang mga kailangan sa isang basket. Pareho silang may
suot na salakot na pinasadya sa mga Kalinga. Kahit papano, humahalili itong salakot sa
makapal na kapoteng gawa sa halaman na isinusuot na parang isang tumpok ng mga balahibo
kung saan dumudulas ang tubig at tumatakip sa kalahati ng katawan (karaniwang
bumabagsak ang ulan sa isang bahagi lamang), at hindi rin tumatagos ang tubig dito, hindi
nga lang kumportable.
Nasa kahabaan ng gilid ng bundok ang daan, nasa damuhan sa ibang mga lugar. May
mga putol na punong pinatumba ng bagyo. May mga baging na nakasabit sa mga sanga.
Nagngangalang Kosme ang ama, at ang manugang, Sekat. Huminto si Kosme.
Humakbang pa ng isa si Sekat. Umusad kami nang nakapila. At wala nang gumalaw pa.
“Ano yun,” sabi ni Miguel.
Ahas.
Isang ahas ang tumawid sa daan, maikli, payat, kulay-abo, may batik-batik ang likod.
Nawala ito sa mga palumpungan. Sabi ni Miguel:
“Wala na ang puwedeng gawing sinturon. Tara na!”
96
Bumaling si Kosme kay Sekat, at nagsimulang mag-usap ang dalawa. Pagkatapos,
naupo sila ilang hakbang mula sa aming kinaroroonan, sa isang bato, kung saan nagpatuloy
ang usapan. Nagulat ako sa sandaling iyon; maaaring mapanganib ang ahas, ngunit wala na
ito.
“Ah,” sabi muli ng aking kasama, “Hindi na sila tutuloy.”
Ipinaliwanag niya sa akin na tumambad sa amin ang isang pangitain.
Hindi lingid sa kaalaman ng lahat na malaking bahagi ng buhay ng mga katutubo ang
mga pangitain, at hindi naiiba ang mga Igorot. Hindi ito naaabot ng ating katwiran. Mukhang
direkta nilang naaabot ang mundo ng kababalaghan. Batid nila na binibigyan sila ng mga
Diyos ng mga babalang alam nila ang katangian. Kailanman, hindi nila hinahayaang
kalimutan ang mga ito, sa pang-araw-araw na buhay, sa pangangalakal, sa pagbili, sa
pagbenta, sa pagbiyahe, sa pagpapakasal. Nakatuon ang kanilang pansin sa mga ibon, mga
paru-paro, mga alitaptap, nasa mga reptilya at mga hayop na may apat na paa, nasa mga
laman-loob ng mga hayop, nasa atay at apdo ng manok at baboy, nasa mga bagay na di-
gumagalaw, at, bilang halimbawa, nasa biglang pagbagsak ng isang kagamitan sa bahay, na
isang masamang pangitain.
Kaya’t tumambad sa amin ang isang pangitain; isang ahas ang tumawid sa aming
daraanan.
Nagpasyang bumalik ang mga Igorot at pumunta sa Tetepan. Isa sa mga pinakasikat
ang mga bumabasa ng mga pangitain sa Tetepan. Hindi naman talaga kami nagmamadali para
palampasin ang pagkakataong may matutunan. Bumalik din kami.
Sa Tetepan, hindi na itinago ng matanda ng ato ang katotohanan sa dalawang
sumangguni: kailangan nilang ayusin ang ilang di-pagkakaunawaan, at ang pagbalik sa
kanilang mga bahay ang tanging nararapat. Maaari silang tumuloy sa ibang araw. Walang
97
ibang ibig ipahiwatig ang makasalubong ng isang ahas na batik-batik kundi masamang
karanasan sa paglalakbay.
Nagpasalamat ang dalawang mangangalakal, umalis, nagsimulang magbulungan, at
halatang halatang hindi sila magkasundo. Kasama kami, nagpalipas sila ng gabi sa
pabafunan, isang uri ng pampublikong otel, at, simula bukang-liwayway kinabukasan,
tinahak nila ulit ang daan papuntang Sagada, at dahil nakumbinsi ni Sekat ang kanyang
biyenan na wala ng saysay ang bumalik pa, nagpalipas sila ng gabi sa Tetepan, pagkatapos
tumigil doon ng kalahating araw upang ihinto ang pagbiyahe. Ngayon, nagsisimula silang
muli, kung saan wala nang kinalaman ang pangitain. Hindi mapalagay si Kosme, at malakas
naman ang loob ni Sekat, at agad niyang natikman ang parusa dahil dito: sa halos siyam na
milya mula sa Tetepan, napansin niyang nawala niya ang kanyang magandang salakot mula
sa Kalinga.
Muntik nang bumalik ang magkasama, tapos nagbago sila ng isip. Natatanaw nila ang
isang nayon kung saan sila karaniwang kumakain (at doon din kami kumain sapagkat pareho
lang kami ng dinaanan) at kung saan sila may ilang mga kaibigan. Inatasan nila ang isa sa
kanilang mga kaibigan na hanapin ang salakot ni Sekat. Ngunit hindi na nahanap ang salakot,
at ito ang unang parusa.
Nagpaalam kami sa dalawang mangangalakal pagdating sa Sagada, at dito na kami
nakakuha ng balita tungkol sa kanila pagkalipas ng ilang linggo. Nag-ikot kami sa bayan,
kumain ng kanin kasama ang mga katutubo at nakipag-usap kasama ang ilang Amerikanong
prospektor na makapal ang labi, may mga matang mapanlinlang, tahimik at mukhang
maraming nalalaman, at siguradong, at halatang halata, kukunin ang lupa ng bagong
Golconde17 na kanilang tinatapakan. Pabalik kami galing Bontoc. Nang patawid na kami sa
kanilang nayon, nakasagap kami ng balita tungkol kay Kosme at sa kanyang manugang.
17 Isang rehiyon sa India na kilala sa mga minahan ng mga hiyas.
98
Sa usaping pinansyal, mukhang hindi kumita nang malaki ang kanilang
pangangalakal. Namatay sa daan ang isa sa mga kalabaw. Sinubukan talaga nilang ibenta ang
karne nito sa isang nayon. Kahit na sapat na sapat lang ang bayad na hinihingi nila para sa
tadyang at sa mga laman-loob, kinailangan nilang ibaon sa lupa ang kalahati ng hayop, dahil
na nila maibebenta ito. Marami-raming piso ang nabulok sa hukay.
Hindi pa man nakakauwi, nagkasakit na si Sekat. Noong una, hindi kinailangang
gumawa ng anumang pag-aalay; hinintay nila ang paggaling. Hindi ito dumating, bagaman,
sa loob ng ilang linggo, nanatili si Sekat sa bingit ng kamatayan. Kailangan niya talagang
mangumpisal, at pati si Kosme na nilabag ang banal na batas. Nakita ng mas nakatatanda sa
kanila ang kanyang sarili bilang pinakakasisi-sisi dahil nakaligtaan niyang sundin ang mga
tagubilin ng matandang pantas ng Tetepan.
Hindi natatapos doon ang kuwento ng dalawang mangangalakal na laging
napaparusahan. Para sa akin, kanais-nais at marahil kapaki-pakinabang sa agham na
subaybayan hanggang katapusan ang ebolusyon nitong naiibang pangyayari. Nito ko lang
nalaman ang katapusan nito.
Ilang panahon ang lumipas, itinalagang taga-payo si Kosme ng mga tao at dahil dito,
nararapat na magdala siya ng tungkod na pilak. Sa mga Igorot, tulad sa Europa, may kapalit
na inuming alay ang ganitong mga karangalan. Hindi sinira ni Kosme ang mga kaugaliang
kanyang kinikilala. Nag-alay siya ng piging sa mga maimpluwensiyang tao.
Ipinadala niya sa kanyang mga bukirin ang mga utusan. Itinusok nila ang kanilang
mga sibat sa isang kalabaw, pinugutan ito, at inilagay ang ulo sa isang bukas na lugar sa
pedimento ng isang pasukang tinatawag na chuag. Hindi pa man nagtatagal doon ang ulong
pinalamutian ang mga magagandang sungay, nalaglag na ito. Napakasama ng pangitain, hindi
para sa mga lampang hindi alam balansehin itong bangkay, ngunit para sa amo sa loob ng
bahay. Sa mga ganitong pagkakataon, nakakatuksong paratangan ang tadhana ng hindi
99
pagiging patas. Matatandaang maaari lamang malaglag ang ulo ng kalabaw kapag itinulak ng
mga espiritu o mga anito.
Si Kosme, tuliro at halos hindi makahinga, ay bahagyang gumaling sa pamamagitan
ng paglagok ng inuming inialay ng mga taong nag-imbita sa kanya. Ngunit kinabukasan,
nagsimula siyang maghandog sa mga anito ng mga alay na bagaman kitang kita sa sobrang
dami at laki, ay nabigong ikiling sa magandang direksyon ang tadhanang tungo sa
kamatayan.
Namatay si Kosme.
100
XII Mga Bawal
Itong pambihirang karanasang aming nasaksihan ang nagbigay-daan sa aking ilahad
ang mga bawal, na siya rin namang dahilan nito. Maraming bawal sa bayan ng mga Igorot.
May mahirap intindihin at nagmula marahil sa mga pamahiin. Ang karamihan, talagang may
basehan. Ito ang ilang mga paniniwalang galing kay G. Faculo. Pagdating sa usapin tungkol
sa mga paniniwala at mga halimbawa nito, maraming alam na di-matatawaran si G. Faculo,
ang kalihim ng probinsiya.
Hangga’t hindi isinisilang ang kanilang unang anak, may sagradong obligasyon ang
mag-asawang magsuot ng mga matitingkad na damit, paha, at kuwintas. Hindi sila puwedeng
magbanlaw ng ulo dahil magdudulot ito ng problema sa pandinig ng bagong silang.
Ipinagbabawal sa mag-asawang maghugas ng kamay, ng mangkok, at ng bilao ng
bigas bago at pagkatapos ng unang agahan pagkatapos ng kasal. Maaaring makaranas ng
matinding gutom ang mga baboy at biik.
Kapag pumasok sa bahay ang mga kapitbahay, mga bisita, at kahit mga miyembro ng
pamilya habang gumagawa ng tapuy (alak mula sa bigas) ang ginang ng tahanan, hindi
magiging maganda ang pagpapaasim nito. Maaari lamang pumasok ang mga miyembro ng
pamilya kapag ilalagay na ang alak sa mga banga patungo sa atik.
Ipinagbabawal sa mag-asawang kumain ng kambal na saging dahil magiging kambal
ang kanilang anak.
Hindi dapat mag-away ang mag-asawa sa harap ng kanilang mga anak tungkol sa mga
bagay pampamilya, lalo na tungkol sa pagkain. Maaaring isipin ng mga bata na sila ang
dahilan ng pag-aaway at maaaring bigla silang mamatay.
Hindi dapat pumasok sa tahanan ng kapitbahay habang nanganganak ang inahing
baboy nito. Maaaring maging sakitin ang mga biik at mamatay.
101
Hindi dapat makiapid ang kahit na sino sa mag-asawa. Ang kamatayan ng mga anak
ang maaaring maging kapalit ng kasalanang ito.
Hindi dapat magpakasal sa loob ng tatlong buong taon pagkatapos mabalo. Ito ang
magtutulak sa kaluluwa ng yumao na paikliin ang iyong buhay.
Ipinagbabawal ang pagnanakaw ng mga ari-arian ng isang pamilya kung may
miyembro itong napugutan ng ulo, namatay sa labanan o sa pagkalunod o sa tama ng kidlat.
Parehong kapalaran ang darating sa iyo.
Ipinagbabawal, at may katumbas na multa, ang pagtawid sa isang bukid na may nag-
aani. Liliit ang halaga ng ani.
Hindi dapat ipagwalang-bahala ang payo ng isang babaeng nakikipag-usap sa
kaluluwa ng mga bayaning namatay.
Hindi dapat matulog ang mga panganay sa higaan ng mga nakababatang kapatid.
Hindi dapat makipagtalo ang mga anak sa kanilang mga magulang. Magdudulot ito ng
kamatayan sa anak na lalaki o babae, o sa kahit na sino sa mga apo.
Sa gabi, ipinagbabawal ang pagkuha ng kahit ano mula sa isang kalapit-bahay, kahit
may pahintulot ang may-ari. Maaaring bangungutin ang sinumang gumawa nito.
Pareho ang sasapitin ng ama o inang papasok sa bahay ng kanyang anak habang wala
ito at guluhin ang anumang gamit na nasa loob.
Ipinagbabawal sa mga anak ang umiyak o magsumamong manatili sa bahay ang
kanilang ama kung kailangang nitong umalis o maglakbay o magsibak ng kahoy sa bundok:
maaaring mawala sa katinuan ang ama at magkasakit.
Hindi dapat magluto at kumain ng ulam sa bahay ang isa sa mag-asawa habang wala
ang kanyang kabiyak.
102
Hindi dapat hayaang buksan ng bantay o bisita ang bangang naglalaman ng tapuy
mula ika-walo hanggang ikalabing-isa ng umaga, habang nasa bukid ang mag-asawa. Maaari
itong magbunga ng aksidente.
Ipinagbabawal sa mga bata ang kumain ng mga prutas na tumubo mula sa mga
puntod. Maaari silang magkaroon ng mga sakit sa balat, mga butlig, o ubo.
Hindi dapat bumiyak ng batong matatagpuan sa isang palayan nang hindi muna nag-
aalay ng manok at cañao. Maaaring magkaroon ng sakit sa likod, rayuma, o di kaya’y maging
baldado ang sinumang gumawa nito.
Hindi dapat magluto ng ulam na sangkap ang isang baboy na inalay sa isang libing sa
isang bukid na may bukal. Pinamamahalaan ang bukal ng isang espiritung maaaring patuyuin
ang bukal kapag ito’y nasaktan, at maaaring maging tigang ang bukid.
Hindi dapat saktan ang mga taong namamahala sa mga banal na libingan at ang mga
taong may kapangyarihang pigilin ang mga bagyo.
Ipinagbabawal sa mga binata’t dalaga, at sa mga apo, na dumalo sa mga seremonya
para sa isang binata o dalaga o batang yumao. Ang mga matatanda lamang ang maaaring
makilahok dito.
Hindi dapat dumaan sa harap ng isang patay na hayop nang hindi ito tinatakpan ng
mga dahon. Maaaring ikagalit ito ng Diyos.
Hindi dapat dalhin ang mga sanggol sa mga bukid at halamanan sa bundok. Mura pa
ang kanilang isipan at maaari silang maging mangmang.
Hindi dapat matulog buong araw nang nag-iisa sa bundok o sa yungib. Maaaring
sapian ng isang anito ang iyong katawan at ika’y magkasakit.
Ipinagbabawal sa mga nagdadalaga o nagbibinata ang matulog sa bahay ng kamag-
anak.
103
Ipinagbabawal sa isang matandang lalaking matulog sa pampublikong bahay at iwan
ang kanyang asawang mag-isang natutulog sa bahay. Maaaring umigsi ang kanilang buhay.
Tiyak napansin na maliban sa mga nakakagulat na bawal, marami-rami ang maaaring
sang-ayunan.
Ang pagkagutom ng mga alagang baboy dahil sa paglilinis ng mga mangkok at bilao
ng bigas – isang magulong pag-iisip na tiyak hindi tutugon sa ating maka-Kanlurang
pangangailangan para sa lohika. Maaring matagpuan ng may isang matalas na isip ang isang
huwad na ugnayan sa pagitan ng bawat isang pangyayari. Ngunit yaong may matalas na isip
lang ang makagagawa nito.
Sa kabilang banda, may ilang pagbabawal na malabo lamang sa unang tingin.
Maaaring maipaliwanag ng isang analohiya ang pagbabawal sa pagpasok ninuman habang
may naghahanda ng alak mula sa bigas. Alam ko, sa mga nayon natin sa Pransya, maraming
pagawaan ng alak, kung saan hindi pinapayagan ang paglabas-masok ng mga kababaihan
habang nagaganap ang pagpapaasim, na unti-unti ngayong nasasanay sa pagiging maluwag at
sa kawalan ng seryosong pag-iingat. Hindi nakaugat sa pamahiin ang pagbabawal na ito.
Hindi ko alam kung paano ipaliliwanag ang paniniwalang may epekto sa
panganganak ang mga kambal na saging, o ang pagkakaroon ng rayuma dahil sa pagkasira ng
isang bato (Nakaugat ang huling pagbabawal sa paniniwalang may nakatirang mga kaluluwa
ng mga yumao sa mga bato, tulad ng mga bukal sa Gresya na may mga nakatirang nimpa18, at
naghihiganti ang mga nilalang na ito para sa mga kasamaang ginawa sa kanila). Ngunit
ipinapaalala sa akin ng pamahiing ito ang isa pang pamahiing hindi lang sa Asya mahahanap.
“Kapag nagka-rayuma ka sa kaliwang hita,” sabi sa akin ng aking kapitbahay na si Théodore,
“hatiin mo ang isang patatas sa dalawa at ilagay ang kalahati sa kanang bulsa ng iyong
18 Mga espiritung ng mitolohiyang Griyego na nakatira sa mga gubat at bukal.
104
pantalon. At kung nasa kanang hita ang sakit, ilagay ang patatas sa kaliwang bulsa.
Pagkalipas ng dalawang araw, gagaling ka.”
Hindi ko layon na makakita ang sinuman sa paralelismong ito ng isang tangkang
pagmamaliit ng ating mga kapwa Puti para sa ikabubuti ng ating mga kapatid na kayumanggi.
Nais ko lamang banggitin na may sinusunod iyong tinatawag nating di-sibilisado na ilang
mga kaugaliang itinuturing nating kalokohan sa unang tingin, na kailangang isabuhay, at
nahahanapan natin ng katumbas sa sarili nating bansa. Maaaring gawan ng isang mas
masusing pag-aaral ang mga paralelismo ng mga pamahiing ito, lalo na ang kanilang
pinagmulan. Gusto ko itong gawin ngunit sa kasamaang palad, pakiramdam ko, wala akong
sapat na kakayahan para rito. Sa pagkakataong ito, maaari tayong maglagay ng isang tulay sa
pagitan ng mga anito at mga manggagaway kung saan hindi ikagugulat na magkita ang mga
nakagigimbal na nilalang. Hindi kailanman hiwalay sa buhay ang sibilisasyong moral ng mga
Igorot (huwag niyong ipangontra sa akin ang mga namumugot ng ulo). Pagmuni-munihan
ninyo nang may pagigiit ang mga pagbabawal na nag-aatas ng pagrespeto sa ari-arian ng
patay at ng buhay. Pagmuni-munihan kung paano nila mariing pinanatili ang mga
pagmamay-ari ng pamilya, kung paanong iniuutos ang paggalang ng magulang sa anak, at ng
anak sa magulang, kung gaano kalaki ang pag-aalala nila sa paglalayo sa lahat ng bata sa mga
pagtitipong ubod ng lungkot, at isipin niyo rin itong nakaaantig nilang malasakit sa pag-
aalaga sa mga matatanda.
105
XIII Ang Hatol ng Diyos
Padalas nang padalas ang mga ulan, mga bagyo, at malakas ang pagpatak ng mga ito.
Hindi pa ako nakakita ng mga ulap na kasindilim at kasingkapal nito, nakapako sa tuktok ng
mga bundok at tinatakpan ang araw, ngunit ginulo, hinati, pinutol sa bawat segundo ng isang
sayaw ng mga kidlat, parang mga pinangyayarihan ng Walpurgis19. Maaalala ang talon, itong
suson ng tubig na patayong bumabagsak. Pinaparami ng kulog ang mga walang tigil at
nagbabanggaang dagundong.
Sadyang naging maputik at madulas ang mga daan. Ang lupa, kung ito’y guguho, ay
napupunta sa gilid ng mga bundok sa panahon ng tag-ulan. At dahil hindi lahat ng mga
palayan ay sinusuportahan ng mga pader na gawa sa tuyong bato, at dahil minarkahan lamang
ang hangganan, sa lahat ng dako, gamit ang mga trosong mababaw ang pagkakabaon sa lupa,
nagaganap sa ganitong pagkakataon ang mga kuwento ng korte. Dumudulas ang mga trosong
ito kasama ng lupa. Lumalaki ang bukid sa itaas at napipinsala ang bukid sa ibaba. Ayaw
itong aminin ng may-ari ng bukid sa itaas; naninindigan ang may-ari ng lupa sa baba na mali
ang kabila. Kanino pa ba ito idudulog kundi sa Diyos?
Masasaksihan namin ang kahihinatnan ng isa sa mga interesanteng paglilitis, bagaman
wala kaming kaalam-alam noong una. Dalawang taong nagtatalo sa lupa; nagtutulakan sila at
nagbubungguan, ngunit hindi nagkakasakitan. Mga sampung tao ang nanonood nitong mga
kaganapang ito. Sa bandang huli, sumuko ang isa sa mga nakikipagtalo, nawalan siya ng
lupa, at hindi ito nawala sa kanya sa kahulugang matalinghaga lamang; nawala talaga ito sa
kanya. Base sa kilos niya, naunawaan naming umatras siya sa laban.
Yumukyok silang lahat at nag-usap. Pagkatapos nito, agad na ayusin ang puwesto ng
mga hangganan, pahayag ng Diyos na si Lumawig, sapagkat ito ang kanyang hatol.
19 Isang pista sa bansang Aleman kung saan maraming sayawan.
106
Ipinagkakaloob niya ang kanyang proteksyon, ibinibigay ang kanyang lakas sa sinumang
may tunay na karapatan para sa kanya at hindi nakalimot na magbigay ng mga banal na alay
bago ang isang labanan. Maaari talagang maisip na wala sa mga magkakaaway ang
nakakalimot nito. Maaari ring isipin na ang katwiran ng pinakamalakas ang laging
pinakamagaling, pati sa bayan ng mga Igorot.
Sa puntong ito, makikita sa lugar ng mga Igorot ang mga gawaing tanyag noong
Gitnang Panahon, lalo na ang pagsubok ng kumukulong tubig.
Pakukuluin ang tubig na nasa palayok. Maglalagay ang tagahatol ng isang maliit na
bato na dapat kunin ng bawat sangkot sa kaso, tapos ibabalik ito sa palayok nang hindi
nagmamadali. Mapapaamin ng kanyang takot, at samakatuwid ng kanyang kasalanan, ang
sinumang magmadali. Kinabukasan, dadalawin ng tagahatol ang dalawang magkasangga,
titignan ang kanilang mga paltos, kung meron, paghahambingin ang lagay ng kanilang paso
at ibababa ang kanyang hatol. Mas lalala ang pangyayari kung babaling ang isa sa
magkaaway sa paggamit ng armas, na sa pagkakataong ito ay sibat. Ang pag-urong ay
nangangahulugan ng pagtigil ng paglilitis; maaaring humantong sa kamatayan ang
pakikipaglaban. Makikita ritong hindi lamang para sa mga sibilisadong tao ang duelo.
Ngunit ang pamamaraaan ng isa sa mga naturang away ang nagpapagaan ng aking
kalooban. Ito ang pamamato sa isa’t isa. Ngunit dito, pinalitan ang mga bato ng mga itlog.
Ganitong maruming away, kung meron man, ang magpapasya ng mga pagsasakdal patungkol
sa pakikiapid. Mapapansing iginagawad ng mga Igorot ang hustong halagahang akma sa mga
kaganapan sa buhay. Hindi nila ipinapahamak ang kanilang mga sarili para sa isang
madamdaming bagay.
107
XIV Ang Ispiritwalismo ng mga Igorot
Sa timog-silangan ng bayan ng Bontoc matatagpuan ang bayan ng Ifugao, kung saan
kami patungo. Hindi nagkukulang sa kagandahan ang bayan ng Ifugao. Magkakasama ang
mga nayon sa guwang ng mga lambak, at nakatirik ang bundok nang halos patayo.
Natatakpan ito ng mga halaman sa itaas. Sa ibaba, isang malakas na agos ng tubig na paliku-
liko sa mga bloke ng laba at mga palayan. Ang init sa loob nitong mahahaba at malalalim na
kawang hindi pinapasok ng hangin ay mabilis na nagiging katulad ng init sa isang hurno.
Makikita sa mga tuktok ng bundok ang malalaking lukab na ginawa sa kagubatan.
Kapag lumapit sa mga ito, at hindi ito madali, makikita ang mga naglalakihang lambat. Mga
patibong ito para sa mga bampira at paniki, na siyang napiling ulam. Agad kaming nandiri.
Hindi ko ngayon alam ang dapat isipin patungkol dito. Hindi ko ginalaw ang mga ulam na
naglalaman nitong mga ibong ito sa dahilang hindi itinuturing na pagkain ang kanilang karne
sa Europa, at tiyak na mandidiri ka kapag hinainan ka nitong mga litid ng pakpak. At naaalala
ko na nandidiri rin ako sa mga pugad ng golondrina at mga palikpik ng pating sa Paris.
Subalit sa Tsina, ganado kong kinain ang mga ito.
Sa mga nayon kami pansamantalang tumitigil. Naalala ko ang isang liwasang mas
malaki nang bahagya kaysa sa mga karaniwang liwasan. Bumubulwak mula sa bato ang
sagitsit ng tubig mula sa isang bukal. At sa ilalim nitong sagitsit ng tubig, syempre, may
isang batang babaeng mga labindalawang taong gulang. Hubo’t hubad siya at talaga namang
maganda ang hubog ng kanyang katawan.
Inikot ko ang lugar kung saan naroon ang mga baboy sa tuktok ng mga bato, kung
talaga ngang may mga bato roon. Mukhang matibay talaga ang pagkakatayo ng mga kubo,
natatakpan ang sahig ng mga sapin, pambihira ang kalinisan. Dahil sa mga ito, naalala ko ang
mga bahay ng Hapon na gawa sa kahoy at papel. Ang lahat ng mga babae ay may dalang mga
108
batang nakasabit sa kanilang paha. May nakita akong isa sa kanilang talagang napakaganda at
kinakain ang balat ng isang nakakatakot na sakit. May mga butlig din sa buong katawan ang
kanyang anak. Baka hindi ito malubha at madaling gamutin. Nanghihinayang akong hindi
ako duktor.
Kinagabihan, mag-isang pumunta si Miguel sa nayon at natagalang makabalik. Hindi
siya bumalik mag-isa. Kasama niya ang maliit na babaeng naliligo nang kami’y dumating.
Ginawan niya ito ng isang regalong kuwintas na gawa sa bato. Nagagalak itong kinuha ng
babae. Nakakatuwang tignan. Umalis sila ulit nang magkasama.
Malalim na ang gabi nang bumalik si Miguel. Narinig ko siya, ngunit napakadilim at
hindi ko siya makita. Hinihintay ko siyang humiga sa banig. Pakiwari ko’y meron siyang
hinahalungkat sa kanyang mga bagahe.
Tinanong ko si Miguel kung hindi pa siya matutulog.
Sinabi niyang akala niya, tulog na ako. Naghahanap siya ng isang bateryang pamalit
para sa kanyang flashlight.
Hindi kaya matagumpay ang kanyang panliligaw? Sinindihan ko ang aking sariling
flashlight at itinapat ko ang sinag sa mukha ni Miguel. Nakita kong galit siya at suspetsa ko,
naging biktima siya ng ilang gulo. Hindi na niya hinayaang mabagot ako sa pagtatanong sa
kanya.
“Mga sanggano,” sabi niya.
Naunawaan ko lamang nang ipakita niya sa akin ang pisngi niyang dumudugo.
Tinignan ko ito nang malapitan. Isa itong hiwang hindi naman mukhang malalim, at higit sa
lahat, isang kalmot ng isang maliit na babae. Iyon ang aking palagay. Marahil may ginusto
siyang makuha kapalit ng kanyang kuwintas. Isa siyang tunay na lalaki at mahusay mang-
akit, ngunit pinangangalagaan niya ang kanyang mga pag-aari at nagbibigay lamang kung
may kapalit.
109
Hindi pa roon ito natatapos. Pinakita ng maliit na babae ang kanyang pagtalima,
ngunit, dala ng kapusukan, ginusto ni Miguel na igiit lalo ang kanyang mga gustong makuha.
Ninais niyang samahan ang kanyang nabihag hanggang sa oulag. Hindi tumanggi rito ang
babae. Tumatawa ang babae, at ipinagkabit pa nga sila nito sa pamamagitan ng kanyang
bahag. Natuwa siguro ang babae rito sa pakikipagsapalaran.
Pumasok ang babae, sumunod si Miguel. Para sa sumunod na pangyayari, tingin ko
ay hindi ikinukuwento nang tama ni Miguel ang naganap. Hindi magiging pinakamatingkad
ang kanyang papel. Puwedeng mahinuha, nang dahil sa kanyang kaba pati na rin sa kanyang
katahimikan, na may naganap na away at bahagya siyang nalapastangan, at sa huli, pinaalis.
"Lubhang mapanganib iyan," sabi ko. "Hindi maaaring pumasok sa isang oulag na
parang sa isang karaniwang bahay lamang, nakita mo yun sa Bontoc.” Sa huli, hindi ko
nagustuhan ang kanyang mga kuwento. “Makakabuti sa iyo ang manahimik."
Humiga siya sa kanyang banig, ngunit nakikita kong hindi siya natutulog. Pinagnilay-
nilayan niya ang kanyang dinadamdam, at meron din akong hinalang hindi siya titigil dito.
Patulog na ako nang marinig ko siyang bumangon. Pumuslit siya palabas.
"Hay," iniisip ko, "gagawa na naman siya ng kalokohan."
Hindi siya lumayo, naupo sa pintuan ng pabafunan.
Sinamahan ko siya roon.
"Hindi ka pa inaantok?"
"Hindi."
Nang masanay na ang mga mata ko sa dilim, nakaaninag ako ng mga anino, mga
korteng taong mukhang nakaupo sa isang mababang pader, dalawampung metro mula rito.
"Ano ang gusto nila sa atin?"
"Wala," sabi niya.
Ngunit naunawaan ko.
110
"Mga binata galing sa oulag?"
"Palagay ko, hindi."
Sinundan nila siya. Samakatuwid, hindi pa tapos ang problema. Pero hindi sila
lumalapit. Samakatuwid, hindi lalala ang problema ngayong gabi. Marahil naninindigan
silang dalhin siya sa harap ng ato kinabukasan. Habang naghihintay, minamatyagan nila ang
pabafunan. Para sa kanila, may kinalaman ito sa hindi pag-alis agad ni Miguel. (Malinaw na
hindi nila siya kilala). Maaaring matapos ang problema sa pagbibigay ng mga karton ng
posporo --- ang mga kahon ng posporo ang nagsisilbing pera, sa isang bilangan ng mga utang
at mga bayarin. Ngunit maaaring hindi humantong dito. Naghihinala talaga akong kasama
itong pagmamatyag sa isang malaking bahagi ng pananakot at pang-aasar mula sa panig ng
mga Igorot.
Pinalala ni Miguel ang sitwasyon. Totoong siya’y pinagtulungan. At kapag natalo,
nag-iisip agad ng mga masasamang bagay.
Ngunit ito ang nakaaantig sa akin: dahil siya ay naniwala at laging pinaniniwalaang
nakalaan sa mga pananakit, na lalo niyang pinalalala, hindi ninais ni Miguel na masangkot
ako rito, at pumunta siya upang salubunging mag-isa ang unang dagok. Sadyang napakabait
niya sa akin.
Umupo ako sa tabi niya, kahit na taimtim niya akong pinayuhan na umuwi dahil
malamig ang gabi. At halos ipahiwatig niya sa akin na iniistorbo ko siya sa kanyang
panliligaw.
Sa mga oras na ito, mistula lamang isang tumpok sa gabi ang mga dahon ng isang
puno ng pino na lilim ng pabafunan tuwing umaga. Dala ng hangin ang amoy na hindi
makasanayang malanghap; maririnig ang ungol ng isang baboy. Maliban sa mga ito, misteryo
at tula ang lahat.
"Halika’t maglibot tayo."
111
Hinawakan ulit ako ni Miguel sa braso. Nagbabadya ang mga mata niya ng mga hindi
magagandang pangyayari, isang butas na may dalawang tuldok na kumikislap at nakapirmi.
Tumalon ako papunta sa lupang lima hanggang anim na tapakan ng hagdan ang layo.
Tumayo ang mga binata (mabibilang ko sila: apat.). Sinamahan ako ni Miguel. Sumama kami
sa kanila.
Sila’y mga batang lalaki, mula sampu hanggang dalawampung taon, mababa at
pandak ang isa sa kanila; siya ang pinakamahirap paalisin.
"Matches?"
Ang pagiging pandaigdigan ng wikang Ingles: naintindihan nila ang salitang ito.
Isang kahon ng posporo para sa bawat isa; isang tapik sa balikat para sa bawat isa para
ipilit sila sa daang masikip. Ngumiti sila, nagpasalamat, at umalis. Magandang gabi.
Umuwi kami. Kami’y natulog.
"Oo nga pala, ano yung hinahanap mo kanina Miguel? Yung flashlight o yung baril
mo?"
Narinig ko siyang sumisinghot. Ito ang paraan niya ng hindi pagsagot.
"Tanga! Talagang hindi magiging pabigat iyang ulo mo sa iyong mga balikat."
Noong madaling araw, nakita namin sa harap ng pabafunan ang isang Igorot na
mukhang nasindak, hawak ang sibat. Mistulang inilagay siya roon bilang bantay.
Gusto lamang pala niyang ibenta sa amin ang kanyang sibat.
Noong umaga, nakasalubong namin (ang totoo, siya ang lumapit sa amin) ang isang
Ifugao na nagsasalita ng kaunting Ingles dahil naturuan siya ng mga pastor. Nagprisinta siya
para sa isang maliit na trabahong may kinalaman sa pamamahala. Huminto siya
pansamantala.
112
Nang malapit nang mag-ikalawa ng hapon, sumandal kami sa kubo, sa ilalim ng isang
uri ng berandang nabuo mula sa nakausling bahagi ng bubong. Minsan, sa lugar na ito,
mistulang naka-angat ang mga kubo sa isang kapatagang may walong sulok.
Kuwento sa amin nitong binata na ikinasal siya noong siya’y labindalawang taong
gulang, ang karaniwang edad ng pagpapakasal sa bayan. Inaamin niyang karaniwang hindi
malusog ang mga batang ipinanganak mula sa mga magulang na ganito ang edad.
Patakbong dumating ang isang batang hubo’t hubad at buyanyanin, at lumapit sa
kanya, hinihingal, at nagsabing may naghahanap sa kanya sa bahay ng kanyang biyenan.
Sinabi niyang papunta na siya pero hindi siya nagmamadali. Dahan-dahan niyang
ikinuwento sa amin ang pagkamatay ng kanyang bayaw na nangyari kamakailan lang.
Isa siyang binatang buong-buhay nagpakita ng mga kakaibang kakayahan sa
pangangarap nang gising at katamaran. Madalas siyang pagalitan ng empleyado ng
pamahalaan, na nauuwi lamang sa pagtatalo.
Isa pang daing: hindi pa kasal itong binatang malapit nang maging labinwalong taong
gulang. Pinipilit siyang kumuha ng mapapangasawa. Tumatanggi siyang gawin ito, parang
pagtanggi sa trabaho.
Malinaw na wala siyang direksyon.
Naglalakad siya sa mga bukid, minsan kasama ang ilang mga binata, minsan walang
kasama. Umuupo siyang mag-isa at pinatutugtog ang kanyang plawtang hindi nahihiwalay sa
kanya, itong maikling tambo na hinihipan gamit ang butas ng ilong at pinanggagalingan ng
mga banayad na tunog. Nakakatuwang mapansin na likha sa isang uri ng aliw-iw ang mga
himig nitong mga mamumugot ng ulo.
Isang umaga, makalipas ang labinlimang araw mula noon, pinagalitang muli ng
empleyado ng pamahalaan ang kanyang bayaw at sa pagkakataong ito, sa paraang mas
113
mapilit, dahil sa tingin nila, namimiligro ang kinabukasan ng binata. Pero galit na sumagot
ang binata at lumayas.
Hindi siya nagpakita buong araw. May nakakita sa kanyang pagala-gala sa kagubatan
at sa tabi ng mga bato ng mga alay. Marapat banggitin na sa kanyang pamilya pinipili ang
mga paring taga-alay; namamana ito.
Nang magdidilim na, bumalik siya sa nayon, ngunit hindi sa bahay ng kanyang mga
magulang. Mukha siyang balisa. Sinubukan ng mga dalaga na isama siya sa kanilang mga
oulag. Gwapo siya at likas na kaakit-akit sa mga kababaihan. Tumanggi siyang sundan sila.
Kinailangan niyang manlaban sa kanilang pamimilit.
Umalis siya papunta sa gilid ng nayon, at may tatlo o apat na binata ang sumama sa
kanya. Bihira siyang tumugon sa kanila. Umupo sila sa bukana ng isang abandonadong oulag
at sandali niyang tinugtog ang kanyang plawta, ngunit para sa kanya lamang. Pumasok siya
pagkatapos. Tuluyan nang lumalim ang gabi. Lumipas ang ilang sandali bago narinig ng mga
binata ang ilang ungol mula sa loob ng kubong ito. Pumasok sila at nakitang patay na ang
kanilang kasamahan. Wala siyang sugat; mukhang likas ang kanyang pagkamatay.
Inilibing siya at, ayon sa kaugalian, ibinenta ng kanyang bayaw ang isang bukid
bilang kabayaran sa pagdaan mula sa kamatayan papunta sa mundo ng mga espiritu.
Ngunit itinigil niya itong kuwento, na hindi na niya ikinagulat, nang makita naming
parating at nagmamadaling tumatakbo ang isang lalaking muling pinipilit ang aming
tagapagsalaysay na pumunta agad sa bahay ng kanyang biyenan.
Pumunta siya roon at sumunod kami.
Matibay ang pagkakatayo ng kubo, nakaayos ang mga banga, at walang punit ang
mga banig. Isang babaeng limampung taong gulang, may katabaan, ang nakaupo sa isa sa
mga banig. Bahagyang nakapikit ang kanyang mga mata. Sa iisang tono, agad niyang
kinausap ang kanyang manugang na gulat na gulat sa unang salita pa lang.
114
"Ah," sabi ng empleyado ng gobyerno habang bumabaling sa amin, "sinapian siya.
Hindi ang babae kundi ang sumapi ang nagsasalita."
Nakikinig siya nang maigi, at ‘di kalaunan nagsimula siyang sumagot at, kitang-kita
namin, nakipag-usap. Tumagal ang talakayan nang mga dalawampung minuto. Isinalin niya
ito para sa amin. Sa puntong ito, ang sinapian, na nakitaan maya-maya ng palatandaan ng
paghihirap ang mukha, ay bumalik sa dati niyang katinuan at inasikaso ang kanyang mga
gawaing bahay nang walang natatandaan.
Nagsimula ang yumao sa pagsasabing nahihiya siya dahil kinailangan niyang
manghiram ng katawan ng isang babae, pero sa huli, sa kanyang ina ito at ang kanyang
pagkalito ang maaaring nagpahina rito sa babae.
Sinabi nito na mali ang kanyang bayaw sa walang tigil na pangungulit sa kanya dahil
sa kanyang katamaran at sa kanyang hindi pagkakaroon ng asawa, at sa huli, malaya siyang
mabuhay ayon sa kanyang nais. Sinabi rin nito na sadyang kulang ang kabayaran para sa
kanyang pagdaan tungo sa mga anito at kailangang gumawa nang mas mainam na alay.
Makikita na hindi nawalan ang espiritung ito ng anumang katangiang pantao. Nananatili
siyang di-kuntento.
Hindi nagpapilit ang bayaw. Tumugon siya, nakipag-usap, at inihayag ang kanyang
mga pagtutol. Sa huli, isang pagtatalo kung saan halos walang maaasahang pagpapabuti ng
kalagayang pantao sa kaharian ng mga kakaibang nilalang, maliban na lang kung sa
pagtatalong ito, ang di-nakikita ang makikipag-usap bilang kahalili. At dito, hindi ko na
iniatang sa aking sarili ang pamimili.
Ngunit, sa mag-iisip na may anumang pandaraya sa eksena, ito’y imposible para sa
akin: ano ang silbi ng naturang pandaraya? Ang tanging tanong lang ay kung anong klaseng
puwersa ang sumapi sa babae. Ngunit walang dudang sinapian siya.
115
Nananatiling lito ang mga misyonaryong aking tinanong tungkol sa paksang ito ---
hindi lamang bukod-tangi sa bayan ng mga di-sibilisado ang mga misteryosong pangyayaring
ito. May mga nag-iisip na makatuklas ng isang nakakabahalang kasong katulad ng mga mula
sa Salpétriére20. Yung iba, pagsapi ng demonyo. Malinaw na hindi sila sigurado sa anuman.
Ngunit, sa huli, hindi nila ito gaanoong pinoproblema kumpara sa mga metapisiko.
Para tapusin na ang pagsapi, bumait ang yumao at nagbigay ito sa kanyang bayaw ng
isang kapaki-pakinabang na payo: limitahan ang kanyang paglalakad sa bukid. Nagmamatyag
sa kanya ang mga anito sa gilid ng nayon at naghahandang gawan siya ng masama.
"At sinunod mo ba ang payo?"
Gulat na tumingin sa akin itong binatang medyo edukado, na para bang may nasabi
akong walang kabuluhan.
"Aba siyempre," sabi niya.
***
Kaya makikita rin na pareho sa mga taong mas sibilisado ang mga katutubo;
sumasailalim din sila sa mga misteryosong puwersa ng kalikasan. Hindi ito isang
kabalintunaan.
Nabubuhay ang mga Igorot sa kapaligiran ng mga patay. Naniniwala sila sa pagsapi
ng mga nilalang, sa pakikipag-usap sa mga yumao. (Aking napapansing sabay akong
magbibigay-saya at magbibigay ng isang bagay na bubuo sa Traité de Métaphysique ni
Propesor Richet.). Naniniwala rin sila sa pagpapagaling ng sakit sa pamamagitan ng paglapat
ng mga kamay.
20 Isang ospital sa Paris kung saan dinadala ang mga may sakit sa pag-iisip.
116
XV Isang Gabi, sa Ilalim ng Isang Kubo
Mainit ang gabi, malalim at madilim. Gumuguhit sa lahat ng dako ang paglipad ng
mga alitaptap na parang isang ulan ng mga munting bituin. Nasa mga dahon din ang mga ito,
o sa mga inaakalang dahon sapagkat walang makita ang mga mata sa malayo. Walang
maririnig na anumang ingay, ni ang pinakamahinang kaluskos ng mga pawid. Hindi natitigil
sa araw ang pantropikong katamlayan. Sa napakasikip na mga lambak na itong mukhang
walang lagusan, kumakapal ang mainit na hangin at hindi na umiihip. Tumatagaktak ang
aming pawis.
Naglalakad kami papunta sa gilid ng nayon: nasa gilid ng isang batis na malakas ang
agos ang isang bahagi ng nayon, at nasa isang tugatog na gawa sa granito ang kabilang
bahagi, sa isang patag na lugar na nagpapaalala sa amin ng mga burol kung saan itinatayo ang
mga matitibay na kastilyo noong Gitnang Panahon. Naglalakad ang mga Kalinga sa harapan
namin, hindi nababahala sa aming pagdating. Matatagpuan sa hilaga ang bayan ng Kalinga, at
nakarating kami rito.
Nakarating kami sa isang kubong kabilang sa mga nasa hulihan. Hindi ito naiiba sa
mga kapwa nito kubo, nakatungtong sa apat na malalaking poste.
Sa puwang nitong mga poste, sa ilalim ng sahig, natitipon ang madla. Marami sila at
umaapaw sa labas nitong masikip na espasyo. Makikita ang pulutong at kinakailangan ng
kaunting panahon para makakita ng mga indibidwal. Isang lampara lamang na pinapaningas
ng langis ng pawid ang nagbibigay-liwanag dito sa magulong bunton. Nakaupo sa lupa ang
isang bahagi ng madla. At sa buong paligid, nakatayo ang mga tao. Halos walang saplot ang
mga lalaki at babae.
Sa gitna ng grupo, nakatayo ang isang babaeng kalmado, na masasabing mga
apatnapung taong gulang. Meron siyang magagandang mata, may isang magandang ngiti.
117
Siya lang ang nakadamit. Nakikipag-usap siya sa bawat tao, at matagal-tagal din ang mga
pag-uusap na ito. Tapos, nagkaroon ng katahimikan, isang katahimikang sumama sa
katahimikan ng gabi’t humalo rito. Tumitingin ang babae sa paligid, sa paraang kakaiba,
sabay na nagpupumilit at hirap. Mukhang may hinahanap siyang tao.
Nakita niya ang kanyang hinahanap. Nagsimula siyang kausapin ito. Nag-iba talaga
ang boses niya, humina, ngunit malinaw. Nanatiling nakaupo sa unang hilera ang lalaking
Kalinga na kanyang kinakausap. Tumayo ang lalaki. Ngunit agad kumausap ng iba ang
babae.
Ginawa ito ng babae habang mabilis na nagsasalita, na parang isang di-kuntentong
opisyal. Nakatingin ang lalaki sa kanya. Makikitang nagliliwanag ang puti ng mga mata sa
maitim na mukha.
Tumahimik ang babae nang isang segundo at magiliw na nagsalita. Nagbalik sa dati
ang kanyang mukha at ang pangkaraniwang boses. Maririnig ang paghinga ng madla.
Ngumiti siya. At nalaman kong tapos na ang unang pagkawala sa sarili.
Bigla siyang natumba muli, mas tuwid nang kaunti at biglang tinawag isa-isa ang mga
babae, isang binata, mga babae muli, at tahimik na nakinig sa kanya ang lahat. Nagbigay siya
ng kaalaman patungkol mismo sa kanila, sa kanilang kalusugan, sa kalagayan ng kanilang
mga buhay. Nanghimok siya’t nangaral. Naging malumanay at mabagsik siya sa kanyang
pananalita.
Nanumbalik sa kanya ang likas na daloy ng buhay. Naging kalmado ang mga mukha.
Pagkatapos, sa pangatlong pagkakataon, nawala siya sa sarili. At nangyari ang isang
pagtatapat o isang pagpapaliwanag sa lahat na tumagal nang mahigit tatlong oras, nang
panaka-naka, buong-buong ginawa ng isang nilalang na sinapian (depende sa tumitingin)
subalit nangyayari lamang, para sa akin na saksi, sa pagkawala sa sarili. Pagkatapos,
nasaksihan namin ang isang pagpapakita ng kapangyarihan o pambihirang bagsik.
118
Ang tagapamagitan (wala na akong ibang maisulat) ay nagsimulang magpakawala ng
mga sigaw na naririnig ko lamang sa mga taong nasasaktan o nababaliw. Nakapikit siya.
Gumagalaw-galaw ang kanyang mga braso, bumabaling ang kanyang ulo sa lahat ng
direksyon.
Sabay na nagsitayuan ang mga nakaupo, at lumapit sa kanya ang lahat ng tao,
nagkumpulan, at nagsiksikan sa isang maliit na bilog.
Sinunggaban ng babae ang pinakamalapit na tao at habang siya’y nagsasalita, nang
laging maalab, humahaplos ang kanyang mga kamay sa hubad na katawan; mukhang
hinihimas ng kanyang mga kamay ang katawan, parang minamasa ito. Sandali lang ito
tumagal.
Sinunggaban niya ang pangalawa, ang pangatlo. At walang salita o dibuho ang
kayang maglarawan sa mala-impyernong grupong ito ng mga makikintab na katawan, na may
kaunting kinang sa mga pisngi at sa mga balikat, o kayang ipahayag ang amoy na
umaalingasaw mula sa pawis. Muli itong tumagal nang ilang oras. Dumaan dito ang lahat,
kahit kami, dahil sa pagkamausisa at dahil na rin sa madla.
Sinunggaban niya kami nang marahas, sumigaw, waring bumulyaw (naiisip ko lang
ang pakiramdam ng aking mga damit sa kanyang kamay). Binuksan, pinunit ang aking
tsalekong gawa sa bulak, hinimas ako, minasa ang aking tiyan nang may walang katulad na
bangis, at sa huli’y itinulak ako palabas ng grupo. Dahil na rin sa kagustuhan ko, hindi na ako
nagkaroon ng panahon o lakas para pumalag.
Noong panahong iyon, nagdurusa ako dahil ako’y nakainom sa lupaing ito ng tubig na
mas mabuti kung napakuluan. Dumating ang sakit na aking tinitiis noong mga sumunod na
araw. Ngunit sandali lamang at nawala ito, at marahil hindi alam kung paano makakabuo ng
konklusyon mula sa pangyayaring ito, ang nag-iisang bagay na aking nasundan ang takbo,
tungo sa kakayahan ng mga naturang gawain.
119
Kinailangan lang ni Miguel na dumaan sa mga sipit. Humawak sa kanya nang isang
beses ang dalawang malakas na kamay, mula ulo hanggang tuhod. Walang dudang nakikita
siya ng babaeng manggagamot bilang isang binatang biniyayaan magandang kalusugan, at
malakas nga siya, maliban ang kanyang kalooban.
Nang mag-iikatlo ng umaga, natapos ang pulong. Nanumbalik sa tagapamagitan na
ito ng mga bagong katutubo ang kanyang pangkaraniwang mukha, kahit na bakas dito ang
matinding pagod.
Tinulungan siyang makaakyat muli ng kanyang kubo; humiga siya at natulog. Walang
ibang idinulot sa kanya ang mga pulong na ito kundi pagod. Kusa niyang iniwasan ang mga
ito, ngunit sinasabi niyang hindi niya ito matatakasan. Nangyayari nang paulit-ulit ang
pagkawala sa sarili. Meron siyang mga buwan ng pahinga at pagkatapos, gabi-gabi, nagiging
bihag siya ng kanyang sariling demonyo.
Parating na ang bagong araw. Nagmamadali ang mga Kalinga sa hamog na
nagsisimulang umakyat mula sa ilog at mga palayan. Nanginginig sila. Sa hilera ng mga
kawayan, habang umaalis, hinawakan nila ulit ang kanilang mga sibat.
120
XVI Ang Palengke ng mga Aso
Tumuloy kami sa pagpunta sa hilaga. Isang umaga, nakakita kami sa daan ng isang
asong paparating, mabilis na tumatakbo. Noong una, inisip ko na ulol ito at dahil doon,
naghanda ako para ito’y salubungin. Ngunit bumalik ang aso nang kami’y makita.
Lumitaw ang isang Igorot na tumatakbo nang matulin. ‘Di kalaunan, binalikan nito
ang kanyang dinaanan. Paano nga naman huhulihin ang isang hayop na natatakasan ka sa
bawat hakbang, at na kailangan lamang tumalon sa damuhan o sa isang bangin para tuluyan
kang matakasan? Hindi ka na mangangahas na sundan ito.
Sinamahan namin itong Igorot sa pagliko sa daan. Tinatanggal niya mula sa isang
maliit na puno ang mga tali ng apat na aso; yaong panlima ang nakatakas. Hindi naman siya
mukhang malungkot sa nangyari. Ang laki ng ngiti niya nang makita kami.
"Sigurado siyang mahahanap niya ulit iyong aso pagkatapos ng ilang usapan," sabi ni
Miguel. "Babalik lang ang hayop sa bahay ng taong nagbenta nito sa kanya. Makukuha ulit
ng binata ang kanyang pag-aari ngayong gabi ring ito…" Ayon sa kanya, hindi talaga
matalino ang mga aso.
Mukha siyang kumportable; mas bihis siya kaysa karamihan. May suot siyang isang
pang-itaas at pantalon. May suot din siyang sumbrerong gawa sa dayami, hindi tulad ng
pinong dayami ng Maynila at ng mga Kalinga, pero magaspang na dayami, katulad na
katulad ng sumbrerong dayaming gawa sa Paris.
Naisip ko na malamang isang mangangalakal ang lalaking ito at mga taga-bundok ang
kanyang mga mamimili.
Hindi maganda ang kanyang mga aso: kasinlaki ng isang malusog na asong ratter21,
payat na payat, maigsi at marumi ang balahibo. Karaniwan, nauunang tumatakbo at nakatali
21 Isa uri ng asong ginagamit sa panghuhuli ng daga.
121
ang aso. Tumatakbo ang mga ito kasunod ng Igorot at talagang hinahayaang pakalat-kalat.
Hindi ko maisip kung paano naging magagaling na bantay ang mga ito.
Pagdating sa nayon, napadpad kami sa palengke. Nasa ilalim ito ng isang bubong na
gawa sa damo na nakatungtong sa mga poste. Daan-daang mga taong galing sa mga kalapit
na lugar ang nakatingkayad sa harap ng mga paninda, paroo’t parito sa pagitan ng mga hanay
ng mga nagtatanim, mga panday, at mga naghahabi.
Nagbebenta roon ng mga kumot (habul) na gawa sa mga taling tinahi sa dulo. Makitid
ang mga habihan ng mga Igorot, katulad ng sa mga Malay na magagaling ang memorya sa
wika at lalo na sa pagbibilang (sa pag-aaral ng pagbilang hanggang sampu sa Malay,
malalaman na ang presyo ng mga bagay, na laging mababa.). Nagbebenta roon ng mga palda
(ampuyao), o mga taling gawa sa tela na mula baywang hanggang tuhod ang haba, na may
kulay puti, itim, at pula, at bahagi ng kasuotan tuwing may pagdiriwang. May mga kalasag:
may mga kakaiba ang kitid at yaong mga kalasag ng mga taong nagsasabing nagpapatama
sila sa kalaban, yaong mga, sa totoo lang, mahilig maglaro. May mga sibat, o, mas tumpak
sabihin, mga dulo ng sibat --- ang Igorot na ang bahalang maglagay ng hawakan sa mga ito.
Ito ang maliliit na uring mukhang mapanlinlang, na ang kawit na bakal ay talagang
nakakasakit. Meron akong dalawa nito, na kinuha ng konstabularyo, matapos magamit sa
pagpatay. Maaari akong bumili ng iba pang ganun at ng mga punyal (hunalong) na
kasinlapad ng kamay at matutulis ang dulo, parang mga labaha. Kayang gumawa ang mga ito
ng mga sugat na maaaring patumbahin ang isang tao sa loob ng ilang minuto, na sobra-sobra
ang pagdurugo. At hindi lang mga armas ang ibinebenta kundi pati, at lalo na, ang pagkain:
bigas, mga gulay, baboy, mga nalimlimang itlog.
Bukod sa mga ito, may isang lupon ng mga aso. Sinusuri ang mga ito ng mga Igorot,
hinihipo, at minsan, binibili. Di-kalaunan, inalam ko kung saan gagamitin ng mga Igorot ang
mga aso.
122
Bumaba ang mga taga-bundok sa kalaliman ng lambak. Kakain sila bago umuwi.
Mukhang hindi mahaba ang daan. Ngunit mahaba ito at mahirap tahakin.
Gumawa sila ng isang sigang aking nilapitan. May mga binatang gwapo, matipuno,
nakasuot ng bahag. Ibinaon nila ang kanilang mga sibat sa lupa, at nag-ihaw sila ng isang
hayop na sa aking pakiwari’y isang kuneho. Nang mabaling ang aking mga mata sa balat ng
hayop, agad kong nalamang mali ako. Balat ito ng aso.
Galing ang balat sa isang asong marumi at payat, katulad ng aming nakita sa daan
noong umaga. Maging sa Pransya at sa ibang lugar, kumakain ng pinakuluang kuneho ang
isang taong nagmula sa lahi ng mga taong-gubat o mga taong nakatira sa kuweba. Pero
pagdating sa aso, hanggang sa araw na ito, hindi pa ako nagkakaroon ng pagkakataong
makitang ihinahain ito sa mesa.
Ang di-sibilisado ay hindi sibilisado, at iniisip ko na mga kataliwasan sa kanilang
bayan ang mga binatang ito. Ngunit hindi talaga sila ganun. Kumakain ng aso ang mga Igorot
tulad ng pagkain ng kuneho ng mga tao sa Pransya. Ngunit, hindi tulad ng mga taga-bukid sa
ating bayan, gusto ng mga Igorot na walang ni katiting na taba ang mga aso, payat na payat,
at maganit. Ito ang dahilan kung bakit pinag-aayuno nila ang mga ito sa loob ng isang linggo
bago dalhin sa palengke. Ganito yung nakita kong tumakas, at bagaman magiging ulam pa rin
sa bandang huli, bukod tangi talaga ito pagdating sa lakas.
Hindi pumapatay ng mga aso ang mga Igorot gamit ang patalim; pinapatay nila ang
mga ito gamit ang pamalo.
Sa puntong ito, nanumbalik sa akin ang isang alaalang medyo nakakatawa. Nagdala
ako ng isang ponograpo at pinapatugtog ko ito sa harap ng mga katutubo. Isa itong
“Gramophone22,” at dito mapapansin ang isang asong nakikinig sa boses ng kanyang amo.
Nakakita ako ng isang Igorot na nakayuko sa talampas. Akala ko, may pagka-bingi siya,
22 Isang plaka mula sa kumpanyang The Gramophone Company. Minsan may mga larawang nakaguhit sa gitna ng plaka.
123
ngunit talaga palang hindi siya nakakarinig! Dahil pala sa mga aso! Tinawag niya ang isa sa
kanyang mga kasamahan at pareho nilang ipinaghambing ang halimbawa sa ponograpo sa
kanilang mga iniihaw. Hindi talaga pareho ang balahibo, at hindi ko alam kung anong
konklusyon ang mabubuo nila.
Ipinapatugtog ng ponograpo ang jazz-hot23 ni Armstrong. Huwag niyong ikuwento sa
aking mga Igorot ang bel canto24, ang grand opera25. Hindi ang himig ang umaantig sa kanila
kundi ang ritmo. Ito ang nagpapaalala sa kanila ng indayog ng mga gong.
23 Isang uri ng musika na sumikat noong 1900s sa New Orleans kung saan ang jazz ay hinaluan ng blues at brass band marches. 24 Isang termino sa operana tumutukoy sa pagkantang mas nakatuon sa ganda ng tono kaysa puwersa. 25 Isang uri ng opera noong ika-19 siglo.
124
XVII
Ang Pang-Araw-Araw na Buhay
Mula sa isang bundok papunta sa isa, mula sa isang lambak papunta sa isa, mula sa
isang nayon papunta sa isa, natutulog ngayon sa isang pabafunan at bukas sa iba, nagsisimula
na akong masanay dito sa mga di-sibilisado. Mukha namang hindi nila kami kinamumuhian.
Mas mabilis kaysa sa tunog ng mga trumpeta ang reputasyon; malamang pinangunahan na
kami ng amin, dahil pagkatapos ng sandali naming pananatili, hindi na kinailangan ang
pagkiskis ng mga kawayan para silyaban ulit ang apoy na aming hindi sinasadyang naapula;
wala ng tabako para nguyain. Halos hindi kami natatakot na manakawan habang naghahanda
para sa biyahe kung saan kaunti lang ang aming dala. Gumawa kami ng mga listahan ng ilang
mga otel kung saan kami paminsan-minsan bumabalik para muling makapag-ipon ng lakas.
Sa puntong ito, itinatanong ko sa aking sarili kung bakit ako naglalakbay, at madalas
kong natanong ang aking sarili nang hindi kailanman nakakakuha ng katanggap-tanggap na
paliwanag. Sapat na marahil isiping ito ay nasa ideya ng pagtakas sa pagkakahon na
nagaganap sa mga tao sa mga siyudad, na para ito sa pagtakas sa mekanisasyon ng pag-iral,
sa mga tawiran ng tao, sa mga kaharap na gusali. Kung kanilang nanaisin, taglay ng mga
Igorot, sa mga napakagandang perspektibo, ang isang kalayaang umibig na nagsisimula sa
buhay. Salat sila sa materyal na yaman, at dapat isipin kung, hanggang ngayon, walang
katumbas na kawalan ng kalayaan ang yamang materyal. Panghuli, hindi na tayo maghahanap
nang mas malayo. Ngayon, kusa akong pupunta sa gubat na umaakit sa akin; ngunit nawala
ko rin, mula pagkabata, ang likas na kasiyahang napapanatili ng mga taong ito hanggang
kamatayan. Lahat ay nagpapasaya sa kanila, lahat ay mga dahilan para magsayawan!
Isang araw sa katapusan ng Mayo, habang aming binabaybay ang dulo ng isang
napakalalim na bangin, nakarinig kami ng mga sigaw sa itaas. Tapos, bago pa man kami
natauhan sa nangyayari, sumagitsit ang mga bato sa aming mga tenga.
125
Sumilong kami sa abot ng aming makakaya. Hindi na kami tinatamaan ng mga bato,
at ngayon, nakikita naming nagliliparan ang mga ito sa ibabaw ng aming mga ulo mula sa
dalawang direksyon. Bumubuo ang mga ito ng isang klaseng arkong gumagalaw.
Hinahadlangan kami ng mga puno ng pir na malaman kung sino ang mga namamato at kung
sino ang nagpapatuloy nitong masayang batuhan; pero aming nalaman na isang labanan ng
batuhan ang nagaganap at nagpapaulan ang mga magkakalaban ng bato mula sa magkabilang
bahagi ng bangin.
Kumapit kami sa mga baging, umakyat sa gilid ng bundok na magubat at natatakpan
ng mga sanga. Naalala kong tumama kami sa mga napakagandang mga orkidya. Subalit, mas
nag-ingat kami kaysa humanga. Sinigurado sa amin ng mga tao sa bayan na mas gustong
maglagi ng ahas sa mga paligid kung saan namumukadkad ang mga bulaklak. Sabi nila, ito
ang nagsisilbing bantay.
Narating namin ang tuktok. Isang mahabang hilera ng mga lalaki at mga binata, sa
paligid nitong taong sumisipol para sa mga bato, nakatayo roon nang walang pananggalang.
Nang may linggal at tawanan, nakita nila kaming dumarating, pero ni-minsan, hindi
sila tumigil sa kanilang ginagawa. Hinahagis ng mga lalaki ang mga batong kasinlaki ng
kalahati ng isang kamao, na kanilang dinadampot mula sa isang tumpok na nakalagay sa
kanilang paanan, maliban na lang kung kanilang pinulot upang ibato ulit yung mismong
nanggaling sa katapat. Nakakita ako ng dalawa o tatlo sa kanila na duguan ang mukha.
Tumatama ang karamihan sa mga katawang bugbog. Hindi sila humihinto sa pakikipaglaban,
sa pakikipagsigawan, at paghalakhak. Mapapansin na isa itong laro at wala ni katiting na poot
sa pagitan ng dalawang kampo. Kaya naman, parang mga lalaking paslit, naglabanan kami
nang nayon sa nayon, gamit ang mga batong pinagpapatong-patong ng mga gumagawa ng
daan sa mga gilid ng kalsada pagkatapos tibagin.
126
Nasa tapat, mga isang daang metro, ang parehong hilera, ang parehong masayang
gawaing may parehong sigasig, ang parehong magiliw na pangangantyaw, ang parehong mga
tira. Isa itong patas na laban mula sa dalawang panig sa isang maaliwalas na lugar, walang ni-
isang puno, walang kalasag. At wala ring sumusuko. Sinalakay ng mga tagabukid mula
hilaga iyong mga galing sa timog sa gilid ng kanilang teritoryo; ito ang nakaugalian. Isang
malaking sugat, isang matang putok, pangitain iyon ng isang magandang ani ng kamote.
Hindi ko na sasabihin kung sapat na batayan ng pangitain ang pangyayari.
Bumalik kami sa nayon pagkatapos ng labanan. Nabato kami nang hindi sinasadya ng
mga nakipaglaban. Dahil nanggaling sa kabila, inakala nilang isang pagsalakay ng isang
panig, na labag din sa mga patakaran. Salamat sa Diyos at huminahon sila kaagad.
May nakapagsabi sa amin na sumusunod itong girerong duwelo sa pagdiriwang ng
isang cañao na tumatagal ng tatlong araw. Nakakita kami ng mga bubong na natatakpan ng
isang sariwang damong natatagpuan sa bundok. Bilang mga panauhin ng isang pamilya,
dumalo kami sa susunod na cañao, iyong tinatawag na Mangmang. Isa itong uri ng misang
ipinagdiriwang sa mesa ng pamilya.
Pagsapit ng bukang-liwayway, pumunta ang ina sa bundok kung saan namamahinga
ang mga ninuno. Sinamahan namin siya roon. Dala niya ang isang manok na nasa loob ng
kulungan, kanin na nasa isang bilao, baboy na nasa banga.
Nang makarating dito sa lugar ng mga panalangin, nagsiga siya ng mga sanga,
inilagay ang banga sa ibabaw nito, itinaas ang kanyang patpat, tinawag ang mga kaluluwa at
nanalangin sa mga ito na pumunta sa bahay kung saan naghahanda ng alay ang kanyang anak
na lalaki. Tinanggal ang kanin mula sa bilao, ang karne mula sa banga, at inanyayahan ang
mga kaluluwa na kumain. Bumaba ang ina mula sa bundok at sinusundan siya ng mga
espiritu.
127
Nakarating siya sa kanyang bahay. Inialis ng anak na lalaki ang manok mula sa
kulungan at dahan-dahan itong pinatay sa pamamagitan ng palagiang paghampas sa mga
pakpak nito.
Kinuha ng matandang ama ang patay na manok at habang iniaangat niya ito sa dulo
ng kanyang braso, siya naman ang tumawag sa mga ninuno. Hiniling niya sa mga ito na
palakasin ang kanyang mga anak, na protektahan sila mula sa mga pagsalakay ng mga
kalabang anito, na bigyan ito ng mga baka para maaari nilang sambahin muli ang mga ninuno
sa pamamagitan ng ibang Mangmang.
Pagkatapos, sinunog niya ang mga balahibo at saka biniyak ang manok, sinuri ang
laman-loob kung saan nakatala ang mga hula. Dahil matingkad ang pagka-pula, nasiyahan
siya sa laman-loob. Tanda sana ng kamalasan kung naging bahagyang malabo o kung
madaling mapansin ang mga ugat.
Iniluto ang manok sa isang banal na banga na ang sabi sa amin ay tinatawag na
Ngilian. Inilalagay ito sa isang lutuang ikinabit sa harap ng bahay para lamang sa naturang
gamit. Kapag luto na ang manok, inilalagay ito sa isang bilaong tinatawag na Lìgo. Inilalatag
ang kanin at pagsasaluhan ito ng lahat pagkatapos, pati ang manok at ang baboy. Bago
magsimula ang pagkain, tinatawag ng ama sa pangalawang pagkakataon ang mga espiritu.
(Isa itong uri ng panalangin bago kumain.)
Maingat na kinakain ang pagkain: hindi dapat kumalat ni isang butil, ni isang patak
nitong alak na gawa sa tubo na isinasalin sa mga mangkok na palayok, sa takot na malasin.
(Maaalala rito ang komunyon ng mga nananampalataya.)
Maya-maya, ang mga biyenan naman ang tatanggap ng kanilang bahagi ng pagkain.
Dagdag dito, makikisalo rin sila sa hapunan. Buong gabi, nagniningas ang apoy at
nagliliwanag sa loob ng bahay. (Maaalala rito ang apoy ng mga birhen, ang lampara ng altar.)
128
Gustong malaman ng ama kung may alitaptap o ahas na dumating para gambalain ang
gabi. Walang dumating at maayos ang lahat. Kung hindi, kakailanganing magsimula ulit.
Ang sumunod na araw ay ang araw ng cañao na tinatawag na Patay, kung kailan
nagbibigay ang mga pari sa Diyos na Lumawig ng isang alay ng mga baboy na pagsasaluhan
ng mga tao pagkatapos, sa isang maliit na banal na gubat.
Isa pang cañao: Changtey. Nagdadasal sa Diyos ang mga magbubukid upang umihip
nang banayad ang hangin, upang lumayo ang mga ahas, at upang mapunta na lamang ang
sakit sa mga kalapit na nayon. (Taos-puso iyon.)
Nagpaalam kami sa mga taong nag-imbita sa amin. Nakaupo at patuloy sa pag-uusap,
naninigarilyo ang mga lalaki gamit ang kanilang maiigsing pipang gawa sa tanso, na
pinalamutian ng mga ngipin ng tao at mga ngipin ng hayop. Pagsapit ng Oktubre, iaalay ang
cañao para maging mapayapa ang mga bagyo. Isa pa, ang Puchong, sa Nobyembre: isang
lalaking inatasan ng mga tao ang magkakalat ng bigas sa isang ukang iginuhit sa harap ng
kanyang pinto. Iaalay ang mga baboy pagkatapos nito.
Maaari ngayong asahan ang isang magandang buwan, at dagdag dito, tutubo mula sa
lupa ang palay at magiging handa sa paglilipat ng taniman. Umaasa nang hindi naiinip.
Pagkatapos, ilalagay ang mga butil sa magandang puwesto. Gaganapin muli ang mga cañao
na nasa sentro ng mga pagdiriwang ng paggawa, sapagkat wala ng ibang gagawin sa mga
bukid hanggang sa buwan ng Hunyo. Magpapahinga sila nang tatlong buwan bilang
pagtalima sa mga seremonya na sa kabuuan ay tinatawag na Inna-na.
Hindi bababa sa tatlong araw ang Lifun: may mga pinatay na baboy na ipinapamigay
sa mga matatandang dumalo. Sozok: mga baboy na halinhinang inaalay, niluluto tuwing gabi,
kinakain pagsapit ng hatinggabi, kumakanta ang mga lalaki ng awit na Ayeng, isang uri ng
pagdiriwang sa bisperas.
Mangmang ulit, kasama ng mga biik at mga manok.
129
Apoi: ang pista ng mga bukid, na nagaganap simula umaga, at walang ni-isang
nakakaligta rito. Mga binata at dalaga, mga batang lalaki at babae, suot ang kanilang
magagandang paha, ang kanilang magagandang bahag, nagdarasal sila upang maprotektahan
ang ani mula sa mga ibon, daga, at baha. (Maaalala rito ang mga Rogation26 ng simbahang
Katolika.) Nag-aalay sila ng mga manok, karne, at alak.
Kachiw: nangingisda ang mga lalaki at mga binata sa mga ilog, nangangaso ang mga
dalaga ng mga ahas sa gubat, at dadalhin ng bawat isa ang kanilang mga huli sa sariling
pamilya o sa mga nag-anyaya sa kanila para sa Apoi.
Ang huling cañao ay ang alay kay Lumawig, ang dasal para sa kalusugan ng mga tao.
Hindi ko binanggit lahat: masyado nang mahaba. Ngunit nasa ganitong mga pag-
aabala --- iyon ang ikinagagalak kong sabihin, nang may katagalan --- iginugugol ng mga
Igorot ang mga araw at mga taon, isang pagsasalit ng trabaho at ng pagsasaya na nais
tawaging mga alay. Isang grupo ng mga tao, na kahanga-hanga sa aspetong ito, na hindi
nakatuon sa mga bagay na bumubuo sa kung anong mahalaga sa buhay ng mga taong
sibilisado, na gusto kong tawaging masidhing pagtatrabaho upang makamit ang ilang
kagamitan. Maagang itinanim ang palay. Kumakain nang kaunti ang baboy. Sapat na ang
maupo sa ilalim ng puno ng pino, panoorin ang pag-agos ng tubig, patugtugin ang plawta
gamit ang ilong, o kahit ang pag-isipan ang mga bugtong: “isang maliit na bahay, bukas gabi
at umaga…ilong. May apat na paa noong maliit, dalawa nang lumaki, at tatlong nang
tumanda…tao.”
Para sa gustong makaalam, heto ang pangungusap ng mga Igorot ayon sa kanyang
pagkakabigkas:
(Opat iki’na si haban --- o’gna Dua! no dumaka ‘l Awni kad trimolo no
malakay…Ta go.)
26 Isang uri panalangin na dinarasal bago ang pagdiriwang ng pag-akyat ni Hesus sa langit.
130
Isa pang tanong:
“Sanay siyang kumain ng mga mababaho't itinagong pagkain; kinakain lamang niya
ang mga ito kapag sila’y bumaho…libingan.”
Medyo nakakadiri ito.
Sa lahat ng aspeto, maaaring kainggitan ng mga manggagawa, ng mga marurunong,
ang buhay ng mga di-sibilisadong Igorot. Kahanga-hangang yamang mula sa mga taong ito,
mga yamang halos hindi kilala ng mga tao sa Kanluran: may mga libangan itong mga
katutubo…Meron din silang pilosopiya, at ipinapaalala nito sa akin na ilahad ang kuwento ng
babaeng taksil. Heto.
131
XVIII Kuwento ng Babaeng Taksil
Maraming siglo na ang nakalilipas, nanirahan sa Bontoc ang isang mag-asawang
hindi biniyayaan ng mga anak ng Diyos na si Lumawig. Sa isang mas makataong paraan ng
pagsasabi, dahil kaya ito sa kawalan ng kakayahan ng lalaki? O isang diperensya ng babae?
Sa kabila nitong pagkabaog, nanatiling matatag ang kanilang pagsasama.
Nagkasakit ang lalaki, at kitang kitang lumalala ang kanyang kalagayan. Natakot na
sila para sa mga nalalabi niyang araw sa lupa. Hindi nakapaghanda ng mga alay na mga
manok at baboy ang kanyang asawa, mga magulang, at mga kaibigan; hindi sila nagtagumpay
na pahupain ang galit ng anito, o ang espiritung may galit sa lalaking ito at nagdala sa lalaki
sa kanyang kaharian sa ilalim ng lupa. Dumating ang sandaling kinailangan ihanda ng lahat
ang damit pamburol ng lalaki, habang hinihintay ang parating na kamatayan.
Pinaalis ng lalaking naghihingalo ang mga bisita, tinawag ang kanyang asawa at
kinausap ito.
Sinabi ng lalaki na nakakadama siya ng matinding kalungkutan sa pag-iwan sa
kanyang asawa. Sinabi nito na mas mabigat pa sa bato ang kanyang puso at na mahirap ang
pagsuko. Subalit, may dagdag siyang sinabi at nagbigay-ginhawa ito sa kanyang asawa,
sapagkat nananalig ang babae sa salita nitong kinakasama, sa kabila ng kalabisang mistulang
ipinapahayag nitong mga salita. Idinagdag niya na mananatili siya sa hukay nang isang taon
at sa katapusan ng panahong ito, mabubuhay siya muli at magbabalik para umuwi, binuhay
ng isang bagong sigla at ng mga damdaming matatag. Nananalig siya na tapat na maghihintay
sa kanya ang babae. Nangako ang babaeng gagawin ito.
Itinuro niya ang kinaroroonan ng kanyang libingan. Mahihimlay siya sa paanan ng
mga puno ng saging, sa isang kulong na lugar na laging makikita ng kanyang kinakasama. Sa
totoo, naninigurado lamang siya: hindi mangangahas ang babae ngayon na kalimutan siya.
132
Napunta ang kanyang kaluluwa kay Lumawig dahil sa sakit. Inilagay ang kanyang
labi sa isang ataul at inilibing ito ayon sa kanyang bilin. Naganap ito noong Mayo.
Lumipas ang panahon. Lumipas ang mahabang panahon, isang mahabang panahon ng
isang buwan, ng mga araw, na kahit sa totoo’y maigsi, mahaba para sa nabubuhay sa
kalungkutan. Batid ng balo ang mapanglaw na pagkabagot na hindi kayang ilayo ang
kanyang isip mula sa pagmumuni-muni ukol sa libingang natatakpan ng malalapad na dahon,
ni sa paghihintay sa isang muling pagkabuhay na hindi na niya pinaniniwalaan. Alam na niya
ngayon na isa lamang nakakabahalang epekto ng lagnat ang mga salitang nagpahayag nito.
Ang patay ay talagang patay. Nag-asawa siyang muli.
Lumalabas na hindi dahil sa kanyang sariling pagkukulang ang dating hindi
pagkakaroon ng anak, kundi sa pagiging inutil ng dating kasiping niya sa kama. Agad siyang
nabuntis at nagsilang sa mundo ng isang batang malusog. At binati siya ng lahat at nagalak
ang kanilang mga puso.
Isang umaga ng sumunod na Mayo, umalis ang kanyang bagong asawa para
magtrabaho sa bukid, at habang inaasikaso niya ang pang-araw-araw na gawaing-bahay,
pumasok ang kanyang ina sa kubo, kinuha ang bata, at dinala sa kapitbahay, ipinagmamalaki
ito na parang siya mismo ang nagsilang sa bata. Sa sandaling iyon, nakarinig ang babaeng
nagtaksil sa kanyang sumpa ng isang boses na nanggagaling sa labas, na ang timbre ay hindi
niya nalimutan, at nagpanginig sa kanya.
Naglakad ang babae hanggang sa pinto, at nakita niyang papunta sa kanya ang unang
asawa.
Nanggaling sa ilalim ng mga dahon ng saging ang unang asawa, samakatuwid mula sa
libingan. Muli siyang nabuhay tulad ng kanyang sinabi.
Dalawang beses humakbang paatras ang babae. Pumasok ang lalaki. Pinagmamasdan
siya ng babae nang may katahimikang kanyang iniugnay sa pagsinta at kanyang ikinatuwa.
133
Taglay niya ang mukha ng isang taong mahimbing na mahimbing na natulog nang isang taon,
isang kulay ng isang nakapagpahinga, bagaman maputla. Ngunit, at marahil dahil sa paglusot
niya sa pagitan ng mga kahoy ng ataul, sa pagitan ng mga tigkal ng lupa, sa pagitan ng mga
sanga, gulo-gulo ang kanyang buhok. Naupo siya at inutusan ang asawa na ayusin ito para sa
kanya.
Sumunod ang babae, at hindi na kagulat-gulat kung aking isusulat na nanginginig ang
kanyang mga kamay. Nabuhayan muli ang lalaki dahil sa panginginig na ito, talagang masaya
siyang bumalik sa dating sarili, natauhan di-kalaunan. At bigla niyang napansin ang nasindak
niyang asawang naging tuliro. Hindi sa lahat ng araw nagkakaroon ng pribilehiyong ayusin
ang ulo ng isang asawang lubos na nakakapit sa kanyang pagmamahal na nabuhay itong muli.
Isang klase ng kuwentong maaaring pumigil ng inyong paghinga. Ngayon, naging lubos ang
takot. Habang sinisiyasat ng lalaki ang mga mata ng kanyang asawa, sabay nitong napansin
na hindi lamang tumaba ang babae kundi mapapansin rin ang kakaibang paglaki ng dibdib
nito, tulad ng nangyayari sa mga babaeng…
Tumayo siya. At bagaman siya’y di-pangkaraniwang nilalang, nanatili siyang
nakanganga sa loob ng sampung segundo. Yumuko ang babae.
Ibinaling niya ang kanyang tingin sa mga gamit, walang nakitang kahina-hinala at
umamoy --- sapagkat isa pa rin siyang di-sibilisado. At habang kinakamot niya ang kanyang
puwet, lito pa rin at hindi alam kung bakit, kanyang napansin ang kanyang pampugot ng ulo,
matalas at matulis. At hindi niya ito nakilala. Hinipo niya ito. Totoong sa iba
ito…Pagkatapos, nakita niya, katapat ng dingding ng kubo, na nakasabit sa isang manipis na
tumpok ng dayami, ang kuwintas na gawa sa mga ngipin ng baboy na isang anting-anting ng
mga bagong silang.
134
Ibinuka niya ulit ang kanyang bibig na hindi nilalabasan ng anumang tunog, at sandali
niya itong hinayaang nakabuka, parang bibig ng isang tawilis. At nang halos humupa na ang
pagkabigla:
"Muling ikinasal," bulong niya.
Nagpanggap ang babae na umuungol, sapagkat takot na takot siya.
Muli umamoy ang lalaki, bahagyang mas masidhi kaysa noong una, ipinadaan ang
kanyang mga daliri sa kanyang baywang, tumango, nauwi sa isang pagninilay na mistulang
malungkot at walang may alam kung ano ang mangyayari sa babae, at baka mauwi sa
pagpaparusa: kahanga-hanga ang lakas nitong lalaki. Sa huli, nagsalita siya nang malakas na
malakas, na ipapahayag o, mas tumpak, ilalarawan ng mga magagaling na manunulat gamit
ang mga malalaking titik:
"Sinusumpa ko na hindi na ako muling mabubuhay bago maputol ang pagsasamang
ito. Paalam," sigaw niya.
Pagkasabi nito, tumawid ang lalaki sa bakuran nang may mabibigat na yabag at
muling bumaba sa kanyang himlayan, at hindi na nagpakita muli.
Maaaring hindi gaanong kapupulutan ng aral ang kuwentong ito. Ganun pa man,
napapasaya ako nito. Nakahanap ako rito ng isang magandang aral at kapaki-pakinabang na
pamantayan ng pagiging patas. Kinukuha ng isang Europeo ang kanyang pana, pumupuwesto
para sa isang pagtambang, at tinitira sa kanyang karibal ang isang palasong may lason;
nakikialam ang miyembro ng konstabularyo at isa itong malaking gulo para sa lahat. Itong
gulo ang iniiwasan ng Igorot.
Hindi makakabuo ng maraming kuwento ang taong alam ang halaga na katumbas ng
katapatan. Heto ang panig na kanyang pipiliin: susuko siya. Aking ibinabaling ang atensyon
ng mga sibilisado sa magandang pangangatwiran nitong katutubo.
135
XIX Dalawang Alamat
Nasa bukid ang mga lalaking malakas. Huminto kami sa paanan ng isang naka-angat
na fawi, sa ilalim ng isang panseremonyang gasuklay na binubuo ng mga sungay ng isang
kalabaw, sa ilalim ng isang matinding init na nagpapatuyot sa akin, tulad ng isang basahan na
natutuyot, na maaaring ilatag sa mga buhangin ng mga Tropiko sa tanghaling tapat. Mukhang
hindi masyadong naiinitan sa malupit na init ang tagapagsalaysay. Bukod sa kanyang
sinturon, may suot siyang tsalekong pansundalong walang makaisip kung paano napunta sa
kanya. Matanda siya at payat. Puting buhok na parang may mantsa ng nikotina ang tumatakip
sa kanyang mga balikat. Ikinukuwento niya sa amin ang mga alamat na para sa kanya’y mga
likas na pangyayari. Ilalahad ko ang dalawa sa mga ito. Makikita rito na hindi lamang sa mga
mitong Hellenic matatagpuan ang mga away ng mga Diyos at mga higante. May mga sariling
kuwento ang mga Igorot, mga kuwentong kahawig, maliban sa kaunting pagkakaiba. Hindi
nagkukulang sa isang klase ng panghahalina ang maliit na pagkakaibang ito. Tungkol ito sa
nangyari sa mga lalaking nagtagumpay laban sa mga Diyos.
Ang Alamat ng Kidlat
Matagal na matagal na panahon na ang nakakalipas --- at ito’y noong panahon ng tag-
ulan --- may tinamaang isang magtotroso sa bundok ng Malegcong si Kicho, ang Diyos ng
kidlat. Natagpuan ng mga kasamahan ng magtotroso ang kawawang lalaking hindi na
humihinga, nakahandusay sa lupa. Agad silang nagbaon sa mga kalapit na daanan ng ilang
mga payat at nababaluktot na patpat na pumipigil sa pagpasok mula sa mga nayon at mga
bawal na bahay. Nagsindi sila ng mga malalaking apoy sa paligid ng bangkay. Ibinaling nila
ang atensyon ni Kicho sa taong nakahiga sa kaingin at nakiusap sila sa Diyos na buhayin ito.
Ngunit bale-wala ang kanilang pag-asa sa milagro. Nanatiling bingi si Kicho sa kanilang mga
136
panawagan, nanatiling patay ang yumao, at wala na silang ibang nagawa kundi ilagay ang
katawan sa ibabaw ng isang patungang gawa sa tambo, dalin ito sa bahay, at ilibing.
Nagdesisyong maghiganti ang mga kapatid na lalaki ng yumao. Kininis nila ang
kanilang mga pampugot ng ulo; pinakinang nila ang mga ito na parang pilak. Pagkatapos,
naghanap sila ng isang kuweba. Nakahanap sila ng ayon sa kanilang gusto: malalim, matibay,
at matatag.
Dumating sila para mamalagi rito sa oras na naiipon ang mga ulap sa ibabaw ng mga
bundok. Nagdala sila roon ng mga katawan ng mga patay na puno at mga tangkay na
kanilang sinindihan. Isang manipis na usok ang lumabas mula sa kuweba.
Nagsimulang bumagsak ang ulan nang may nakagawiang lakas habang sumisiklab
ang mga kidlat at kulog.
Lumabas mula sa kuweba ang panganay sa magkakapatid, at habang iwinawasiwas at
pinapaikot ang kanyang kumikinang na palakol, sumisigaw siya nang malakas para hamunin
si Kicho, tapos palukso-luksong bumalik. Dumating ang takdang oras. Tumama ang kidlat sa
kuweba at pinayanig ang tabi.
Ang pangalawang kapatid naman ang lumabas at umukit ng hamon sa hangin ang
kanyang palakol, na sinundan ng isang hagkis na sagot: tinanggap ni Kicho ang hamon. At
ngayon, isa-isa, sila’y lumukso, pinapanumbalik ang kanilang kagitingan, at umiilag nang
walang pahinga. Sunod-sunod ang mga pagtira ni Kicho, lumipad ang mga pira-pirasong
bato. Ngunit maganda ang pagkakapili sa kuweba, at natauhan si Kicho na hindi siya
matatapos sa pagsira rito; nagsimula na rin siyang mapagod. Bumaba siya sa lupa,
determinadong patayin itong mga erehe sa ibang paraan.
Nakita ng magkakapatid si Kicho, mga dalawampung hakbang mula sa kanila. Nag-
anyo itong inahing baboy. Mayroon itong nag-aapoy na tingin, gaya ng madalas maisip, at
mga ngipin ng isang lobo. Dumaan siya sa usok at isa itong malaking pagkakamali, sapagkat
137
ang mga magkakapatid, na nanatiling alerto, ay matatapos pa lamang sa pagpatong-patong sa
isang urang ng mga sangang luntian pa at nagkakalat ng isang usok na talagang
nakasusulasok at napakakapal. Nagsimulang bumahin si Kicho at umubo nang paulit-ulit,
tulad ng mga baboy na bumabahin at umuubo. Humapdi ang kanyang mga mata at kinusot
niya ang mga ito, ngunit hindi pa rin siya nakakakita nang mas malinaw, sapagkat sa langit,
hindi siya nasanay sa ganun. At sa huli, nang mawala ang usok, nakatali siyang tulad ng kung
paano itatali para sa iyo ng isang tagabukid ang isang inahing baboy o isang banal na baboy.
Walang saysay ang kanyang pag-ungol, walang saysay ang kanyang tangkang magpalabas
ng kidlat mula sa kanyang mga mata. Habang siya’y nakabulagta, ang kaya lang niya ay
tumingala sa langit. At imposible ang pagtakas mula sa kanyang pagkakatali; pinili ang mga
baging ng mga taong bihasa at responsable para sa pagdadala kay Kicho sa Malegcong, salit-
salit at nakapatong sa likod, kung saan nila ito agad ikukulong sa isang atik na walang laman.
Nalalaman dahil sa isinagawang mga pag-aaral na si Kicho ay ang panginoon din ng
ulan. Sa buong panahong itinagal ng kanyang pagkakakulong, hindi tumigil ang pagtulo ng
tubig sa pagitan ng mga sahig ng atik. Ngunit iba ang kuwento sa mga bukid; walang ni-isang
patak ng tubig ang bumagsak.
Naging tuyo ang lupa, mainit, nabiyak, bitak-bitak, at nanatiling maaliwalas ang
langit at hindi nag-iwan ng anumang tanda ng ulan. Nangayayat ang damo at mga gulay,
namamatay ang mga puno. Nagsimula nang magreklamo ang mga tao. Sa isang maayos na
bansa, katulad halimbawa ng mga bansa sa Europa, maaari nang katakutan ang pagkakaroon
ng kaguluhan. Ngunit nasa bayan tayo ng mga di-sibilisado. Anuman ang mangyari,
mukhang dapat agad makabuo ng isang kasunduan.
Hiningi agad ni Kicho ang kanyang kalayaan. “Walang puwedeng gawin sa
kulungang ito," sabi niya. Hangga’t limitado ang kanyang nakikita sa kisame ng isang silid,
138
hangga’t hindi siya direktang nakikipag-ugnayan sa langit, mananatili sa kanyang kustal ang
ulan, at dagliang magkakaroon ng pagkagutom.
Nagkita-kita ang mga matatanda ng ato at nagpulong sa loob ng panahong
makakapagsigarilyo ng sampung pipa. Mahalaga ang usapin, at higit sa isa ang nagkamot.
Nagkasundo sila at bumalik habang gumagawa ng ingay, ng kuwento para takutin ang
kanilang bilanggo. Kanilang ibinulalas na palalayain lamang nila si Kicho kung mangangako
itong hindi na kikitil ng buhay ng mga tao ng Malegcong, maliban na lamang kung may
pahintulot ng mga ito, dagdag nila.
Nangako si Kicho. Kahit na nasa anyong baboy, nagsasalita siya sa dyaletiko ng
Bontoc.
Pinutol ng magkakapatid ang mga gapos at sabay sa pagtunog ng mga gong, umakyat
muli si Kicho sa langit. Ginawa na niya ulit marahil ang kanyang tungkulin para sa bukid,
sapagkat nagsimula nang bumagsak ang ulan. Naging luntian na muli ang damo, ang mga
dahon, at ang mga palayan. At wala na kailanmang mamamayan ng Malegcong ang namatay
sa tama ng kidlat, maliban doon sa mga humihiling na mamatay sa ganitong paraan, dahil sa
kawalan ng pag-asa o kabaliwan.
Ito ang unang alamat kung saan makakahanap ang mananalaysay ng mga relihiyon ng
bagay na walang-tigil na pag-uusapan. Dagdag dito, magagalak ang pisisistang malaman na
matagal nang alam ng mga Igorot ang kapangyarihan ng pagkaakit ng bakal sa kuryente.
Heto ngayon ang alamat ng palay at ng pista ng apoy.
Alamat ng Palay
Noong nakaraan, nagkaroon ng isang matagal na panahon ng tagtuyot at samakatuwid
ng malawakang gutom. Natuyot ang mga ilog, namatay ang damo sa gilid ng mga daan.
Nanuyot ang dagta sa mga puno. Sa mga bukid, walang ni-isang butil ng palay. Tanging ang
139
mayayaman lamang ang nakakakuha ng makakain mula sa mga imbakan ng kanilang mga
atik, samantalang namamatay ang mahihirap.
Isang binata ang umalis kasama ang kanyang kapatid na babae, palayo sa Bontoc, ang
kanilang bayang sinilangan. Walang laman ang kanilang lukbot at inabot na sila ng gutom.
Sinundan nila ang mabatong ilalim ng mga daanan ng tubig, mga tagaytay, at makikitid na
lagusan. Sa sandali ng kawalang pag-asa nagliliwanag ang pagkakataon; anuman ang
mangyari, at kahit na may inilaan ang hinaharap para sa kanila, hindi na hihirap pa ang
kanilang kapalaran. Pagod na at talagang wala ng lakas, naglakad sila hanggang sa araw na
huminto sila sa paanan ng isang bato, at tahimik silang nagtinginan, tulad ng ginagawa ng
mga taong nagsimula nang sumuko.
Isang matandang babae ang lumabas mula sa isang kuweba. Nagulat siya nang makita
ang maputlang binata’t dalaga. Bumagsak sila sa lupa; wala na silang lakas para manatiling
nakatayo. Nilapitan sila ng babae.
Sinabi nila rito ang kanilang paghihirap.
Itong matandang babae ang babaeng pari ni Kabunian. Nakuha niya mula kay
Kabunian, Diyos ng Araw, ang kakayahang gamitin ang kanyang kapangyarihan sa mga
nilalang at sa mga bagay. Siya rin ang nagsasagawa ng seremonya ng bagong Apoy, kung
kailan malinis ang mga bahay, pinunasan ang mga banig, kung kailan naghahanda ang mga
babae ng alak na gawa sa tubo at pinapatay ang lahat ng apoy. Tapos, nagtitipon-tipon ang
mga tao ng nayon; hawak ng mga lalaki ang mga sulong gawa sa kahoy ng pino. Bababa ang
babaeng pari sa nayon. Kinakatawan niya ang Diyos. Lalapit ang lalaking magsasagawa ulit
ng kilos ng mga ninuno bago ang pagkakaroon ng mga posporo, kilos na binubuo ng
pagpapaningas ng apoy sa pamamagitan ng pagkiskis ng dalawang piraso ng tuyong kawayan
nang pabilis nang pabilis. Ililipat niya ang bagong apoy sa mga piraso ng kahoy. Pagkatapos,
140
sisindihan ng mga lalaki ang kanilang sulo sa pinagkukunang ito. Isinilang na ang bagong
Apoy.
Ngayon, sa harap nitong babae nanatili ang magkapatid na halos walang buhay.
Naawa ang babae at pinapasok sila sa kuweba. Naghanda siya ng pagkain na kanilang
inubos. Pinag-ibayo niya ang pag-aalaga sa pamamagitan ng pagtatanong sa kanila kung ano
ang gusto nilang gawin niya para makatulong; pinapayuhan niya silang huwag tahakin ang
kanilang daan na tatawid dito sa mga lugar na tigang. Para sa kanya, mas mainam na bumalik
sila sa Bontoc. Muli nilang binanggit ang taggutom.
Pagkatapos, dahil bahagyang tumapang, marahil dahil sa siglang nakuha niya mula sa
pagkain, nagtanong ang binata kung maaari bang makakuha ng isang kutsara nitong harinang
ginagamit ng babaeng pari sa paggawa ng pagkain. Nais naman ng dalagang matulungan ang
kawawang mga tao.
Hindi tumanggi ang matandang babae: tumanggap ang isa ng harina, at yung isa, mga
butil at isang maliit na banga ng tubig. Kinakailangan lamang na itanim ang mga butil at
diligan ang mga ito sa pamamagitan ng pagsasaboy ng tubig nang pataas. Naghiwalay sila, at
ito nga ang kanilang ginawa: itinanim ang mga butil sa lupa, at bumagsak sa mga ito ang
tubig mula sa banga na parang ulang pampalusog. Naging sagana ang ani at naibsan ng mga
mahihirap ang kanilang gutom sa taong ito. Ibinigay sa mga tao ang palay ng mga Diyos.
141
XX Mga Kaugalian Para sa Namatay
Isang umaga, sa Lubuagan, isang uri ng palubog na lugar kung saan ako labis na
nagdusa sa init, may namatay na isang batang babaeng mga anim na taong gulang.
Nagsimulang magluksa ang ama at ina. Nagsipuntahan ang mga kapitbahay.
Katulad ng lahat ng mga bata, nabuhay ang batang babae nang hubo’t hubad o halos
hubad. Anong damdamin ang nagtutulak sa mga Kalinga na bigla na lang damitan ang mga
yumao? Sinuotan ang batang namatay ng isang palda, isang pang-itaas na gawa sa isang
telang parang jersey, at isang puting gora. Pagkatapos, inupo siya sa isang silyang gawa sa
mga suwi ng kawayan. Nakapikit ang mga mata, bahagyang nakabuka ang bibig. Nakapatong
sa dibdib ang baba. Inilagay ang dalawang kamay sa mga hita. Mistulang buhay ang bata,
pero patay siya.
Mabilis na kumalat ang malungkot na balita. Nagdala ng mga regalo ang mga
kaibigan.
Hindi lamang sila sa Lubuagan nanggaling, ngunit pati sa mga kalapit na nayon, hindi
lamang sa unang araw ngunit sa pangalawa at pangatlo rin. Hangga’t pumupunta o maaaring
pumunta rito ang nakikiramay, mananatili ang bata sa kanyang upuan. Panahon na ng tag-
init, at pinupuno ang kubo ng nakakahilong amoy ng pag-agnas ng bangkay. Ngunit ang mga
ritwal ay mga ritwal. May kainan at inuman.
Sa huli, inilagay nila ang bata sa kabaong.
Isang matanda ang namatay, isang ninuno, isang patnyarka. Nagtipon-tipon ang mga
lalaki, mga babae, at mga bata kinagabihan at inawit nila ang bikbik, o sa madaling salita, ang
kanta ng mga patay. Utang ko kay R.P. Billiet ang salin na ito:
142
“Tinumba na ang mayabong na matandang roble.
Patay na ang dakilang Mâle
Tinumba ang mataas na puno ng maraming prutas.
Patay na ang mayamang pinuno.
Heto ang matandang lalaking nakaupo at tuwid sa Upuang-para-sa-patay-ng-mga-
mayayaman;
Kammandag!
Siya ang narito, nakaupo nang tuwid.
Bumaba siya sa Kalaliman.
Kinagat siya ni Atotowado, ang matabang bulate.
Doon sa itaas, tinanggap siya ni Atinglalo,
Atinglalo sa mga mata ng mga tala.
Natuklasan ang mga momya sa mga kuweba. Meron pa ngang lapastangang
potograpo na inilabas ang mga ito sa kuweba para bumuo ng isang grupo sa ilalim ng
magandang ilaw, isang klase ng lupon ng mga payat na tao na mistulang mas nakakatakot.
Sinasabit minsan ng mga Igorot ang mga bangkay sa taas ng isang bahay na gawa sa
kahoy. Pinapausukan nila ang mga ito para pangalagaan (katulad na katulad ng pagpapausok
ng mga baboy at mga tamban) bago nila inaayos ang mga ito sa loob nitong mga kuweba.
Hindi ko na nagawang alamin kung nagaganap pa rin ang kakaibang gawaing ito.
Ngayong araw, ginagawa nila ang paglilibing sa isang pangkaraniwang paraan.
Inilahad ko na rin kung paano inilibing na nakaupo ang mga biktima ng mga namumugot ng
ulo sa bukid na pinakamalapit sa nayon ng mga pumatay.
143
XXI Ang Relihiyon ng mga Igorot
Hindi lingid sa kaalaman ng marami ang isang mahalagang paksa para sa mga
pilosopo: ang panimulang pagkakaisa ng mga paniniwala. Ilang mito at simbolo ang
matatagpuan mula sa isang dako ng bayan hanggang sa kabilang dako, at sa mga grupo ng
mga taong hindi agad maiisip na namuhay nang may ugnayan. Talagang nananatiling malabo
iyong tinatawag nating sinauna, at maaaring manatiling ganun sa mahabang panahon at
habambuhay.
Narito ang buod ng ilang mga bahagi ng Teodisiya ng mga Igorot:
Sa simula, ang nag-iisang Diyos.
Nilikha niya ang sansinukob.
Binigyan niya ng buhay ang lalaki at ang babae, na nagsilang ng maraming anak.
Namatay itong mga anak dahil sa Baha, maliban sa dalawa. Nakaligtas sila sa isang
arka na dumaong sa tuktok ng isang bundok nang bumaba na ang tubig. Pinanahan nila ulit
ang lupa.
Pagkatapos, nakipamuhay ang Diyos sa mga tao. Gumawa siya ng mga milagro, lalo
na ang pagpaparami ng pagkain. Pinarami ang mga sitaw at ang palay ng Diyos na si
Lumawig na pinagmulan ng isang namamanang kastang binuo ng mga pari. Pinaagos niya
ang tubig mula sa isang bato. Namuhay siya tulad ng mga taga-bukid, at tinuruan ang mga ito
ng pagsasaka at ng mga kaugalian.
Sang-ayon sa pangkalahatang balangkas ng karamihan ng mga teodisiya ang
pangkalahatang balangkas ng teodisiyang Igorot.
***
144
Nakatira ang Diyos sa kanyang Olimpus, sa tuktok ng bundok ng Pulag.
Pagkatapos mamatay, ang mga buhay ay may kaluluwang dumadaan sa isang
katawang di-makita. Tatanggapin sa piling ng Diyos ang mga kaluluwang nabuhay nang
walang kasiraan. Makakatikim sila roon ng walang-hanggang kasiyahan. Ayon sa
matatandang Igorot, naririnig nila ang mga awit ng makalangit na kawan sa gabing tahimik.
Hindi pinapapasok sa tirahang ito ang mga masasamang espiritu. Nabubuhay sila sa
pait at poot. Sila ang naglalatag ng mga patibong para sa mga nabubuhay na nabibigyang
babala ng mga mabubuting espiritu at mga hayop.
Hindi nakabatay ang mga pangitain sa paniniwalang kayang mangaral ng tao ang mga
hayop. Sa halip, “pinapagalaw” ang mga hayop ng mga kaluluwa ng mga yumao. Hindi
naramdaman nina Kosme at Sekat, na aking nabanggit, na sumusuway sila sa utos ng isang
ahas noong hindi nila pinansin ang pangitain. Isinara nila ang kanilang mga tenga sa mga
payo ng mga espiritung kanilang mga ninuno.
***
Kasapi sa relihiyon ni Lumawig ang karamihan sa tatlong daan at pitumpung mga
Igorot. Mabibilang sa kulang-kulang anim na libo ang mga Kristiyanong tinuturuan at
inaalagaan sa ngalan ng pananampalataya --- na siyang talagang kakailanganin --- ng mga
Paring Belgian at mga pastor na Amerikano.
Nagtayo ang mga pari ng mga simbahan at kumbento; nililibot nila ang rehiyon.
Namumuhay sila sa isang kubling lugar at lagi silang masaya. Sa Bontoc, nagpalipas ako ng
ilang masasayang oras sa pakikipag-usap sa kanila tungkol sa kanilang bayan, habang
145
umiinom ng isang alak na kanilang ginawa mula sa mga halamang lokal na nagpapaalala sa
akin sa Schiedam27, isang ala-alang Flemish.
Tuwing Linggo, puno ang simbahan ng mga Igorot na nakadamit nang disente, na
pinapangaralan ng Pari gamit ang kanilang wika. Wala akong naiintindihan maliban sa
pangalan ni Hesu-Kristo. Masiglang kumakanta ang mga batang babaeng Igorot.
Bumuo ng isang banda ang isa sa mga Pari, na nakikita ko sa Lubuagan. Isa itong
bandang Igorot gamit ang mga instrumentong pangmusika ng mga Belgian! Noong hapon,
inilagay ang mga plaka sa ponograpo. Kaya rin naman napakinggan ko ang Brabançonne28 sa
hilaga ng isla ng Luzon.
Nakita ko rin ang mga madre, may ilang abala sa kawanggawa, habang sa pagtuturo
iyong iba. Pinatuloy kami ng superiyora ng isang paaralan. Nanghinayang ako na hindi niya
kami ipinakilala sa mga nakababatang madre; kahit papaano, mapapaalala ko sa kanila nang
bahagya ang bayang pinagmulan.
Nais ko lang gumawa ng kahilingan sandali: hindi maaaring maliitin ang mga batang
babaeng Igorot nang dahil sa kanilang kasuotan. Ang pagiging disente ay may kinalaman sa
pag-unawa sa halip na sa kasuotan. At napakainit sa mga lambak ng mga Tropiko.
***
Ngayon, nagbubunga ba ng mga tunay at malinaw na resulta ang pagtuturo ng
ebanghelyo sa bayang ito? Tiyak na pumapalag ang mga Igorot. Ang pakikipagbuno sa mga
tigang na bundok na kanilang ginawa laban sa gutom ang nagbigay sa kanila ng paniniwala
sa kahalagan ng kanilang relihiyon --- pati rin sa katangian ng kanilang katayuang
panlipunan.
27 Isang lungsod sa probinsya ng South Holland sa The Netherlands. 28 Ang pambansang awit ng Belgium.
146
Sa mga oulag, buong araw na itinuturo sa mga bata ang mga batas at relihiyon ng
tribo. Sa Bontoc, may inggit na nadarama ang mga nakatira sa isang nayong Igorot na nasa
labas lamang ng isang nayong maaaring tawaging Kristiyano. Tiniyak sa akin ng isang
edukadong Igorot na nagbabalik-loob lamang ang mga taga-Bontoc dahil napipilitan silang
tumira sa mga nayon ng misyonaryo, dahil sa pangangailangan, dahil doon nila mahahanap
ang mga biyayang materyal.
Hindi lamang isang institusyong sibil ang nayon ng mga Igorot. Isa itong
institusyong panrelihiyon. Ang mga may-ari ng lupa, na bumubuo ng isang maliit na
aristokrasya sa ilang lugar, at pinagbubuklod ang kanilang mga yaman tulad ng ginagawa ng
mga taga-Europa, ay sumasandal mismo sa sagradong katangiang ito ng nayon, ng ato, para
panatilihin ang buhay ng mga tao sa isang nakasanayang kaayusan, na sila rin ang unang
nakikinabang kung tutuusin.
147
XXII Ang Init Tropiko
Naiisip-isip ko na ang umuwi. Nakita ko na nang maigi ang lahat ng gusto kong
makita. Kahit ang paggawa ng imbentaryo ng aking mga nakita, nagawa ko na. Para
magkaroon ng tunay na malalim na pag-unawa sa mga taong ito, kakailanganin ang
maraming buwan, kahit taon. Ngunit ganito naman kahit saan, at kulang ang oras. Dagdag pa
rito, talagang nagdurusa ako dahil sa init.
Tuwing Hunyo, malupit ang init sa mga isla ng Pilipinas. Ganun sa Maynila, malapit
sa dagat. Maiisip agad na ganito rin sa isa pang lugar sa ibaba nitong mga lambak kung saan
halos hindi umiihip ang hangin. Maluluto sa loob nito na parang sa loob ng kawang ng mga
mangkukulam.
Patungkol sa paksang ito, gusto ko ring balikan ang isang alaalang magpapangiti sa
mga tao ng bayang sinakop at kasalukuyang nagpapangiti rin sa akin. Ito’y naganap noong
unang araw --- hindi rito sa Pilipinas --- kung kailan nagpalamig ako sa pamamagitan ng
isang pamaypay na pinapagalaw ng isang katulong sa aking likuran: katabi niya, pakiramdam
ko, may sala ako. Para sa akin, hindi nararapat para sa isang taong pagsilbihan ang kanyang
kapwa sa ganitong mga pagkakataon, at lalong hindi nararapat kung kailangan nito mismong
magtiis sa ganitong init. Sa bagay na ito ako nagkakamali. Isa itong kutob na maganda pero
mali: kung naaawa ako rito sa lalaking nakaupo sa lupa at mabagal na nagpapagalaw ng
pamaypay, marami akong irereklamo sa Europa kung saan karaniwang walang nagkakaroon
nitong napakagandang karanasan. Subalit sadyang nilikha tayong mas nayayanig ng pagtibok
ng puso kaysa ng pagkilos ng isip. Hindi matatahimik ang taong mabilis ang tibok ng puso.
Sa Maynila, isang gabi, kinailangan kong umalis ng mesa upang makasagap ng
kaunting hangin sa lansangan. Umaagos ang pawis sa aking katawan na parang bumabagsak
mula sa isang dutsa. Halos walang pagmamalabis ang paglalarawan. Ngunit walang
148
masasalubong ni katiting na pag-ihip ng hangin sa lansagan. Wala na akong ibang nagawa
kundi ang bumalik sa aking silid at umasang nanaising tumigil nitong pagtulo ng pawis sa
tulong ng pinakapayak na kagamitan. Nagtagal ito. Walang ni katiting na hangin sa mga
kuwartong ito maliban sa yung galing sa bentilador. Meron ako roong isang mahusay na
kaibigan na ang pagiging kalbo ay humahadlang sa kanyang tiisin ang pagpapagalaw ng
hangin ng gamit na ito. Sisipunin daw siya rito. Itinatanong ko ang aking sarili kung paanong
hindi natutunaw ang lahat ng buhay. Sanayan lamang ang lahat.
Paminsan-minsan sa Maynila, may pagkakataong pinapalamig ang hangin ng isang
bagyo --- may mga araw na umuulan nang malakas; kung hindi, maaaring hindi na kayang
tiisin ang init. Ngunit ang mga lupain ng Mountain Province, dito sa mga binakurang nayong
may isang libo’t limang daang katao at may lawak na dalawang libong metro, tuwing Mayo
at Hunyo, bandang tanghaling tapat, ay parang isang patikim ng impyerno, dahil sa kakapalan
ng hangin, dahil sa isang alinsangang nagpapalagkit ng mga damit at literal na nagpapaagos
sa iyo ng pawis mula sa katawan. Panghuli, parating ganito, o marahil naging ganito, nang
maraming beses para sa akin. Wala tuloy akong ibang isinusuot kundi mga kamisetang gawa
sa isang telang may malalapad na tahi; sa loob ng sampung minuto, naging basang-basa ng
pawis ang bimpong bahagyang makapal, na para bang lumusong ako sa isang ilog.
(Ipapaalala ko lang nang mabilisan sa mga biyahero na hindi sa panahon ng tagsibol
sa Europa dapat pumunta sa mga Isla ng Pilipinas.)
Kaya naman nagpaalam kami sa mga ato, mga fawi, mga pabafunan, at pati sa mga
oulag, sa mababait at masasamang di-sibilisado, ngunit ginawa ang lahat ng ito nang sabay-
sabay. Sumusunod sa amin ang mga bata habang sumisigaw ng “Matches!” Natutunan din
nila ang salitang Ingles na ito. Walang tigil nila itong isinisigaw sa amin. Ngunit naibigay na
namin ang lahat ng aming mga kahon ng posporo pati ang aming dalang tabako. Nananatili
silang nakatayo sa gilid ng daan at mukhang malumbay.
149
Naalala ko ang isang hapon kung kailan umulan nang malakas. Sa labasan ito ng
isang nayon. Nakakita kami ng isang silong at tumakbo kami papunta rito. Hindi kami nag-
iisa roon; sinasabing kailangan naming tapusin ang paglalakbay na ito sa pamamagitan ng
kabutihan. Nakakita kami roon ng anim na batang babae, dalawa sa kanila, hubo’t hubad.
Balingkinitan at maliksi pa, mga tunay na maririkit, maliliit na pigura. Galing sila sa pagpitas
ng mga prutas at inalok nila kaming bumili ng mga ito. Hindi sila abala sa pagsusuot ng
bahag na kanilang tinatanggal at basang-basa dahil sa ulan. Sa halip, sila’y talagang
kumportable, likas na kumportable. Hindi pa sila natuturuan ng mga Pari at ng mga pastor na
galing sa ibang kontinente.
Sa bundok kung saan kami papunta, lalong gumuguho ang mga dike at may panganib
na malaglagan ang sino man ng sangkapat ng bato sa ulo; tiyak hindi makakabangon mula
rito. Paminsan-minsan, kinailangang tanggalin ang mga sagabal sa daang magbabalik sa amin
sa Baguio.
150
XXIII Siesta sa Bundok Data
Habang papunta ng Pilipinas, paulit-ulit kong narinig ang mga kuwento at mga datos
na may kinalaman sa mga minahan ng ginto. Sa mga daan na pumapaligid sa Baguio,
madalas rin akong makakilala ng mga prospektor. Nakuwento ko na ang tungkol dito sa otel
na nasa paanan ng bundok at may karatulang Klondyke, isang simbolo. Pagbalik, nagpasya
kaming bumisita sa mga minahan ng ginto.
Sa daan ng Baguio matatagpuan ang Bundok Data: mukha itong tahanan ng mga
Diyos ng mitolohiyang Igorot.
Parang isa itong matandang lalaki, maulap at magubat. Hinahangaan namin ito sa
malayo. Naisip namin itong akyatin. Ngunit noong malapit na kami rito, dahil sa madidilim
na ulap at kidlat, umatras kami para kumain sa isang bahay-pahingahan. Aming napansin na
mas malapit sa amin ang babaeng naghanda ng pagkain kaysa sa planetang Jupiter. Inaamin
kong mahirap nang maging mas bulgar pa.
Ang bahay-pahingahan ay ang otel ng mga mala-disyertong lugar, ng palumpong, at
ng mga kakahuyan. Gawa ito sa mga maninipis na kahoy, natatakpan ng yero nang napadaan
dito ang mga Amerikano, o isang uri ng damong hindi ko masasabi sa inyo ang pangalan
dahil hindi ko ito alam. Nakaangat ito at maaakyat sa tatlo o apat na hakbang. Isang hagdang
karaniwang may mga bulaklak ang sasalubong sa iyo, tapos isang silid na may mga mesang
matibay at mga simpleng upuan. At sa buong paligid, makikita ang mga tulugang nilagyan
lamang ng mga mahahalagang kagamitan: isang kama, isang tukador, at dalawang kandila.
Ang sabaw ay isa roon sa mga sabaw na bumubusog sa tiyan, sinahugan ng mga
bungang mula sa lupa at sagana sa lasa. Hindi ako natakot sa paminta. Nabusog ako rito.
Nilantakan namin ang manok gamit ang aming mga tinidor; nanlaban ito. Kaya
naman nakialam na ang babaeng naghanda ng pagkain. Ipinakita niya sa amin na kailangang
151
hawakan ang hita ng manok sa mga daliri at pilasin sa mga ngipin. May napakagandang mga
mata ang dalagang ito. Maliit siya, payat, malakas, at maitim tulad ng isang langgam.
Sinunod namin ang kanyang payo; hinawakan namin ang manok. Naging isang
pagkaing pang-di-sibilisado ang nilantakang manok. Pinupuno ng amoy ang aming mga
ilong. Para kaming binihag. Pinaligaya din kami ng serbesa. Uminom kami mula sa pagitan
ng aming mga kamay na puno ng mantika.
Bigla na lang namulaklak ang mundo na parang isang hardin. Para sa amin, muling
nagbukas ang panlupang Paraiso. Sa sandaling ito, nakita namin ang dalawang puno ng pino
na ubod ng ganda at nagsisilbing kuwadro ng langit na madali rin nitong naaabot. Sa pagitan
ng lupa at mga sanga nitong mga puno, nakatayo ang unang hilera ng mga burol, isang hilera
ng mga halaman, isang uri ng pag-along lubos na nagiging siksik na nagmumukha itong
makapal, mayabong, at basang-basa. Maiisip na masayang magpagulong-gulong rito, mawala
rito, malito rito. Kumikinang ang mga kumpol ng liryo. Nasa pagitan ng mababang sanga at
mga ginintuang ulap ang pangalawang hilera ng mga burol na nangangasul, kasingganda ng
dagat.
Nagsimulang tumugtog ang ponograpo sa saliw ng silakbo ng damdamin at
katamlayan ng Argentina.
"Baka gusto niyong sumayaw, señor…"
Naghihintay lamang siya, kitang-kita namin ito sa sandaling iyon. Maaaring
dalawampu’t limang taong gulang na siya. Nag-aalab ang kanyang mga matang parang
madidilim na apoy at parang sinusunog ang kanyang katawan. Mag-isa lang siya at nawala sa
pag-iisang ito. Kinailangan niyang sumayaw nito lang, magmahal marahil.
Ngunit nalaman ko bigla sa kanya na baka tungkol ito sa ibang bagay. Di kalaunan,
ikinuwento niya sa amin na anak siya ng isang Igorot at ipinadala ng pastor sa mga paaralan
sa Maynila. Nakapag-aral siya at nagsasalita ng kaunting Ingles. Ngunit namuhay siya nang
152
taliwas sa kanyang likas na pagkatao. Nagpalipas siya ng mga gabi ng kanyang kabataan sa
mga dormitoryo ng mga paaralan kung saan nangangasera ang mga mag-aaral, habang
nagpapalipas ang kanyang mga kasamahan ng kanilang mga gabi sa mga oulag kasama ng
mga binata. Nakatulog ba siya? Hindi ba naghimagsik ang kanyang katawan sa pagbabawal
na ipinataw sa kanya ng mga Puti araw-araw? Heto, kailangang itong banggitin: nag-aral siya
habang inilalaan ng kanyang lahi para umibig. Naisip ko na hindi na siya minsan
pinatatahimik ng kalikasang sinuway. Hindi mababago ang kanyang kagustuhan ng mga
anyong sekular.
Napapayuko siya sa bisig ni Miguel sa saliw ng musika at sa pagkahilo sa mga tunog,
parang isang kumpol ng baging na nabunot sa bagyo. Ipinipikit niya ang kanyang mga mata,
nakatuon kay Miguel. Tiyak, dadalin siya ni Miguel sa ibang mga lugar.
Nang may patagong panunukso ng mga binata, itinakas ni Miguel ang babae sa
katabing silid at nawala sila sa aking paningin. Maya-maya, ikinuwento sa akin ni Miguel na
sinabi niyang makakabuting magpalipas sila ng gabi sa ilalim nitong bubong, at namula ang
babae…Ngunit nang kanyang idagdag na gaganda ang kanyang gabi hangga’t gusto ng
babaeng ibahagi ang kanyang sarili, biglang namutla ang babae, yumuko: “Bawal yan,
señor.” Patapos na ang tango nang sila’y bumalik; magkatabi silang umalis. Pinupuno ng
lumbay ng katahimikan ang puso, ang otel, at ang mundo. Gusto manatiling mabait ng babae
at nagdurusa siya dahil dito.
Sinamahan kami ng babae sa hagdan. Sumandal siya sa isang haligi, nakadikit sa
isang posteng kahoy, parang isang hayop na iaalay. Sa sandaling ito, maganda siya.
153
XXIV Baguio
Habang parating ng Baguio, tumatambad sa amin ang nakakagulat na pagsasama ng
nabanggit kong buhay-sibilisado at buhay-di-sibilisado, o marahil ang pinakamaliit na
pangyayaring nagpapaalala sa amin nito.
Itinayo ang Baguio sa isang grupo ng mga bundok na natatakpan ng mga puno ng pir.
Mga bunggalong gawa sa kahoy, na may matitingkad na kulay, natatakpan ng yerong
pinintahan ng pula para protektahan ito mula sa kalawang, at para maging akma at lutang sa
luntiang mga dahon. Hindi mawawala ang mga bulaklak sa mga punlaan.
Malapad at talagang pinapangalagaan ang mga kalsada.
Binuo ang lungsod ng komersyo sa isang bahagi ng lupang may guwang. May dalawa
o tatlong daan ng mga tindahan kung saan hindi mawawala ang mga Hapon. Maraming
Hapong makakasalubong sa Pilipinas.
Malawak at tuwid ang ilang bahagi ng palengkeng may bubong. Ibinebenta roon ang
mga telang Igorot. Ang hugis ng disenyo, simple ngunit mahusay ang pagkakagawa, ang
bahagyang gumulat sa amin dahil gawa ito ng mga di-sibilisado. Ngunit, laging maaaring
maisip kung ano ang ibig sabihin ng salitang ito. May mga paraan talaga para ipakita ang
pagiging di-sibilisado. Sa huli, bumabalik sa naturang kategorya ang mga taong ito.
Parang sa isang tiangge, ibinebenta sa palengke ng Baguio ang mga lilok na ang iba’y
sinasalamin ang sining na hindi pa hinaluan ng mga pamantayan ng Europa. Katabi ng mga
kutsara at tinidor na may mahabang hawakan, madalas na may palamuting anito,
matutuklasan ang mga lilok na makikitaan ng klasisismong29 Europeo, isang klasisismong
Europeo sa anyong Igorot. May pagsisikap na gawing mahusay, na gayahin. Ngunit may
ibang dating ang mga pigurang nililok na may malalaking ari. Subalit hindi ito pareho sa
29 Pagsunod sa mga prinsipyo ng sinaunang kultura ng mga Griyego at Romano pagdating sa sining at panitikan
154
sining ng mga Negro o marahil sa katangian nitong kadalasang malaswa. Maaaring maisip ng
isang mahusay na manlilikha ng sining kung paanong nangyaring naipapakita ng mga taong
ito, na inilalaan ang kanilang mga anak, simula sa murang edad, sa pag-ibig na halos
pampubliko, ang pagka-mahiyain at, mas tumpak pa, ang kalinisang-puri sa kanilang mga
gawang sining. Makakalikha dito ng isang maganda ngunit hindi kinakailangang kabanata.
Sa Baguio, nagtayo ang mga Amerikano ng isang pahingahan para sa kanilang
pangkat. Malinis ang hangin doon. Ito ang hangin ng kabundukan. Sa ilalim ng mga puno ng
pino, may mga villa ang mga matataas na pinuno ng pamahalaan, mga konsul, mga sikat na
tao sa Maynila. Pumupunta sila rito para palipasin ang panahon ng tag-init, Abril at Mayo,
bakasyon ng mga bata mula sa paaralan. Makikita sa Baguio ang isang paliparan. Makikita
rin dito ang isang golf course na nagpapasaya sa akin. Isang nakakatuwang bagay, kahit man
lang sa akin: mga green (kung puwedeng sabihin) na gawa sa simento.
***
Noong bumalik ako roon, nakilala ko sa Baguio ang isang Amerikanong opisyal,
isang koronel noong panahon ng digmaan, na pinagsisilbihan ng mga Igorot at mukhang may
malasakit para sa mga taong ito. Mabait siya, nagsasalita na parang isang ordinaryong
sundalo, nagpapatunay kahit papaano na wala siya maaaring itago. Binati niya ako nang
malakas, habang nakaupo sa kanyang silya. Malungkot siya. Hindi siya masaya sa mga
pangyayari. Natagpuan niya ang isang baka mula sa kanyang kawan, nakahiga sa gilid ng
bundok, walang buhay, sugatan dahil sa isang tama ng sibat.
Nakatuon ang mga hinala sa mga Igorot. Kinuha ng taong walang karapatang
kumatay ang dila, puso, at laman-loob ng hayop.
155
Ito ba’y para kainin? Maaari namang piliin ang mas magagandang karne.
Mauunawaan na marahil may kinalaman ito sa mga pamahiin.
Itinuloy ng mga miyembro ng konstabularyo ang kanilang pagsisiyasat. Inasikaso ng
mga Igorot ang kanilang mga gawain nang tahimik at na may lumbay.
156
XXV Ang Minahan ng Ginto
Maaaring mali ang hamakin ang karanansan ng mga katutubo, kahit ang karanasan ng
mga hayop. May nakilala akong isang opisyal na itinutulak ang pagkakaroon ng isang daan sa
palumpong, sa lupain ng moï30. Isa siyang pinunong bata, payat, tuwid at maliksi, matipuno,
at bihasa sa heograpiya at hydrography. Nag-aalala siya sa pag-ihip ng hangin at mga
watershed. Iniiwasan niya ang pinakamadaling solusyon pagdating sa mga bagay na ito, na
siya ring pinakamahal at binubuo ng pagtatayo ng mga tulay sa ibabaw ng lahat ng mga
bangin. Sa kakamasid, nahinuha niya na ang pagsunod sa daan ng mga elepante ang
pinakamadaling plano.
Sa kabilang banda, hindi maisasantabi ang karanasan ng mga di-sibilisadong Igorot
tungkol sa ginto, tulad nung may kinalaman sa daanan mga elepante. Ikinukuwento ng ilang
manlalakbay na kanilang nakita ang mabibigat at maraming gintong alahas sa mga
pupulsuhan at mga tenga. Nakita ko rin mismo ang mga ito. Nanghihinayang akong hindi ko
nakita ang mga sumbrerong gawa sa purong ginto, kung talagang may ganito tulad ng
sinasabi. Inaamin ko na dahil sa kinang na maaaring ipakita ng mga ganitong sumbrero sa
ilalim ng araw, maaari akong mabighani ng tanawin.
Nagma-may-ari ang piratang si Limahong, na nagkaroon ako ng pagkakataong
talakayin sa ibang aspeto, ng isang kayamanang pinagmumukhang ipon ng isang taga-bukid
ang yaman ni Ali Baba sa kuweba kapag inihambing dito.
Kung napasok ang kapuluan ng mga Tsino, ng mga Malay, kaakibat ng kanilang
pagsalakay ang pagkahilig sa ginto. Natuklasan ang mga banga ng panahong Ming malapit sa
ilang mga sinaunang minahan, at sa timog ng Mindanao, labintatlong taon na ang
30 Isang grupo ng mga katutubo sa Vietnam.
157
nakakalipas, ang isang Buddha na halos dalawang kilo, gawa sa purong ginto, hindi
mapagkakailang hinulma ng mga taga-Java gamit ang isang mineral ng isang karatig lugar.
Nang sakupin ng mga Kastila ang bansa noong 1521, inabutan nila rito ang isang
yumayabong na industriya ng ginto. Ayon sa isa sa kanilang mga pangunahing mananaliksik,
si Hernando Riquel, “Maraming minahan ng ginto sa mga bundok na ito; sa sobrang yaman
ng mineral, hindi ko na gustong magsulat ng kahit ano tungkol dito sapagkat nanganganib
akong mapagbintangan ng pagmamalabis, ngunit isinusumpa ko sa ngalan ni Hesus na mas
maraming ginto sa islang ito kaysa sa buong Biscaye31.”
Bago ang mga Amerikano, sinubukan ng mga Kastila, mga Briton, mga Aleman ang
kanilang suwerte, ngunit sa ngayon, hindi pa ito dumating sa kanila. Maaari itong dumating.
Bilang pagtatapos, kasama rin tayo sa tala. Isang siglo na ang nakalilipas, isang Pranses ang
mahusay na nagmina ng ginto sa rehiyon. Nakakapanghinayang na walang may-alam ng
kanyang pangalan. Tinatawag siyang Don Maximiliano ng mga tao sa bayan.
Sa paligid ng Baguio, bumutas sa gilid ng mga bundok ang mga minerong Igorot ng
mga lagusang mabababaw at payak. Gawa iyong iba ng mga dalubhasa. Kilo-kilometro ang
kanilang haba: Benguet, Balatoc, Antamoc, atbp. At gumagawa ang proseso ng mala-
impyernong ingay.
Sa Baguio-Café, matatagpuan ang pagtitipon ng mga binatang nanggaling sa kabilang
bahagi ng Pasipiko, naglalakihan at may suot na mga malalapad na sumbrero, matatapang
ang mga itsura. Kinuha nila sa kanilang mga bulsa ang mga plano para sa mga angking lupa;
kinunsulta nila ang isa’t isa.
Bukas ang Pamilihang Sapi sa Baguio, na ang takbo ay mariing sinusundan sa
Maynila.
31 Isang probinsya ng Espanya.
158
Ipinahayag ng buong Baguio Journal, at ilang artikulo ng ibang mga pahayagan, ang
malaking pagtaas.
Nabuo ang alamat: bilyong-bilyong ginto ang nakalibing sa mga bundok ng mga
Igorot.
Nakakalula…
***
Binisita ko ang mga minahan. Ito ang sa Balatoc:
Lumabas ang de-kuryenteng trolley mula sa lagusan at huminto sa harap namin. Isang
Igorot na nakabahag ang nagmamaneho nito.
"Lakad na," sabi ni Mulreyan.
Mulreyan: isa sa mga inhinyero ng minahan, Amerikano, maaliwalas ang mukha,
payat, at matipuno.
Sumakay kami sa trolley. Natatakpan ang ilalim at mga pader ng isang klase ng
lupang mataba at madilaw. Pumasok kami sa lagusan.
Pagdating sa ika-isandaang metro mula sa pasukan, nagsimulang uminit at
kinailangan kong buksan nang bahagya ang overall na ipinalit ko sa aking mga damit.
Pagkatapos, nagsimulang bumagsak ang ulan. Isa itong ulan sa ilalim ng lupa, na
nanggagaling sa bubong ng lagusan, kalahating metro sa ibabaw ng aming mga ulo, marami
at maligamgam ang mga patak.
Umandar sandali ang trolley, maingay at bumubusina, sa isang init na unti-unting
tumitindi. Tapos, bigla kaming napunta sa isang hamog na ubod ng kapal. Nawala ang mga
pader ng lagusan, kahit nahihipo ito ng aking kamay. At mainit din ang hamog na ito, at
natatakot akong hindi makahinga.
159
Bumaling ako kay Mulreyan. Mukha na lamang siyang anino sa aking kaliwa, isang
aninong sadyang tahimik. Bihirang magsalita si Mulreyan. Hindi siya walang-imik kundi
isang taong tahimik, at magkaiba iyon.
Maririnig ang ingay na ginagawa ng mga gulong habang tumatawid sa tubig:
kinakailangan naming dumaan sa isang uri ng kanal. Paminsan-minsan, isang boses ang
maririnig: "Ho! Ho!..." Ito ang ilang mga minerong kadikit ang bato at nagbibigay ng
senyales ng kanilang kinalalagyan sa pamamagitan ng isang sigaw dahil hindi sila makita.
Isang malamig na lugar ang tumambad sa amin. Nawala ang ambon. Nakita ko ang
mga barakilan at mga kahoy na sumusuporta sa bigat ng bundok, itong bundok na aming
tinawid, sinusundan ang daang pahalang, na higit sa tatlong milya, sa gitna ng mga tinibag na
matitigas na bato. Masaya akong huminga, ngunit sandali lamang tumagal ang aking
kasiyahan.
Narinig ang isang dagundong na, aking napansin pagkatapos, kataka-takang walang
alingawngaw. At nabalot kami ng isang uri ng mala-impyernong init.
Hindi makakapagbigay ng ideya ang init ng kahit anong hammam32 sa pugong ito.
Dumikit agad ang nakakapasong singaw sa aking balat, pumasok sa aking baga. Binuksan ko
nang tuluyan itong overall na nagsisilbi lamang na spongha. Tumutulo ang pawis sa aking
katawan na parang tubig sa mga pader ng quartz. Nahihilo ako. Bumaling muli ako kay
Mulreyan.
Narinig ko siyang sinasabi sa akin na hindi kayang pumunta ng trolley sa mas malayo
at kailangang lakarin ang natitirang daan.
Kinailangan kong bumalik, kaya nagsimula akong tumakbo, tumakbo pasulong.
Naalala ko ang malamig na lugar na dinaanan namin kanina; ibang lugar ang
maaaring madatnan ulit dito. Kung hindi, maaari akong himatayin. Sa tantya ko, maaari
32 Isang pampublikong paliguan sa mga bayang Muslim.
160
akong dalhin ulit ng trolley sa liwanag sa loob ng anim hanggang walong minuto; nag-aalala
ako sa susunod na mangyayari sa aking kapalaran. Ang isang panganib na hindi kayang
labanan ang pinakanakakalungkot na bagay sa mundo.
Sumunod ako sa nakatakdang daan, sa isang ilog na katamtaman ang pag-agos, mga
isang daang metro, at ako’y pinalad. Tumambad ang isang kublihan ng lamig.
Habang hinihintay si Mulreyan, na hindi nagmamadali dahil sanay na, inisip ko ang
dahilan para sa mga malalamig na buhos ng tubig. May dalawang pinagmumulan ang tubig
na tumutulo at umaagos sa loob ng lagusan: iyong malamig, galing sa mas matataas na
baytang at galing sa ulan; iyong nakakapaso, mula sa ilalim ng lupa. Nasa lugar kami kung
saan nagbabangaan ang mga elemento, naghahalo, at nagbabalasahan, dito sa mga kumpol ng
mga lihim na apoy kung saan isinisilang ang mga bulkan.
Pagkatapos, nakarinig ako ng pag-ubo. At nang ibinababa ko ang aking tingin, na
nakatuon sa bubong hanggang ngayon, nakita ko sa aking paanan ang ilang minerong
nakahiga sa agos. Marahil, galing sila sa isang lugar na hindi mapagtiisan, naliligo,
nagpapalamig, nagpapasigla sandali. Hindi nila kami napapansin.
Sinamahan ulit ako ni Mulreyan. Itinuloy namin ang aming paglakad. Muli kaming
dumaan sa singaw ng init mula sa gitna. Nang makalagpas na ako ng ilang daang metro,
tumambad sa akin ang isang lugar na walang lagusan. Doon nagaganap ang paggawa.
Naroon ang deposito ng mineral, depositong wala ni-isang butil. Isang pader, o mas
tumpak sabihin na isang lundo sa kuweba, na walang ni-katiting na ginto. May isang bagay
na kulay-abo. Isang uri ng senstoun. Quartz. Isa sa pinakamayaman sa mundo ang mina ng
quartz. Ang quartz na kapag tinibag, giniling, minasa, hinugasan, pinag-aralan ng mga
kimiko, at sa huli’y tinunaw, ay makakapagbigay nitong maliliit na bloke na nagkakahalaga
ng libu-libong dolyar bawat isa. Ngunit sa ngayon, hindi pa ito mapupulot ng isang bata.
161
Ginagamitan ito ng mga barena. Pinagalaw ng hanging siniksik, bumubutas ang mga
barena nang may tamang bilis, pabugso-bugso, at may bagsik. Habang nakikipagbuno sila sa
matigas na materyal, umaagos ang tubig sa kanilang mga dulong matalas at sa sandaling
tanggalin ang mga ito, bumubulusok ang tubig na parang isang naka-tagilid na geyser33, na
may tunog ng isang agos na dumadaloy sa mga malalalim na lambak.
Ang mga Igorot na narito, sa ilalim ng isang lampara, nakatayo sa tubig, nakabahag,
maitim, payat, at matatag, ay dala ang mga barakilan na may malalaking suhay.
Nanatili kami sandali rito sa kapaligiran ng gulo at kawalan ng hangin, ng
rumaragasang tubig, sa harap nitong pader ng kawalan, napakakaraniwan, talagang walang
halaga, na tumutugon pa rin sa mga pagnanasa ng isang bahagi ng mundo ng tao, bago umalis
muli, sa hamog, tungo sa totoong liwanag.
33 Isang mainit na batis na panaka-nakang nagbubuga ng tubig.
162
XXVI Ang Mga Minahan ng mga Igorot
Dati, nasa anyo ng isang malaking puno ang ginto, na ang mga sanga ay umaabot sa
langit. Ibinabaon ito sa lupa kapag namatay. Binubuo nitong mga sanga ang mga repositoryo
ng ginto. Nahanap ang ilan sa mga ito. Ngunit nananatiling tago sa mas malalim na bahagi ng
lupa ang katawan ng puno.
Malaki raw ang pagkakaiba ng mga paraan ng pagmiminang ginagamit ng mga Igorot
sa mga modernong paraan. Ngunit, kaya na ng mga katutubong pangasiwaan ang mga
mineral, at ito ang patunay ng di-matatawarang diwa ng pagsusuri pati ng pagiging maparaan.
Matatagpuan sila sa kahabaan ng mga ilog kung saan nila tinatanggal ang buhangin, at sa
gilid ng mga bundok na kanilang binubutas para sa mga lagusan.
Mga anak marahil ng mga unang mananakop na galing sa timog Asya ang mga
Igorot. Mababanaag sa kanilang mga kaugalian ang mga bakas ng kulturang Malay. Walang
dudang lulan ang mga minero ng mga pandigmang barko ng mga Tsino.
Mapangahas at matalinong tagahanap ng ginto ang mga kasalukuyang minerong
Igorot, na sa iilang tribo lamang matatagpuan. Ang kapayakan ng kanilang buhay ang
nagpapahintulot sa kanilang pangasiwaan ang mga mababang-uri ng mineral na hindi
kasingmahal minahin kumpara ng sa isang malaking proyekto. Nakakatuwang banggitin na
halos hindi gumawa ang mga Amerikano ng lagusan labas sa mga lupaing pinaniniwalaang
repositoryo ng mga Igorot.
Madalas mag-isang magtrabaho ang mga minerong Igorot. Kung magugrupo-grupo
sila, ito'y para pantay na paghatian ang kanilang mga nakuha. May panahon ang kanilang
pagmimina; bumabalik sila sa mga bukid kapag panahon ng pagsasaka.
Matagal nang gawa sa matigas na kahoy ang kanilang mga kagamitan. Meron din
silang mga pala at mga sinsel na gawa sa kahoy. Nagma-may-ari rin sila ng mga martilyong
163
gawa sa bato. Ngunit alam din nilang gamitin ang bakal; magagaling silang panday.
Pinapainitan nila ang bareta ng bakal sa baga na kanilang pinanatiling buhay sa tulong ng
pang-ihip na gawa sa dalawa o apat na kawayang nagsisilbing mga piston, o sa tulong ng
isang uri ng pamaypay na gawa sa mga pinaghiwa-hiwalay na tangkay.
Gamit itong mga simpleng kagamitan, gumagawa ang Igorot ng mga hukay na
binabagtas ang haba ng repositoryo ng ginto. Hindi matibag ang bato? Inaapuyan ito ng
Igorot at saka bubuhusan ng tubig ang bato. Ang biglang paglamig ang magpapabiyak rito.
Paliku-liko ang karamihan ng mga lagusan --- tulad ng repositoryo mismo.
Sinusuportahan ng mga Igorot ang bubungan at mga pader gamit ang mga poste. Itinutuloy
nila ang lagusan hanggang sa sandaling napipilitan silang huminto o bumalik dahil sa
katigasan ng bato, o kahit ng bulwak ng tubig. Tinitiis nila ang maruming hangin hanggang
sa hindi na magningas ang kanilang sulo. Sa katunayan, ginagamit nilang ilaw sa ganitong
dilim ang mga sulong gawa sa mga malalagkit na pinong kanilang sinisindihan gamit ang
mga posporo, kung sila’y mapalad. Ngunit tulad ng lahat ng katutubo, alam nila kung paano
gumawa ng apoy gamit ang puyusan, pati sa pamamagitan ng mabilis na pagkiskis ng
dalawang tangkay ng kawayan.
Tuwing lalayo sila sa lagusan, naglalagay sila sa pasukan ng isang krus na gawa sa
kahoy; nais iparating nito na mapupunta sa iyo ang sumpa ng mga anito kapag iyong pinasok
ang lagusan.
Dinadala ng mga Igorot ang mineral gamit ang mga kaing o mga katawan ng punong
tinanggalan ng laman at itinatali sa mga kalabaw. Ang mga babae ang inatasan upang
magbukod ng mga ito; dahil sa kanilang kasanayan, kaya nilang tantyahin ang mineral sa
isang tingin. Pagkatapos, tinitibag nila ang mga bato sa patag na bahagi ng isang malaking
bato, pinupulbos ang mga ito gamit ang isang rodilyo.
164
Dinadala nila itong pulbos sa lugar na may umaagos na tubig at, lagi sa isang patag na
bahagi na karaniwang may kuwadrong gawa sa kahoy, binabasa ito ng tubig at ginagawang
putik sa tulong ng isang batong kasinlaki ng palad. Ito ang bumubuo sa gilingan ng mga
malalaking minahan, ibinalik sa pinakapayak nitong anyo.
Dinadala ng mga babae ang putik na ito sa guwang ng isang labangang gawa minsan
sa simpleng balat ng kahoy. Hinahayaan nila itong lumubog nang dahan-dahan sa tubig
habang patuloy na hinahalo nang paikot. Dahil iba ang kapal at bigat nito, humihiwalay ang
ginto mula sa gangue34; pinalulubog ulit sa ilalim ng lalagyan iyong maaaring lumutang sa
pamamagitan ng pagdadagdag ng katas ng tabako. At ilalagay ang mga mahahanap na
kumikinang sa pinilas na bahagi ng puno ng niyog o sa isang bahagi ng kawayan.
Iniinit rin ng manggagawa ang mineral bago ilagay sa gilingan, o hinahaluan ito ng
asin na tinitiyak nilang nakakatulong sa paghihiwa-hiwalay nito. Sa pamamagitan ng mga
simpleng proseso, kinukuha nila ang isang bahagdan ng umangat na ginto, na kanilang
tinutunaw sa mga platong palayok sa ibabaw ng mga nag-aapoy na uling, at nililinis sa
pamamagitan ng paghahalo rito ng mga timplang gawa sa pampaalsa at isang uri ng luntiang
halaman. Nakalagay ang lahat ng ito sa isang piraso ng bituka ng baboy.
May ilang mga Igorot na talagang mahusay sa paggawa ng mga haluang metal ng
mga bakal, ginto, pilak, at tanso.
Tulad ng aking nabanggit, tinitipon din nila ang ginto mula sa mga ilog na dumadaloy
mula sa mga matataas na lugar. Nagtatayo sila para rito ng mga kanal na may mabatong
ilalim; naiipon ang ginto sa mga bitak. Nagtatayo sila ng mga ipunan ng tubig at naghuhukay
ng mga kanal para sa mga pangangailangan ng kanilang gawain.
34 Walang halagang materyal kung saan matatagpuan ang batong mineral.
165
Ginagawa nila ang mga bloke ng bakal, na kanilang ibinebenta, pati ang mga alahas at
mga palamuti para sa sarili nilang gamit: kuwintas, hikaw, pulseras, pinggan, imahen ng mga
kalabaw at ng mga baboy.
Sa madaling salita, hindi na bago sa kanila ang gawaing ito; bahagi na ito ng kanilang
buhay noon pa. Dagdag dito, tulad ng bawat pangyayari sa buhay, ginagawa nila ito nang
may diwang panrelihiyon. Dahil pag-aari ng mga anito ang ginto, hindi ito yayabong sa lupa
nang walang pahintulot at pakikipagtulungan ng mga anito. Ikinuwento ni G. Laurence L.
Wilson, isang prospektor, na siya kong pinagkaka-utangan para sa karamihan ng mga
detalyeng ito, na mamimili ang Igorot, na nakatuklas ng isang bitak sa batong may deposito
ng mineral, sa pagitan ng pag-aalay ng isang daliri sa kamay o sa paa, at sa pagdiriwang ng
isang cañao.
"'Ngunit hindi kami kukuha ng ginto ninyo kung hindi kami nagugutom,' sabi ng
namumuno sa seremonya. 'O anito, tanggapin niyo bilang kapalit itong baboy, kinuha namin
para sa inyo.'"
Pagkatapos nito, papatayin ang baboy, lulutuin, at kakainin.
Iaalay ang parehong cañao sa sandali ng pagtunaw ng ginto; ito'y para hindi mawalan
ng ni katiting na ginto.
Ginagawa rin ito upang makaakit ng ginto. Para rito, papatay ng isang baboy
(nakakahanap ng baboy para sa bawat pagdiriwang ng cañao), pakukuluan ito, kasama ng
isang kurot ng ginto, ilalagay ang maraming piraso ng karne sa lagusang binabasa rin ng
dugo. Aalis at hindi iinom ng alak na gawa sa bigas. Walang papasok sa lagusan sa susunod
na araw; ito ang araw ng pagdating ng ginto.
Nakakatuwang pag-aralan itong ibang pamahiin. Hindi makikipagsiping sa kanyang
asawa ang minerong gustong palarin sa panahon ng paghahanap ng ginto. Kapag nakita niya
ang bitak sa batong may mineral at kanya itong tinibag, samakatuwid ay gumagawa siya sa
166
putikan, kakain lamang siya ng mga ulam na may baboy at may kalabaw, ngunit walang baka
dahil hindi natutulog sa putikan ang baka. Mapapansin ang parelelismo. Hindi ko masabi
kung bakit umiiwas sa pagkain ng sibuyas ang minerong ito, bagaman nakabaon sa lupa ang
sibuyas. Kapag kumain nito ang Igorot sa anumang pagkakataon, at kasapi siya ng isang
grupo, hahampasin siya ng latigo at paaalisin ng kanyang mga kasama; kasunod nito, mag-
aalay sila ng cañao. Kung hindi, hindi babalik ang ginto sa bato kung saan ito tinanggal ng
mga anito, bilang parusa sa paglapastangan. Idadagdag ko na walang sumisipol ni kumakanta
sa isang lagusan (maaaring magalit dito ang mga espiritu), at bawal sa mga babaeng
hakbangan ang mga kagamitan. Mahihilo sa kakahula ng nakatagong kahulugan nitong
huling atas.
Hindi na kailangang sabihin na tulad sa ibang lugar, may silbi rito ang mga
kasalukuyang pamahiin, ngunit mas lalo na rito. Kapag tumawid sa kanyang daraanan ang
isang ahas o isang ibon, babalik ang minerong Igorot at magsusumamo sa mga anito. Subalit,
kung lumilipad patungo sa kanyang direksyon ang ibon, mabuti ang pangitain, magiging
maganda ang araw.
Heto ang proseso na magtuturo sa minero tungkol sa dami ng ginto ng isang bato:
kukuha siya ng manok, papatayin ito, bibiyakin, susuriin ang apdo. Nangingitim ba ang
likidong narito? Suwerte. Maputla ba? Malas.
Minsan, magpapakita ng matinding kabaitan ang isang anito sa tao. Habang natutulog
ang tao, magpapakita ito sa pinalad bilang isang malaking apoy, at sa pamamagitan ng isang
aso, baboy, kalabaw, ibibigay din sa tao ang impormasyon ukol sa lugar kung saan nito
mahahanap kinabukasan ang pinayabong na batong may mineral. Malalim ang bitak sa
batong may mineral kung nananatili sa taas ng hangin ang apoy; nasa mas mababaw na
bahagi ito ng lupa kung nananatili sa ibaba ang apoy. Makakapagbigay ng maraming
167
halimbawa ng bisa nitong mga pangitain. Kaya natuklasan ang mayamang minahan ng
Dugon, pati ang sa Paktil.
Nakatuklas ang isang lalaki mula sa Tabio, na nagngangalang Mismisan at
inabisuhan ng isang anitong may puting buhok at may manipis na balbas, ng isang tumpok ng
ginto sa itaas ng kanyang lagusan. Maingat niyang ipinagdiwang ang mga alay noong
bukang-liwayway. Ngunit si Magastino, isang minero ng Suyoc, na biniyayaan ng isang
kahalintulad na pangitain at inudyok lamang ng diwa ng kita, ay nakalimot magpasalamat
muna sa mga espiritu. Nahanap ni Magastino ang ginto na ipinaalam sa kanya, ngunit, simula
sa gabing iyon, kanya ring nakuha ang sakit, at ang kamatayan pagkalipas ng dalawang araw.
Iyon ang mga kapalit ng hindi pagtalima sa relihiyon.
Maraming ginto dati sa Tublay. Isang araw, nakitang dumaan ng mga tao mula sa
bayan ang isang usang ginto, na kanilang sinundan at lumubog sa lupa. Lalong naging
sigurado ang pangitain nang nakapag-ipon ang mga tao ng mga dumi ng hayop, at ginto ang
mga duming ito. Dumating ang mga Amerikano; tinibag nila ang bato gamit ang dinamita.
Tinakot ng malaking pagsabog ang gintong lalong lumubog sa lupa. At ngayon parating
nagmamadali ang mga Amerikano upang hanapin ang ginto ng Tublay...
Isang nagngangalang Franza, sa Antamoc, ang nakasalubong sa kanyang daan ng
isang gintong kalabaw, na nagbigay sa kanya ng isa sa mga sungay nito.
Sa Sangilo, nagpakita ang ginto sa anyo ng isang baka. Sa Tabio, sa anyo ng isang
baboy.
Ngunit minsan, gusto ng mga anito na isara ng mga minero ang kampo, at walang
nakakaalam kung bakit. Maaaring dahil sa pagiging ganid. Maaari lamang tayong magkaroon
ng konting kaalaman tungkol sa pag-iisip ng mga yumao. Nagpapakita ang yumao sa gabi,
tangan ang kanyang maikling pananalita; susunod ang mga Igorot kinabukasan. Sa Aginteg,
168
may isang mahalaga at maunlad na minahan, at mga palayan sa buong paligid. Ngayon, isa na
lamang itong lugar na hindi nalilinang, isang lupang natatakpan ng mga bloke ng bato.
Heto ngayon ang ibang kuwento.
169
XXVII Ukol sa Karapatang Magmay-ari
Isa itong kuwento ng mga minahan ng ginto, ngunit hindi pag-uusapan dito ang mga
dibidendo. Ang balangkas ay hindi yaong ng dibidendo kundi ang balangkas pantao.
Nangyari ang kuwento kahapon at naantig ako nito.
Nasanay nang manilbihan sa mga taong galing Amerika ang mga Igorot na naghihirap
sa loob ng lagusan ng Balatoc. Sila ang mga di-sibilisado ng kasalukuyang panahon, mga di-
sibilisado tulad ng makikita sa halos lahat ng lugar mula ngayon, mga di-sibilisadong naging
utusan. Alam nila ang mga lungsod at mga tindahan, ang mga kagustuhan ng mga taong
sibilisado. Inggit pati pag-ibig sa sarili ang nag-uudyok sa mga kilos ng tao. Samakatuwid,
ang mga ito ang tatapos sa pagiging masaya ng isang tao.
Ngunit mas maraming Igorot ang naniniwalang ang pakikipag-usap, ang paglalakad-
lakad, ang cañao, at ang pagsasalit-salit ng pagmimina at pagtatrabaho sa palayan ang
nananatiling mahalaga sa buhay, at nagsikap ako upang makita ito.
Sa unang tingin, lumalabas na pagmamay-ari ng mga taong ito ang lupa dahil sa
karapatang manirahan nang ilang libong taon. Subalit, ang mga dayuhan, mayayamang
madaling nakakuha ng isang kasulatang nakatala sa naselyuhang papel na ipinagkaloob sa
kanila ng isang pamahalaang mapagbigay, ay dumating at laging darating upang paghati-
hatian itong mga lupaing mula ngayon ay tinatawag na angking lupa. Simple ito at madali,
tulad ng makikita rito.
Noong buwan ng Agosto, taong 1933, naglagay ang kumpanyang Montinola et
Compagnie ng mga urang para bakuran ang kanilang siyamnapu't isang angking lupa malapit
sa Bontoc. Ilang araw lang ang nakalipas, tinanggal ng mga Igorot ang mga urang; inilagay
170
ding pangharang ang labing-apat na babae ng kanilang lahi, na siyang nagtitipon ng mga
halimbawa ng mga mineral. Walang humpay na umapela sa konstabularyo itong mga
babaeng ito, na nakuha na ang mga kilos ng mga Puti, sa lugar kung saan, kinabukasan,
umatras sila dala ang kanilang mga kagamitan na dapat kong tawaging kanilang mga armas.
Tulad ng nakagawian, nagsimula ang tagapamahala ng operasyon ng Montinola et
Compagnie sa pamamagitan ng paghahain ng reklamo. Binawi nito ang reklamo sa pakiusap
ng kalihim ng gobernador na isang Igorot, si G. Faculo, na nangakong mananatiling
mahinahon ang kanyang mga kalahi mula ngayon.
Ngunit masyadong pinangunahan ni G. Faculo ang kanyang sarili patungkol sa bagay
na ito, at noong ika-30 ng Agosto, dalawang minero ang sinalakay at muling sinalakay ng
mga babae. Nakialam na ang konstabularyo para panatilihin ang kapayapaang sibil.
Pumunta si Tenyete Carandang, na kilala ko at may mga katangian ng pagkamagalang
na aking nagustuhan, sa mga lugar para alamin ang dahilan ng mga kaguluhan. Kararating-
rating lang niya nang palibutan siya ng isang grupo ng tatlong daang Igorot na binibigkas ang
mga bintang patungkol sa pangkat ng pulis. Walang ibang nagawa ang opisyal kundi umapela
sa kanyang mga tauhan.
Kaya naman, binalangkas ng mga Igorot, mga lalaki at babaeng nagtipon-tipon, ang
isang pagsalakay laban sa mga minero, na napigilan ng konstabularyo. Syempre, galit ang
nagtulak sa mga taong ito na labanan ang mga sundalo. Kung hindi man dumanak ang dugo,
dahil ito sa pagiging mahinahon ng tinyente.
Isang matandang babaeng Igorot ang natumba at nasaktan habang hinahabol ng isang
manggagawa. Hindi na kinailangan ng karagdagan pang dahilan para magsimula muli ng
labanan ang mga Igorot na pinagbibintangan ang manggagawa ng pagtulak sa babae. Sinasabi
nilang isuko sa kanila itong manggagawang ipinagkalooban ng konstabularyo ng proteksyon
sa kuwartel nito.
171
Sumugod sa kuwartel ang mga sumasalakay. Muli, ang pagiging mahinahon ng
opisyal at pati ng kanyang pinunong si Kapitan Villalobos, ang pumigil sa mga madugong
kaganapan.
Mukhang mapapanatili ang kaayusan sa mga susunod na araw, ngunit alinsunod sa
kundisyong hindi na itutuloy ang gawain patungkol sa mga angking lupa. Napasama sa
kaguluhan ang Benguet at mga Igorot mula sa sentro ng Mountain Province. Hindi pa ito
isang kaguluhang mapanghimagsik. Ngunit nabahala ang mga Amerikano at Pilipinong
opisyal.
Ipinahayag ng mga Igorot na kanila ang bawat metro nitong lupa, na pag-aari nila at
ng kanilang mga ama ang lupang ito, at walang karapatan ang mga Kristiyano na kunin ang
anuman mula sa kanila. Hindi ito para sa mga dayuhan, para ito sa mga Igorot upang
linangin, ayon sa mga kaugalian, tulad ng ginagawa nila noon pa. Dagdag pa rito, kung
magtutuloy-tuloy ang pagbutas ng malalalim na lagusan sa bundok kung saan nagmumula
ang tubig, matutuyo ang mga tubigan na kailangan nila para sa irigasyon ng kanilang mga
palayan.
Magtatapos muna ang kuwento rito. Hindi kailangang may magsabi sa akin ng
susunod na pangyayari. Alam ko na ito.
Mananatili ang mga angking lupa sa mga bagong may-ari ng mga lupang Igorot, ang
mga may hawak ng titulo. Itutuloy nila ang paglinang sa mga ito kung hindi pa man nila ito
muling nasisimulan. Simula ngayon, naagaw na ang karapatan ng mga dating nakatira.
Kailangan lamang ng mambabatas na gumawa ng pinasadyang batas kapag may kinalaman sa
"paglilinang ng anumang bagay."
Atrasado ang mga Igorot sa ating panahon. Itong pagiging atrasado ang kailangang
punuan. Itong pagiging atrasado ang kailangan nilang pagbayaran. Hindi mawawala ang
pagtatayo ng mga pagawaan sa kanilang mga palayan. Makikita nila rito ang paggawa ng
172
mga kanal gamit ang simento. Tatahakin ng mga malayang minero ang daan ng mga minahan
na pag-aari ng mga kumpanyang masasabing hindi kilala. Dapat katakutan na wala na silang
sapat na makukuha roon para sila’y makinabang.
173
XXVIII Paalam sa Pilipinas
Nagpalipas kami ng lima o anim na araw sa Baguio, na naging mga araw ng pahinga.
Hindi nakakapagod ang mismong paglalakbay. Ngunit habang pinupuntahan namin ang mga
lambak ng mga Ifugao at mga Kalinga, nakaramdam ako ng isang pag-iisang sadyang hindi
kaaya-aya; gustuhin man o hindi, nararamdaman ito. Walang nakakaalam kung ano talaga
ang iniisip ng mga taong ito patungkol sa mga tulad naming dayuhan, pati kung anong
kahulugang maaaring nilang ibigay dito minsan.
Sa Baguio --- mukhang kakaiba ang pakiramdam para sa akin --- nang maghapunan
ako isang gabi kasama ng isang kaibigan at nang mag-usap kami gamit ang aming wika,
naisip kong ako’y nasa sa karatig-lugar ng lungsod ng Paris. Ngunit nasa isang barko ako
nang mahigit isang buwan, at lalo pang tumagal simula nang abisuhan ang Porthos na
pumunta sa mga pantalan ng Hong Kong dahil sa isang sira sa elise; ito ang nagpatagal sa
pagtawid nang isang linggo.
Narating ko ang Maynila, kung saan ako namalagi nang ilang araw. Nakita ko roon
ang mga pulitiko, nakita ko roon ang Pamantasan, ang mga mamamahayag. Pag-uusapan
natin sila sa ibang pagkakataon. Alam mong bumabalik ako sa isang naiibang mundo. Pinalad
akong makilala ang isang batang Pilipinong manunulat, si G. Zialcita, na nagsasalita ng
Pranses tulad mo at tulad ko, at nagsusulat ng mga artikulo ng kritisismong kawili-wili at
malawak ang saklaw, sa pahayagang Filipino at paminsan-minsan sa ating mga libro.
Syempre, hindi ko pinalampas ang pagbisita sa pagawaan ng tabako. Isang grupo ito
ng matataas na gusaling itinayo noong panahon ng mga Kastila at mas nakakatuwang
puntahan kaysa sa aking naisip. Makikita rito ang pagbubukod ng mga dahon, at isa itong
prosesong nangangailangan ng kaunting likas na talino at kaunting pagdama. Sa mga silid na
may mataas na bubong, gumagawa ang mga manggagawang babae ng mga tumpok ng mga
174
dahon na kasindami ng isang tambak ng dayami. Dahil bahagyang madilim dito sa mga silid,
mas tumitindi ang kayumangging kulay ng tabako, at may pait ang amoy na malalanghap, na
nagpasakit sa aking lalamunan at pumuwing sa akin. Paroo't parito sa mga pasilyo ang mga
babaeng manggagawa na para bang sila’y nasa isang parang. Kailangang maniwalang
masasanay ang tao sa lahat at maaaring pinili ang trabahong ito.
Produkto ng mahika ng mga makina ang mga sigarilyo. Inilalagay ang papel sa isang
sulok at ang tabako sa ibang sulok. Walang ibang kailangang gawin kundi pumuwesto sa
labasan at maglabas ng pansindi. Matutustusan nito ang isang rehimyento sa loob ng
sampung minuto. Dapat maging bahagi ng mga harang ng mga hukbo ang mga makinang
nagbibilot ng mga sigarilyo.
Sa parehong paraan ginagawa ang isang tatak ng mga tabako. Ngunit binilot ng
kamay ang karamihan, sa mga mahahabang mesa sa mga silid kung saan may daan-daang
manggagawang lalaki at babae. May kakaibang pangyayaring naganap sa labasan. May isang
babae. Nakaupo siya sa harap ng isang tambak ng mga sigarilyong inilalagay niya sa mga
pakete ng dalawampu o dalawampu't limang piraso, hindi ako sigurado. Ang alam ko, dahil
nakita ko ito, biglang sinaklot ng babae sa isang hawak ang kanyang dalawampu o
dalawampu't limang sigarilyo, nang hindi binibilang ang mga ito, at nang hindi man lang
nagkakamali. Dapat itong ituring na talagang pambihira, na nalinang nang ganun ang isang
pagdama.
Nagpaalam ako kay Miguel. Balisa siya. Hindi ko mapigilang maantig. Isang
mahalagang biyaya ang isang pagkakaibigang nagsisimula at umuusbong sa mga panahon ng
pag-iisa. Hindi ko siya malilimutan sa aking pag-iwan sa kanya. Inalok niya ako ng na mga
daraanang bago at kaakit-akit din. Marahil para ito sa ibang taon.
Sa katunayan, maaaring pag-ibayuhin sa silangan itong munting paglalakbay na ating
ginawa, mula sa bahagi ng Cagayan, kung saan hindi kami pumunta at kung saan, sa
175
kasamaang palad, maaaring makuha hindi lang ang malaria kundi pati ang isang lagnat na
mahirap gamutin.
Pambihira ang halaga ng lahat nitong mga lupain, dahil sa mga kaugalian at sa
kalikasan, at ito sana ang nabigyan ko ng paglalarawan. Ngunit kailangang magmadali. Sa
loob ng labinlima o dalawampu't limang taon, masisira ang mga daan, tatakpan ng yero ang
mga kubo, magsusuot ang mga mandirigma ng mga pang-itaas ng Malabars35, at sayang,
hindi na makakasalubong ng mga dalagang Igorot na naliligo sa ilalim ng talon. At
pagkatapos, isasara ang mga oulag, kung hindi man gigibain, babalik ang mga namumugot ng
ulo para mamatay sa alamat, at ang konstabularyo ay mauuwi sa pagpapalakas ng kanyang
hanay. Nagiging magkakatulad ang lahat.
Kahit na ito ang pinakamalupit, hindi ang tinahak naming daan ang bukod-tanging
interesante; makakahanap ang manlalakbay ng iba pang ganito sa Pilipinas, kung may
panahon siya: alam kong ito ang karaniwang pinakakulang. Sa pagitan ng Maynila at Davao,
kay daming isla at kay gaganda! Matatagpuan ang Cebu na isang malaking lungsod na
talagang madalas nakakaligtaan ang pangalan sa Europa. (Kailangan naman banggitin na
wala ang pangalan ng Paris sa listahan ng mga dakilang lungsod sa mundo ng isang aklat ng
heograpiya na ginagamit sa mga paaralan sa Maynila). Ang Cebu kung saan dumaong si
Magellan, kung saan itinayo ng Espanya ang una nitong pamahalaan, apat na siglo na ang
nakakaraan. Matatagpuan ang Ilo-ilo, ang mga industriya nito ng asukal at ng tabako, ang
mga puno nito ng niyog, at ang pinakamatandang simbahan sa kapuluan. Ang Zamboanga at
ang kanyang nakakatuwang paghahalo ng mga lahi, ang mga nakatira sa tabi ng dagat ng
Tsina, ng Pasipiko, sa bahaging Asyano ng Karagatan ng India. At ang mga Morong
makikitang nangingisda gamit ang mga sibat. At ang mga Bajawa, mga Hitano ng Dagat, ang
kanilang mga bangkang binabalanse ng mga tikin, mga malalaking layag na may mga
35 Taguring ng mga mananakop mula Kanluran para sa mga tao ng Timog Asya.
176
palamuti. Ang mga Yacan na may mga kumikinang na damit at mahahabang buhok. At itong
mga ibang taong nakatira sa mga bundok at mistulang napakarangya.
Makikita rito ang mga dalisay na kagubatang ang paanan ay hinahampas ng dagat. At
sa mga baybaying may pinong buhangin, ang mga mangingisdang hubad, na maghahandog sa
kahit kanino ng mga isdang kakaiba at marangya, na paghihinayangang ilagay sa isang
aquarium. Maliligayahan siya sa pagkain ng prutas na tinatawag na mangosteen, prutas na
sinasabing pinakamabango at pinakapino sa mundo at na hindi ko kailanman malilimutan
dahil nagbigay ang mga ito sa akin ng pinakamasarap na empacho ng aking buhay.
Makikita sa Davao ang isang malaking alon…
Huminto tayo rito. Ngunit gusto kong ulitin na talagang mahalaga sa mga
manlalakbay ang mga opisyal ng konstabularyo, na aking nabanggit. Sila ang pinakabihasa sa
lahat pagdating sa pagsasalita, kabilang na ang diyalekto ng mga Igorot, Ingles, at Español.
Kapuri-puri ang kanilang simpleng tikas, hindi para kainisan. Walang masasabi pa patungkol
sa kanilang pagiging matulungin, ganun din ng mga Amerikanong gobernador.
Panghuli, --- at marapat na sabihin ko muna --- isang Pranses ang nakatagpo ng isang
konsul sa Maynila, si G. Willoquet, na ang reputasyon sa pagiging masigla at matulungin ay
pinatunayan at totoong pinatunayan ng mga magagaling na manlalakbay na makakasalamuha
sa mga daan ng Dulong Silangan. At isa pa sa ating mga kababayan, na sadyang kakaunti
ngunit talaga namang magiliw, ang Pangulo ng Tanggapan ng Komersyo, si G. Léopold
Kahn, ang pinakatapat sa lahat at siguradong isang dakilang kampeon ng ating mga ideya.
Nagkaroon ako ng magandang pagkakataong bisitahin siya. Nakita ko sa kanyang
mesa ang isang tapayan ng serbesang sabay na nagpaalala sa akin ng silangan at hilagang
bahagi ng ating malayong bayan, at nagdadala ng kasiyahan sa aking bibig, bukod sa
kasiyahan sa puso. Malamig ang serbesa at napakasarap, at masarap uminom kapag nauuhaw.
177
Utang ko kay G. Léoplod Kahn ang makilala si Heneral Aguinaldo, ang una at tanging
Pangulo ng Republika ng Pilipinas hanggang ngayon.
Patungkol sa heneral, nabanggit sa akin ang isang kaaya-ayang kuwentong puwedeng
pagmulan ng isang livret36 ng isang operette37.
Ang taon ay 1898, panahon ng digmaang Kastila-Amerikano. Sinalakay ng Estados
Unidos ang Cuba. Tumawid si Admiral Dewey sa Pilipinas. Hinarangan niya rito ang
pulutong na Kastila, dalawang barkong gawa sa kahoy at gawa sa bakal at walang armas ang
pangatlo.
Dalawang taon nang nasa Hong Kong si Señor Aguinaldo, isang rebolusyonaryo. Siya
ang namuno ng isang pag-aalsa sa Maynila, partikular ng mga manlilimbag, noong ika-20
Agosto 1896. Hindi ito ang unang pag-aalsa. Naganap ang una noong 1872. Pinangunahan ito
noon ng tatlong paring binitay.
Pinatunayan ni Aguinaldo, na laking Maynila, ang kanyang sarili sa labanan bilang
isang tunay na mandirigma. Lumaban sa mga Kastila sa loob ng labingwalong buwan itong
maliit na lalaking ito, puno ng tapang at lakas ng loob; nagawa niyang dakpin ang mga
Kastila mula sa kanilang mga grupo. Meron siyang kuwarto sa Biak-Na-Bato, isang bundok
na kilalang hindi maigugupo. Hindi makuhang makaalis ng mga Kastila mula sa probinsya ng
Cavite. Nakipag-areglo sila. At tamang-tamang si Primo de Rivera ang negosyador, ang aide-
de-camp38 noon ng kanyang tiyuhing gobernador ng isla. Aking nabanggit na may kaugalian
ang mga Kastilang nabibilang sa mga mayayamang angkan na ipadala sa Maynila ang ilan sa
kanilang mga anak na lalaking mukhang hindi talaga maganda ang asal.
Pumayag ang mga rebolusyonaryong lumayo kapalit ang pera. Tumanggap sila ng
apatnaraang libong piso sa Dagupan. Ipapadala sa kanila ang natitira sa Hong Kong. Bilang
36 Teksto ng isang opera. 37 Maikling opera 38 isang opisyal ng militar na nagsisilbing lingkod ng isang mas mataas na opsiyal
178
kapalit, wala silang ibang gagawin kundi sumakay ng barko. At iyon ang kanilang ginawa. At
lumawak ang dagat ng Tsina sa pagitan nila at ng kanilang bayan.
Sumunod sa kanila ang mga karagdagang piso; sumunod ito sa kanila sa loob ng
maleta ni Primo de Rivera na, sa kamalasan ng kanyang bansa, lumiko papuntang Macao, ang
Monte Carlo ng Dulong Silangan, sinugal ang pera at ipinantalo ang mga ito.
Nasaktan hanggang sa kaibuturan ng kanyang kalooban, hinintay ni Aguinaldo ang
kanyang panahon. Ito’y dumating: sumiklab ang digmaang Kastila-Amerikano. Narating niya
ang Singapore, nakipagtagpo sa konsul ng Estado Unidos, umuwi sa Pilipinas sa ilalim ng
bandilang Amerikano ng barkong “Mac Cullogh,” bumaba sa Cavite na sinakop ni Dewey
mula noong pagkawasak ng Armada ng mga barkong gawa sa kahoy, at nang armasan siya ni
Dewey, nagsimula ng pag-aalsa at kinuha ang Maynila.
Naakit ng rebolusyon ang bansa, at ayaw na bigla ni Aguinaldo na makarinig ng
anuman tungkol sa proteksyong Amerikano. Kinuha niya ang pagkakataong tahakin ang daan
tungo sa giyera, laban sa Amerika, kung kailan kinailangan siyang tugisin ni Uncle Sam nang
anim na buwan. Samantala, binuo ni Aguinaldo ang isang Kongreso sa simbahan ng Malolos,
pagbotohan ang isang republikanong konstitusyon, at nahirang na Pangulo. Napakulong din
siya ni Heneral Funston.
Kahanga-hangang resulta ng isang kabanata ng komedya: kung hindi masyadong
minahal ni Primo de Rivera ang fantan, sa madaling sabi ang ruleta, maaaring nagbago ang
mukha ng Pasipiko.
Hindi na kailangang idagdag na dumadaing ng paninirang-puri ang beterano ng mga
laban para sa kalayaan; iba marahil ang daing ng Espanya.
Nakita namin si Señor Aguinaldo. Si G. Léopold Kahn, na kilala na siya noong pang
panahon ng digmaan sa Pilipinas at magiliw pa rin niyang kaibigan, ang nanguna sa
pagpapakilala sa akin. Nag-aalala ako sa kung anong taguring ang kailangan gamitin sa
179
pagbati sa bayaning lipas na: Kamahalan o Pangulo --- marahil utang ko sa aking
republikanong pinagmulan itong respeto para sa protokol --- at aking nalaman na ito ay ang
titulong heneral.
Matatagpuan sa Cavite ang kanyang tahanan, malayo nang kaunti sa look kung saan
naganap ang labanan. Isa o dalawang ligaw na bala ang dumaplis dito at pinangangalagaan
ang mga alaalang ito, mga palatandaan ng kanilang pagdaan. Pumunta kami sa isang
bakurang hindi mukhang bakuran. Dumaan kami sa ilalim ng isang balkonahe at sumilip sa
isang harding napakagulo ngunit buhay na buhay. Naglakad kaming muli at umakyat sa
hagdang gawa sa kahoy.
Nagsimula si Aguinaldo sa pamamagitan ng pagpapahintay sa amin ng labinlimang
minuto; mapapansing mulat siya patungkol sa mga kaugalian. Nagkaroon ako ng sapat na
pagkakataong suriin ang malawak na sala. Nakita ko roon ang isang hilera ng mga medalyang
inilalahad ang mga kabayanihan ng heneral at mga pangunahing pangyayaring may
kinalaman sa kalayaan, na siya ang may-gawa.
Dumating siya, maliit, itim ang buhok, may lahing Tsino, napapaligiran ng isang
pamilyang kalugud-lugod. Nagsasalita siya ng Kastila at Tagalog. Nakikipag-usap sa amin sa
wikang Ingles ang isa sa kanyang mga anak na babae, bata at ubod ng ganda. Hinayaan ko
ang aking sariling magbato sa heneral ng ilang tanong na may kinalaman sa kanyang
posisyong pampulitika, may kinalaman sa kanyang bayan, at may kinalaman din sa mga
Hapon. Hiniling sa akin ni Aguinaldo na ibigay ko sa kanya ang aking mga tanong nang
nakasulat; iyon agad ang ginawa ko. Sinigurado niya sa akin na maipapadala niya
kinabukasan ang sagot na matagal ko nang hinihintay.
Pinabisita niya kami sa kanyang museo. Makikita roon ang kanyang mga unipormeng
pang-giyera, na nagkaroon siya ng panahong tahiang maigi ng durado. Makikita roon ang
mga sable, mga baril, mga proklamasyon, at mga diplomang Amerikano. Panghuli, makikita
180
roon ang dalawang praskong puno ng alkohol, ang pinakapumupukaw sa interes nitong taong
dakila. Naglalaman ang una ng tinanggal na appendix, at yung pangalawa, isang pantakip na
iniwan sa sugat ng doktor, sugat na maaaring ikinamatay ni Aguinaldo, isang pagkamatay na
hindi kasing rangal ng pagkamatay dahil sa mga tama ng bala. Magiliw niyang pinagnilay-
nilayan itong mga munting ala-ala, tumawa, ibinalik kami roon at tumigil. Nakadamit nang
maayos, magalang, mahinahon, medyo mahiyain, isang kakaibang tao. Bilang pagtatapos,
kumain kami ng mga tinapay sa terasa, at nagkaroon kami ng karangalang makaupo sa mga
silyang nagsilbing upuan noon ng mga kasapi ng komiteng rebolusyonaryo. Isa itong
karangalang nadarama ng puwet.
Nagpaalam kami pagkatapos kumuha ng mga litrato, na siyang kaugalian ngayon.
Minamadali na ako ng panahon; kailangan ko nang makausap ang Maynila tungkol sa ating
panitikan. Ideya iyon ng isang konsul na hindi nakakalimot sa kanyang propaganda. Tama
talaga siya.
Sa daang pabalik, tumigil kami sandali sa maliit na simbahan ng Las Piñas na
talagang kakaiba ang mga organ. Gawa ang mga tubo nito sa siyamnaraan at limampung
kawayan na tinakpan ng buhangin sa loob ng anim na buwan upang mapangalagaan mahigit
isandaang taon na ang nakakalipas. Nanatiling nakatayo ang mga organ, pagkatapos ng iba't
ibang pagsubok: isang lindol na nagdulot ng malaking sira, mga pag-ulan na bumutas sa
bubong. Ang mga ito lang ang bukod-tangi sa kanilang uri, pagtitiyak ng pari, at ito’y
talagang kapani-paniwala. Tinugtog niya ito, at masasabi naming maayos naman silang
tumutunog.
Katoliko ang halos buong Pilipinas. Aking nabanggit kung paano isinagawa ang
pagtuturo ng ebanghelyo sa ilang bahagi ng Mountain Province, kung saan nananatiling tapat
sa relihiyon ng Diyos na si Lumawig ang mga Igorot. Naikuwento sa akin ng aking mga
kaibigan kung paano sumailalim sa isang matinding pag-atake ang Katolisismo mula sa panig
181
ng pambansang simbahang Aglipayano, hinango mula sa pangalan ng nagtatag nitong si
Aglipay, isang paring sismatiko. Makikita sa bagong dogma sina Spencer at Comte kasama si
Hesu-Kristo. Nagtataglay ang katesismo ng mga turo ng tagapagtatag na nakapagtipon ng
isang milyon at limandaang libong tagasunod.
Walang nakakagulat sa bayang ito, bayang pinili ng mga lihim na samahan.
Umuusbong ang mga ito na parang mga bulaklak sa mga bukirin, yumayabong nang
kasimbilis. Nabanggit sa akin ang samahan ng mga Calarum (ng Secula Seculorum), na
itinatag din ng isang paring iginigiit na nagmula siya kay Hesu-Kristo. Patungkol sa mga
pinunong sibil, may isang paring nagpapahayag ng isang doktrinang may bahid komunista;
isusuko agad ng mga may-kaya ang kanilang mga yaman para sa mga mahihirap, na kanya
namang ginawa. At biglang malalanghap ang simoy ng isang rebolusyong panlipunan.
Itinaboy sa bawat nayon ang mga mapanganib na mistikong ito. Itinaboy sila, silang mga
hindi lumalakad mag-isa, sapagkat, sa huli, armado sila at hindi lumalaban bilang katuwaan.
Para sa maghahanap ng mga bakas ng buhay-patriyalkal sa mundong sibilisado,
maaari siyang makahanap nito sa bahay ng nag-imbita sa amin ngayong gabi. Isa itong bahay
na masagana at maluwag, na ang mga bintana ay may daan-daang maliliit na salaming gawa
sa kabibe. Sa ngayon, napipilitan ang mga taga-Maynila na isara tuwing gabi ang kanilang
mga pinto at kanilang mga bintana, protektahan ang kanilang mga sarili laban sa mga
magnanakaw. Isa itong alalahaning mistulang hindi naiisip bago ang pagdating ng mga
Amerikano. Nagmamay-ari ang nag-anyaya sa akin ng isang koleksyon ng mga lumang
kagamitan, Filipino at Kastila, na bagay sa isang museo; ipinagmamalaki niya ang akmang
taguring. Binubuo ng labinlima hanggang dalawampung putahe ang pagkaing inihanda sa
amin, at may nakapagsabing magiging isa itong simpleng handang pampamilya. Nagulat ako
nang mapansin ang labis-labis na kasaganahan, na napilitan akong tanggapin araw-araw.
Nalaman kong nagluto ang mga katulong para sa mga sarili nila ng pagkaing kasindami ng
182
para sa kanilang amo. Kaya, tulad ng mga ulam, mula labinlima hanggang dalawampu sila,
walang nakakaalam nang tiyak. May mga tumatanggap ng bayad, isang halaga na lubhang
mas mababa kaysa sa mga sahod na karaniwan nilang hinihingi sa mga taga-Europa. May
ibang nakagawian nang pumunta rito at para magpapalipas din ng oras, para lamang
makakain. May isa na kinuha para magpaputi o magpakintab ng mga sapatos. May isa naman
na maglalaba ng mga tsalekong tela. Ang pangatlo para plantsahin ang mga ito. Ang pang-
apat para magluto ng mga sabaw, ang panlima, mga sarsa...Ito ang hatian ng sapilitang
pagtatrabahong nagbibigay-daan muna sa isang pagtatalo.
Isang araw, nang naghahapunan ako sa bahay ng isa pang kaibigan, sa Maynila pa rin,
naantala ang pagsisilibi noong oras ng pagkain. Pinatunog ng babaeng amo ang kalembang
para tawagin ang boy, pero para sa wala. Ang kusinero ang siyang dumating, na naalerto
nitong mga tawag. Sinabi niyang lubhang naiinitan ang boy at ito’y naligo.
Ipinapaalala sa akin ng kuwentong ito, na ipinapakita kahit ang kapayakan ng isang
mundong sadyang malayo sa atin, sa diwa pati sa distansiya, ang isa pang kuwento kung saan
mababanaag ang parehong dali ng ugnayan sa pagitan ng mga tinatawag na mga mas mababa
at mga nakahihigit, mga taga-silbi at mga amo, ng talatakdaan ng tamang asal mula noong
pumasok ako sa paaralan,. Itinuturo samakatuwid ang paraan ng pagiging magaling na
katulong.
Namamatay ang mga kalapati sa kanilang mga kulungan, at balisa ang taong mula
Europa na siyang nagmamay-ari ng mga ito, dahil walang mahanap na gamot para sa sakit ng
mga ibon. Pinapakain naman niya ang mga ito ng mga piling butil at pinapanatiling nasa
maayos na kondisyon ang kanilang dapuan. Sa huli, kumonsulta siya sa isa sa kanyang mga
katulong, at sa pamamagitan nito, nalaman niya ang totoo: namamatay ang mga kalapati dahil
sa pagkabagot. Ipinayo ng katulong na kumuha ng isang coolie39 na maaatasang tatayo
39 Isang trabahador na pinapasuweldo nang mura at kadalasang nanggagaling sa Asya
183
paminsan-minsan sa paligid at minsan sa loob ng kulungan ng mga kalapati. Ilalayo nito ang
mga ibon mula sa libis ng kalungkutan. Kailangan lamang ng mga kalapati na malibang;
mapapanumbalik nila ang kanilang kalusugan. Sisipol ang bagong-pasok, igagalaw ang
kanyang mga braso na parang pakpak...Hindi nakasaad sa kuwento kung humingi nga ng
tulong ang taga-Europa sa isang coolie-pigeon.
Mukhang hindi nagkaroon ng makahulugang pakikipag-ugnayan sa mga kaugaliang
Pilipino ang mga Amerikanong naghahanda nang umalis. Maingat ang kanilang pananakop.
Halos hindi nagpapakita sa mga lungsod ang kanilang mga pangkat. Nakabase sila may ilang
milya mula sa Maynila, sa kampo ng Mac-Kinley. Nakatira sila sa maluluwag at mabulaklak
na mga bunggalo, sa mga luntiang damuhan, napapaligiran ng mga pangalan ng mga
opisyales na nakaukit sa mga plake; minsan, may mga pangalang Pranses. Mga sundalong
matipuno, mapula ang kutis, at olandes ang buhok; malusog at maganda ang hubog ng
katawan ng kanilang mga asawa. Nagkaroon ako ng pagkakataong makilala ang isang
babaeng mula sa Bordeaux, na nakapangasawa ng isang Amerikanong opisyal noong
katapusan ng digmaan. Meron silang anak na lalaking may kilos-Yankee. Nagsasalita ang
babae ng Pranses na may malakas na puntong Amerikano...
184
XXIX Patungong Europa
Inaangat na ngayon ng barko ang angkla. Isa na naman itong bansang mababaon sa
limot, isang na namang yugto ng buhay…Kailangang tumigil nang dalawang araw papuntang
Hong Kong, tapos, mamamalagi nang mas matagal hanggang makauwi. Pagkatapos, sabay na
aalisin ang laman ng mga maleta at ang mga ala-ala. Higit sa lahat, bahagi na ang mundong
ito ng aming nakaraan.
Nasa tulay ako sa mga sandaling ito. Umalis na ang aking mga kaibigan. Subalit,
sinundan ko sila sa Escolta at sa mga kalsadang napapaligiran ng mga kabalyero at
gumamelang hindi matingkad ang kulay sa oras na ito. Sumapit na ang gabi. Kumukuti-
kutitap ang mga parola. Naging payapa ang dagat.
Lilisanin namin ang Cavite sa kaliwa, at sa kanan, ang mga minero na humahapis sa
mga angking lupa, at ang mga di-sibilisadong hindi tumitigil sa pagdiriwang.
Naalala ko sa sandaling ito ang madaling pagpasok ko sa mga nayon ng mga kubo: ni
minsan, hindi hiningi sa akin ang aking pasaporte. Nakakagulat, hindi ba?
Naalala ko ito paalis ng Hong Kong. Kinailangan ko munang pasulat na sumagot ng
tatlumpu't anim na tanong (walang labis, walang kulang) na ibinigay sa akin ng opisina ng
Imigrasyon ng Estados Unidos, tulad ng ginagawa ng lahat --- kung hindi, hindi ako
makakakuha ng pahintulot na umalis sa bayan ng mga Pilipino. Kinailangan kong
siguraduhin na hindi ako nakulong, hindi marami ang aking asawa, hindi anarkista, hindi
baldado, hindi lumpo. Dagdag pa rito, nagbayad ako ng piyansa.
Sa isang banda ang mga di-sibilisado at ang mga sibilisado sa kabila. Wala akong
intensyong gamitin ang mga di-sibilisado bilang modelo. Wala ako ni katiting na hilig sa
isang makulay na paglalarawan ng mabait na di-sibilisado at ng masamang Puti. At sigurado
akong halata minsan ang aking simpatya sa mga kaugalian ng mga Igorot sa higit sa isang
185
bahagi ng kuwentong ito: kung malupit ang ilan sa mga ito, meron din namang nakaka-antig
ng damdamin. Maganda kung kahit man lang sa ilang araw, maranasan naming mga dayuhan
mula sa Europa ang kanilang pagtigil sa pagta-trabaho, na natutunan nating tawagin, nang
may paghamak, na katamaran. Para bang hindi puwedeng magtulak sa isang tao ang
katamaran ng katawan tungo sa pagninilay at paggugunam-gunam.
Hindi ba nakakatuwa na ang kawalan ng ginagawa ang unang pinagkakaabalahan ng
mga di-sibilisado sa panitikan, mula kay Bernardin de Saint Pierre hanggang sa mga mas
bagong manunulat? Hindi sila makikitang nagmamadaling sumakay ng isang treng di-
mailalarawan at walang kahambing ang baho. Hindi sila makikitang bumababa sa mga
minahan bago magbukang-liwayway, gumising ulit sa gabi, o mahimbing na matulog sa
umaga nang nakasara ang mga kurtina. Namumuhay sila sa sikat ng araw, lumalaki tulad ng
kanilang mga puno ng saging. Alam na alam kong hindi ako ang unang nakapansin nito,
ngunit hindi kalabisang sabihin itong muli, kahit na walang mababago rito ang halimbawa
kailanman; hindi halimbawa ang hihikayat sa mga tao, kundi ang pangangailangan. Mukhang
ang mga di-sibilisado ang tanging mga nilalang sa mundo na tinawag upang maunawaan ang
kaligayahan.
Sa isang nayon kung saan lumikha ang mga Igorot ng isang sayaw bilang pagpupugay
sa isang taong nagbigay ng mga dahon ng tabako, nakita ko ang isang matandang pinunong
siguradong labis na nirarayuma, hinihika. Nakita ko siyang pumunta sa unahan ng pila at
sumayaw sa loob ng dalawa o tatlong minuto ng isang sayaw nang may kalambutan ng
katawan na talagang kahanga-hanga. Huminto siya, hinihingal. Ngunit nanumbalik nang 'di
oras ang kanyang paghinga. Bumalik siya agad. Humahampas ang puting buhok sa kanyang
mga balikat at taglay niya ang mata ng kabataan.
Tinanong ko sa kanya ang kanyang edad at sinabi niyang hindi niya alam. Sinabi lang
niya, nang buong katapatan, na mamamatay siya pagkatapos ng anihan ng palay.
186
Ang pagkawala ng ginto sa kanilang lupa ang pinakamalaking biyaya na maaaring
naisin para sa mga di-sibilisadong Igorot; sabay na mawawala ang mga kumukuha ng ginto,
at wala ng maiaalay na ibang mga likas-yaman, kahit ang Mountain Province na maaaring
tumukso sa isang mangangalakal. Maaaring magpatuloy ang mga sayaw....Mga kaibigan,
sinisigurado ko sa inyo. Hindi ako umaasa sa himala. Ngunit ang kabaligtaran ang
mangyayari.
***
Binagtas namin ang dagat ng Tsina kung saan nagmumula ang mga bagyo.
Napakabilis makipag-ugnayan sa isa’t isa habang naglalakbay.
Naabutan ko sa tulay ang dalawang Australiyano, ang lalaki at ang kanyang asawa,
parehong masaya, makuwento, maasikaso, talagang maligaya. Mula sila sa Sydney.
Kinailangan ng lalaking maglayag kamakailan. May likas na maputlang bughaw na kulay ang
kanyang mga mata. Kinikilatis niya ang mga bansa batay lamang sa bigat ng dala ng armada
nito, na siya niyang lubos na hinahangaan sa bansang Hapon. Paroo’t parito siya, tangan ang
kanyang binokulo, nag-aabang ng manipis na usok na tanda ng singaw. Nasa isang pahabang
upuan ang babae, naggagantsilyo at nagbuburda. Magkasundong-magkasundo sila, at
naglalakad, magkabisig, nakukuwentuhan kung paano papadaliin ang kanilang mga panunaw,
tingin ko.
Isang pasahero ang kumakanta. Isa siyang lalaking pinapasok ang dalawang daliri sa
mga butones ng kanyang kardigan --- isa na namang Napoleon. May mahinang boses na
talagang maganda. Nakikinig sa kanya nang may masidhing kagalakan ang mahinhing babae.
Nakaugalian ng babaeng imbitahin ang lalaking ito sa beef-tea40, na hinihigop
kalahating-oras bago magtanghalian, tulad ng isang apéritif41, pati sa pag-inom sa tsaa tuwing
ikalima ng hapon. Ipinaghahanda niya ng mga tustadong tinapay ang lalaki. Matapos ay
40 Sa kulturang Briton, sabaw na gawa sa pinakuluang karne ng baka. 41 isang inuming nakakalasing na iniinom bilang pampagana bago kumain.
187
binigyan ng babae ng puwesto sa mesa ang lalaki. Mukhang mas mabait ang lalaki kaysa sa
asawa ng babae. Kinailangan niyang kumilos kailan lang na parang bida. Mukhang
ipinapakita niya pa rin ito.
Nagsimula ang gulo noong hapunan. Tumayo ang asawang lalaki, namumula tulad ng
ulang na kanyang iniwang nakatusok sa kanyang tinidor, at umalis. Nananatiling magkaharap
ang bida at ang babae, nakayuko sa kanilang plato.
Nangyari ang eksena sa loob ng sala, malapit sa piyano. Mahuhulaan ang mga palitan
ng salita. Kumbinsido ang asawang lalaki na balak siyang pagtaksilan. Malaya siyang
nagkukukumpas sa harap ng kanyang asawang lumuluha at sa harap ng nagulat na mang-
aakit na parang nakikipag-away at ipinaghiwalay sila sa isa’t isa. Palukso siyang bumaba ng
hagdan (mahaba ang kanyang mga binti) at hindi na nakitang muli.
Nagsimulang magpagala-gala ang babae sa may tulay, isang tunay na nasasaktang
nilalang. Dudurog sa inyong mga puso ang kanyang hikbi. Gagawin niya kayong saksi sa
kalinisan ng kanyang buhay. Mangangahas na lumapit ang mga lalaki, malungkot na
makikinig, at iiling habang umaalis. Ngunit nang isinandal niya ang kanyang siko sa
hawakan, ilang mga binata ang malapitang nagbantay. Nag-akala sila ng isang tangkang
pagpapakamatay at nagbabalak ng isang pagsagip. Sa bandang huli, nakapukaw ng atensyon
ang babae. May agad na nagpadala ng emisaryo sa taong galit.
Walang gustong marinig ang asawang lalaki, umalis siya ng kanyang kamarote at
narating ang mas mababang tulay. Pabalik-balik siyang naglalakad dito na parang isang
baliw. Naganap ang sumunod na pangyayari sa ilalim mismo ng aking bintana. Humiga ako
muli. Natuwa ako ngayon dito sa pagkakataong mapunta sa mga magagandang kamarote.
Nagpakita ang babae. Mukhang nais niyang makipagbati. Ngunit hindi ito ang
kanyang napala.
188
Nagpakawala siya ng mga hiyaw na hindi maintindihan, isang uri ng paghikbing
layong patunayan ang kanyang katapatan at marahil ang kanyang pagsinta. Nagngangalit ang
mga ngipin ng lalaki, pati ang kanyang mga kamay, at hindi nagsalita. ‘Di kalaunan, kumilos
siya.
Sinunggaban niya sa katawan itong asawang para sa kanya’y taksil, at tinangkang
itapon ito sa dagat. Mabuti na lamang at mabigat ang babae at nanlaban sa pamamagitan ng
pagkapit sa mga posteng bakal. Hindi maisakatuparan ng lalaki ang kanyang plano. Dahil sa
panlalabang baka lalo pa niyang ikainis, pinili na lamang niya ang leeg at tinangkang
manakal. Isa talaga itong nakakatuwang pangyayari. Nagngangalit ang kanyang mga ngipin
at hindi siya nagsasalita. Aakalain mong may tinatapos siyang gawaing maselan at mahirap.
Sa sandaling ito, may dumating na isang pasaherong may kaugnayan sa pamahalaan
ng Australia. Nagsalita nang nagsalita ang lalaki nang may maiikling kumpas ng kanyang
matataba't maliliit na braso, nang awatin siya ng mahahaba't mabibilis na kamay ng
tagapagtanggol ng hustisya. Ngunit nang ninais ng kanyang asawa, na naniniwalang nanalong
panig, na sunggaban siya sa leeg, ibinagsak niya ito sa sahig. At mabilis siyang bumalik sa
kanyang kamarote nang hindi nagsasalita.
Alam ng babaeng hindi na siya makakabalik. Ang isang lalaking nadala ng kanyang
damdamin ay nabubuhay ayon sa kapusukan. Maaaring may makakita sa babaeng patay na
kinabukasan.
Umalis ang babae para magpalipas ng gabi sa kamarote ng kanyang kababayang
walang ibang ginawa kundi pagalitan, pagsabihan, at bigyang payo ang selosong lalaki. Ang
karibal naman, inis na naglalaro ng baraha sa mga oras na ito. Umalis lamang siya ng bar
nang magsasara na ito, maghahatinggabi. Hindi na siya humuhuni ng kanyang mga awit.
Nanumbalik ang araw. Mukhang humupa na ang pagkabalisa ng kahapon. Mausisang
tinitignan ng mga pasahero ang mga bidang mukhang hindi nagpapansinan. Sa harapan,
189
naggagantsilyo ang babae sa kanyang upuan. Binaling ng asawang lalaki ang kanyang
binokulo sa abot-tanaw. Sa likuran, salita nang salita ang kolado sa mga taong hindi niya
kilala. Ito ang katahimikan pagkatapos ng unos. Balik sa dati ang buhay.
Ito ngayon ang pinakamagandang bahagi ng kuwento, at kung akin itong sasabihin,
akma ito para sa katapusan. Ang babae, na hindi ko talaga inilarawan hanggang ngayon, ay
pangit, mataba, amoy lupa, kulubot, sadyang di-kaakit-akit. Siya'y mga animnapung taong
gulang. Mas matanda sa kanya ang lalaking nang-akit (Siya ba iyon o hindi?). Ganun din ang
asawang lalaki.
Sa araw na ito ko naibalik ang totoong ugnayan sa Kanluran.
Sabi ng mga Igorot, bawal iwanan ang matandang babaeng matulog nang mag-isa sa
bahay...
***
Sadyang payapa ngayon ang dagat ng Tsina, pantay ang pagkabughaw, isang bughaw
na mas maputla kaysa sa Meditaraneo. Mas kaunti ang mga pastel na kulay. Lumalakas ang
kanyang pag-alon. Sa bawat gilid nitong mga bumabagsak na bundok ng tubig, nakikita kong
naghihiwalay ang mga isdang lumilipad. Meron silang kulay ng golondrina, itim sa ibabaw,
puti sa ilalim ng tiyan, mabilis na lumulutang, at sa ilang segundo, mukhang mga totoong
ibon. Itong mga along nagmula sa baybayin ng Bagong Mundo, na kung ilang libong milya
ang layo, maghahasik ang mga ito ng liwanag sa gabing dumating. Bukas ng umaga, ang isla
ng Hong Kong ang tatagos sa ulap. Dadaan doon ang daan ng Europa. Sa dulo, ang Pransya.
Papunta kami sa Pransya at malapit na ang taglagas.
Pagsapit ng ikatlo ng hapon, sisindihan ang mga lampara sa Paris. Maririnig buong
araw ang pagkalansing ng mga makinilya...
191
CHAPITRE 8
CONCLUSION ET RECOMMANDATION
8.1 Conclusion
Dans ce travail, le traducteur a présenté la problématique: pourquoi est-il nécessaire
d’employer les deux méthodes de la traduction, notamment directe et oblique, d'après Jean-
Paul Vinay et J. Darbelnet, pour traduire en filipino les figures de style, particulièrement la
personnification, la métaphore, la comparaison, et les termes culturels trouvés dans le livre
Au Coeur Sauvage des Philippines?
Pour répondre à la problématique, le traducteur a énumeré d'abord les procédés de
traduction que Jean-Paul Vinay et Jean Darbelnet ont discuté dans leur livre Stylistique
comparée du français et de l’anglais: methode de traduction. Avant cela, le traducteur a
discuté leur définition de traduction et certains concepts qui sont important pour des
traducteurs. Ensuite, le traducteur a classé les extraits selon le figure de style qu'ils
contiennent, particulièrement la comparaison, la métaphore et la personnification. Il a
également donné leur traduction en filipino et les procédés employés pour les traduire.
Finalement, le traducteur a donné des explications concernant ces procédés employés pour
traduire les figures de style.
Pour les mots culturels, un autre problème de traduction traité dans cette étude, le
traducteur a classé les mots ou les termes selon la catégorie proposée par Peter Newmark.
C’est la catégorie des mots culturels basée sur le livre Textbook on Translation. Ensuite, le
traducteur a donné la traduction de ces termes avec le procédé qu'il a employé. Finalement, le
traducteur a donné des explications concernant les procédés employés pour traduire les mots
culturels.
Selon Vinay et Darbelnet, la traduction c’est transposer le message de la langue de
départ sans forcer les moyens disponibles dans la langue d’arrivée, et l'intérêt principal des
192
traducteurs, c'est le message, et que les traducteurs doivent faire comprendre tous ceux qui
ont été écrits en une langue étrangère au public cible (Comparative Stylistics, 93). Tout
compte fait, il a été nécessaire d’utiliser les deux méthodes de traduction de Vinay et
Darbelnet pour résoudre les problèmes des figures de style et les mots culturels. Le traducteur
a employé la méthode directe, avec les procédés de l’emprunt, le calque et la traduction
littérale, pour préserver le style de l’auteur et son milieu culturel en tant qu’un écrivain
européen, un élément important pour le ton anthropologique du livre. En revanche, le
traducteur a utilisé la méthode oblique pour rendre idiomatique certains extraits qui
contiennent les figures de style. Il a également employé cette méthode pour rendre plus
compréhensibles aux lecteurs philippins certains mots culturels. En employant les deux
méthodes, le traducteur a évité la confusion et le contresens qui sont des obstacles à la
compréhensibilité, la clarté, et l'appréciation du livre de René Jouglet, un livre unique sur la
culture philippine.
8.2 Recommandations
Cette traduction peut être utilisée par des étudiants et des chercheurs en traduction. Ils
peuvent faire une étude descriptive du texte en discutant comment les procédés de traduction
des mêmes théoriciens se manifestent dans la traduction entière. Le traducteur recommande
également que les étudiants ou les chercheurs font une analyse de la traduction entière en
employant les théories des autres théoriciens sur la traduction. En plus, ils peuvent faire une
étude approfondie du même texte en se concentrant sur les aspects anthropologiques du livre.
193
BIBLIOGRAPHIE
Livres
Almario, Virgilio S. Tradisyon at Wikang Filipino. Quezon City: Sentro ng Wikang Filipino, Sistemang Unibersidad ng Pilipinas, 1997. Imprimé. Antonio, Lilia F., Apat na Siglo ng Pagsasalin. Quezon City: Sentro ng Wikang Filipino, Sistemang Unibersidad ng Pilipinas, 1999. Imprimé. Antonio, Lilia F., et Aurora Batnag, ed. Pagsasalin: Teorya at Praktika. Quezon City: C & E Publishing, Inc., 2011. Imprimé. Batnag Aurora E., et Jayson Petras. Teksbuk sa Pagsasalin. Quezon City: C & E Publishing, Inc., 2009. Imprimé. Bally, Charles. Traité de Stylistique Française. Paris: Librairie C. Klincksieck, n.d. Imprimé. Classe, Olive, ed. Encyclopedia of Literary Translation Into English Volume 2. Chicago: Fitzroy Dearborn Publishers, 2000. Imprimé. Gentzler, Edwin. “Metaphor and Translation.” Encyclopedia of Literary Translation Into English Volume 2. Chicago: Fitzroy Dearborn Publishers, 2000. Imprimé. Hervey, S., et Ian Higgins. Thinking Translation. London: Routledge, 1992. Imprimé. Jouglet, René. Au Coeur Sauvage des Philippines. Paris: Bernard Grasset, 1934. Imprimé. Kövecses, Zoltan. Metaphor in Culture: Universality and Variation. New York: Cambridge University Press, 2005. Imprimé. Newmark, Peter. About Translation. Clevedon: Multilingual Matters, 1991. Imprimé. ---, Approaches to Translation. Cambridge: Prentice Hall, 1981. Imprimé. ---, A Textbook on Translation. New York: Prentice Hall, 1988. Imprimé. Pagès, Alain, ed. Français Lycées. Robinson, Douglas. “Cultures.” Becoming a Translator. London: Routledge, 1997. Imprimé. Savory, Theodore. The Art of Translation. London: Jonathan Cape Ltd., 1968. Imprimé. Snell-Hornby, Mary. Translation Studies: An Integrated Approach. Philadelphia: John Benjamins Publishing Co., 1995. Imprimé. Venuti, Lawrence. “Invisibility.” A History of Translation. London: Routledge, 1995. Imprimé.
194
Venuti, Lawrence. “Globalization.” The Scandals of Translation. London: Routledge, 1998. Vinay, J.P. et J. Darbelnet. Comparative Stylistics of French and English: A Methodology for Translation. Philadelphia: John Benjamins Publishing Co., 1995. Imprimé. ---, Stylistique Comparée du Francais et de l’Anglais: Méthode de Traduction. Paris: Marcel Didier, 1975. Imprimé. Articles Jorge-Legaspi, Wilfreda. “Isang Pagsusuri sa mga Teknik na Ginamit ni Rustica Carpio sa Pagsasalin ng Maikling Kwentong “Doubt” ni Wong Mens Voon.” Ika-7 Pambansang Seminar-Workshop sa Wika. University of the Philippines. Quezon City. May 1991. Paper. Santiago, Alfonso. Ang Suliranin ng Filipino sa Panghihiram ng mga Salita sa Ingles. Tinio, Rolando. “Pilipino sa Pamantasan.” Likha. Quezon City: Ateneo de Manila Universoty Press, 1978. PDF. Dictionnaires Dictionnaire Anglaise/Francaise. Version 2.2. Larousse. iPad application. Dictionnaire Française. Version 3.2. Larousse. iPad application. Dictionary.Com. www.dictionary.reference.com. Web. Santos, Vito C. et Luningning Santos. New Vicassan’s English-Pilipino Dictionary. Pasig City: Anvil Publishing Inc., 2001. Imprimé. Sites Internet Consultés “Ang Tayutay at Uri ng Tayutay.” Takdang Aralin. takdangaralin.com., 13 October 2009. Web. 13 July 2013. Brevin, Nina Elin. “Translation theory with regards to translating metaphors.” LinguaLab.net, 24 May 2008. Web. 18 July 2013. Durdureanu, Ioana Irina. “Translation of Cultural Terms: Possible or Impossible?” uab.ro, 2011. PDF. 15 July 2013. Haque, Ziaul. “Translating Literary Prose: Problems and Solutions.” TranslationDirectory.com, March 2013. Web. 17 July 2013. “Figure de Styles.” Études Littéraires. Études Littéraires, n.d. Web. 13 July 2013.
195
Forster, Michael. “Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher.” Stanford Encyclopedia of Philosophy. plato.stanford.edu, 2002. Web. 21 July 2013. Jensen, Kim Ebensghaard. “Culture II: culture words and metaphors.” hum.aau.dk, 2009. PDF. 18 July 2013. “Jouglet, René 1884 –“. Worldcat.org, n.d. Web. 12 August 2012. Karamanian, Alejandra Patricia. “Translation and Culture.” Kwintessential.co.uk, n.d. Web. 18 July 2013 Mizani, Samira. “Cultural Translation.” TranslationDirectory.com, n.d. Web. 17 July 2013. “MOÏ, ethnie.” Encyclopedia Universalis. Universalis.fr, n.d. Web. 12 August 2012. Paluszkiewicz-Misiaczek, Magdalena. “Strategies and Methods in Dealing with Culture Specific Expressions on the Basis of Polish-English Translations of Certain Administrative and Institutional Terms.” Theory and Practice in English Studies 3 (2005): Proceedings from the Eighth Conference of British, American and Canadian Studies. phil-muni.cz, n.d. PDF. 14 October 2013. Rázusová, Magdaléna. “Cultural Words in Translation Class.” Pulib.Sk, n.d. PDF. 14 October 2013. “René Jouglet.” gommegnie.edu, n.d. Web. 12 August 2012. St. Jerome. “To Pammachius on the Best Method of Translating.” Letters of St. Jerome. NewAdvent.org, n.d. Web. 21 July 2013. Thompson, Albert W. “Vinay (J.-P.) et Darbelnet (J). Stylistique Comparée du français et de l’anglais.” Revue belge de philologie et d’histoire, 1960. Vol. 38, pp. 451-452. Web. 18 July 2013. Trivedi, Harish. “Translating Culture vs. Cultural Translation.” uiowa.edu, n.d. Web. 12 August 2013. Mémoires non-publiés Baizas, Mel French Jr., “Jose Rizal, Philippin 1861-1896: Un Aspect du Nationalisme Moderne par Georges Fischer: Traduction du Français au Filipino.” Mémoire de Maitrise. Université des Philippines, 2005. Imprimé. de Leon, Glenn F., “Les Nouvelles Orientales de Marguerite Yourcenar: Une Traduction Semantique du Français au Filipino.” Mémoire de Maitrise. Université des Philippines, 2013. Imprimé. Gentzler, Edwin., “Contemporary Translation Theory.” Dissertation. Vanderbilt University, 1990. Imprimé.
196
Legaspi, Jennifer. “Un cas de décolonisation: Les États Unis et les Philippines par Georges Fischer.” Mémoire de Maitrise. Université des Philippines, 2010. Imprimé. Zapata, Rosalinde Fleur. “Histoire des Philippines par Gaston Willoquet: Une Traduction du Français au Filipino.” Mémoire de Maitrise. Université des Philippines, 2002. Imprimé.