BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

FAKÜL TaSİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ .

N!:~ 22 • DEKABR (ARALIK) 2014

Bbdüssa/am Axımdzadonin miiollimlik foaliyyoti 385

aBDÜSSALAM AXUNDZADaNİN MÜ aLLİMLiK FaALİYYaTi

Sevine R~lmulla B/yazma/ar İnstitutunun

elmi işçisi

Açar söz/~r: İslam, aila, müallim, seminariya, Ruhani İdarasi, Şeyxülislam Key words: Islamic, family, teacher, seminary, Religious Board, Sheikhulislam . . K.Jııoqeabıe Cll06a: HcJıaM, ce.MbR, yııumenb, Ce.A-tuHapuR, !JyxoaHoe Ynpa8JleHue,

llJeıtxyflUCJU1M

XIX asrda Azarbaycanın elm, maarif va din tarlxinda böyük xidmatlari olan

ziyalılanndan biri da Qafqaz Müsalmanları Ruhani İdarasinin Şeyxülislamı, adib va alim 8bdüssalam Axundzadadir. O, 1843-cü ilda Salyan şaharinda ruhani ailasinda

anadan ol:muşdur.

Atası Axund Valimahammad Allahverdi oğlu 8bdüssalama ilk tahsilini vermalda yanaşı, ona ara b va· fars dillarini da öyratmişdir. Onun bir bacısı, Xalıq va

Saleh adlı iki qardaşı var idi. O, 12 yaşında i.kan ilk müallimi olan atasını itirir. Atasından miras qalan kitabxana elm va tahsil havaskan olan 8bdüssalamın galacak

hayatının, elmi va dini yaradıcılığının asasını formalaşdırmışdır. Maddi va manavi sıxıntılar içarisinda yaşamasına baxmayaraq o, · tahsıldan

ayrılmamış va bu amal uğrunda Xanım ana da har azab-aziyyata qatlaşmalı

olmuşdur.

Anasının maslahatİ ila 8bdussalam 1861-ci ilda Tiflisa gedarak Qafqaz müsa~

manlan Ruhani İdacasinin sadri Şeyxülislam 8hmad Hüseynzada ila görüŞmüşdür. . Şeyxülislam 18 yaşında bir cavanın darin b ilik va dünyagörüşüna malik olduğunu

görüb, ona bu şaharda açılmış dini madrasada arab va fars dillarini· tadris etmayi

taklif edir. Tadris müddati arzinda o, Şeyxülislamın şaxsi kitabxanasından istifada

edarak, dini falsafani mükammal öyranmişdir.[l] (Hüseynqulu Marnınadli Qafqazda İslam va Şeyxülislamlar s.lOl hacm 179 ---)Onun hayatını tadqiq edarkan, istifada etdiyimiz arxiv materiallannda isa göstarilir ki, 8.Axundzada, Tiflisda tam el:mi

386 Sevine Rahnulla

kursu bitirdikdan sonra 1864-cü il, yanvann 1-i Salyana prixod mollası tayin

olunmuşdu.[2]

Bela bir naticaya galmak olar ki, Axundzada özü tahsil almaqla yanaşı, tadrisla da m~şğul olmuşdur.

Salyana qayıtdıqdan sonra O, burada bir müddat molla kimi faaliyyat göstararak, camaat arasında böyuk nüfuz qazanmışdır.

Qafqaz Sardarının 1 872-ci il 1 oktyabr amri ila ruhani rütbasindan azad edilmiş, 25-26 yanvar 1873 cü il N!! 873 .qararı ilg isg Tiflis müs~lman gimnaziyasına şia

şariat mügllimi tgyin olunmuşdur.[2] Bundan sonra Axundzada ailgsi ilg birlikdg

Tiflisg köçmgli olmuşdur. Qorida Mügllimlgr seminariyası açılana qgdgr burada

tadrisla maşğul olmuş, öz bilik vg bacanğı ilg Tiflis mühitind;;i tanınmışdır.

Hgyat yoldaşlan vaxtsız vafat etdiyind:m 8bdüssglam üç d~fg ailg hayatı

qurmaiı olmuşdur. Övladlanna gglincg birinci hayat yoldaşı Ummu-Sglgma Abdul 8libay Muradxanov qızı ila izdivacdan 8bdül-L~tifbgy, 8bdür Rgşid bgy, Asgfbgy,

Valida xanım, Zabitg xanım, Hidaygt bgy dünyaya gglmişdir. Ikinci hayat yoldaşı

Gülarg xanım Hacı 8lakbar qızı ilg aila qurduqdan sonra qızı Asiya anadan

olmuşdur. Axundzad:min üçüncü nigahı Sona xanım Cavadbgy qızı ilg olmuşdur. [2]

a.Axundzada mütaraqqi fikirli bir ruhani olmuşdur. O, uşaqlannın dini t~hsili ila yanaşı, dünygvi tghsil almalan üçün çalışmışdır. Oğlu As~f bay Tiflisdaki I Kişi

gimnaziyasının talgbasi olmuşdur. [3] Rgşid b~y isa universitetin hüquq fakultasini

bitirar~k, avvglca . vakil müavini, sonra sonra vgkil işlamişdir. 1918-ci ildg

Azarbaycan müstaqillik ~lda etdikdan sonra, O, Bakının qubematoru vazifasinda

çalışmış, Nacaf bay Vazirovun qızı Sara xanımla aila hayatı qurmuşdur: Oğlu

Hidayat bay da Tiflisdaki I Kişi gimnaziyasının talgbasi olmuşdur. [3]

Rusiya hakim dairalgri müsalmanlann düny~vi t~hsil almasına hgmişa mane

olub, mollaxanalarda, müsalman ruhani seminariyalannda ümumi tahsil faolarinin keçirilmasini qadağan etmiş, onları daim dövlat nazarati altında saxlamışlar. Çar

üsul-idarasi madrasalarda yalnız dini darslarin: Quran, hadis, şgriat, gr~b, fars va rus

dillarinin ümumi şakilda tadrisina icaza verirdi. İslam tarixi; İslam coğra:fiyası, İslam hüququ, İslam gxJaqi kimi fanlarin tadrisi qadağan olunmuşdu. Çarizm bu fgnlarin tam şakilda, islam meyanndan tgdrising, islamın bütün elmlgri ahatg edgn bilik

manbayi kimi tgliming yol verg bilmndi. Bu imperiyanın müsglmanlara qarşı apardığı siyasata zidd olardı.

. 1876-cı ilda Güreüstanın Qori şaharinda Zaqafqaziya müallimlar seminariyası

açılmışdır. Azarbaycanın qabaqcıl ziyalıları yeni maktab uğrunda müb~

Bbdiissalam Axımdzadanin miiallimlik faaliyyati 387

apararaq, Az~rbaycanlılar üçün n~z~rd~ tutulan "Tatar şöb~sinin" açılmasına nail

oldular. Çar m~murlan müs~lman xalqın maarifl~ndirilm~sinin inkişaf x~ttini qorxu

v~ ehtiyatla qarşılayırdılar. Yeni tip li m~kt~bl~rin v~ "Tatar şöb~sinin" açılmasına

mümkün q~d~r müqavim~t göst~rs~l~r d~ sonda yerli ~halid~n savadlı kiçik

m~murlar çatışmamazlığı probleminin h~lli üçün m~cburiyy~t qarşısında razılıq

vermişl~r. Çar m~murları müs~lman dindarlannın bu şöb~nin f~aliyy~tin~ mane~ v~

müqavim~t göst~rm~si d~lilini ~sas g~tir~r~k az~rbaycan toıpaqlanndan uzaq bir

yerd~ açılmasını uyğun gördül~r. 8slind~, . M.F.Axundovla birlikd~ Müfti

8bdülh~mid ef~ndizad~ VG Şeyxülislam 8hm:;ıd Hüseynzad:;ı d~ S:;ırdarin yanında

keçirilıniş müşavir~d:;ı iştirak etmiş, bu m:;ıtl:;ıbin hasil olunması üçün rica etmişl:;ır.

H:;ımçinin seminariyada ş~ri~t V~ ana dili d~rsi dem:;ık üçün müfti VG e . Axundzad~

mü~llim seçilmiş, onlar da bu d~v~ti m:;ımuniyy:;ıtl~ q~bul etmişl~r. Bu fakterların

özü çar m~murlannın g~tirdiyi d~lilin ~sassız oldugunu göst~rir.

Seminariyanın açılışı :;ıvv:;ılc~ Qanun v~ dövl~t iqtisadiyyatının birl:;ışmiş

departamentl~ri; dövl~t şıırası t:;ır~find~n q:;ıbul olunduqdan sonra imperatorun

t~sdiqi üçün t~qdim edilm~li idi. Lakin bu açılmış h~l~ qanuni ş~kl~ salınmaınışdır.

O, qanun v~ dövl~t iqtisadiyyatının birl~şmiş departamentl~rind:;ı, ümluni m~clisd:;ı v~ dövl~t şurası t~r:;ıfind~n r:;ısmi sur:;ıtd:;ı t:;ısdiq:;ı, n:;ıhay:;ıt, "8lah:;ızr:;ıt imperator

h:;ızr:;ıtl:;ıri"nin t:;ısdiqin:;ı t:;ıqdim edilm:;ıli idi. M:;ıs:;ıl:;ı burasındadır ki, Az:;ırbaycan

şöb:;ısi yuxarıda saydığımız idar:;ıl:;ırin icaz:;ı v:;ı t:;ısdiqind~n :;ıvv:;ıl açılmışdır. [4]

Arxiv s~n:;ıdl:;ırin:;ı :;ısas:;ın Qafqaz T:;ıhsil dair:;ısinin Popeçiteli t~r:;ıfind:;ın

8.Axundzad:;ıy:;ı 1879-cu il 6 oktyabr tarixind:;ı Tatar şöb:;ısind:;ı mü:;ıllim işl:;ım:;ık

icaz:;ısi verilm:;ısi, 1880-cı il 28 iyul .M!404 1 q:;ıran il:;ı is:;ı r:;ısm:;ın mü:;ıllim t:;ıyin

olunması da şöb:;ınin 1879-cu il 1 sentyabrda açildığına, 1880-cı il 13 may tarixind:;ı . is:;ı r:;ısm:;ın t:;ısdiq olunmasına sübutdur. [2]

Bu dövrd:;ı n:;ı hazırlıqlı Az:;ırbaycan dili mü:;ılliml:;ıri, n:;ı d:;ı .şagirdl:;ır üçün sövti

üsulla yazılmış :;ılifba kitabı vardı. Köhn:;ı tipli m:;ıkt:;ıbl:;ırd:;ı is:;ı q:;ıdim :;ır:;ıb v:;ı fars

dilind:;ı yazılmış d:;ırslikl:;ır ş:;ıklind:;ı t:;ırtib edilmiş kitabiardan istifad~ olunurdu.

Az:;ırbaycanın qabaqcıl maarifçi v:;ı demokratik fikirli ziyalılan, görk:;ımli

mü:;ılliml:;ıri ana dilind:;ı m:;ıkt:;ıb açmaq, bu m:;ıkt:;ıbl:;ır üçün Az:;ırbaycan dilind:;ı

d:;ırslikl:;ır t:;ırtib etm:;ık, ana dili t~drisinin metodikasım yaratmaq, :;ılifba, orfoqrafiya

V~ bu kimi bir Sıra mühüm m:;ıs:;ıl:;ıl:;ıri h:;ıll etm:;ık bar:;ıd~ uzun ill:;ır boyu bütün t:;ızyiq

v:;ı m:;ıhdudiyy:;ıtl:;ır:;ı baxmayaraq, yorulmadan mübariz:;ı aparırdılar.

Buna gör:;, t:;ıdris m:;ıqs:;ıdil:;ı bir sıra kitablar n:;ışr olunınağa başlaınışdır.

A.Bakıxanovun «N:;ısilı:;ıtnam:;ı» (1836) A.O.Cernyayevskinin "V:;ıt:;ın dili", (I hiss:;ı

388 Sevine Ralmu/la

1882) A. O. Cemyayevskinin S. Valibayovla birli.kda çap etdirdiyi "Vatan dili" (ll hissa-1888) va başqaları. e. Axundzadanin tadris maqsadi ila qalama aldığı bir çox asarlar vardır. Bunlardan "Müqaddas peyğambarlar tarixi", "Xatti-taliq va nastaliq adlı sarınaşq", ''İslam haqqında tadris kitapı", "Umdatul-ahkam", "Zubdatul

ah.kam", "Fars dilinin sarf va m)hvi" va başqa asarlarinin göstarınak olar. Bu kitablar

d:;ırsli.k maqsadil:;ı istifada olunduğurrdan t~labata göra müxtalif iliarda bir neça dafa takraran naşr olunmuşdur.

8lyazmalar İstitutunda müallifin alyazma şaklinda saxlamlan "İslam haqqında t:;ıdris kitabı", "Qavaid müxtasare farsi" va müxtalif-iliarda çap olunmuş bir çox :;ıs:;ırl:;ıri qorunub saxlamlır.a'lyazmalar müallifin avtoqrafıdır.

Axundzad:;ı "Umdatul-:;ıhkam" :;ısarinin müq:;ıddim:;ısinda bildirir ki, bir ~eça il bundan avval tartib va naşr etdirdiyi bu kitab Qafqazın şahar va kadiarinda bütün xüsusi va dövlat maktablarinda geniş yayılıb. Xeyli vaxt idi ki, çap olunmuş nüsxalari qurtardıqdan sonra II dafa çap olunması üçün bir daha nazard:;ın keçirtmiş,

avvalki nüsxada bazi qüsurları xali görınayib, takmilina diqqat etmişdir. Müallif yazır ki, bu capda xeyli ahamiyyatli ·va lazımİ matiablarİ alava edib. O, ümidvar olduğunu bildirir ki, bu naşr ~vvalkindan daha maqbul olub, türkça savadı olan

k:;ıslar öz d~ aqaidini öyranmak üçün bu Iritabdan xeyli manfa va fayda

götüracaklar. Axundzada bu kitabın talimindan avval tartib etdiyi "Zubdatul-ah.kam" kitabının tadrisinin vacibliyini vurğtİ.layır. Bu kitab asasan 14 yaşdan yuxan, f:;ıhimli va savadlı uşaqlara öyradilmali. Sonda müallif bu nüsxada eladiyi alava va

ixtisarların sabahini açıqlayıt. Bu kitab sonradan m dafa takrar çap olunmuşdur. Axundzada asarlarinin müqaddimasinda ihratarniz va nasihatamiz fikirlada

yeni-yetmalarİ tarbiyalandirmaya, hayatı dark etdirm:;ıya çalışır.

"Talim va tarbiyy~ yolunda işladiyim vaxtlarda sevgili vatanin övladı uğrunda camma nahay:;ıtda nuş va güvara (dadlı, tamlı şey, asan hazm olunan yemak) bildiyim z:;ıhpıatlardan biri da bu risaleyi haqiredir.(az, kiçik, görkamsiz, hörmatsiz)

İbtidayi halda bu ranc (zahmat) acizananin samara baxş olması va abnaye (oğulları) vatanin axlaq va adabina xidmat etmasi zann taxmin daracasinda idi. Şükürlar olsun bu zann va taxminim müaxxaran (sonradan) eynal-y:;ıqin (gözl:;ı görüb inanma, şübhasiz) maqamında ayan va aşkar oldu."[5]

Müallif "Zubdatul 8hkam" asarinin "Ey aziz va sevgili ovlade vatan" müraciati ila başlayan ''Vasiyyat va nasiyyat" bölümünda öz taxayyülündan istifada edarok falsafi banzatmalar etmişdir. O, insan hayatım dağların başından süzülüb galan bir

bulağa, çıraq va şamdan parlaq olan bir nura banzadir. O, adib va müallimlara üz

ôbdiissalam Axundzadanin miiallimlikfaaliyyati 389

tutaraq deyir ki, nec:;ı ki, öz düz yolu il:;ı axan bulağın önünd:;ın xırdaca daşlan v:;ı çör-çöpü t:;ım.izl:;ım:;ıkl:;ı o safv:;ı ş:;ıffavlığı il:;ı yoluna davam ed:;ıc_~kdir. Bir ~dib d:;ı öz t~lim v:;ı tarbiy:;ısi il:;ı, haqq v:;ı h~qiq:;ıti olan n:;ısih~ti il:;ı ehtirasını bit~crüb~ cavanın q~lbind:;ın çıxari:sa şübh~siz onun ömrü v:;ı yaşayışı doğru istiqam:;ıt v~ s~ad~t üzr~ olacaqdır. 8ql v:;ı fi.krind:;ı olan ş:;ır işl:;ır v:;ı z~lal:;ıt dumanını dağıdacaqdır.

"P:;ıs xoşb~xt o cilvandır ke, ~yyame ş:;ıbabında (cavanlığında) h~vaih~v~sini (e h tirasım) zal;ıird~ şirin v:;ı batind:;ı z:;ıh:;ırli olan müşt~hiyyatına ( arzulanna) allanmayıb, özünün qızıl kimi balıalı v~ ziyalı olan ömrüni v~ :;ın ~ziz v~ l~ziz olan günl:;ırini v:;ı saatlarını zay etm:;ıyib k~sbi maarif:;ı v:;ı :;ıxlaq v:;ı :;ıd:;ıbe h~s~n~, t~hsilin:;ı s~rf ed~ va bu v:;ısil~ il~ s~ad~t v:;ı ş:;ıraf:;ıt v:;ı izz~t toxumunu ~k~. Bu toxum İnş~allah bir uca v:;ı barv~r (m:;ıhsuldar) bir ağac olar ke _ say~sind~ rahat v:;ı f:;ırağ:;ıtli (ehtiyacsız, istirah~t) yaşayıb v~ t~nd işl~rd~ n:;ıf:;ı v:;ı fayda götür~rs:;ın". [5]

Mü~llif t:;ır:;ıfind:;ın d:;ırsliyin sonunda göz~l x~tl~ yazılmış bir sıra hikm~tamiz, . t~rbiy~tamiz sözl~r d:;ı _ verilmişdir. M:;ıs:;ıl:;ın: ''Nitqin hün:;ırini :;ıl saxlar", "Q:;ıl:;ımin gücü qılıncın gücünd:;ın ziyad:;ıdir", "Q:;ıl:;ım dilin yerini tuta bil:;ır, amma dil q:;ıl:;ımin yerini tuta bilm:;ı~", "Yuxu v:;ı t:;ıam başqa vaxta qoyula bil:;ır, amma :fiirs:;ıt t:;ırk olunmamalıdır", "Bu gün:;ı gör:;ı bildiyin işi sabaha qoyma" v:;ı s.

N.N:;ırimanovun Qori seminariyasına h~sr olunmuş «mühüm bir m:;ıs:;ıl:;ı» seriya m:;ıqal:;ıl:;ırind:;ın birind:;ı orada t:;ıhsil aldığı ill:;ıri xatırlayaraq yazmışdır: «Türk dili v:;ı ş~ri:;ıt müallimi indik.i Şeyxülislam c:;ınab Axund Molla 8bdüssalam olub. Orada t:;ırbiy:;ı alan müs:;ılman uşaqlarına böyük n:;ıf:;ıl:;ır (fayda) götürdü». Dem:;ık olar ki, indik.i hali-nisb~ . Qori serninari yası xüsus:;ın müs:;ılman şöb:;ısi böyük t:;ır:;ıqqid:;ı buhıı:~.urdu. C:;ınab Axund 8bdüssalam türk dilin:;ı v:;ı ş:;ıri:;ıt d:;ırsl:;ırin:;ı artıq diqq:;ıt vemdi. Darsl:;ıri· az idis:;ı d:;ı vaxtı itirm:;ıyib bacardığı q:;ıd:;ır cidi-c:;ıhd edirdi. O vaxt t:;ı~ kitablan yox idi. Bununla b:;ırab:;ır gec:;ıl:;ır işl:;ıyib, gündüz d:;ırsl:;ıri üçün hekay:;ıl:;ır düz:;ıldirdi. Türk dilind:;ı s:;ırf v:;ı n:;ıhv öyr:;ıdirdi, ş:;ıri:;ıtd:;ın tarixi müq:;ıdd:;ısd:;ın savayı :;ın mühüm m:;ıs:;ıl:;ıl:;ıri h:;ıll edirdi. Qeyri dinl:;ırd:;ın t:;ıfavütünü v:;ı insani n:;ıf:;ıni (insani keyfiyy:;ıtl:;ıri) söyl:;ıyib uşaqlann gözl:;ırini açınağa çalışırdı. İnsaf m:;ıqamında dem:;ık olar ki, Qori seminariyasından elmini tamam edib indi mill:;ıtp:;ır:;ıst v:;ı yaink.i :;ıli q:;ıl:;ım tutan beş-üç n:;ıf:;ır varsa c:;ınab Axund Molla 8bdüssalamın t:;ırbiy:;ısin:;ı bağlıdır". [6]

1894-cü ild:;ı Zaqafqaziya Şi:;ı Ruhani İdar:;ısinin s:;ıdri Şeyxülislam Mirz:;ı H:;ıs:;ın Tahirzad:;ı v:;ıfat edir. Çar üsul-idar:;ısi yeni s:;ıdrin t:;ıyin olunması üçün namiz:;ıdl:;ır axtarır. Qafqaz Canişinini hökum:;ıt:;ı s:;ıdaq:;ıti şübh:;ı doğurmayan din xadiml:;ırinin axtanşlannı davam edirdi. Hökum:;ıtin m:;ınafeyi baximindan :;ıh:;ımiyy:;ıt k:;ısb ed:;ın

390 Sevine RtJhnulla

bilgil:}ra malik olanlarla gizli danışıqlar davam etdirilir, danışıqlann :}Sasında

seçil:}C:}k namiz:}din islamı biliklarl:} müqayis:}d:} rus dilina va Rusiya qanunlarına bağWığına daha çox üstünlük verilirdi. [1 s102]

Bu dövrda Qafqaz Müsalmanları Ruhani İdarasinin S:}dri olmağa real namiz:}d

8.Axundzada idi. Çünki, O, Qori serninariyasında mü:}llim İŞl:}diyi müddatd:} rus

dilini mükamm.:}l öyranmiş, bu dilin vasit:}Sil:} rus V:} A vropa ad:}biyyatı V:} tarixi il~

yaxından tanış olmuşdu. Hamçinin Tiflis alim va :}dibl:}ri Axundzad:}nin

namiz:}dliyini müdafi:} etmiş va dast:}kl:}mişdilar.

8lah:)zratin tayinatı ila 21 iyun 1894-cü ilda Axundzadaya Şeyxülislamlıq

rütbasi verilir va bu ild:}n etibar:}n Tiflisda yerlaş:}n Qafqaz Müsalınanları Ruhani

İdar:}Sinin r:}İSİ tayin olunur. . Qafqaz Mülki işlar üzr:} Baş idar:}nin 22 avqust }[Q 7402 q:}rarında göst~rilir:

"Daxili işlar nazirliyi Baş idarani X:}b:}rdarlıq edir ki, alahazrat İmperator Zaqafqaziya Mü:}lliml:}r seminariyası Tatar şöbasinin şi:} mü:}llimi Kollegiya

sovetniki 8.Axundzada Zaqafqaziya Şeyxülislarnı tayin etmişdir. [2]

Zaqafqaziya Ruhani İdarasİnin 1884-cü ilin sentyabnnda Müalliml:}r serninari-yasının direktoruna aşağıdakı mazmunda NH 894 li sanadi gönd:}rmişdir:

Ruhani İdarasİ xahiş edir ki, sizin keçmiş şia şariat müalliminiz Kollej

maslahatçisi 8.Axundzad:)nin Zaqafqazıya Şeyxulislamı tayin olunması il:} :}laq:}dar

iş va digar S:}n:}dl:}rini biza gönd:}rasiniz .

. Xalq arasında olan nüfuzu, d:}rin elmi bilgil:}ra malik olması, dövrün görk:}mli

ziyaiılan V:} elın adamları ila sıx münasibatlari Axundzadanin şeyxulislam

seçilınasina sabah olmuşdur. [2]

Ali ruhani tahsili alınaq İstayanlar adat:}n, Misir, İraq, İran va başqa müsalınan ölkal:}rina üz tuturdular. Lakin dövlat t:}r:}findan xaricda tahsil yasaq olunıi:ıuş va

qanunlara asasan onların işla tarnin olunması qadağan olunmuşdur. Ölkada isa ali ruhani tahsili veran müassisa yox idi. Axundzadani narahat eda~, düşündün;,n

problemlardan biri da bela tadris ocağının açılışı idi. Qafqaz müsalmanlan ruhani

idarasinin sadri olduğu müddatda O, t:}hsila xüsusi diqq:}t ayirmış, yeni ali

madr:}salarin açılması üçün alindan galani asirgamamişdir. 8lbatta ki, imperiya qanunları çarçivasinda buna nail olmaq çox çatinlikl:}r töradirdi. Dafalarla hakim

dairalara etdiyi müraciatlar samarasiz qalmışdır. Xalq madrasanin ·bütün xarclarini

öz üzarina götürmasina baxmayaraq, Ali ruhani madrasasinin tikilınasina icaza almaq mümkün olmamaşdır.

fJbdiissalam .kczmdzadanin müallimlik foaliyyati 391

Axundzad;:ınin mübarizliyi v;:ı qatiyy;:ıti onun bel;:ı bir ideyaya ;:ıl atınasma s;:ıb;:ıb

olmuşdur:

12 avqust ı904-cü ild;:ı çar II Nikolayın oğlu- v;:ıli;:ıhd Alelcsey dünyaya galir. Axundzad;:ı çan tahrik etınakla' yanaşı, müsalmanlarm bu günu abadilaşdirmak maqsadi ila tikdirmak istadiklari madr;:ısani böyük Şahzad;:ınin şarafin;:ı Alekseyevski

adlandınnaq istakl;:ırini bildirir. B;:ıli, bu t;:ış;:ıbbüs naticasiz qalmır. Madrasanin tikilişina icaza verilan kimi Axundzad;:ı şaxsan özü müfti Hüseyn Qayıbzada canablan ila Bakıya galib, şaharin müsalman mötabarlari ila görüşarak m;:ıdrasa

haqqında ümumi malumatlar vermişdilar. Millatimizin böyük hamisi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin taşabbüsü·ila birdafaya 53.270 rubl iana yığılmışdrr. [7]

Ali ruhani madrasasinin arsay;:ı galmasi üçün na q;:ıdar çalışsa da açılışını

görmak ona qism;:ıt olmur. Görkam.li maarifçi, din alimi va yazıçı ı907-ci ilin may-noyabr aylarmda

Tiflisdaki Qızlar İnsti~tunda oxuyan azarbaycanlı qızlar üçün şariat va ana dili darsi demiş, harnin il buraxılış müsamirasinda iştirak etmişdir .. . [8]

O, ı& noyabr ı907 ci ilda Tiflisd;:ı vafat etmiş M.F.Axundovun dafn olunduğu ''N;:ıbatat bağında" dafn olunmuşdur.

isTiFADa OLUNMUŞ aDaBİYYAT:

ı. Mammadli H. "Qafqazda İslam va Şeyxülislamlar" s. ı O ı Bakı- "IYIBM"-2005 hacm ı 79s

2. ARDTA- fond N229023 g -3ı83 siyahı 6, N!! ı627 3. ARDTA- fond N2290, siyahı ı, N!! ı508 4. Seyidov F. "Qori seminariyası va onun mazunlan" S 8 Bakı-''Maarif' ı988

hacm298s. 5. "Zubdatul Bhkam" Bl yazmalar İnstitutu - XVI-780/49 ı 8 6. "Tarcüman" qazeti, 20 may ı905.

7. "Tarcüman" qazeti. 4 mart ı905-ci il 8. Nazirli Ş. "Qoridan galan qatar'' s 3ı9 Bakı "Şarq -Qarb" 20 ı ı hacm 492

392 Sevine Rahnulla

RESUME

One of the statesmen of science, education and religion of Azerbaijan of XIX century was slıeikhul-islam, religions leader of Caucasus, slıeikh Abdul Salarn

Akhundzadelı. In 1878 he was invited to teach at Qori Seminary in Georgian. In 1894 he was appointed to Religious Board of Muslims of Caucasus located in Tbilisi. Tsarist government followed every step of sheikh and didn't let him do his duties. Sheikh appealed to the tsarist government dealing with 'scientific development of people. Akhundzadeh who achieved his aim with great difficulties, was the statesman whom people lıoped and believed in.

PE3IOME

Ü.l(HHM H3 .ı:ı,eJITeneı:i aayı