KURTULUŞ SAVAŞI’NDA UŞAK ANILARI - Mehmet Ersin · Anıları önem derecesine göre değil, yazanların soyadlarına göre sıraladım. Anı, anlatan-yazan biçiminde ise anlatanı

KURTULUŞ SAVAŞI’NDA UŞAK ANILARI

Mehmet ERSİN

KURTULUŞ SAVAŞI’NDA UŞAK ANILARI

Mehmet ERSİN

ISBN 975‐92799‐1‐6

1.Baskı: UŞAK, 2003 2.Baskı: UŞAK, 2007 3.Baskı: İZMİR, Mayıs ‐ 2013

Yazışma Adresi Mehmet ERSİN

Cumhuriyet Mah, Atatürk Bulvarı, No:25, Tepe Apartmanı, A‐Blok, Kat:3, Daire:6, UŞAK Ev Tel: 0276 2277525 / Cep Tel: 0544 885 00 84

e.mail: [email protected]

Bilgisayar Düzenlemesi Doç. Dr. Mehmet KARAYAMAN

Kapak Resmi Uşak eski belediye başkanlarından Hakkı Candoğan’ın torunu Sevinç

Candoğan tarafından Uşak Belediyesine bağışlanan fotoğraftır. Fotoğrafın aslı Uşak Kent Müzesi arşivindedir.

Meta Basım Matbaacılık Hizmetleri 87 Sok. No. 4 / A Bornova

(0.232) 343 64 54 [email protected] İzmir, Mayıs - 2013

I

İÇİNDEKİLER

SUNUŞ .......................................................................................................... V YAŞAR AKSOY’UN ÖNSÖZÜ............................................................... VII ÖNSÖZ ........................................................................................................ IX İKİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ.......................................................................XI ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖNSÖZ ................................................................XIII KISALTMALAR .......................................................................................XV BİRİNCİ BÖLÜM ........................................................................................ 1

A.YAYINLANMIŞ ANILAR.................................................................... 1 I. UŞAK-İŞGALDEN ÖNCE................................................................ 13

Atatürk İnay İstasyonuna Geldi.............................................................. 18 Uşak’ta Milli Hareket................................................................................ 18 Yüzbaşı Selahattin’in Anıları .................................................................. 24 Turgut Üzüm Anlatılyor ........................................................................... 29 12. Kolordu Kumandanı Fahrettin Altay Anlatıyor ............................... 30 İstiklâl Harbinde Uşak’tan Hatıralar....................................................... 30 Tam Yatsı Ezanında Uşak’a Vardım ..................................................... 34 İşgal Öncesi Uşak.................................................................................... 35

II. UŞAK- İŞGALDE............................................................................ 41 İstiklal Harbinde Uşak’tan Hatıralar....................................................... 46 Uşaklı Yüzbaşı Hasan Basri Bey........................................................... 47 Uşaklı Yüzbaşı Basri ............................................................................... 55 Kurtuluş Savaşı’nda Uşak’ta Olanlar .................................................... 58 Uşak’ta İdam Kararları ............................................................................ 63 Yunan Kralının Uşak’a Gelişi ................................................................. 65 Uşak’ın İşgali ve Sürgünler..................................................................... 67 Kurtuluş Savaşı’nda Uşak ...................................................................... 70 Kurtuluş Savaşı’nda Uşak ...................................................................... 73 Uşak İşgal Altında.................................................................................... 77 Uşak’ın İşgali ve Kurtuluşu ..................................................................... 83 Kurtuluş Savaşı’nda Uşak’ta Olanlar .................................................... 85 Analarımız Yunan’a Karşı Hep Direndi ................................................. 86 Kurtuluş Savası’nda Uşak’ta Olanlar .................................................... 87 Türk Askerleri Götürdüler ....................................................................... 88 Kurtuluş Yeniden Yaşama Dönüş Oldu ................................................ 90 Örentepe Yokuşunda Yunan Kurşunları............................................... 90 Atina’da Askeri Hapishanede ................................................................. 93 Saat Tamirciliği......................................................................................... 94 Kunduracı Çırağı...................................................................................... 94

II

Angaryadan Kaçtım ................................................................................. 95 Yunan Askerini Halıpazan Köprüsü’nden Aşağı Attım ....................... 95 Buğday Kağnısı........................................................................................ 96 Silah Depolarını Öğrendi ........................................................................ 96 Kelvelioğlu Hüseyin’in Katli .................................................................... 97 Haydi Altın. Para Yoksa Ölüm ............................................................... 99 Kel Zabit .................................................................................................. 100 Şu Yana Gitti .......................................................................................... 101 Top Sesleri.............................................................................................. 101 Su Gibi Akarak Kaçtılar......................................................................... 103 İnaïs’ten İnay’a ....................................................................................... 104 İşgalde Olanlar ....................................................................................... 117

III. UŞAK-İŞGALDEN SONRA ......................................................... 119 Atatürk Büyük Zaferi Nasıl Anlatmıştı ................................................. 124 Hiç Endişe Etmeyiniz ............................................................................ 124 İstiklal Harbinde Uşak’tan Hatıralar..................................................... 125 Himmet Çocuk,....................................................................................... 126 Mesut Bir Kasaba .................................................................................. 131 Uşak Yangınlar İçinde ........................................................................... 134 İşgalden Sonra ....................................................................................... 136 Eden Bulur .............................................................................................. 137 Şehitlerimiz Mutlu Uyusun .................................................................... 138 Hoca İbrahim Bey .................................................................................. 139 Bozkuş’lu İbrahim Bey’e Övgü ............................................................. 140 Kimsin Sen.............................................................................................. 141 Birbirimizin Kopyasıyız .......................................................................... 142

B. İŞGAL ALTINDAKİ UŞAK’TA KİŞİSEL VE BÖLGESEL DİRENMELER...................................................................................... 145

Kişisel ve Bölgesel Direnmeler........................................................... 145 Çece Köylü Kara Murat......................................................................... 148 Bayraksız Okul Olmaz .......................................................................... 150 Parmaklarımın Şerefi Kırılır .................................................................. 151 Ağalığın Mehmet ................................................................................... 153 Arap Mehmet ......................................................................................... 154 Dişçi Ali Efendi ...................................................................................... 154 Haydi Gelin Köye Dönelim .................................................................. 155 Sayısı Belli Değil .................................................................................... 156 Nazik Hanım’in Türküsü ve Öyküsü .................................................... 156 Eskişehirli Nazik’in Çilesi ...................................................................... 159 Nazife Hanımın Ağıtı (Atina’nın Urganı) ............................................. 161 Gül Hanım............................................................................................... 163 Çapalı Kocamanların Hatice ................................................................ 166 Banaz’ın Kurtuluşu ............................................................................... 167 Athena Olayı........................................................................................... 169 Eşmenin Kurtuluşu ................................................................................ 170

III

Köyünü Kurtaran Yiğit ........................................................................... 171 Karahallı’nın Kurtuluşu .......................................................................... 172 Alfaklar .................................................................................................... 173 Ali Osman Gücergün ............................................................................. 173 Alfaklar Yöresinde Katledilen 6 Kişinin Ağıtı ...................................... 175 Ayı Veli’nin Sonu.................................................................................... 175 Gadder Mehmet .................................................................................... 177 Çomuk Musa’yı Yol Arkadaşı İzzet Öztürk Anlatıyor ........................ 180 Atıcı Musa ............................................................................................... 184 Cacık ....................................................................................................... 184 Bir Fotoğraf ............................................................................................. 185 Kurtuluş Savaşı’nda Karahallı.............................................................. 189 Atatürk’ün Telgrafında Karahallı .......................................................... 192 Sivaslı’da Milli Mücadele Yılları ........................................................... 193 Selçikler Kasabası ................................................................................ 195 Madalyasız Kahraman Elif Nine .......................................................... 196 Çarıklı Çavuş .......................................................................................... 197 Moracalı Hasan Çavuş ......................................................................... 198 Ulubey’in Kurtuluşu .............................................................................. 199 İtecik Lâleleri........................................................................................... 202 İtecik Lâleleri........................................................................................... 203 Ulubey ..................................................................................................... 204

C. TRİKUPİS NASIL TUTSAK OLDU?............................................... 207 Nikolaos Trikupis (1868-1959) ve Tutsaklığı................................. 207 Trikupis Nasıl Teslim Oldu? .......................................................... 211 19 Ağustos 1922 Uşak’a Doğru Çekiliş......................................... 216 General Trikupis’in Esir Edilişi ...................................................... 220 General Trikupis’in Esareti............................................................ 238 Trikupis’i Esir Alan Kimdir? ........................................................... 241 General Trikupis’in Esir Edilişi ...................................................... 251 Ovacık Köylü Kuşcu Hasan (Toy) ................................................. 259 Göğem Köyünde Trikupis Anıtının Yapılışı ................................... 261

İKİNCİ BÖLÜM....................................................................................... 263 A.YAYINLANMIŞ ANILAR................................................................ 263 I. UŞAK-İŞGALDEN ÖNCE................................................................. 265

Yaşanmışlar ....................................................................................... 267 Hubb-ül Vatan ....................................................................................... 269 Akarcalı Medresesi ................................................................................ 273

II.UŞAK-İŞGALDE............................................................................ 275 Allah Âşkına Kapıyı Açın ...................................................................... 277 Çekilip Gittiler ......................................................................................... 278 İstedikleri Yerlere Oturdular ................................................................. 279

IV

Köyde Benden Başka Kimse Yok........................................................ 280 Şehitler Abidesi ...................................................................................... 280 Bakalım Beni Ne Yapacaklar ............................................................... 281 Babam Gelmiş........................................................................................ 282 Efendiler Biz Şu Anda Esiriz ................................................................ 283 Geldiler .................................................................................................... 284 Yunan İşgalinde ..................................................................................... 285 Haydi Köyüne ......................................................................................... 287 Daha Siz Gitmediniz mi? ...................................................................... 290 Toz Bulutu............................................................................................... 293 Kuru Darı................................................................................................. 294 Teğmen Yorgo ....................................................................................... 295 Düşmanın Köyümüzü Terk Edişi ......................................................... 296 Aşıklar Diyarında Bir Canlı Tarih ......................................................... 299 Canlı Tarihin Ölümü .............................................................................. 303 Zito Venizelos......................................................................................... 305 Mağara .................................................................................................... 305

III.UŞAK-İŞGALDEN SONRA ....................................................... 307 Ekmek ..................................................................................................... 309 Kim Bu Baba? ........................................................................................ 309 Beş Bidon Glikoz ................................................................................... 311

MEHMET ERSİN İLE TARİH SOHBETLERİ.................................... 313 ANILARIN DEĞERLENDİRİLMESİ.............................................. 321

SON SÖZ ................................................................................................... 333 KAYNAKLAR .......................................................................................... 335 UŞAK HAKKINDA KAYNAKLAR DENEMESİ................................. 337

V

SUNUŞ KENTİMİZ KİMLİĞİNİ ARIYOR

Kentler vardır, yüzyıllar boyu bolluk ve gönenç içinde yaşayan;

kentler vardır, yıllar boyu felaketlerle boğuşan. Kimi kentler tarihte hiçbir iz bırakmadan silinip gider, kimi şe-

hirler de direnir yılların yıpratıcılığına. Doğup büyüdüğümüz, yaşadığımız Uşak için neler söylenebi-

lir? Kuruluşunun çok eskilere dayandığını biliyoruz. Peki, başka? Os-manlı arşivlerinden, Evliya Çelebi’den geride kalan pek az bilginin dışında elimizde ne var?

Çok da uzaklara gitmeye gerek yok. Yakın tarihimizle ilgili bil-gilerimiz bile çok sınırlı, bölük pörçük. Kısaca kentimiz tarihini arıyor, kentimiz kimliğini arıyor. Kentleri var kılan, yaşanır kılan bu tarihtir, bu kimliğidir.

Son yıllarda Uşak tarihine ilişkin çalışmalarda ciddi bir artış gözleniyor. Bu topraklarda doğan veya yaşayanlar ya da üniversite çalışanları kentimizin nüfus kâğıdını çıkarıyorlar. Gecikmiş de olsa bu çalışmaların artması sevindirici. Katkı sunan herkese teşekkürler, bir Uşaklı olarak.

Geçen yıl çıkardığı “Yurdum İçin Savaşırken” kitabının değerli araştırmacısı Sayın Mehmet Ersin, kapımızı çalıp, derlediği Uşak’la ilgili Kurtuluş Savaşı anılarını kitaplaştırmak istediğini söylediğinde, bu topraklarda doğup büyüyen bizler de bu çalışmaya bir katkı sunalım istedik. Değerli öğretmenimizin deyişiyle, havasını soluduğumuz, su-yunu içtiğimiz, ekmeğini yediğimiz Uşak’ımıza bunun bedelini ödeye-lim, dedik.

“Anı yazmak, ölümün elinden bir şeyler kurtarmaktır” demiş bir düşünür. Mehmet Öğretmenimiz de yakın tarihimizde çok acılar ya-şamış kentimizin anılarını derlemekle ölümün elinden pek çok şey kurtarmış.

Çabalarının bundan sonra da sürmesi dileklerimizle, sonsuz teşekkürler Mehmet Öğretmenimize.

Altuner Muşamba Sanayii ve Ticaret Limited Şirketi

VI

VII

YAŞAR AKSOY’UN ÖNSÖZÜ

KURTULUŞ SAVAŞI’NDA UŞAK… 1 Ağustos 1947 tarihinde doğduğumda bana çıkartılan nüfus

kâğıdında, kayıtlı olduğu il olarak “Uşak” kaydedilmiş. Merkez ilçenin Bozkurt Mahallesine bağlı olduğum; cilt numarası 0002, aile sıra nu-marası 000046, sıra numarası ise 0009 olarak deftere eklendiğim de unutulmamış, bu bilgiler şu anda nüfus kâğıdımda hiç silinmemecesi-ne aynen duruyor. Bundan da çok gururluyum.

Çünkü dedem Uşak Belediyesi sağlık memuru Aşıcı Ahmet Efendi ile ninem Bülbüller’den Nazife Hanım, Uşak’ta yaşamış ve ölmüş, babam Uşak’ta doğmuş. Aile evimiz hala metruk bir halde eski Tabakhane Caddesi üzerinde mahzun bir şekilde durur. Bana, “Nereli-sin?” diye sorduklarında, aynen şöye derim: “Önce Uşaklı’yım. Sonra İzmir’liyim!..” Bu tavrım, aidiyet duygumu, kök bilincimi ve sahip oldu-ğum kültürün ana genetik dinamiğini unutmadığımı gösterir.

Bu yüzden Uşak Tarihi’ne öteden beri meraklıyımdır. Kütüp-hanemdeki ilk Uşak kitapları, “1967 Uşak Yıllığı” ile babamın bana armağan ettiği 1971 basımı Uşak Halk Eğitimine Yardım Derneği Kül-tür Yayınları’nın 14.cüsü olan muhteşem bir ana kaynak olarak yaza-rına büyük şükran duyduğum Haşim Tümer’in “Uşak Tarihi” kitabıdır. Hemen ardından Dr.Gürbüz Erginer’in Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları arasından 1984’te basılan “Uşak Halk Takvimi ve Halk Medotolojisi” kitabına kavuştum. Yıllar içinde değerli yazar ve araştırmacıların, Mehmet Ersin’in, Sadiye Tutsak ve Özlem Karahan’ın, Doç. Dr. Mehmet Karayaman’ın, Buğra İnal’ın, Alaaddin Hazıroğlu’nun, öğretim görevlisi Ayşin Şişman’ın, araştırma görevlisi Alper Ersaydı’nın kitaplarını edindim. Bu toplama Uşak İl Yıllıkları’nın tümü ile Gazi Mustafa Kemal İlköğretim Okulu yayını olan “Gazinin Sesi” dergileri ile değerli öğretmen Yaşar Kayacık’ın araştır-malarını ekledim.

Bu değerli yayınlar daima ata vatanım Uşak’la ilişkimi diri tuttu ve içimdeki derin ateşi daima harlattı. Bu yüzden çalıştığım gazeteler-de Uşak’ın kurtuluş günü yayınladığımız ekleri ve Uşak sayfalarını özenle ve keyifle hazırladım. Uşak benim için, babamın anlattığı işgal acıları ile 1 Eylül kurtuluş coşkusunun buluştuğu şanlı bir şehrimizdir, belki tarihi şimdiye kadar gün yüzüne çıkmamış ancak son 20 yıl için-de genç öğretim üyeleri ve araştırmacılar tarafından üstündeki küller

VIII

silinmeye başlanmıştır. İçinde Mehmet Ersin’in de bulunduğu bu özve-rili ve öncü araştırmacılara şükran duyuyoruz.

Mehmet Ersin dostum, bu anlamlı çerçeve içinde benim özel uğraş alanım olan “Sözlü Tarih” konusunda yıllarını harcayarak çok büyük bir iş başarmıştır. “Kurtuluş Savaşı’nda Uşak ile ilgili Anılar” çalışması kolayca başarılacak, altından kalkılacak bir çalışma değildir. Bu bir doçentlik veya profesörlük tezidir gerçekte. Bunu ancak uzun yıllar içinde bir geniş ekip yapabilir. Ama Mehmet Ersin hocamız bunu tek başına, bu ülkeye, bu halka, bu şehre borcunu ödemek için ger-çekleştirdi.

Bundan önceki kitaplarını zevkle okuduğumuz Mehmet Ersin’in yeni çalışmasını heyecanla bekliyoruz. Kutluyorum…

Yaşar AKSOY (Gazeteci, yazar, tarihçi) Uluslararası İzmir Araştırmaları Merkezi Genel Yönetmeni

IX

ÖNSÖZ

“Yurdum İçin Savaşırken” adıyla derleyip düzenlediğim ese-rimde, “Kurtuluş Savaşı’nda Uşak’la İlgili Anılar” adıyla bir eseri derle-yip düzenlemeye söz vermiştim. Sözümün gereğini yerine getirdiğim için mutluyum.

Benim kuşağım Cumhuriyet’in ikinci kuşağındandır. Bizler, babalarımızın, dedelerimizin savaş anılarını dinledik. Kurtuluş Sava-şı’mızla gururlandık, savaşın vahşetini öğrenince yüreğimiz barıştan yana oldu. Bizlere, savaş anıları ve destanları, yurt savunması dışında savaşın vahşet olduğunu öğretince, bütün kalbimizle, kafamızla Ata-türk’ün özdeyişini “Yurtta barış, dünyada barış’ı” benimsedik.

“Zamanın akışına sadece anılar karşı koyar” derler. Efesos’lu yurttaşımız Herakleitos da “Aynı ırmakta iki defa yıkanılmaz” der. Anı-ların zaman akışına karşı koyması doğal da savaş yüzünden aynı dramatik ve trajik olayların etkisinde aynı anıların yaşanması doğal değildir. Umudum ve dileğim aynı ırmakta savaştan ötürü ikinci kez insanlığın yıkanmamasıdır.

Geleceğimizin temeli olan çocuklarımız, gençlerimiz -fidanlarımız - şimdiden doğru aşılanırsa, doğru bilgilendirilirse gele-cekte adımlarını iyiye, doğruya, güzele atacaklar, barış dolu bir dün-yanın temelini oluşturacaklardır. Amacım, anılar aracılığıyla barışa katkı sağlamaktır.

Geçmişte yaşanan tüm olumsuz olayların tutsağı olursak, ge-leceğin barışını kurmanın mümkün olamayacağını düşünürüm. Bilindi-ği gibi, insanlık geçmişin kötü anılarına saplanıp kalmış olsaydı, dün-yanın hiçbir yerinde barış kurulamazdı.

Tanrı yaratır insanı, kul almamalı canı, ölüm gelirse Tanrı’dan olsun, kuldan olmasın sakın. Savaşta-barışta; güzel yurdumun güzel insanları ölmemeli, ölmemeliydi.

Anıları önem derecesine göre değil, yazanların soyadlarına göre sıraladım. Anı, anlatan-yazan biçiminde ise anlatanı dikkate ala-rak yine soyadına öncelik verdim. Kişisel ve bölgesel direnmeler bö-lümünde yazının başlığının ilk harfine göre alfabetik sırayı gözettim.

Gerek bu kitabı, gerekse “Yurdum İçin Savaşırken” adlı eseri derleyip düzenlerken, kaynakları arayıp bulmada zorlandım. Gelenek olmamasına karşın, bu kitabın sonuna, araştırmacıların yararlanması için, türü ne olursa olsun, “Uşak Hakkında Kaynaklar Denemesi” bö-lümünü ekledim.

X

Uşak kültür hayatına büyük duyarlık gösteren, Uşak’a bu ese-rin bir hizmet olacağını düşünen, kitabın basım giderlerini karşılayan ALTUNER MUŞAMBA Sanayii ve Ticaret Limited Sirketi’ne teşekkür ederim. Yardımlarını gördüğüm bütün “Uşaklı Dostlar”a da teşekkürü bir borç bilirim.

XI

İKİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ

Sayın Prof. Dr. Bilge UMAR’ın bana gönderdiği 31.10.2006 ta-rihli mektubunda, dikkatimi şu noktalar üzerine çekiyordu: ‘2003’de basılmış olan “Kurtuluş Savaşı’nda Uşak’la İlgili Anılar” kitabında ak-tardığınız anıları karışık bir yığın halinde okuyucunun önüne koyma-yıp, tasnif ederek aktarmak istemişsiniz. Ne var ki, amaca uygun bir tasnif, aslında. Konu itibariyle yani anlatılanın hangi konuda olduğuna bakılarak yapılmak gerekirken, öyle yapılmamış. Örneğin, “Birinci Bölüm, A. Yayınlanmış Anılar” arasında, pek çeşitli konuları, olayları aktaran yayınlanmış anıların tümü bir arada; pek çeşitli konuları, olay-ları aktaran yayınlanmış anıların tümü bir arada; B alt bölümünde tasnif daha mantıklı, “İşgal Altındaki Uşak’ta Kişisel ve Bölgeseler Direnmeler” buraya konmuş; C alt bölümünde de durum böyle, Trikupis’in tutsak alınmasına ilişkin anlatımlar buraya konmuş. Arka-sında, “İkinci Bölüm, Yayınlanmamış Anılar” başlığı altında, tıpkı Birin-ci Bölüm, A’daki karışıklığı görüyoruz; pek çeşitli konulara ilişkin (ya-yınlanmamış) anı anlatımları hep bir arada. Böyle yapılmış olması, okuyucu yoruyor ve ilgisini dağıtıyor, bir yerde okuduğunu, orada anla-tılanla hiç ilgisi olmayan başka bir şey hemen onun arkasın anlatılınca, unutuveriyor, ardından üçüncü bir anlatımla bambaşka içerikte şeyler öğrenince de yine bir önce okuduğunu unutuyor. Unutuyor demem biraz fazla mutlak, orası doğru, ama en azından, aynı konuyla ilişkin anlatımları ardarda dinliyor olsaydı o konuda hafızasında bir genel tablo oluşabilecek iken, mütemadiyen apayrı konulardaki anlatımları birbiri ardından okuyunca, kafasının içinde bir genel tablo ulaşamıyor. Yeni basımda, bütün anlatımlar, içeriklerinin ağırlıklı konusuna göre tasnif ederek bu tasnife göre bir arada aktarmak doğru olacaktır.”

Sayın Prof. Dr. Bilge Umar’ın “içeriklerinin ağırlıklı konusuna göre tasnif” uyarısı çok düşündürdü. Anıları “İşgalden Önce”, “İşgal-de”, “İşgalden Sonra” üst başlıklarla tasnif etmeğe çalıştım. Bu şekil-deki sınıflandırma, kesin çizgilerle bir bölümleme değildir. Öyle anılar vardı ki bölümlerin hangisine koyayım diye çok tereddüt ettim. Anıların yoğunluğu hangi bölüm uygun düşüyorsa anıyı o bölüme koydum. “İşgalde bölümü; Yunan askerlerinin hem işgal sırasında, hem işgalde hem de bozguna uğrayıp yurdumu terk ederken yaptığı mezalimleri içerir. Bölüm içindeki sıralamaları ise, önem derecesine göre sırala-maya çalıştım. Örneğin “Kişisel ve Bölgesel Direnmelerde;” Yunan askerine yolunu şaşırtarak kendini feda eden Çeçe köylü Kara Murat’i

XII

başa aldım. Uşak merkezinde olanlar, Sivaslı’da direnişler, kadınların cesaretleri, efsaneli yiğitlikler, Karahallı’da yaşananlar, yerli işbirlikçi-ler, Banaz ve Ulubey’in kurtuluşu şeklinde bir sıralamaya gittim.

Bulabildiğim “Yayınlanmış Anılar” toplamı kırk altıdır. Bunlar-dan beşi, Yunan askerinin işgalinden öncedir. Bu durum şunu gösteri-yor ki, halk, daha işgalin korkunçluğunun farkında değildir. Düşmanla-rımızın yurdumuzu ele geçirmekte olduğu, adım adım tehlikenin yak-laştığı pek fark edilmiyor. 1920’ler Türkiye’sinde iletişim yok denecek kadar azdır.

Halkın işgal konusunda aydınlanması, bilinçlenmesi yetersiz-dir. Halkı aydınlatacak olan, aydındır. Oysa kaza merkezi Uşak’ta bir avuç aydın vardır. Aydın, felaketin korkunçluğunun farkındadır. Gele-cek olan tehlikenin, işgalin bilincinde olan aydınlar arasında üstelik bir de “İtiIaf-İttihat” çekişmesi vardır, ittihatçılar çoğunluğu kazanınca, yerel örgütlenmelere hemen başlanır.

Halk, işgali bire bir yaşayınca, bıçak kemiğe dayanınca, olayın büyüklüğünü anlar, bütün varlığıyla örgütlenmelere destek verir, elini taşın altına koyar. İşgalde büyük acılar yaşanır. Bana göre otuz altı anının, işgalde bölümünde yer alması, acının, feryadın, öfkenin büyük-lüğünü gösterir.

Yayınlanmamış anılar için de aynı şeyleri söyleyebilirim. İkinci baskıya iki yeni anı daha ekledim: Uşaklı Yüzbaşı Hasan Basri Bey ve Ovacık Köylü Kuşçu Hasan (Toy).

Kitabın sonuna, anılardan hareketle, “Anıların Değerlendirme-si” bölümü koydum, ilginç durumlar, saptamalar ortaya çıktı.

Uşak Hakkında Kaynaklar Denemesi bölümüne de 2003’ten bu yana yayınlanmış yayınları ilgili bölümlere ekledim.

Bu kitabın ikinci baskısının bütün giderlerini karşılayan, “Her şey Uşak için” anlayışıyla duyarlılık gösteren, beni heyecanlandıran ve duygulandıran, Sayın Şerif AKÇAY’a en içten duygularımla teşekkür ederim.

XIII

ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖNSÖZ Kitabımın üçüncü baskısını yapmaya karar verince, doğal olarak kitabımı yeniden gözden geçirme gereğini duydum. Zaman içinde elde ettiğim yeni yazılara yer verdim. Günümüzde artık ülkeler ve kentler sembollerle anılır hale geldi. Uşak, son zamanlarda “Cumhuriyeti Biz Böyle Kazandık” fotoğ-rafını tescil ettirerek, bu fotoğrafla anılır oldu. Uşak’ın bu sembolünü, “Cumhuriyeti Biz Böyle Kazandık” resmini, Uşak Belediyesi’nin ilgili makamlarından izin alarak kitabıma kapak yaptım. Birinci bölümün “Yayınlanmış Anılar” bölümünde; Uşak-İşgalden Önce, Uşak-İşgalde, Uşak-İşgalden Sonra ve İşgal Altındaki Uşak’ta Kişisel ve Bölgesel Direnmeler bölümlerine yorumlar yaptım. Bu yorum ve görüşlerim, Yayınlamış Anılar Bölümü için de geçerlidir. Yayımlanmış Anılara, Muammer Sakaryalı’nın; İnais’ten İnay’a adlı eserinden, izinleriyle alıntılar da yaptım. Bu alıntılar, anıları bir yönden tamamlamak amacına yöneliktir. “Kimsin Sen” ve “Birbirimizin Kopyasıyız” başlıklı yazılar da anılarda sözü edilen konuları tamamla-yıcı niteliktedir. “İşgal Altındaki Uşak’ta Kişisel ve Bölgesel Direnmeler’”e “Na-zik Hanım” konusunda yazılan iki yazıya yer verdim. Haşim Tekin Bulgaz’ın torunu Cevide Örnekol’un dedesinin yaşamıyla ilgili bana ilettiği bilgileri ilgili bölüme yazdım. Emekli öğretmen Süleyman Çalış-kan’ın; Çomuk ya da Çopur Musa’nın yol arkadaşı İzzet Öztürk’ten dinlediği “Öğretmenim” adlı kitabında yazdığı yazıyı bir kez daha göz-den geçirerek ve genişleterek yazdım. Karahallı-Paşalar köyünden emekli öğretmen Şerafettin Polat’ın “Bir Fotoğraf” başlıklı fotoğraftaki Mehmet Aga’nın kimliğini açıklayan yazısına, ayrıca “Kurtuluş Savaşı’nda Karahallı” ve “Atatürk’ün Telgrafında Karahallı” başlıklı yazılarına da yer verdim. Ulubey’in kurtuluşundan sonra, Ulubeyli Eczacı Halit Karaman’ın şiirine yer verdim. “Trikupis Nasıl Tutsak Oldu?” bölümünün sonunda, “Göğem Köyünde Trikupis Anıtının Yapılışı” başlığı altında, Dr. Alaettin Ergönenç’in anlatımı, Doç. Dr. Mehmet Karayaman’ın yazımı yer aldı. “Yayımlanmamış Anılar” bölümünde, yayımlanmış olmasına karşın, Mehmet Ünal’ın anısının devamı niteliğinde, gazeteci Yavuz Donat’ın “Âşıklar Diyarında Bir Canlı Tarih” ve “Canlı Tarihin Ölümü” başlıklı yazılarını olduğu gibi aldım.

XIV

Ege’de Yenigün Gazetesi’nin 17-19-22 Mart 2007 tarihli sayı-larında, Kerim Özkan takma adıyla Talat İçöz’ün benimle yaptığı “Mehmet Ersin ile Tarih Sohbetleri”, başlıklı söyleşiye yer verdim. Kitabıma önsöz yazmak lütfunda bulunan, İzmir 2012 TÜYAP Kitap Fuarında onur konuğu seçilen, aslen Uşaklı değerli yazar Yaşar AKSOY’a, kitabımın bilgisayarda yeniden yazılmasında değerli za-manlarını ayırarak büyük özveri gösteren Uşak Üniversitesi, Fen Ede-biyat Fakültesi Tarih Bölümünde görevli Doç. Dr. Mehmet KARAYAMAN’a, kitabın üçüncü baskısının gerçekleşmesinde yardım-ları bulunan Uşak Belediye Başkanı Ali ERDOĞAN’a çok teşekkür ederim.

XV

KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser. a.g.m. : Adı geçen makale. b.t.y. : Basım tarihi yok b.y.y. : Basım yeri yok C. : Cilt Çev. : Çeviren D. : Doğumlu D.B.Uşak Der. : Dünkü Bugünkü Uşak Dergisi Der.-Düz. : Derleyen ve düzenleyen m.y. : Matbaa yok s. : Sayfa S. : Sayı UKTAD : Uşak Kültür Turizm Araştırma Derneği Dergisi Uşak Der : Uşak Dergisi

Mehmet Ersin

XVI

Kurtuluş Savaşı’nda Uşak Anıları

1

BİRİNCİ BÖLÜM

A.YAYINLANMIŞ ANILAR

Tarih bildiğini söyler; hatıra gördüğünü... Tarih belge ister; hatıra bilgi... Bilgi, yapmaktan, etmekten, görmekten, işitmekten doğar; belge, yapılanı, edileni, görüleni, işitileni yazmaktan...

Ruşen Eşref ÜNAYDIN

(Atatürk’ü Özleyiş [Önsöz’den] Ankara, 1957)

Mehmet Ersin

2


3

ANILAR... Uşak, acılı yaşamıyla –daha sonra da kurtuluşun mutluluğuy-

la- (29 Ağustos 1920-1Eylül 1922) Kurtuluş Savaşı’mızda vardır. Ama ne yazık ki, Uşak’ın o dönemdeki yaşantısı bütünüyle yazılmamıştır. Kurtuluş Savaşı’mız –o savaş içinde olmayanların anlayamayacağı olağanüstü bir olaydır- iman, azim ve yurtseverliğin şahlanışıdır. Her yazılan anıyı, yağmura susamış toprak gibi kafamın içine çektim, ha-yatta olanların anlattıklarını dinledim. O zaman anılar yoluyla bu ola-ğanüstü olayı idrak edebildim. Bizi kocaman yüreklerinin yiğitlikleriyle, bu günlere getirenleri unutmamamız gerektiğini anladım. “Yurt bizim, hak bizim, millet bizim; mutlak zafer de bizim olacaktır. Hiçbir düşün-ce, hiçbir engel, bu imandan ve azimden bizi döndüremeyecektir. Allah bizimle, hak bizimledir” diyen Türk halkı, düşmanlar, yurdun bütün kaynaklarını kurutup, varını yoğunu tükettiğinde, yokluk içinde varlığın nasıl yaratıldığını işgalcilere ne yaman göstermişti. Araştırmalarıma ve anılara göre –kökeni, öğretimi, bilgisi, döneminde siyasi görüşü ne olursa olsun- Kurtuluş Savaşı’mızda Uşak’ın ulusal direniş örgütçüleri, öncüleri:

Uşak-Merkez İbrahim Dalkılıç (Tahtakılıç) (1871-1 Ekim 1937):

30.9.1919’da Uşak Redd-i İlhak Cemiyetini kurar. Alaşehir Kongresinin ikinci başkanıdır. Heyet-i Merkeziyenin Alaşehir’den Uşak’a taşınmasından sonra Kuvayı Milliye Uşak Heyeti Merkeziyesi Başkanıdır. 1927, 1931, 1935 yılları Uşak’ı temsilen Kütahya Milletvekilliği yapmıştır.

Mustafa Bacak(oğlu) (1876-1942): Uşak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Üyesi

İsmail Sofuoğlu (1896-1949): Uşak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti

Üyesi

Bekir Yılancıoğlu (--- 1939): Uşak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti

Üyesi

Mehmet Hacım (1876-1973): Uşak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti

4. Bölük Komutanı

Mehmet Ersin

4

Ali Hamzaoğlu (1885-1953): Uşak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti

Üyesi

Osman Seyfi Kalemoğlu (1871-1940):

Uşak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Üyesi

Alaaddin Tiritoğlu (1903-1969): Uşak Akıncı Müfrezesi

Kumandanı

Ethem Kaya (1898-1965): Uşak İç Muhafız Kuvveti

Kumandanı

Hafız Ali Rıza Efendi (1874-1929):

Uşak Müftüsü

Ali Cengiz: İbrahim Dalkılıç’ın Yeğeni

Orhan Kamil:

Tevfik Bacakoğlu:

Acemlerin Reşat Bey: 1. Bölük Komutanı

Bursalıoğlu İbrahim Ağa

Kabakçıların Hüseyin ve Şerafettin:

Kabalak Ömer Ağa: 2. Bölük Komutanı

Deli Ahmet Bey: 3. Bölük Komutanı

Şahinzâde Mehmet Efendi: Uşak Hücum Taburunda Yedek

Subay

Süleyman Bey: Akıncı Müfrezesinde Jandarma

Başçavuşu


5

Uşaklı Olmayanlar

Yedek Subay Sökeli Hilmi Bey (1888-26.2.1966):

Redd-i İlhak Cemiyeti Üyesi, (Milli kuvvetlerin Uşak’a egemen olması üze-rine, önce Uşak, sonra Gediz) Kuva-yı Milliye Mevki Kumandanı, (Gediz’in eski kadısı Zahit Molla’ya Gediz işlerini bıra-karak Uşak’a döner) İstihbarat Şefi, Garp Cephesi 8. Şube Müdürü Muavini olarak Kurtuluş Savaşı’nın sonuna kadar bu görevi başarı ile yapar.

Selanikli Kaymakam Fuat Bey: Millî kuvvetlerin Uşak’a egemen olması üzerine, Mevki Kumandanı

Yüzbaşı İsmail Hakkı Bey: Millî Mücadele kuvvetinin komutanı. (Gediz ve Simav’ı milli mücadele bölgesine dahil eder.)

Kolağası Şükrü: Menzil Ambar Müdürü Üsküplü Yüzbaşı İsmet Bey: Uşak Jandarma ve Uşak Hücum

Taburu Komutanı Vehbi Bey: Uşak Şube Reisi, Kaymakam Kemal Bey: Kaymakam Vehbi Bey’in oğlu,

Simav Kuva-yı Milliye Mevki Kumandanı

Mülazım Tahsin Bey: Uşak’ı Padişah sultasından kurtaran millî kuvvetlerin komutanı, Salihli Jandarma Komutanı

Ali Kâzım Bey: Giritli Şef Tren Giritli Tahsin: Uşak Akıncı Müfrezesi Komutan

Yardımcısı

Kaynaklar: 1-Türk Maarif Cemiyeti Lisesi, 1943-1944 Yıllığı, İstanbul, 1944, s.26. 2-Besim Atalay, Uşak’ta Milli Hareket, Yakın Tarihimiz, 1962, Sayı:2. 3-İzzettin Çalışlar, İstiklal Harbinde Uşak’ta Hatıralar, TMC, S.34 4-Nazmi Çakaloz, Kurtuluş Savaşında Uşak, D.B.Uşak Der., Sayı:7-8.

Mehmet Ersin

6

Banaz

Düzceli Ahmet (Duman) Ağa Düzkışlalı Mustafa (Aslan) Ağa Çece (Çamsu) Köylü Kara Murat Hasan Köyünden Bekir Ağa, Hüseyin Taşçı Yeniceli Süleyman Kamburoğlu Halilağa (Ahat Köyünden)

Kaynak: Banaz’ın Kurtuluşu, UKTAD, 1999, Sayı:4, S.14.

Banaz-Kızılhisar’dan Sürgüne Gönderilenler Çimbezlerin Deli Osman (Yalçın): Türkiye’ye döner. Murat Paşa’lardan Topal Osman (Yıldırım): Türkiye’ye döner. Köy Muhtarı Ahmet Çavuş: Yunanistan’da ölür. Hüloların Kuş Halil: Yunanistan’da ölür. Kadirlerin Selamo: Yunanistan’da ölür. Bıyıklardan Ramazan: Yunanistan’da ölür.

Kaynak: Mustafa Demirci, Uşak-Banaz-Kızılhisar Köyünden Yusuf’tan olma Huriye’den doğma, 5.12.1946 doğumlu.

Eşme

Hacı (Ahmet) Nazif Efendi (1873-1927) Müftü (Kaynak: Doç. Dr. Ali Sarıkoyuncu, Milli Mücadelede Din Adamları, Ank., 1997, C.:2, s.,249)

Karahallı – Kırkyaren’den Akif Ulaş Çal (Denizli) Müzaharat (Yardımcı)

Bölüğüne katılmış Necati Akgün Çal Müzaharat Bölüğüne katılmış Şerif Ağaoğlu Çal Müzaharat Bölüğüne katılmış Aziz Çapacı Çal Müzaharat Bölüğüne katılmış Hüseyin Topçu Çal Müzaharat Bölüğüne katılmış

(Kaynak: Karahallı’nın Kurtuluşu, UKTAD, 1999, Sayı:4, s.,16)

Karahallı Sakallı Ali Efendi : Âşık Ömer oğlu Hafız Veli Efendi : Çobanoğlu Hafız Veli Efendi : Kisbet Hafız Mustafa Efendi :


7

Hafız Nafiz Efendi : Hafız Osman Efendi : Seferoğlu Hafız Veli Efendi : Hafız Süleyman Avcı Efendi (1886-1954) :

(Kaynak: Süleyman’dan olma, Sare’den doğma, Uşak-Karahallı 1324 (1908) D. Hafız Veli Çimen’le 24.02.2003’te yapılan söyleşi) Aşık Ömeroğlu Hafız Veli Hoca Akkılaoğlu Hacı Şerif Mercanoğlu Hasan Molla Ahmetoğlu Hafız Ali Efendi Cakcakoğlu Hüseyin Efendi Cakcakoğlu Hafız Osman Efendi Hafız Nafiz Efendi Kumruoğlu Hacı Ali Efendi Ceritoğlu Mehmet Ağa İsaoğlu Şerif Efendi

Eşraftan Kuva-yı Milliye’ye girip onu yönlendiren ve Yunan Kara-hallı’yı işgal edince, yandaki kişiler tutsak alınıp Uşak, Alaşe-hir, Salihli hapishanelerine götü-rülmüşlerdir. Bu kişiler sekiz buçuk ay hapiste kalmışlardır.

Kaynak: 1-Karahallı’ya Bir Bakış, İzmir, 1946. 2-Ali İhsan Özkan, Dünden Bugüne Karahallı, Uşak, Ağustos 2003.

Sivaslı Tahsin (Aysal) Efendi Belediye Başkanı Katipoğlu Mehmet Bayram (Sancar) Çavuş Hasbi Hoca Gani Mehmet Musa Kâzım (Sancar) Şevket (Evren) Efendi Şehirli Mehmet (Nacak) Amanoğlu Mustafa Amanoğlu Mehmet Hasan Hüseyin Dane Kuynuoğlu Osman Halil Paşa Bayram Nadi Hatıpoğlu Mustafa

Mehmet Ersin

8

Ağaların Mehmet Ramazan Ağa Ağaçbeyli’den Hacı Üsen Ağa Selçikler’den Deli İbrahim Tatar’dan, Uşak Askerlik Şubesi Reisi Mehmet Ertuğrul Akbay Azizlerli köyünden Mehmet Emin Güven Azizlerli köyünden Süleyman Doru Azizlerli köyünden Güllüoğlu Üsen Hacım köyünden Fışfış Arap Hacım köyünden Gamzaoğlu Karalardan Kahvecioğlu Necip Çargan

Sivaslı’dan Sürgüne Gönderilenler

Mustafa Çakır Murat Çetgin Mehmet Yazgan Recep (Akçin) Çavuş Mehmet Danacı Berber İsmail Hasbi Hocaiplerin Recep (Dolaysu)

(Kaynak: Sivaslı’nın Kurtuluşu, Her Yönüyle İlçemiz Sivaslı, İzmir, 1996.)

Ulubey Biliğin Deli Ahmet Milis Alayı (Eşref Alayı)

Komutanı Osman (Toklu) Efendi Hasköylülerin Sarı Ali Toklu Osman (Toklu) Efendi’nin

kardeşi Hacının Osman (Türker) Çakal Ahmetlerin Mustafa Çavuş

Şerif Hocaoğlu Mustafa Çavuş, Osman Çavuş

(Kaynak: Ulubey’in Kurtuluşu, UKTAD, 1999, Sayı:4, s.43-45)

ve daha bilemediğim, anılarda yazılmayan sayısız yiğitler... Bu adlar listesine –kuşkusuz eksiklikleri vardır- “Ne gerek vardı?” diyeceklere yanıtım şu olabilir: Bu anlı şanlı, yürekli insanlar sayesinde bugün bu topraklarda özgürce yaşıyoruz.


9

Bunlar ve bilemediğim, duyamadığım, okuyamadığım diğer şahsiyetler, Kurtuluş Savaşı sonrasında hayatta kalanlar, anılarını kuşkusuz yıllarca ailelerine, dostlarına anlatmışlardır. Bireyler anılarını insanlığın belleği olan yazıya dökmeyince onlarla birlikte bu anılar da yok olup gidiyor. Araştırmalarımda yukarıda adı geçen şahsiyetlere ait yayın-lanmış anıya rastlamadım. Hacımlı Mehmet Bey hakkında, “İlçemiz Sivaslı” adlı eserin 108. sayfasında “Ayrıca eski yazı bir hatıratı da mevcuttur” cümlesinden hareketle, iz sürmeme karşın, bir sonuca ulaşamadım. Bu anılardan yazıya geçirilmiş olup da hala evlerde, ellerde saklanan anılar varsa; gün yüzüne çıkmayı, kamuoyuna mal olmayı, tarihe tanıklık etmeyi bekliyor. “Uşak’ta Kuvayı Milliye” başlığıyla yazılan yazıda: “Uşak, Kuvayı Milliye harekatında büyük bir yer işgal eder. Yunanlıların İzmir’e çıkmasıyla başlayan millî galeyan bu memlekette tarihimize şeref verecek bir coşkunlukla vücut bulmuş ve tekemmül etmiştir. Uşak, bu Kuvayı Milliye ruh ve heyecanını hiçbir zaman kay-betmeyen bir memleket köşemizdir. Uşak’ta Millî Harekat, başlı başına üzerinde durulacak, etüt edilecek ve ciltler dolduracak bir mahiyet arz eder. Bu ruha kapılma-mış ve bu heyecanı duymamış tek bir Uşaklı’ya tesadüf edilemez. Hem her Uşaklı, İmparatorluğun bu tasfiyesi günlerinde meşum işgal günlerinden evvel mal ve canlarıyla bu harekâta iştirak ettikleri gibi, işgali müteakip de iç mukavemet teşkilatı yaparak düşmanı her tarafta baltalamıştır. Memleketin yüzlerce genci gece evlerinden alınarak Yunanis-tan’ın muhtelif yerlerine zorla ve zulümle sürülürken hiçbir dakika baş-larını eğmemişlerdir. Uşak’ta Millî Harekat mevzuunun, hiç olmazsa henüz hayatta bulunanların canlı hatıralarına müracaat edilerek, tespit edilmesini candan temenni ederiz.”1 Ne yazık ki anıların tespiti temenni olarak kalmıştır. Bu savaşım için başını ortaya koyan, ruhunda her felaketi göğüsleyecek cesareti bulunan, Kuvayı Milliye Uşak Heyet-i Merkezi-ye Başkanı İbrahim Tahtakılıç, anılarını yazsaydı, yazabilseydi, hem Uşak’ın Kurtuluş Savaşı’mızdaki yeri, hem de Batı Anadolu’daki sivil örgütlenmenin Alaşehir Kongresi’nde belirlenen bölgenin (Uşak-Eşme-Kula-Alaşehir-Salihli-Bozdağ-Demirci-Simav-Emet-Gediz-Tavşanlı) tarihi (15 Mayıs 1919-1920) daha aydınlık olacaktı. 1 T.M.C. Uşak Lisesi 1943-1944 Yıllığı, İstanbul, 1944, s., 26.

Mehmet Ersin

10

İbrahim Tahtakılıç’ın anılarını neden yazmadığını, İlhan Tekeli, Selim İlkin’in eserinden özetleyerek ve alıntılarla aydınlatmaya çalışa-lım. Batı Anadolu’da toplanan Balıkesir, Nazilli, Alaşehir Kongrele-rinin sonucunda sivil örgütlenmeler gerçekleşmiştir. Bu örgütlerle ilgili belge 22 Haziran 1920 Yunan saldırısı döneminde imha edilmiştir. “Bu Heyet-i Merkeziyelerden Alaşehir’de kurulanı kısa bir süre sonra merkezi Uşak’a nakletmiş, Bozdağ ve Salihli cephelerini bura-dan örgütlemiştir. Bu Heyet-i Merkeziyenin Reisi İbrahim (Tahtakılıç) Bey’dir. Uşak’ın 29 Ağustos 1920’de Yunan kuvvetlerince işgali üzeri-ne bu Heyet-i Merkeziyenin tüm evrakı Afyonkarahisar’a götürülmüş-tür. Daha sonra Ankara hükümetinin kararı üzerine yakılmıştır. Bu evrakın yakılmasında, Heyet-i Merkeziyenin katipliği göre-vini yapan Cavit Bey de hazır bulunmuştur. Cavit Bey bu işlem sıra-sında Heyet-i Merkeziyenin yazdığı telgraf, şifreli telgraf ve düz yazıla-rın kopyasını içeren defteri koltuğunun altında saklayarak yanmaktan kurtarmıştır. Heyet-i Merkeziye Reisi İbrahim Beyin üçüncü dönem millet-vekili olarak Ankara’da bulunduğu yıllarda, Cavit Bey bu defteri İbra-him Beye vermiştir. (İbrahim Tahtakılıç’ın oğlu Ahmet Tahtakılıç 1982’de söz ko-nusu defterin fotokopisini adı geçen kitabın yazarlarına değerlendiril-mek üzere verir.) İbrahim Bey çevresinden çok teşvik edilmesine karşın, anıları-nı yazmamıştır. İbrahim Beye anılarını yazmasını önerenler arasında Mareşal Fevzi Çakmak da vardır. Çakmak önerisini şöyle dile getirmiş-tir: -İbrahim Bey, harp tarihi derslerinde Kurtuluş Savaşı’nı anla-tırken, Harbiye öğrencilerinin kafasında şu soru açık kalmaktadır: Harp olurken halk ne yapmaktaydı? Bu soruyu sizin hatıratınız cevaplaya-caktır.” Kurtuluş Savaşı sonrasındaki ilk yıllarda İbrahim Bey’in anıla-rını yazmamış olmasının gerekçesini “belgesi” olmadan anı yazılama-yacağı oluşturmuştur. Bu defter Kütahya milletvekili iken İbrahim Beye verildiğinde, bu eksiklik büyük ölçüde giderilmişti. Ama bundan sonra yaşadığı süre içinde de İbrahim Bey anılarını yazma olanağını bula-madı.”2

2 İlhan Tekeli-Selim İlkin : Ege’deki Direnişten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken Uşak

Heyet-i Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey, Ank., 1989, s.,2-4.


11

Yukarıda İbrahim Tahtakılıç’ın anılarının olmadığını uzun uzun yazdım. Nedeni ise Uşak için eldeki anıların sınırlı olduğunu vurgula-mak içindir. Elde bol bol veriler, anılar olsa, seçme şansım olabilirdi. Onun içindir ki öncülerin değil –Yüzbaşı Selahattin, İzzettin Çalışlar hariç- bir bakıma artçıların anılarıyla yetinmek durumunda kaldım. Anıları okurken düşünün ve hafızanızı sorgulayın. Kendinize soru sorun. O kadar çok soru var ki cevabını bilemediğimiz, düşüne-mediğimiz. Kuşkusuz tüm sorularımıza anılar yanıt vermeyecek. Ama biraz olsun sizleri alıp bir yerlere götürecek. O yer ki yurdumuzdur, o yer ki toprağımızdır. O yer ki havasını solduğumuz, suyunu içtiğimiz, aşını yediğimiz Uşak’tır. Sabahattin Eyüpoğlu3: “Biz, bu toprakları yoğurmuşuz, bu topraklar da bizi. Onun için, en eskiden en yeniye ne varsa yurdumuz-da, öz malımızdır bizim. Halkımızın tarihi, Anadolu’nun tarihidir.” der.

3 Sabahattin Eyüpoğlu: Mavi ve Kara, İstanbul, 1977, s., 111.

Mehmet Ersin

12


13

I. UŞAK-İŞGALDEN ÖNCE

Mehmet Ersin

14


15

UŞAK-İŞGALDEN ÖNCE

Zamanın koşullarına göre, İttihat ve Terakki yöneticileri, “İtilaf Devletleri” diye anılacak, -İngiltere, Fransa, İtalya; önceleri Rusya-devletleriyle anlaşmanın, onlarla birlikte hareket etmenin Osmanlı İmparatorluğu’nun yararına olacağına inanıyorlardı. Bu devletlerle ittifak yapmaya çok çalıştılar. Fakat bu üç devlet ne yazık ki Osmanlı topraklarını paylaşmada anlaşmışlardı. Berlin, Viyana, Paris, Roma, Londra, Atina’da bütün gözler kulaklar İstanbul’a çevrilmiş, sabırsızlık-la tetikte beklemekteydiler. En büyük parçayı kim kapacak? Sonunda en iyisi Paris’te bir araya gelip konuşmalı, dediler. İstanbul Rusya’ya verilecek, Boğazlar uluslar arası komisyon yönetimine girecekti. İngil-tere ve Fransa Ege Bölgesi’ni el altından Yunanistan’a vaat etmişti. Bu durum karşısında Enver Paşa yönetimi zorunlu olarak, yalnız kalma-mak için Almanya ile ittifaka girdi. 23 Ocak 1915 tarihinde İngiltere, Dışişleri Bakanı Edward Grey* aracılığıyla “Küçük Asya kıyılarında çok önemli ölçekte arazi parçalarının Yunanistan’a bırakılması” önerisini ilk kez dile getirir ve buna karşı Yunanistan’dan Sırbistan’a yardımcı olmasını ister. Bu tarihlerde Yunanistan’da tahta Alman taraflısı –Alman İmparatoru Wilhelm’in kız kardeşi ile evli- Kral Konstantin oturmaktadır. Kralcılar barıştan yana, küçük ama onurlu bir Yunanistan istemektedirler. Dev-rimci güçlerin sözcüsü Büyük Yunanistan’ın (Megali İdea) hayallerini kuran, savaştan yana olan Başbakan Venizelos’tur**. E.Venizelos, ilk dönem başbakanlığında Başbakan olarak Birinci Dünya Savaşı’na İtilaf Devletleri yanında savaşa girmeyi onayladığı için 1915’te kral I.Konstantin tarafından azledilir. Venizelos’un ikinci başbakanlık dö-nemi 1917-1920’dir. 1920 parlamento seçimlerini kralcılar kazanınca, Kral Konstantin yeniden tahta çıkar. Kralcılar karşısında tutunamayan Venizelos, 1920’de Paris’e kaçar. Savaş kapıya dayandığında, Osmanlı İmparatorluğu’nda du-rum nedir? “İtilafçılar” ile “İttihatçılar” kavgası vardır. İtilafçılar; padişahı koruma ve kollama içgüdüsüyle, Anadolu topraklarına ayak basan * Edward Grey (1862-1933): 1905’te Combell Bannerman’ın hükümetinde bakan olur. 1905-

1916 yıllarında dışişleri bakanlığı yapar. Böylece on bir yıl İngiliz dış siyasetini yönetir. ** Elefterios Venizelos (23.8.1864-18.3.1936): Yunanlı ihtiraslı bu politikacı Yunanis-

tan’da beş kez başbakanlık yapar: 1.Başbakanlığı :1910-1915 2. “ :1917-1920 3.” :1924 4.” :1928-1932 5.” :1933

Mehmet Ersin

16

Yunan Ordusu’na karşı savaşım verilmemesini, İttihatçılar ise evimizi, yurdumuzu işgal etmeye kalkışana karşı mücadele edilmesini istiyor-lardı. İttihatçılar; iradesini teslim edenin yönetilmesinin kolay olduğunu, düşman elinde yalnız insanın değil, toprağın da tutsak olacağını, hal-kın güçlü olması gerektiğinin bilincinde olarak Kuva-yı Milliyeyi destek-liyorlardı. E. Venizelos, İngiltere Dışişleri Bakanı Edward Grey’in öneri-sine sıcak bakar, hayallerinin gerçekleşmesinin fırsatını yakaladığına inanır. Buna karşın önlemi de olasılıkları da düşünür, Albay Metaxas (Metaksas)’a Küçük Asya kıyılarına asker çıkarılması durumunda neler olabileceği konusunda rapor hazırlama görevini verir. Albay Metaxas, Başbakana (Venizelos) 27 ve 31 Ocak 1915 tarihli iki rapor sunar. Bu raporlarda özetle, Yunanistan için Anadolu’da herhangi bir toprak teklifinin kabulünün hem askeri hem de siyasi sebeplerle son derece tedbirsiz bir şey olacağını, sonucun HÜSRANLA biteceğini belirtir. 1915 tarihinde yazılan bu rapordaki bilgiler, Albay Metaxas öngörülerini tarihi olaylar doğrulamıştır. 1919 yılının mayıs ayına gelindiğinde, Venizelos’un aklında İngiltere Dışişleri Bakanının önerisi vardır. İngiltere’nin himayesi var-dır. Önüne çıkan fırsatın hayellerini gerçekleştirecek ortamı vardır. Çantasında da Albay Metaxas’ın raporları vardır. Vardır da bizim de Mustafa Kemal Paşamız vardır: Savaşlar gören, savaşlar kazanan ve “Vatan tehlikeye düşmedikçe SAVAŞ bir cinayettir”, diyen, “Milleti, milletin azim ve kararı kurtaracaktır”, diyerek halkına güvenen, inanan bir lider vardır. 15 Mayıs 1919’da Yunan Ordusu İzmir’e çıkar. Halk, savaşlardan bezgin, çaresiz, umutsuzdur. Bir de padi-şahçılar ile Kuva-yı Milliyeciler arasında sıkışıp kalmıştır. Önceleri kime inanacağına karar veremez, şaşırır. Evlerini, topraklarını işgal edenlere karşı durumun korkunçluğunun henüz farkında değildir. Halkı uyarma görevini, askerler, aydınlar, toprak ağaları üstlenirler. Mustafa Kemal Paşa, halktaki bezginliğin, çaresizliğin, umut-suzluğun farkındadır. Uşak işgal edilmeden önce, ilk defa Uşak’a gele-rek, halka moral vermek, kuvvetlerimizi denetlemek için Ulubey-İnay İstasyonu’nda mevzilenen kuvvetlerimizi teftiş eder. Bu ziyaretin tanığı olan Hasan Semerci; “Atatürk, İnay İstasyonu’na geldi. İnay İstasyo-nu’nda Gazi ile beraber Aşir Paşa da vardı. Atatürk; “Bir-iki vilayet gitti, önemli değil. Siz ağır ağır çekilin. Biz toparlanıp onları denize dökece-ğiz”, dediğini anlatır. Halk bilinçsiz durumda iken aydınlar ne durumda idi? Besim Atalay bile “Fikrimiz karışık, ortalık başsızdı”, “Sonra mücadeleye


17

karıştım”, diyor. O dönemdeki padişah yanlısı softalar hakkında da: “O sıralarda Uşak’ta softalarla hocaların bir kısmı ‘İtilafçı’ idiler. ‘İttihatçı-lar’ gelmesin de hangi devlet gelirse gelsin, diyorlardı ve milli hareketi ‘İttihatçı’ hareketi sayıyorlardı”, diye yazar. Alaşehir Kaymakamı Bezmi Nusret Kaygusuz, “Uşak Kaza Kaymakamı Azmi Bey bile şehir halkı-nın iki kısma ayrıldığını ve bir kısmının müdafaanın beyhude olduğuna kâni bulunduğunu, Uşak’ta bulunduğu sırada kaymakamdan işitiyor. Yönetimdeki padişah yanlıları yani İstanbul Hükümeti’nin emrinden çıkmak istemeyenler, Milli Mücadele Teşkilatları kurulunca, “Artık sesleri çıkmaz” olur. Direnenler, Kuva-yı Mİlliyeye omuz vermeyenler, görevlerinden uzaklaştırılırlar. Bağımsızlığa, özgürlüğe inanan Kuva-yı Milliyeciler; hükmet-meye, sömürmeye alışık yayılmacılara karşı Ege’de direnişin “harlı ocağını” yaktılar “Bellerinde tabanca, ellerinde mavzerlerle” düşmana karşı durdular. Genelde dünyadaki tüm halklar; birbirine karşı kin beslemez-ler, birbirinden nefret etmezler. Kin ve nefret duygusu, özellikle savaş ortamında; gelişir, serpilir, büyür. Savaşta temel kurallardan biri, ayak-ta ve hayatta kalmak için düşmanını öldüreceksin. İşte burada insan soyunun en korkunç eylemi olan “öldürmek” hareketi devreye girer. Savaş ortamının doğasında var olan “şiddet” ve “yok etme” eylemi ortaya çıkar. Oysa doğaya baktığımızda hayvanların doymak için birbirlerini öldürdüğünü, savaşta can alan, kitle kıyımı yapan insan olduğunu görürüz. “Öldürmek”, “Yok etmek” eylemlerini körükleyenler, ihtiraslarının kurbanı olanlardır. İzmir Metropoliti Hristomos (Hrisostomos); İzmir Pasaport’tan karaya çıkan Yunan askerinin çiz-melerini öpüp, “Ne kadar Türk kanı içerseniz o kadar sevaba girersi-niz”, diye takdis eder. Hristomos’un bilinçaltı gün yüzüne çıkmış, dün-ya haklarının kardeşliği, Türk-Yunan Savaşı’nda (15 Mayıs 1919- 9 Eylül 1922) Türk-Yunan “toprak kardeşliği” yerle bir olmuştur.

Mehmet Ersin

18

Atatürk İnay İstasyonuna Geldi Hasan SEMERCİ4

(Uşak, Ulubey 1897 D.) Ben Sultan II. Abdülhamit’in cenaze merasiminde 1332’de asker olarak bulundum. Yine ben Sultan Reşat’ın öldüğünü, Sultan Vahdettin’in tahta çıkışını hatırlarım. O zaman Dolmabahçe Sara-yı’nda askerdim. Uşak Müdafaa-i Hukuk cemiyetinin reisi İbrahim Tahtakılıç’ı tanırım ve her yönden mücadele ettiğini hatırlarım. Yunanlılar İzmir’den Alaşehir hattından Uşak’a geldiler. Ulu-bey İnay istasyonunda bizim kuvvetler mevzilenmişti. Atatürk İnay istasyonuna geldi. İnay istasyonunda Gazi ile beraber Aşir Paşa da vardı. Atatürk “Bir iki vilayet gitti, önemli değil. Siz ağır ağır çekilin. Biz toparlanıp onları denize dökeceğiz,” dedi.”* Daha sonra Yunan Uşak’ı işgal etti. Yunanlılar Ulubey’e yerleştiler. Ulubey’in erkek halkını cami-lere doldurdular. Irz ve namusumuz ayaklar altında idi. Musa isminde bir zat Yunanlılara yol gösterdi. Yunanlılara haber sızdıran Külçen köylü Ömer isminde bir zatı Ulubey’liler öldürdüler. Camilerden daha sonra bizi serbest bıraktılar. Yunan işgalinde camilerde ibadet yapabi-liyorduk. Ezanlar okunurdu. Yunanlılar para karşılığında evleri yakma-dılar. Toplanan paraları komutanlarına verdiler. Ulubey çarşısını yaktı-lar. İnay’ı ve Karacaahmet köyünü yaktılar.

Uşak’ta Milli Hareket Besim ATALAY5,6

İşin iyice anlaşılması için biraz kendimden bahsedeceğim. (1919) baharında Ali Kemal, beni Niğde Maarif Müdürlü-ğü’nden, valiliğe gelen bir telgrafıyla azletmişti. İstanbul’a geldim. Maarif Nezaretine uğradım. Maarif Müdürlüğünün bağlı bulunduğu Nâzırlıktaki dairenin müdürünü gördüm. “Beni niçin azlettiniz, suçumu bileyim” dediğimde; “Sen orada, Türkçülük etmişsin, daha başka suç mu istersin? Sana iş yok” cevabını aldım. Oradan çıktım. Dairenin kalem şefine uğradım, o da “Burada boşuna durma, İngiliz Muhipler Cemiyetine gir. Her şey düzelir” dedi. Sinirlenerek ayrıldım.

4 Bekir Semerci: Uşşak’ın Gönül Sultanları, Uşak, 1999, s., 61-62. * “…” Mehmet Ersin, Yurdum İçin Savaşırken, III.Baskı, İzmir, 2012, s.,57. 5 Besim Atalay, Uşak’ta Milli Hareket, Yakın Tarihimiz, C.:2 No:20, Temmuz 1962,

s.,205-207 6 Bu yazı, Uşak Der., C.:1, S.:1, Mart 1979, s.,5-10 ve UKTAD, Temmuz, Ağustos, Eylül

1999 S.:4, s., 2-4’de aynen yayınlanır.


19

Bir müddet sonra, Ali Kemal, Dâhiliye Nazırı oldu. Vaktiyle bize hocalık yapmış bulunan Sait Bey, Maarif Nezaretine geldi. Uşak’tan kendisine bir mektup yazdım. Beni İçel Maarif Müdürlüğüne gönderdi. Ben orada iki yıl önce de Maarif Müdürlüğünde bulunmuş-tum. O sıralarda Anadolu’da yer yer millî hareketler başlamıştı. Fran-sızlar, Mersin’e kadar gelerek durmuşlardı. Silifke’de hiçbir milli kımıl-danma yoktu. Kasabanın önde gelenlerinden bir takımları, hareket taraflısı değildiler; imamlar ve hafızlar aleyhte idiler. Bu arada Karaman’dan bir subay, Silifke’yi yoklamak için gel-mişti. Bahsettiğim adamlardan hiçbirisi bu zatla görüşmek bile iste-mediler... Nihayet yerlilerden Hacı Hulûsioğlu, Rahmi Hakkıoğlu, öğ-retmenlerden Ali Namık, Ziya Niğdeli gibi bazı gençlerle milli hareketin çekirdeğini kurduk. O sırada Mustafa Kemal Paşa, Sivas’a gelmişti. Kendisiyle haberleşmeye başladık. Kısa bir zaman sonra Millet Meclisi için seçim başlamıştı. Seçimde gençlerle çok çalıştık. Harekete aleyh-tar olanların kazanmamalarını sağladık. Memleketimiz olan Uşak’tan kötü haberler geliyordu. Dört kız, iki kadından ibaret olan ailemi görmek için iki aylık izin alarak Uşak’a gittim. Yunanlılar İzmir’den içerilere kadar girmişti. Fikrimiz karışık, ortalık başsızdı. Maarif Müdürlüğünden isti-famı verdim, mücadeleye karıştım. O sıralarda Uşak’ta softalarla ho-caların bir kısmı İtilafçı idiler, kuvvetli idiler. “İttihatçılar gelmesinler de hangi devlet gelirse gelsin” diyorlar ve milli hareketi İttihatçı hareketi sayıyorlardı. Uşak’ın Hafız Ali Efendi adında çok kıymetli bir müftüsü vardı. Bilgice, ahlak ve faziletçe öbür softalarla hiç kıyas olunmazdı. Bundan başka, bir devre İttihat ve Terakki mebusluğu yapmış bulunan çok eski ve köklü bir aileden (İbrahim Bey) adında bir sarıklımız daha vardı. Zeki, hatırlı, fikir sahibi idi. Şehirde bir de aydın ve düşünür küçük bir topluluk vardı. Bunlar baş başa vererek ne yapılabileceğini düşünür-lerdi. Kıymetli birçok gençler (Türk Ocağı) etrafında toplanmıştı. Karşılarında hemen hiç kuvvet bulunmadığı için düşman yaka, yıka Alaşehir’e doğru yürüdü. Salihli ve Alaşehir’de Milli Kuvvetler kurulmuştu. Ahmetli ve Bozdağ’da düşman durdurulmuştu. Milli Cephe kurulmuştu. Bu arada Eşme’de de Milli Hareket başlamış, fakat Uşak hala hareketsizdi. Uşak’ın başına Denizli felaketi gibi bir felaketin gel-mesi çok ihtimal dâhilinde idi. O günlerde Uşak’ta Hilmi adında Sökeli bir ihtiyat subayı var-dı. Sessiz, ağır başlı, düşünceli görünürdü. Bu zat İzmir işgali üzerine

Mehmet Ersin

20

Redd-i İlhak Cemiyetine girmiş ve cemiyetin üyeleriyle haberleşiyor-muş. Uşak’ın hareketsiz kalması hem tehlikeli, hem de ayıp görü-nüyordu. Hilmi Bey birkaç arkadaşıyla harekete geçmeyi kararlaştır-mışlar. Uşak’ta –Ankara Valisi hain Muhittin Paşa’nın yakın akrabası olan- Faik adında, dayısı gibi hain, ahlaksız bir Kaymakam bulunuyor-du. Kuş uçurtmazdı; sıkı bir idare kurmuştu. Hilmi Bey’den şüphelen-miş, bir aralık onu sürgün etmek istemişti. Eli ermedi. İzmir’in işgali zamanında Nadir Paşa’nın 17. Kolordusu’ndan ayrılan birkaç subay Uşak’a gelmişler. Bunlardan birisi Selanikli Kay-makam Fuat Bey, birisi Yüzbaşı Hakkı Bey idi. Fuat Bey, Mevki Ku-mandanı idi. Bu zatlarla birlikte Sökeli Hilmi Bey, Uşak’ı Redd-i İlhak Cemiyeti’ne sokmak için gizli bir cemiyet kurmuşlardı. Cemiyet yerli-lerden: Bacakoğlu Mustafa, Hamzaoğlu Ali, Menzil Ambar Müdürü Kolağası Şükrü, Uşak Jandarma Kumandanı Yüzbaşı İsmet, Sökeli Hilmi Bey’lerden ibaretti. Hilmi Bey, bu cemiyetin haberleşme vazifesi-ni de yapıyordu. Bu cemiyetin çok ateşli bir genç üyesi de Uşak Şube Reisi Kaymakam Vehbi Bey’in oğlu Kemal idi. İşbu gizli cemiyetin çalışması ve haberleşmesi üzerine, Salihli cephesinden ayrılan bir bölük, yolda Eşme’den de takviye alarak 17 Temmuz 1919 günü ikindi vakti Uşak’a girer ve hakim olur. Milli hareketi istemeyen gericiler siner. Böylelikle Uşak da milli harekete karışarak büyük tehlikenin de önü alınmış olur. Milli kuvvetlerin Uşak’a gireceği gün Hilmi Bey ve gizli cemi-yetçe belli idi. Uşak istasyonunda bulunan Fransız kuvvetlerini (Sene-galli askerleri) oyalamak görevini Hilmi Bey üzerine aldı. İstasyon şefi ile Hilmi Beyin dostluğu vardı, anlaşmışlardı. Şefin evinde Hareket Müfettişi Dedeyan ve Fransız askerlerinin kumandanı olan teğmenle hararetli bir poker partisine girişirler. Böylelikle Fransız kuvvetlerinin işe karışması önlenmiş olur. Milli kuvvetlerin Uşak’a dönmesi üzerine bedestende derhal karargâh kurulur ve mevki kumandanlığını Hilmi Bey uhdesine alır. Uşak’ı işgal eden Milli Kuvvet, yüz veya yüz on kadar milislerdi. Gediz ve Kütahya tarafı açıktı. Kütahya çok sonra katıldı. Kütahya Valisi Fevzi, milli harekete taraftar değildi. Bu yüzden Kütahya’da bulunan birçok silah İngilizlerin eline geçti ve İstanbul’a taşındı. Milisler, Kütah-ya tarafından gelmesi muhtemel tehlikeyi önlemek için blöf yapmak, etrafta birçok Milli kuvvetler bulunduğu duygusunu vermek için, mev-hum noktalara ekmek göndermeye başladı. Karargâh Uşak’a yerleştik-ten sonra iş teşkilata geldi. Hilmi Bey istihbarat şefliğini almıştı. Uşak’ı işgal eden kuvvetlerin komutanı Salihli Jandarma Kumandanı Mülazım


21

Tahsin Beydi. Zaferden sonra Aydın Vilayeti Jandarma Kumandanı olmuştur. Hamiyetli, cesaretli bir zattı. Temmuz ayının sonlarına doğru Gediz’le, Simav’ın da işgali kararlaştırıldı. Bir miktar kuvvet ayrılarak önce Gediz, az sonra da Simav milli mücadele bölgesine katıldı. Bu iki kasabayı işgal eden kuvvetin kumandanı Yüzbaşı İsmail Hakkı Beydi. Hilmi Bey Kuvayı Milliye Mevki Kumandanı sıfatıyla Gediz’de kaldı ve Kako Mehmet ve Sadık Efendi gibi hamiyetli arkadaşları yanına aldı. İsmail Hakkı, Gediz’i işgal eder etmez, aynı gece Simav’a gitti. Orayı da milli sınıra kattı ve Uşak’a döndü. Simav hareketinde adı yukarıda geçin hamiyetli genç, Kemal Bey, yararlık gösterdi. Simav’da Kuvayı Milliye Mevki Kumandanlığı görevini aldı. Çok ateşli bir gençti. Tanrı yargılasın. Ağustosun sonlarına doğru Hilmi Bey, kasabanın eski Kadısı Zahit Mollaya, Gediz’deki işleri bırakarak Uşak’a döndü. Garp Cephesi Sekizinci Şube Müdürü muavini olarak Milli Savaşın sonuna kadar bu vazifeyi başarı ile yaptı. Bu sırada (Uşak Hücum Taburu) adıyla bir teşekkül vücuda getirilmişti. Bu taburun kumandanı, Jandarma Yüzbaşısı İsmet Bey’di. İsmet Bey, Salihli Cephesine gönderildi. Bu tabur, Anzavur’a karşı yapılan harekete katılmış ve Büyük Millet Meclisi’nin Ankara’da açılı-şında Muhafız Alayı arasında bulunmuştu. Bu taburda bir takım genç-ler de bulunuyordu. Bugün Ankara’da Cebeci’de, Genel Kitaplık baş-kanı bulunan Ali Cengiz de vardı. Henüz on yedi yaşlarında idi. Güle güle cepheye gitti. Uşak gençleri arasında bir iki yüz karası da çıktı. İzmir’e kaçarak, mücadeleye katılmadı, fakat sonra mebus oldu ve parsayı topladı. Hilmi Bey bu sırada Paşazade İbrahim Bey’i (Tahtakılıç) –Milli Birlik Hükümeti zamanında Milli Eğitim Bakanı olan sayın Ahmet Tahtakılıç’ın babası- görür ve Uşak’a gelmiş olan Milis-lerden konuşurlar. Çok zeki olan İbrahim Bey:”Oğlum, bunlarla meşgul olmamız lazımdır. Halka bir zarar gelmesin, idarelerini ele almak ister” diye hemen bir heyet kurulmasını uygun görülür, ertesi gün Heyeti Merkeziye kurulur ve şeklini alır. İbrahim Bey’in bu işe başkan olması memleket için büyük hayır olmuştur. Hizmeti büyüktür. Zeki, münev-ver, idareci, cesaretli, vatanperver olan bu zatın hizmeti mücadele tarihimizde unutulmamalıdır. İbrahim Bey, derhal Gediz delegesi Şaphaneli Mehmet Fuat (Tanrı yargılaya), Demirci delegesi Mazhar Nurullah (sağdır ve İz-mir’de ticaret eder), Kula delegesi Raşit, Alaşehir delegesi Nazmi ve Salihli delegesi Abdullah Salim Beylerden ibaret bir heyet kurarak vazifeye başladı. Ve hakkıyla işi idare etti. Ne halkını ezdirdi ne de

Mehmet Ersin

22

Milislerin taşkınlığına yer bıraktı. Uşak düşman tarafından işgal edilin-ceye kadar bu cemiyet vazifesini pekiyi bir şekilde idare etti. Halkı sıkmadan para toplandı, gönderildi ve ayrı ayrı zamanlarda Milli Kuv-vetler’e ve Çerkez Ethem’e gönderilen paranın miktarı iki milyon lira-dır. Böylelikle o bölge Ethem’in ve Demirci Efenin şerrinden korunmuş oldu. İbrahim Bey halkın ruhunu okşamaya da dikkat ederdi. Benim şehrin meydanlarında Milli Savaşa ait konferanslar vermemi, camide mücadelenin meşru olduğunu bildiren vaaz yapmamı uygun buldu. Ben artık (Kocayazı) denilen meydanda konferanslar, Ağalar Camii adı verilen camide vaazlar verirdim. Ben bu heyetin konferansçısı ve vaazcısı idim. İlk büyük Millet Meclisine seçilerek gidene değin, bu vazifemi yaptım. Bu yüzden Rumların öcüne uğradım. Yunanlılar defo-lup giderlerken evimi yaktı, anamı ve kız kardeşimi şehit ettiler.7 O vakitler çok genç olmalarıyla beraber, Milli Savaşa katılan gençlerden adları hatırımda kalmış olanların birkaçını yazmayı bir borç biliyorum. İbrahim Bey’in yeğeni Ali Cengiz, Alâettin Tiritoğlu, Orhan Kâmil, Ekrem Kaya, Tevfik Bacakoğlu ve başkaları... İbrahim Beyin başkan bulunduğu (Müdafaa-i Hukuk Heyeti Merkeziyesi)nden başka, Uşak’ta bir de (Müdafaa-i Hukuk Heyet-i Milliyesi) adında ayrıca bir heyet daha vardı. Bunun reisi (Bacakoğlu) Mustafa Bey’dir. Bu heyet önce gizli idi. Hilmi Bey de bu heyete dahil-di. Büyük Uşak harekâtını tertipleyen, Milisleri Uşak’a götüren, Uşak’taki Fransız kuvvetlerini zararsız hale getiren Hilmi Bey’dir. İbrahim Bey idaresi zamanında üç ayrı Milli Hareket Merkezi vardı. Biri Kuzey (Şimal) bölgesi idi. Merkezi Balıkesir’di. Birisi Doğu bölgesi idi. Merkezi Uşak’tı. Birisi Güney bölgesi idi, merkezi Nazilli idi. Bu üç bölgenin en gem almazı, en tehlikelisi Nazilli bölgesi idi. Çerkez Ethem’in Salihli cephesine geldiği sıralarda Doğu bölgesi de tehlike arz ederdi. Fakat rahmetli İbrahim Bey’in zekâsı ve idaresi tehlikeyi azaltırdı. İbrahim Bey’in idaresi zamanın İstanbul Hükümeti, Milli Hare-ketin mahiyetini anlamak ve durdurmak için (Kemal Paşa) adında birini

7 Besim Atalay’ın kız kardeşi ve annesi Yunan kurşunlarına hedef olmuş, kız kardeşi

hemen ölmüş, annesi ise 12 saat kadar yaşamıştır. Anne torunlarına: “Evlatlarım ağ-lamayın, işte askerlerimiz giriyor. Beni kızımla bir mezara gömsünler. Tanrı huzuruna beraber çıkalım” demiş. Besim Atalay anasının vasiyetini yerine getirmiş, Bozkırlı Mezarlığı’nda ikisini bir mezara gömdürmüştür. Bizzat yazdığı kitabe şudur:

Burası mezar değil bir kalp gibi atıyor Anne, kız iki şehit kucaklaşmış yatıyor. 2 Eylül 1922’de Yunanlılar tarafından şehit edilen Alime ve Ayşe’nin ruhuna Fatiha.


23

göndermişti. Kütahya ve Gediz üzerinden Uşak’a geldiğinde, İbrahim Bey paşayı incitmemekle beraber, üç gün göz hapsine aldı. Davanın meşru olduğunu anlattıktan sonra paşaya yol verdi. Büyük Türk zaferini hazırlayan Milli Hareketlerin doğuşunda, isimlenmeyecek olan halk ayaklanmalarının ufak bir kısmını: (Uşak) hareketini kısaca yazdım. Bu gibi halk hareketleri bütün ayırımlarıyla yazılmalıdır. Ben bu kadarını yazabildim. Üst tarafı gençlere düşüyor. Milli Tarihimiz, bu gibi olayların ve Türk halkının sinesinden fışkıran bu kutsal kaynaşmaların yazılmasıyla zenginleşecektir. Uşak hareketinde iki zat belirli çehre gösterir: Birisi, gizli bir cemiyet kurarak Milisleri Uşak’a çağıran, böylelikle büyük bir tehlikenin önünü alan Sökeli Hilmi Bey’dir. Öbürü de heyet reisi İbrahim Bey’dir. Milli Kuvvetlere erzak ve para yetiştiren, (Uşak Hücum Taburu)nu teşkil eden hep o zattır. Kısaca bu iki zattan bahsetmeyi bir borç bil-dim. Hilmi Bey okumuş, hali vakti yerinde, temiz yürekli bir Türk’tür. Gençliğinde Redd-i İlhak Cemiyetine girmiş. Yedek subaylığını yap-mak üzere Uşak’ta bulunduğu sıralarda kendisiyle tanıştım. Hizmeti büyüktür. Şimdi sağdır. Söke’de oturur. (Hür Söke) adında bir gazete çıkarmaktadır. Tanrı uzun ömürler versin. İbrahim Bey, Uşak’ın on beş kilometre doğusunda (Bozkuş) adındaki bir köyde doğmuş, Uşak’ta ilk tahsilini yaptıktan sonra İstan-bul’a gitmiş, medrese tahsili yapmış, fakat medrese onun kafasını bozmamıştır. Uşak’a gelip yerleşmiş. Bir müddet müftü olmuş. Daha sonra İttihat ve Terakki Mebusu olarak İstanbul Meclisine katılmış; mütareke sırasında Uşak’ta idi. Ve işte bu esnada (Milli) davanın doğu kolu başkanlığını almış. Hakikaten unutulmaz hizmetler yapmıştır. Yunanlıların, Uşak’a girmesinden sonra Burdur’a çekilmiş. Büyük zaferden sonra Niğde valisi olmuş. Az sonra da Büyük Millet Meclisin-de Kütahya Mebusluğu yapmıştır. Artık ihtiyarlamıştı. Atatürk kendisi-ni, hizmetlerini takdir etmiştir. Bazı sebepler yüzünden kendisine sinir gelmişti. Bundan tam on iki yıl önce intihar etmiştir. Tanrı rahmet eyle-ye. Böyle bir zat Batı dünyasında olsaydı heykelini dikerlerdi. Yazıklar olsun! Bugün köydeki mezarı bile yapılmamıştır. Mezarı, Uşak gençli-ğince Kâbe gibi ziyaret olunmaktadır.

Mehmet Ersin

24

Annemin Mezarında Ey şehit validem aç mezarını, Yaralı koynuna giresim geldi.

Aç annem, ağlatma zâr u zârını Aç, solgun yüzünü göresim geldi.

Aç, annem sileyim akan kanları Yaranı öperek sarasım geldi.

Aç, belki acıttı kara topraklar Aç, yere kollarım seresim geldi.

Yıllarca ayrılık çekerek bugün Kabrinde hatıra deresim geldi.

Açmadın, ey annem, küsdün mü bana Suçuma kefâret veresim geldi.

Validem açmıyor, sen aç hemşirem Benim de uçmağa eresim geldi.

Hoşça tut, ey mezar bu şehidleri Hoşça tut, arayıp sorasım geldi

Besim ATALAY

(Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi, 31 Ağustos 1923)

Yüzbaşı Selahattin’in Anıları8

Burada bir yıl öncesine gidip halkın ruh halini anlamak bakı-mından Manisa, Bergama, Alaşehir, Eşme ve Kula’da neler olup bit-tiğine tanıklık eden, Kuvayı Milliye’yi örgütleyen komutanlardan Yüz-başı Selahattin’in anılarına başvuralım. Bütün ordu birliklerine haber vermek üzere Erzurum’da Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa’yla, Konya’daki Ordu Müfettişi Cemal Paşa’ya, 31 Mayıs 1919 akşam saat yedide, Alaşehir’den yazdıkları raporun 8. maddesi şöyledir:

“Rum ahalisi, metropolitleri ve Türk Hükümet memurları milli heyecanı söndürmek hususunda birbirleriyle yarış etmektedirler. Va-tansızlar, şahsi endişelere kapılmış ahlaksızlar, Türkeli’ni düşman istilasına hazırlıyorlar. Ahali, zabitan, hasılı kalbi memleket için çarpan bütün efrat ne yapacaklarını bilemediklerinden pek az düşman kuvvet-leri önünde eğilmeye ve esareti bazı alçakların telkinatıyla hüsnü su-

8 İlhan Selçuk, Yüzbaşı Selahattin’in Romanı I, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2004,

s.,88-94.


25

retle karşılamaya ve Yunanlıların Avrupa’ya Türk ahalisi de bizi kurta-rıcı sıfatıyla karşılıyor.’ demeye muktedir vaziyette oldukları maruz-dur.”

Anıları okumaya devam edelim. “Gene bugün Manisa Jandarma Tabur Kumandanı raporunda

Jandarma efradının silahlarıyla birlikte kaçtığı bildiriliyordu. Harbiye Nezareti 26 Mayıs 1919 tarih ve 1. şube 3111 numarayla gelen telg-rafta, Bergama halkının muhacerete başladığı bildiriliyor, vatanda muhaceret edecek yer olmadığı ve halkın yerlerinde kalmasının sağ-lanması tavsiye ediliyordu.

“1 ve 2 Haziran 1919 günlerini Alaşehir’de geçirdikten sonra 3 Haziran 1919 sabahı Eşme’ye hareket ettik...

“Alaşehirli Mustafa Bey adında bir kişi arkadaşlarıyla birlikte başvurarak Alaşehir’de direniş görevini üstleneceklerini söyledi. Bunlar ve öncelikle Mustafa Bey, Alaşehir’in zenginlerindendi. Gerçekten çalıştılar ve bir yıl sonra Yunanlılar Alaşehir’e girinceye dek görevlerini sürdürdüler.

“Gene o dolaylarda bulunan ve Büyük Savaş’ta Bekir Sami’nin karargâhında bulunmuş Yedek Subay Rıza, bizim orada bulunduğu-muzu duymuş, geldi ve bize katıldı. 1911-1912 yıllarında Balkan Har-bi’nden önce İtalyan Harbi sürerken ordu subayları İttihatçı ve Halasker diye ikiye ayrılmışlardı. Balkan Harbinden sonra İttihatçılar iktidarı ele geçirince Halaskar subayları ordudan uzaklaştırmışlar, hapsetmişler, hatta içlerinden bazılarını idam etmişlerdi. Halaskarlar-dan biri, zamanın meşhur Arnavut Yüzbaşı Rahmi idi.

“Yüzbaşı Rahmi, Alaşehir’de bizi buldu ve Halaskarlık zama-nından arkadaşı olan Poslu Mestan Efe’nin çetesiyle hazır olduğunu söyledi.

“Bekir Sami Bey, Yüzbaşı Rahmi’ye bu çete ile Turgutlu’ya ge-len Yunan bölüğüne gece baskını yaparak imha ödevini verdi.

“Ne var ki Rahmi, Alaşehir’den ayrılacağımız gece sabaha karşı perişan durumda geldi ve hikâyesini anlattı.

“Yüz kişilik çeteyle Turgutlu’ya gelmişler. Yunanlılar uykuda. Fırsat bu fırsat. Hücuma hazırlanırken Mestan Efe, Rahmi’yi çağırmış:

“-Haydi sen git, biz Yunanlılara teslim olacağız, demiş. Rahmi şaşırmış, direnecek olmuş, dövmüşler ve kovmuşlar. Ve demişler ki:

“-Yunanlılar padişah namına geliyormuş. “Gerçekten Mestan Efe yüz atlısıyla Turgutlu’ya gidip Yunan

kuvvetlerine teslim olmuş.

Mehmet Ersin

26

“Yunanlılar Efe ile çetesinin yıllardan beri dağlarda kendi hü-kümetleri aleyhine kullandıkları silahları yere dizmişler, üzerinden atları geçirerek parçalamışlar, Rahmi bunu uzaktan gözleriyle izledik-ten sonra dönüp gelmiş.

“Yıllarca dağlarda eşkıyalık eden, Efe adını taşıyan, silahını her şeyden kutsal tanıyan ve hayatı dövüşmekle geçenlerin bu rezilce davranışı, Türk ruhunun ne acı bir propagandaya kapıldığını ve halk yığınlarındaki panik derecesini gösteriyordu.

“Bu panik ortasında firar eden subaylar Alaşehir’de toplanmış-lardı. Hepsine birden Eşme’ye gitmeleri emri verilmişti. 14 subay, 8 er, 25 hayvandı tümü...

“Eşme’de Rum yoktu. Tren yolundan uzaktı. Müftünün vatan-perver olduğu söyleniyordu. Belki orası çalışma merkezi olmak için en uygun yerdi.”

İnay’da işgal sırasında, çocuklara beyaz bayraklarla karşılatı-lan Yunan askerlerini, halkın hangi duygularla yaptığını, o günkü at-mosferi, yukarıda Yüzbaşı Selahattin’in tanıklığıyla aktarmış olduk. Her yerde aynı bezginlik, aynı çaresizlik, aynı umutsuzluk egemen. İşgalden bir yıl önce halkta göç etme ve teslimiyet duygusu epeyce yaygındır. Ama diğer yandan da direnme eğilimi gelişmektedir. Kuvayı Milliyeciler halkın umut ışığı gibidir. Ama bu ışık henüz güçlü değildir. Lakin ulusal kurtuluş ve bağımsızlık kıvılcımı bir kere yakılmıştır. Gide-rek umutsuz, çaresiz halka ulaşmaya başlamıştır. Selahâttin’i dinle-meye biraz daha devam edelim.

“Yola çıkmadan önce askerlik şubesindeki bazı değerli evrakı yakmak gerekiyordu. Bunlar salnameler, kitaplar, orduya ilişkin belge-lerdi. Şube bahçesinde bunları yakarken çocuklar çevremi sardılar:

“-Efendi amca ne olur yakmayın, bize verin... “Ben kâğıtları ve kitap sayfalarını yakıyor, kapaklan çocuklara

veriyordum. “-Efendi amca siz gidiyor musunuz? Bir daha gelmeyecek mi-

siniz? “-Geleceğiz yavrum. “Çocuk dedi ki: “-Buraya gâvur gelecekmiş, bir daha bizim hükümetimiz olma-

yacakmış. “-Bunu Rum çocukları söylüyorlar, öyle mi? “Çocuğa cevap veremedim. Ağlayarak odama çıktım, bir su-

bay için vatanın çocuklarını düşmana bırakmaktan daha ağır, daha acı ne olabilirdi?


27

Geceden haber vermişlerdi. Alaşehir camilerinde dört hoca gelmiş, halka vaaz ederek diyorlarmış ki:

“-Yunan ordusu Padişah emriyle geliyor, sakın hürmette kusur etmeyin!

Bekir Sami bu hocaların sabahleyin kaymakamlık binasına ge-tirtilmesini söylemişti. Biz atlara binip Alaşehir hükümet konağının önüne geldiğimiz zaman, Kaymakam, Jandarma Kumandanı ve dört hoca oradaydılar. Kumandan sordu:

“-Hocalar bunlar mı? Birisi: “-Evet, dedi. Bu karşılık üzerine Bekir Sami umulmadık bir an içinde taban-

casını çekip dört hocayı yere serdi. Onlar yerde debelenirken gür ve sert bir sesle Kaymakama: “-Görevini yapmayanların sonu bu olacaktır, bunu unutmayın

ve siz de böyle davranın, deyip atını sürdü. Bekir Sami 3 Haziran 1919 sabahı Anadolu İhtilali’nin ilk kur-

banların kanlarını dökmüştü. Yola çıkarken Ödemiş’te Yunanlılarla Milli Kuvvetler arasında

çarpışma olduğunu ve Yunanlıların Ödemiş’e girdiğini haber aldık, ama bu konuda resmi bilgi alamadan Eşme’ye yöneldik.

Saat 15’e doğru uzaktan Eşme gözüktü. Biz yorgun argın atlarla Eşme’ye yaklaşıyorduk. Kasaba do-

laylarına geldiğimiz zaman uzaktan bir sürü çocuğun ellerinde bayrak-larla bize doğru koştuğunu gördük.

Bunu bize yapılan bir karşılama sandık. Ama çocuklar yaklaş-tığı zaman hepsinin ellerinde Yunan bayrakları bulunduğunu gördük:

Türk Eşme’de Türk çocuğu ve Yunan bayrağı bizi dehşete dü-şürdü.

Durumu çocuklardan sorduk, Öğrendiğimiz şunlar oldu: Yu-nanlıların yarın sabah buraya geleceği, Yunan askerine sevgi gösteri-lirse kötülük yapılmayacağı, aksi halde zulüm görecekleri Eşme’de yayılmış. Her Türk evine bir Yunan bayrağı verilmiş ki Yunanlılar girin-ce derhal çekilsin. Bizi uzaktan bir atlı grup olarak görünce Eşmeliler Yunan geliyor sanmışlar ve çocukların eline bayrak verip koşturmuş-lar.

3 Haziran (1919) saat 17’de ıstırap içinde Eşme’ye girdik. Kumandan dosdoğru Kaymakamın odasına çıktı. Kaymakam fena halde bozulmuştu. Gelen atlıları Yunanlı sanarak çocukları karşılama-ya yollamıştı. Halk da şaşırmıştı, çünkü onlar da Yunanlıları bekliyor-

Mehmet Ersin

28

du. Bekir Bey, Kaymakama Eşme’de Rum olup olmadığını sordu. Dört Rum ailesinin oturduğunu, bunların da fırıncı, kasap, manifaturacı olduklarını öğrendik. Bekir Bey, çocukların elinde neden Yunan bay-rakları bulunduğunu Kaymakama sorunca, konu biraz daha açıldı. Alaşehir ile ilişkileri bulunan Eşmeli Rumlar, Alaşehir Metropolitinden aldıkları emir gereğince salt müşterilerine zarar gelmesin diye bayrak-ları getirmişler ve halka dağıtmışlar. Kaymakamın konuşma biçimin-den bu işi uygun gördüğü anlaşılıyordu ve adam ikide bir de:

“-Halkı korumak için alınan tedbir fena değildir; başka türlü tedbir olanağı bugün için yoktur, diyordu.

“Bekir Bey sessiz ve soğukkanlı dinliyordu. Ben sinirden ge-rilmiş, Kaymakamın gırtlağına sarılmak için tetikte duruyordum.

Kumandanın: “-Bu herifi öldür! demesini bekliyordum. Bekir Sami dört aile

reisinin getirilmesini emretti. Dört Rum getirildiler. Kumandan bunlara adlarını ve işlerini sorduktan sonra bayrak olayını tekrar açtı. Adamla-rın verdikleri cevapların özeti şöyleydi:

“-Buraları Yunanistan olacaktır. Yunan Hükümeti ve askeri medenidir. “Bazı vahşi Türkler, gelen askerin bu memlekete ve bu halka yapacağı iyilikleri kavrayamamışlardır; bunun için Yunan devleti fahimesine karşı masum haIkın üzerine muazzam Yunan devletinin gazabını çekiyorlar. Oysa Türkler iyi bir tebaadır. İşte bu gerçeği bilen Alaşehir’in kutsal pederi metropolit hazretleri fenalıklara meydan ve-rilmemesi için çalışmamızı emretmiştir. Bizler de Eşmelileri korumaya çalıştık. İsterseniz Yunan Hükümetine karşı Alaşehir Metropoliti kutsal pederin himaye ve şefkatini sağlamak için sizin için de uğraşalım.

Rumların küstah ve tepeden bakışla söylediklerini dinlerken biz dişlerimizi sıkıyorduk. Yalnız Kaymakam başıyla konuşmayı onay-lıyor ve davranışlarının doğru olduğunu bize benimsetmeye çabalıyor-du.

Heriflerin sözleri bitince Bekir Sami gürledi: “-Şimdi hükümet kapısının önüne dört darağacı kuracaksınız. Buraya gelirse, Yunan devleti de Türklerin hepsini assın. Emir hemen yerine getirildi. Bir saat sonra dört kişi hükümet

konağının kapısında sallanıyordu. O gece dört Rum aile bir kafile halinde Alaşehir’e sevk edildi, kasabadaki bütün Yunan bayrakları toplandı. Hükümet önünde parçalanarak yakıldı.”


29

Turgut Üzüm Anlatılyor9 Yörükler bu kış Ege ovasına inmedi. Çünkü yıllardır kışladıkla-

rı yerler Yunan işgali altındaydı. Kışı henüz işgale uğramamış yerlerde geçirdiler...

Çünkü yerli Rumlar tarafından kış çıkınca Yunanlıların buraları da işgal edeceği söyleniyordu. Yörüklerin apar topar yaylaya çıkmala-rının nedeni bu söylentilerdi.

Yunanlıların kış çıkınca ileri harekâta geçecekleri haberi El-vanlar Köyü’ne de ulaşmıştı. Çoluk çocuk, kadın erkek herkes büyük bir korku ve endişe içindeydi. Yerli Rumlar, Türkler için, “içtikleri pek-mez/ yedikleri cin darı/ sizi bekliyor bir sürü dul karı” diye maniler yakı-yor, Yunan askerlerini davet ettikleri ağızdan ağıza yayılıyordu...

Onca savaş görüp nice badireler atlatan Elvanlar Köyü’nün yaşlıları toplanıp karar verdiler: Kurbanlık koyun gibi Yunanın gelme-sini bekleyip kendi ellerimizle teslim olmayalım. Bir an önce götürebi-lecek neyimiz varsa, alıp kaçalım, dediler.

Yerli Rumların, ‘Yunan askeri medenidir, malınıza canınıza zarar vermeyecekler, biz sizleri koruruz.’ sözleri yüreklerdeki korkuları dindirmedi.

Bütün köylü, bir bahar günü akşamüzeri harman yerinde öbek öbek toplandı... Üç yüz hanelik Elvanlar’ın köylüsü, dağlardaki çoban-ların gelmesini bekliyordu... Çaresizlik ve umutsuzluk içinde bin yıllık yurtlarını terk edeceklerdi. Herkes aile ve akrabasını toplamıştı. Kim-sesi olmayan dul kadınlar, yetim çocuklar ve yaşlılar konu komşunun yanına sığınmıştı. Çocukların ağlayıp sızlanmaları arasında kadınların ağıtları yükseliyordu.

Evlerini barınaklarını bırakıp, düşmana binlerce lanet okuya-rak yürüyüşe geçerler. Gece boyunca yürürler. Gün ağardıktan sonra İnay’a ulaşırlar. İnay’ı biraz geçtikten sonra, Silik Musa namıyla tanı-nan eşkıya, yollarını keser. Para, altın ister tehditle onlardan. Elvanlar köylüleri hep birlikte karşı koyunca, Silik Musa çalıkakıcısı def olup gider.

Elvanlar Köyü’nün insanları Ulubey’e varırlar. İki ay orada ka-lırlar. Her taraf ekili olduğu için hayvanlarını otlatacak yer bulamazlar. Yanlarında getirdikleri yiyecekleri biter. Elvanlar’a kadar gelen cavır, nasılsa buraya da gelir derler ve yaz sonuna doğru köylerine geri dönerler. 9 Turgut Üzüm: Kuvvayı Milliyeci Hacı Müftü’nün Hikayesi, İzmir, 2000.

Mehmet Ersin

30

12. Kolordu Kumandanı Fahrettin Altay Anlatıyor 12 Kolordu kumandanı Fahrettin Bey, Denizli’deki teftişini ta-

mamladıktan sonra Afyon’a, sonra da 26 Temmuz’da tekrar Uşak’a dönmüştür. Hatıralarında şunları anlatmaktadır: “Otomobille Uşak’a gittim. Halk ilk defa olarak otomobili memleketlerinde görüyordu. Eş-raftan Ali Ağa isminde kibar bir zatın evinde misafir oldum. Müdafa-i Hukuk Reisi İbrahim Bey ahval hakkında bilgi verdi. Heyetin en genç üyesi münevver bir vatanperver olan Alaeddin’i (Tiritoğlu) tanıttı. Ken-disinin bir süvari kıtası teşkil etmekte olduğunu bildirdi. Afyon’a dönü-şümde 23. Tümen komutanı İzzettin Bey’le (Aşir Bey olması muhte-meldir) İnay’dan çekilmeye mecbur olan tümeni, Uşak’ın 20 km kadar güneyinde Karakuyu İstasyonu’nun ilerisinde seçilen bir mevzide yer-leştirilerek tanzim ve ikmale, bir taraftan da tahkimata başladık.

İstiklâl Harbinde Uşak’tan Hatıralar Yazan: İzzettin ÇALIŞLAR10

Emekli Orgeneral A-Yunan Taarruzundan Önce: Uşak, Gediz, Kütahya, Eskişehir isimlerini duyduğum zaman

kalbimde heyecan duyarım. Çünkü milli mücadeledeki askeri hayatı-mın, ilk kumandanlığımın acı ve zevkli, tehlikeli ve beşaretli günlerini buralarda geçirdim. Bu yazımda yalnız Uşak’tan bahsedeceğim. Fırsat bulursam diğerleri için de yazacağım.

Uşak, Kütahya vilayetinin en çok nüfuslu, servet ve kültür ve çalışkanlığı ile en ileri bir şehirdir. Kaza itibar ile de öyledir. Orta Ana-dolu’yu garbî Anadolu’dan ayıran Derbent ve Dumlupınar geçitlerinin garbında bulunduğu için Uşak Ege bölgesinden sayılır. İktisat, ticaret ve münakalesi de Ege’ye bağlıdır. Halbuki Kütahya, Sakarya Bölge-si’ndedir. Murat Dağları’nın suları Çukurören Vadisi’nden geçen Murat Çayı ile Gediz Nehri’ne ve Banaz Çayı ile Büyük Menderes’e akarak Ege Denizi’ne dökülür. Murat Dağı ancak şark müntehasından Çal köyü deresiyle Sakarya’nın en büyük kolu olan Porsuk çayına da su 10 İzzettin Çalışlar: Uşak’tan Hatıralar, Türk Maarif Cemiyeti, (T.M.C.) Uşak Lisesi 1943-

1944 Yıllığı, İstanbul, 1944, s.:30-34. Bu Anı: 1. Uşak Der., Mayıs 1978, S.:2, s.:5-10’da 2. Der.Alaattin Hazıroğlu: Aşıklar Diyarı Uşşak (Tarihi Vesikalar ve Şiirler), Uşak, s. :25-

33’te 3. Der.Alaattin Hazıroğlu:Konuşan TarihDoruk’ta Görülen Yer Uşşak, İzmir, b.t.y. s.:153-

160’ta yayınlanmıştır.


31

ve bereket verir. Böylece şanlı ve azametli ve içinde yaşattığı zengin ormanlar ile ve insana hayat veren, sıcak ve soğuk sular ile Murat Dağı Uşaklıların efsanelerini yaratmağa ve yaşatmağa liyakat kesbeden bir ulu dağımızdır. Ben de bu ulu dağda bir asalet ve kutsi-yet görmekteyim. Bir asalet görüyorum: Çünkü ilk çağlardan beri Ege Bölgesi’nde kurulmuş birçok medeniyetlere servet ve kuvvet kaynağı olan Gediz nehriyle Büyük Menderes nehirlerinin anasıdır. Bir kutsiyet görüyorum: Çünkü Anadolu’nun milli mücadelesinde düşman hamlele-rine karşı gelen Türk kuvvayi milliye ruhu bunun havasını teneffüs eder. Ve sularını içen kahramanlar yurtlarında büyük bir kuvvet ve teşkilat bulmuştur. Murat Dağı’nın tevabiinden sayılan Dumlupınar ve Derbent geçitleri düşmanın Orta Anadolu’yu istilasını birçok zaman maddeten zayıf ve cılız kuvvetlerimizle önleyen kahramanlarımızın milli ruhunda ve maneviyatında büyük tesirler yaratmıştır. En sonda bu Murat Dağı’nın Dumlupınar’da çevrilen münzehim düşmana yol ver-memesi yüzünden hemen onun şark eteklerinde (Vatanın Hariminde) bütün düşman ordusu mahvolmuş ve vatan, istiklâl ve şerefiyle kur-tulmuştur.

Murat Dağı’nın zirvelerine çıkılsa Gediz, Banaz ve Porsuk va-dileriyle çerçevelenen dört bir tarafta en büyük milli savaşlarımızın ve büyük kurtuluş meydan muharebelerimizin sahalarını bir zevk içinde görür derin bir vecid içine dalarız. İşte Uşak, bu ulu Murat Dağı’nın garba doğru uzanan tevabiinden Elma Dağı ve Kızıl Dağ’m güney batı eteklerinde ve bir küçük ovanın kenarında mamur ve şirin bir yerdir.

Uşak’a milli mücadelede ve ilk defa olarak 1 Ağustos 1920 günü gitmiştim. Garp Cephesi, General Ali Fuat Cebesoy’un emri altında Kocaeli’nden başlayarak Bursa Yenişehir, İnegöl, Simav civar-larından geçerek Uşak’ın İnay-Ulubey ve Denizli’nin Sarayköy’ünde kurulmuştu. Daha ordu birlikleri yok gibi, olanlar da bir ikisi müstesna pek cılız bir halde idi. Cephenin bir çok bölgelerini milli kuvvetler tutu-yordu. Cephe kumandanı beni Eskişehir’deki vazifemden İtalyanların hissedilen bazı teşebbüslerini önlemek ve teşkilat yapmak vazifesiyle Antalya ve Muğla havalisi kumandanlığına gönderme emrini aldım. Atatürk de ertesi gün Uşak’ta teftişte bulunan Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal (Atatürk) kendisini Afyon’da beklemekliğimi em-retti. Bu bekleyişim esnasında Garp Cephesi Kumandanından Uşak’ta 23. Tümen kumandanlığına gitmek emrini aldım. Atatürk de ertesi gün Uşak’tan Afyon’a geldi. Afyon Vilayet Konağı’nda Atatürk’ün reisliğin-de bir çok yerlerden ve Uşak’tan gelen müdafai hukuk cemiyeti azaları ile bir kongre toplanmıştı. Müdafaai hukuk azaları Müdafaai HukukTeşkilatı’nın ve varidatının çoğaltılması için tedbirler alınmasını

Mehmet Ersin

32

ve salahiyetlerin arttırılmasını istiyorlardı. Atatürk, hükümet teşkilatının ve ordu birliklerinin kuvvetlenmesi ve canlanması üzerinde duruyor ve direktifler veriyordu. Bu kongrede bulunduktan ve kararlarını öğrendik-ten sonra yeni vazifemin başına Uşak’a gelmiştim. Beni sonradan hemşehriliğe kabul eden bu memlekete vardığım zaman cesaretim arttı. Çünkü şehirde ve köylerde yaptığım temaslar ve tetkikler ile Türk vatanseverliğinin en kuvvetli ve gayretli bir muhiti içersinde bulundu-ğumu anladım. Vahdettin’in meşum fetvaları Peyami Sabah’ta Ali Kemal’in Büyük Millet Meclisi ve kuvvai milliye aleyhine yaptığı şiddetli neşriyat halkın milli mefkuresine ve Büyük Millet Meclisine olan sevgi ve bağlılıklarında hiçbir menfi tesir bırakmıyordu. Bütün Uşak kazası daha sonra gördüğüm Kütahya vilayeti halkı gibi en ateşli kuvvai milliyeci idi. Canla başla memleket müdafaasına ve Milli İstiklal dava-sına sarılmışlardı. Uşak Müdafaa-yı Hukuk Cemiyeti halkın itimat ve sevgisini kazanmış tam bir feragat ve imanla çalışıyordu. Bu sebepten halkın birçok yardımlarına mazhar oluyordu. Uşak Müdafaa-yı Hukuk Cemiyeti reisliğini yapan merhum hoca İbrahim Efendi (Kütahya me-busu Uşaklı İbrahim Tahtakılıç)* cidden bu vazifenin başında yüksek bir liyakat ve idare kudreti gösteriyordu. Ona herkesin çok emniyeti vardı. Diğer taraftan ileri gelenler ve münevverler şuurlu bir kuvvai milliyeci olarak çalışıyorlardı. Bu meyanda o zaman pek genç yaşta olan şimdiki Kütahya mebusu arkadaşım Alâeddin Tiritoğlu en ileri giden bir kuvai milliye ruhlusu idi. O, umumi ve mahalli çalışma ve teşkilatlandırma işlerinden başka bizzat kendisinin teşkil, idare ve iaşe ettiği ufak bir milli kuvvetin de kumandanı idi. Giritli Tahsin isminde bir subayı da muavin olarak beraberinde tutuyordu. Uşak’ta ilk teftiş etti-ğim milli kuvvet de bu müfrezecik oldu.

Muhitte bu gayret ve vatanseverliği takdirle gördükten sonra bazı teşkilata başlanıldı. Evvelce teşekkül eden Uşak Hücum Tabu-ru’ndan başka ihtiyat erlerden 250-300 silahlı Uşak Milli Piyade Tabu-ru kuruldu. Bu taburun durumu bana güven vermişti. Atlı teşkilat yap-mak imkanını da aradım buna da her taraftan yardım sesleri geldi. Pek az zamanda merkezden, nahiye ve köylerden dört bölüklü bir Uşak Süvari Alayı teşkil edildi. Silah, at, her şey kendilerinin idi. Uşaklıların bu husustaki yardım ve faaliyetlerini Uşak’ın milli mücadele tarihinde daima şükranla yad etmekteyim.

Alaşehir’in düşman tarafından işgalinden sonra Uşak cephesi kurulmuştu. Orta Anadolu’ya yol veren Gediz ve Dumlupınar geçitle-rinden aşmak için bir istila ordusu Uşak’tan geçmek mecburiyetinde * Kuvayı Milliye Uşak Heyeti Merkeziyesi Reisi Uşak Mebusu İbrahim Dalkılıç


33

idi. İşte bunun için Uşak’ın büyük stratejik ehemmiyeti vardı. Garp cephesi kumandanı Uşak cephesine bir muvazzaf tümenden başka diğer bazı milli teşkilat da tahsis etmişti. Bu sebepten Uşak’ta Kuşçu-başı Eşref çetesi, İnay’da Binbaşı Abdi’nin Konya’dan gelmiş Çerkez İlyas ve Arnavut çeteleriyle gayyur ve faal Üsküplü jandarma Yüzbaşı-sı İsmet’in Uşak Hücum Taburu bulunuyordu. Uşaklıların teşkil ettiği bu tabur disiplinli ve güvenilir bir kuvvetimiz idi. Çete ismini verdiğim diğer milli birlikler güven verecek mahiyet göstermiyordu. Mücahidin kumandanı unvanını da taşıyan Kuşçubaşı Eşref Uşak’ta bulunuyor-du. Ve mütemadiyen Sandıklı taraflarına inerek at ve silah toplamak ve teşkilatı büyütmek hevesiyle ısrarla benden müsaade istiyordu. Afyon Müdafaai Hukuk Kongresi’nde Atatürk, Hükümetin nüfuzunu ve kanuni icraatı kuvvetlendirmek lüzumundan bahsetmiş ve direktifler vermiş olduğu için halkı tazip edecek surette ulu orta silah ve at top-lamak tekliflerini katiyen red ediyordum. Bu sebepten Kuşçubaşı küs-kün oturuyordu, ileri hatta İnay’da bulunan Binbaşı Abdi’nin çeteleri Eşme ve Elvanlar taraflarına keşfe gitmek bahanesiyle Yunan işgal mıntıkası içindeki Türk köylülerinin canlarını sıkacak hareketlerde bulunuyorlardı. Ganimet diye getirdikleri eşya ve hayvanlar hep bizim Türk köylülerinden alınıyordu. Eşme müftüsü bana mektuplar yazar, şikâyetlerde bulunurdu. Bazı milli teşekküller bu şuursuz hareketlerle zararlı idi. Bunlardan istifade edilemeyeceğini anladım. O sıralarda Bolu taraflarında lüzum hasıl olduğu için cephe kumandanı Arnavut çetesini istedi. Memnuniyetle yolladım. Diğer Çerkez İlyas Çetesi’ni de izin vererek Uşak cephesinden uzaklaştırdım. Ve İnay istasyonuna Uşak Hücum Taburu’ndan bir bölük ayırarak gönderdim. Çerkez Ethem’in kumandasında birinci kuvvei seyyare Simav mıntıkasında toplanmış Yunanlılara karşı taaruzi hareketlere başlamıştı. Cephe Kumandanı bu hareketi Uşak’ta bulunan birliklerle ve Uşak Müdafaai Hukuk Cemiyeti’nin yardımlarıyla desteklenmesini emretmişlerdi. Bu yardımları ve takviyeler hep birinci kuvvei seyyareye yapıldı. Taburla-rın mevcudu en kuvvetlisi ikişer yüz olan 131. Yarbay Besim’in alayını bir batarya ile ve tümen kurmay başkanı Yüzbaşı Adil’in refakatinde Demirci muharebelerine yolladım. Jandarma yüzbaşısı İsmet’in Uşak Hücum Taburu Demirci’ye gitti. Çok az olan cephane ve bombalarımı-zı da hep oraya yollamıştık. Bu sebepten Uşak cephesi zayıflamıştı. Tümenin Uşak cephesinde kalan 68. ve 69. alayları er, silah ve giyim itibariyle pek zayıf denecek derecede idi. Elde güvenilecek ihtiyat kuvveti yalnız Uşak Milli Piyade Taburu ile Uşak Milli Süvari Alayı kalmıştı.

Mehmet Ersin

34

Demirci muharebeleri ve Uşak cephesinde gösterilen keşif ve teşkilat faaliyeti Yunanlıları fazla kuşkuya düşürmüş, Yunan başku-mandanlığı Alaşehir ve Salihli taraflarında mühim kuvvetler toplamağa başlamıştı. Çerkez Ethem’in Demirci’deki teşebbüsleri menfi netice verdiğinden, Yunanlıların Uşak istikametinde üstün kuvvetlerle umumi taarruza geçecekleri kuvvetle bekleniyordu.

Tam Yatsı Ezanında Uşak’a Vardım Bezmi Nusret KAYGUSUZ11

Uşak’ta hiçbir Alaşehirli’ye tesadüf etmedim. Kula tarafından dolaştığım için onlar benden evvel buraya gelmişler ve buradan Af-yon’a doğru gitmişlerdi. Barınacak bir yer ararken, eski muharrir arka-daşlardan Resmolu Ferit’in kardeşi manifaturacı Rıza Bey karşıma çıktı. Beni bir otele getirdi. Sıcak bir çorba yetiştirdi. Atıma da bir yer buldu. Allah bu gençten razı olsun. Maalesef burası da hercümerç içinde idi. Kaza kaymakamı Azmi Bey yanıma geldi. Şehir halkının iki kısma ayrıldığını ve bir kısmının müdafaanın beyhude olduğuna kani bulunduğunu, kendisinin hemen buradan ayrılmak niyetinde olduğunu anlattı. “Sakın gitme, iyi olmaz” dedim. Dinlemedi. Ertesi gün kazadan ayrılmış olduğunu öğrendim. Halbuki hareketi büyük bir hata idi. Düş-man, kazasını işgal etmemiş henüz Eşme’ye bile varmamıştı. Nitekim o gece Kuşçubaşıoğlu Eşref bir kısım Kuva-yi Milliye ile Eşme’ye ka-dar indi. Ve bir köprüyü tahrip etti. Âşir Bey de Kula’da tutunamayaca-ğını kestirerek, Alaşehir’den dosdoğru buraya gelmiş bulunuyordu. Fakat, 23. fırkadan eser yoktu. Uşak’tan ayrılmayalım diye haber gön-derdi. İhtimal ki Yunanlıların kendiliklerinden geri çekileceklerini ümit ediyordu. Ben öyle bir ihtimali göremiyordum. Teessür ve ıstırap beni hasta etti. Hararetim çok fazla idi. Hükümet tabibini getirttim. Kolonya banyosuna lüzum gösterdi. Hazakat ve dirayetine hayran kaldım. O vaziyette ve o şartlar içinde bu yapılacak şey mi idi? İki gün Uşak’ta kaldıktan sonra, yine hayvanla Afyonkarahisar’a gittim...

11 Bezmi Nusret Kaygusuz: Bir Roman Gibi, (2.Baskı) İzmir, 2002, s.,200. Bezmi Nusret

Kaygusuz, Alaşehir kaymakamıdır. Alaşehir, Yunanlılar tarafından 24 Haziran 1920’de işgal edilince, Alaşehir’i terk ederek – Milli Mücadeleye hep birden katılan Alaşehir’in fedakar evlatları, Yunan’a tabi olmamak için evlerini, her şeylerini feda ederek aynı fedakarlıkla, yine hep birden dahile çekiliyorlardı. -- Eşme yoluyla Uşak’a gelir. Bezmi Nusret, Uşak’tan Afyon’a, sonra Antalya’ya, sonra da hastalığı nedeniyle işgal altındaki İzmir’e, baba ocağına döner.


35

İşgal Öncesi Uşak Anlatan: Mehmet KOÇYİĞİT12

Yazan: Nevzat SEBÜKTAY Bir gün babamla çarşıya gidiyordum. Rahmetli babam: “Meh-met, duydun mu ya, dedi. Sultan Reşat ölmüş?” Postahanenin önünden geçerken bayrağın yarıya indiğini gördüm. Sene 1334 yani sene 1918, o zaman ben 17 yaşında idim. Sonra Vahdettin tahta çıkmıştı. Biz o sene babamla Bandırma yoluyla İstanbul’a gitmiştik. Orada duyduğumuza göre Padişah kılıç kuşanmı-yor. Padişahlar tahta çıkınca kılıç kuşanma merasimi olurmuş. Yeni Padişah herhalde Kabinenin istifasını bekliyordu. Nitekim bir müddet sonra Talat Paşa Kabinesi istifa etti. Koca Osmanlı İmparatorluğu teslim bayrağını çekiyordu. Allah’ım, ne acı, ne feci günlerdi o günler. Hâlbuki 1. Dünya Harbine girerken, o seferberlik ilanı günle-rinde milletteki o şevk, o heyecan neydi? 1330-1914 Temmuzunun sıcak günleri, Ramazan ayının da on beşinci gecesiydi. Demirayak (Kaymakamın lâkabı) Kaymakam Asaf Bey: “Seferberlik var. Asker olanlar silahaltına” emrini dolaştırıyordu. Eliyle göstererek okuyor: “Asker olanlar yarın şubeye müracaat etsin” diyordu. Bütün millet adeta bayram yapıyordu. Milletin ümidi yüzde yüzdü. Balkan Harbinin ve daha evvelki mağlubiyetlerin intikamını alacaktık. Heyhat. O ümitler sönmüş, kedere dönmüş, o heyecanlar galeyan olmuş, dağ taş asker kaçağı dolmuş. Mondros mütarekesiyle Türkiye harpten çıkmış, silahını bırakmıştı. Ortalık bir keşmekeş için-deydi. Millet, acaba ne olacak diye bekliyordu. Sene 1335-1919. Tabii bu meşhur senenin bir meşhur 19 Mayıs’ı olacağından haberimiz yoktu. Bizim çarşıda Tuzpazarı’nda bir dükkânımız vardı. Günlerden perşembe idi. O zamanlar Uşak’ın pazarı perşembe günleri olurdu. Pazar günleri dükkânın önüne satılacak malın sergisini atardık. Ben serginin başında idim. Ağabeyim geldi: “Mehmet, Yunanlılar İzmir’e asker çıkarmış” dedi. Artık mayısın on beşi, bir gün evvel miydi, o gün müydü bilmiyorum.. Yalnız Uşak’ın pazarı olduğu için işgali ilk işittiğim günün perşembe olduğunu biliyorum. Artık korkulu günler başlamıştı. Sanki akşama sabaha Yunan işgaline uğrayacağımızı zannediyorduk. Bir müddet sonra İzmir hava-lisinden, Bergama’dan muhacirler gelmeğe başladı. Demek ki Yunanlı-lar yavaş yavaş işgali genişletiyorlardı. Salihli yakınlarına kadar geldik-

12 D.B.Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8, (Kurtuluş Özel Sayısı), s.,22-26.

Mehmet Ersin

36

leri ve bizim taraftan da mukavemetle karşılaştıkları duyuluyordu. Salihli’de Çerkez Ethem vardı. Uşak’ta da ilk zamanlar Milli Mücadele teşkilatı kurulmağa başlamıştı. Fakat nedense İstanbul hükümetinin emriyle oranın emrinden ayrılmak istemeyen Uşak ileri gelenleri, teşki-latı dağıttılar. Bir müddet sonra da Eşme’den gelen bir baskınla teşki-lat yeniden ve bu sefer geri dönmemek üzere kuruldu. Teşkilatın ba-şında Paşazâde İbrahim Bey (merhum) vardı. İstanbul hükümetinin emrinden çıkmak istemeyenler çekildiler. Artık sesleri çıkmaz oldu. İsmet Bey isminde bir jandarma kumandanı vardı. Faal rol oynuyordu. Uşak’ta bir müddet kalan Fransız işgal askerleri vardı, istasyonu bekli-yorlardı. Eşme’den gelen baskın üzerine Fransız askerleri buradan gitti. Kütahya’da da İngiliz askerleri varmış. Kütahya, Milli Mücadeleye henüz katılmamış. Eşme’den buraya olduğu gibi buradan da Kütah-ya’ya baskın hazırlığı yapıldı. Rahmetli babam, aşiretlerle alakalı ol-duğu için aşiret gençlerini toplamak ve bir birlik teşkil etmek üzere jandarma kumandanı İsmet Bey, babamı Yörüklere gönderdi. Temin edilen atlar ve silahlarla ve diğer başka kuvvetlerle Paşazade İbrahim Bey, İsmet Bey başta olmak üzere Kütahya’ya baskın yapıldı. Kütahya da bu suretle Milli Mücadeleye katıldı. Sonra İngilizler oradan çekildi-ler. O sıralarda “Şarkta Mustafa Kemal Paşa varmış, büyük orduyla o gelecekmiş” diye laflar dönerdi. Uşak’ta bir hücum taburu teşkil edildi. Salihli cephesine, Çer-kez Ethem’in emrine verildi. Bu hücum taburu bir ara Ankara’ya T.B.M.M.’nin açılışına gönderildi. İşte şimdi yıldönümü bayramları yaptığımız 23 Nisan 1920’de Uşak Hücum Taburu T.B.M.M.’nin açılı-şında bulundu. Bilindiği gibi T.B.M.M.’nin Ankara’da toplanması daha evvel İstanbul’da toplanan Mebusan Meclisi’nin o senenin 16 Martında İstanbul’un İngilizler tarafından işgali ve Meclisin dağıtılması üzerine olmuştu. Ankara’ya yeniden seçilip gönderilen Mebuslar arasında Haydar Bey vardı. B.M.M.’si kâtibi rahmetli Haydar Bey. Haydar Bey, istasyonda bir kısım halk tarafından teşyi edildi (uğurlandı). Bando mızıka da vardı. Haydar Bey trende halka hitaben kısa bir konuşma yaptı. Dedi ki: “Efendiler.. Hiçbir kıymetim, hiçbir meziyetim olmadığı halde, bu kerre beni T.B.M.M. azalığına intihabınızdan (üyeliğe seçmenizden) dolayı teşekkür ederim. Eğer biz vazifemizi hakkıyla yaparsak, bu çalgılarla karşılarsınız yoksa sopalarla, efendiler, sopalarla..” Bizim Uşak Hücum Taburu, Meclisin açılış töreni biter bitmez hemen geri döndü. Aynı merasim günü müydü, bir gün sonra mı pek bilmiyorum, Uşak istasyonuna akşamdan sonra yatsı vakti geldi. Tabii askerin hepsi Uşaklı. İzin isteyenler olmuş. İzin verilmemiş. İş müna-


37

kaşaya dökülmüş. Derken bir çatırtı koptu. Efrat havaya silah sıkıyor. Biz de istasyonda idik. İstasyon binasının arkasına kaçtık. Bir müddet sonra silah sesleri kesildi. Treni de hemen hareket ettirdiler. Tabur subayları arasında dayızâdem yedek subay rahmetli Şahinzâde Meh-met Efendi vardı. O anlatırdı. Trenin hareketi sırasında bazı hemşehrileri tarafından lafa tutulmuş. Ve tren hareket ettikten sonra zorlukla atlayabilmiş. Eğer diyordu, kazara treni kaçırsaymışım isyanın müşevviki (teşvikçisi) sayılarak sorgusuz kurşuna dizilecekmişim. Bereket ki trene yetişebilmişim. Ethem Bey, bütün tabur subaylarını Uşak istasyonundaki hadise dolayısıyla günlerce sigaya (sorguya) çekti. Kurtuluncaya kadar akla karayı seçtik. İşte işler bu minval üzere ve ara sıra Çerkez Ethem’in düşman üzerine baskınları duyulurken, bir gün Yunanlıların yürüyüşe geçtikleri ve Salihli cephesinden ilerleyerek Güneyköy istasyonuna kadar geldiklerini duyduk. Bu 1336 yani 1920 senesinde ve o senenin Ramazan Bayramı’nın akabinde oldu. Cephe, Uşak’a yaklaşmıştı. Düşman Güneyköy’de durdu, Kurban Bayramı sonuna kadar. Yunanlıların bu yürüyüşünden Salihli istasyonunda bulunan vagonları İnay istasyonuna kadar çekiyoruz. O sırada bizim evde kirada oturan Giritli Ali Kâzım isminde bir şeftren vardı. Salih-li’den çekilen trenin şeftreni imiş. Bir sefer yapmışlar, katarı kurtarmış-lar. Cephe dışına, yani bizim tarafa getirmişler. İkinci defa gidip Alaşe-hir’de bulunan vagonları getirmesini söylemişler. Ali Kâzım Bey: “Vazi-yet tehlikeli görülüyor, elimizdeki makineyi kaptırmayalım” demiş. Fakat emir icabı tekrar makineyle gitmişler. Güneyköy yokuşundan inince Yunanlılar çevirmiş, Alaşehir’e götürmüşler. Hem Ali Kâzım Bey, hem de makine Yunanlılar elinde kalmışlar. Ali Kâzım Bey, Ala-şehir’de serbestmiş. Oraya bir Yunan kumandanı gelmiş. Halkı, bil-hassa yerli Rumları toplamış. Rumlardan bir tercüman bulmuş. Nutuk çekiyor, yerli Rumlara nasihatte bulunuyormuş. “Türklerle güzel geçi-nin, onlara iyi muamele edin..” tarzında konuşuyormuş. Fakat tercü-man, tam tersine, işte fırsat bu fırsattır deyip, intikam alma zamanıdır diye tercüme ediyormuş. Bizim şeftren Giritli Ali Kâzım Bey, dinleyici-ler arasında. Dayanamamış, kumandana: “Tercüman vazifesini suiis-timal ediyor (kötüye kullanıyor). Aksini söylüyor.” Kumandan tercüma-nı kovmuş, “sen tercümanlık yap” demiş. İşte 1920 senesinin Ramazan ve Kurban bayramları arasında bu olaylardan kısa bir zaman sonra Gazi Mustafa Kemal Paşa, Heyet-i Nasiha (nasihat heyeti) denilen bir heyetle memleketimizi ziyaret etti. Mustafa Kemal Paşa’yı ilk defa o zaman görmüştük. Heyet, 10-15 kadar zattan teşekkül ediyordu. İçlerinden hatırımda kalan isimler: Antalya mebusu Hoca Rasih Efendi. (Rasih Kaplan), Tunalı Hilmi,

Mehmet Ersin

38

Bursa mebusu Muhittin (Muhittin Baha Pars), Abidin Bey’ler vardı. Bu zevat trenden inince başlarında Gazi Paşa olduğu halde, yürüyerek şimendifer deposunun arkasına, harman yerine kadar geldiler. Bu karşılamada halk nedense pek fazla değildi. Yavaş yavaş yürüyüş esnasında İbrahim Tahtakılıç: “Paşa Hazretleri, halk şehir içinde size intizarda..” demiş. Paşa: “Müteâla istemiyorum..” diye cevap vermiş. Şimendifer deposu hizasına, harman yerine gelen heyet âzası, oraya getirilen bir fayton üzerinden ateşli nutuklar irad ettiler. Antalya mebu-su Hoca Rasih Efendi heyecandan titreyerek Kuran’dan ayetler oku-yor, Bursa mebusu Muhittin bey şiirlerle, beyitlerle süslediği konuşma-sı ile dinleyenleri ağlatıyordu. Gazi Paşa bu konuşmalar esnasında biraz ilerde atlı çetelerle meşgul oluyor, onlara bir takım talimler, aske-ri hareketler yaptırıyordu. Hatta bu atlılar arasında henüz çocukluk çağında çok genç birisi, Fehmi Tiritoğlu vardı. Paşa bir ara ona: “Adın ne?” dedi. Genç: “Fehmi” diye cevap verdi. Gazinin: “Aferin” dediğini duydum.”* Bu devrin insan hayalinden çıkmayan olayları arasında şehir-de bulunan Arnavut çetelerin başında Kuşçubaşı Eşref’in bulunmasıy-dı. Bu Çerkez kumandan deveye eyer takar, ona binerek istasyonla şehir arasında koştururdu. Mamafih bu adam, müthiş tavırlı bir adam-dı. Her halde icraatlı bir kimse idi. Çeçe karakolu kumandanı Talip’i kurşuna dizdiren, kendi efradından birisini çarşı ortasında yatırıp da-yak attıran O’ dur. Hayalimde canlılığını muhafaza eden bir şey de Arif Bey ku-mandasındaki 11. Fırka ile o sırada Garp Cephesi Kumandanı bulu-nan Ali Fuat paşanın memleketimizde bir müddet bulunmaları idi. Ali Fuat Paşa istasyonda, şimdi Toprak Mahsulleri Ofisinin önündeki kör hatlardan birisine çekilmiş bulunan hususi vagonunda dururdu. Bir merasim anında 100-150 kişilik süvari önünde Hükümet konağına gidip gelişi, halkı selamlayışı hala gözümün önündedir. Bir de 11. fırka bandosunun çaldığı marşlar arasında bando efradının ağzından tekrar ettiği şu nakarat dinleyenleri heyecanlandırır, gözyaşı döktürürdü: Ah İstanbul, güzel İzmir, yeşil Bursa, Edirne’miz Ah İstanbul, güzel İzmir, yeşil Bursa, Edirne’miz İşte bu olaylar iki bayram arasında idi. Nihayet Kurban Bay-ramı geldi. Bayramın galiba, dördüncü günü akşamüzeri duyuldu ki: “Yunanlılar, Güneyköy’den yürüyüşe geçmişler, Karakuyu istasyonun-da durmuşlar” Aynı gün sabahtan Gediz tarafından Çerkez Ethem’in * “…” Mehmet Ersin, a.g.e., s.55-56.


39

Uşak’a geleceği haberi çıktı. Fakat o gün gelemedi. Ertesi gün de Yunanlılar geldi. 29 Ağustos 1920 Pazar sabahı idi. Geceden beri arka arkası-na trenle muntazam asker geliyordu. Sabahleyin bir ara erkenden bir arkadaşımla istasyona gittik. İstasyonda asker kalabalığı vardı. Top ve silah seslerinin yaklaşmasına rağmen askerlerimizde hiçbir telaş yok-tu. Kavun, karpuz yiyorlardı. Orada bulunan bir subay sivillere bağırdı, biz de bıraktık, dolaştık. Beri taraftan memlekette, daha doğrusu bizim istasyon semtinde telaş başlamıştı. Karakuyu istasyonu tarafından top sesleri işitiliyordu. Mahalle ihtiyarları harman yerinin tepesine toplu halde çıkmışlar, düşmanın geleceği istikamete bakıyorlardı. Nihayet oradan herkes evine dağıldı. Babam da eve geldi. Top sesleri gittikçe yaklaşıyor, mermilerin şehrin üstünden aşarak Doğala tarafına düştüğü anlaşılıyordu. Biz de ailecek eski tabakhanede bulunan dayımın evine gitmek üzere hazırlanıyorduk. Top mermilerinin o tarafa düşmesine rağmen bizim istasyon mahallesi ayak altında kalacak gibi geliyordu bize. Evimizden çıkmak üzere iken kuvvetli bir infilak oldu. Çok korkmuştuk. Meğer bu infilakta Ciğeroğlu’ndaki şimendifer köprüsü yıkılmış. Düşmana yaramasın diye vakitsiz yerleştirilen bir dinamit, bizim son trenimiz geçerken patlamış, makine ikiye bölünmüş. Makinist ve ateşçiden ölenler olmuş. Ne kadar telefat var bilinmiyor. İşte bu infilaktan sonra biz evden çıktık. Çarşıya doğru gidiyoruz. Karşımızdan bir subay kılıcını çekmiş, arkasında 100-150 kişilik bir bölük, harbe gidiyordu. O sırada kaçan bir askeri Cinibiz tarlasında vurdular. Vurulan asker kimdi, ne oldu, giden subay ve arkasındaki efrat ne yaptılar, öğrenmek mümkün olmadı. Eski tabakhanedeki dayımın evine vardığımız zaman üzeri-mizden aşan top mermilerinin Doğala’nın ötesinde patladığını işitmek-le beraber, oraların ıssız ve sakin olduğunu gördük. Bir müddet sonra düşman askeri şehirde görülmeğe başladı. Bu suretle Uşak, düşman eline geçmiş bulunuyordu. Yavaş yavaş herkes sokağa çıkmağa baş-ladı. Biz de kalkıp tekrar evimize geldik. Şehirde başkaca bir hadise çıkmadı. İşte 29 Ağustos 1920’den 1 Eylül 1922’ye kadar Uşak, 2 sene 3 gün işgalde kaldı. Bu acı işgal günlerinde Anadolu’da İstanbul’dan gazete gel-mezdi. Yalnız İzmir gazeteleri gelirdi. İzmir’de Sada-i Hak (Hakkın

Mehmet Ersin

40

Sesi), Islahat, Köylü ve Şark gazeteleri çıkardı. Islahat ve Köylü gaze-teleri Milli Mücadele aleyhtarı gazetelerdi. Sada-i Hak ve Şark gazete-leri milliyetçi, Milli Mücadele taraftarı idiler. Hele, Sada-i Hak, medarı tesellimizdi. Gazete Sada-i Hak isminin altında (Halkın sesi, Hakkın sesi olmakla mübahat – Dâim edecek işte budur bize mükâfat) yazısı olurdu. Islahat gazetesiyle bir münakaşaya tutuşmuşlardı. Bir yazısında “Sada-i Hak Sada-i Hak – Yükseliyor nidayı Hak” diyordu. Sahibi Mehmet Sırrı idi. Harbe ait haberleri bu gazetelerde Yunan resmî tebliğlerinden öğrenirdik. İnönü muharebeleri, Sakarya muharebeleri, düşman tebliği olmakla beraber şanlı ordumuzun celâdeti gözümüzün önünde canlanır, neticeyi gü-venle beklerdik. Ve beklediğimiz gibi olurdu sonuç. “Anadolu’dan ve İstanbul’dan gazete gelmezdi..” demiştik ya, ilk defa bir İstanbul gazetesi, hatırımda kaldığına göre, Tasvir-i Efkâr gazetesi elimize geçti bir defa. Saklı gizli elden ele dolaşırken fersude-leşmiş. Gazi Mustafa Kemal’in B.M.M.’ni senelik açış nutku var, onu okuduk: “Ölmez bu vatan farz-ı muhal ölse de Çekmez kürrenin sırtı bu tâbutu cesmi” Mısralarıyla biten bu nutkun en mühim tarafı: “Ordumuzun bugünkü kuvvetini hâdisat yakında gösterecektir” cümlesi idi. Nitekim bir sene sonra öyle oldu, Vatan kurtuldu.


41

II. UŞAK- İŞGALDE

Mehmet Ersin

42


43

UŞAK İŞGALDE

“Anadolu sözcüğü” Yunancada; güneşin doğduğu yer, demek-tir. İtalyanlar bu topraklara (Anadolu’ya) Turchia (Türkiye) derler.

Batıda, güneşin doğduğu yerin güzel kenti İzmir, 15.5.1919’da kararırken, kuzeyde Samsun’da 19 Mayıs 1919’da yeni bir güneş doğuyordu. 15.5.1919-9.9.1922 tarihleri arasındaki savaş “Türk-Yunan Savaşı” olarak adlandırılsa da araştırıcılar, tarihçiler tercihlerine göre; İstiklal Harbi, İstiklal Savaşı, İstiklal Mücadelesi, Kurtuluş Harbi, Kurtu-luş Savaşı, Kurtuluş Mücadelesi, Milli Mücadele olarak adlandırırlar. Bu adlar, bu savaşın bizim yönünüzden niteliğini anlatır. Yayılmacıla-rın işgalinden “Kurtulmak” ana hedefimizdir. Yunanlılar ise bu savaşa Küçük Asya Savaşı, Kurtarıcı Savaş, İzmir Savaşı, Kurtarma Savaşı derler. Türkler yayılmacılardan “Kur-tulmak” isterlerken, Yunanlılar “Esir Kardeşler” diye nitelendirdikleri Anadolu Rumlarını “Kurtarmak” peşindedirler. Genelde işgal kuvvetlerinin iki temel amacı vardır: Ya işgal ettikleri ülkeyi yakıp yıkarak ganimetlerini alıp yurtlarına dönerler, ya da işgal ettikleri ülkenin; insanını ve toprağını tutsak alarak vatanlarını genişletirler. Yunan Ordusu’nun amacı hem “Esir kardeşlerini” kurtar-mak hem de Ege Bölgesi’ni yurtlarına katmaktır. Venizelos, İtilaf Devletlerine, savaş girerken verilen sözün tutulmasını, İzmir’in çevresiyle birlikte Yunanistan’a verilmesini ister. Oysa İtalya’nın da gözü İzmir’dedir. İtalyanlar, Yunanistan ile İtalya arasındaki çekişmede, büyüklerin kendilerini seçmediklerini bilirler. Bu nedenle İtalyanlar önce kendi işgal bölgelerine giren Yunanistan’ı protesto ederler. Sonra da Kuva-yı Milliyeye kendi çıkarlarını korumak amacıyla hızla silah, mühimmat göndermeye çalışırlar. Yunan Ordusu’nun Anadolu’yu işgali, İzmir merkezden, kuzey, güney, orta istikametlerine olmak üzere üç koldan başlar, giderek Anadolu’nun içlerine kadar yayılır. “Küçük Asya Savaşı”nı başlatan Başbakan Venizelos’tur. Yunanistan’da 14 Kasım 1920 tarihinde yapılan seçimleri kralcılar kazanır. Konstantin’in ve Almancı Takımı’nın Yunanistan’da yeniden başa geçmesinden dolayı Yunanistan’a yardımcı olmaktan artık vaz-geçen İtilaf Devletleri, 1921 Martında, Yunanlıların Anadolu’dan çekil-mesini, savaşa son verilmesini isterler. Yunan halkı da savaştan bez-gin ve yorgundur. Venizelos’un ihtiraslarına, söylediklerine kapılmış, savaşın hemen oldu-bittiyle kazanılacağını sanmıştır. Asker evlatları Anadolu topraklarına gidip, uzun süre gelmeyince, içlerinden şöyle geçirmiş olmalıdırlar:

Mehmet Ersin

44

Önceleri: Adı Anadolu’dur, Türklerle doludur. Savaş, güneşin doğduğu yerden Rumları kurtarma yoludur. Sonraları: Yunanistan’dan istekle uğurlanıp gidenler, Kurtarma Savaşı’nda heba oldu bedenler Umut yok savaşa verelim son!

Dönsün artık Anadolu’dan asker ve evzon Kral Konstantin ve Başbakan Gounares (Gunaris) beraberin-

deki heyetle, 12 Haziran 1921’de İzmir’e gelirler. Daha sonra, kral ve beraberlerindekiler, 17 Temmuz 1921’de Uşak’tadırlar. Kral, Uşak ve Kütahya’daki savaş konseylerine başkanlık eder. Savaş Konseylerinin aldığı kararlar doğrultusunda, Yunan Ordusu’nun Anadolu’nun içlerine doğru işgali sürer. Venizeloscuların başlattığı savaşı Kralcılar da de-vam ettirir.

Yunan tarafında bunlar olurken bizim tarafta neler oluyordu? Mustafa Kemal Paşa’ya sordular: ---Ordu yoktur, dediler: ---Kurulur. ---Para yoktur, dediler: ---Bulunur. ---Düşman çoktur, dediler. ---Kovulur. Ve ilave etti: ---Söz konusu vatansa gerisi teferruattır. İşgalde, önceleri Kuva-yı Seyyare ve Milis kuvvetleri işgalcile-

re direniş gösterip, iç isyanları bastırmada etkili oldular. Yozlaşan, başına buyruk Kuva-yı Seyyare’nin davranışları, Kuva-yı Milliyenin dağınıklığı, Düzenli Ordu’nun kurulmasının gerekliliği, her olayda, her durumda, zorunlu hale geldi.

Düzenli Ordu, ilk meyvelerini Yunanlılar “Avgin Savaşı” dedik-leri I.İnönü Savaşı (6-11 Ocak 1921: 6 gün), II. İnönü Savaşı (23 Mart-1 Nisan 1921: 10 gün)’larında verdi. İsmet Paşa, “Milletin makûs tali-hini” yenerek halka, orduya, TBMM’ye umut ve güven aşıladı.

Bu arada yayılmacılara karşı o dönemde aynı safta savaşım verdiğimiz Rusya’dan maddi yardım sağlandı.

Sakarya Meydan Savaşı (23 Ağustos 1921)- bu savaş da Yu-nanlılar “Sangaries Savaşı” derler- Yunan Ordusu’nun Anadolu’nun içlerine kadar yayıldığı, Polatlı’dan top seslerinin duyulduğu, Anka-ra’ya ulaşamadığı, Türk Düzenli Ordusu karşısında, başarı elde ede-mediği savaştır.


45

Yunan Ordusu’nun top seslerinin Polatlı’dan duyulmaya baş-laması ile kimi milletvekilleri Ankara’yı terk ederek, Meclis’in Kayse-ri’ye taşınmasını önerirler. TBMM’de taşınma tartışmalarının yaşandığı bir sırada Diap Ağa kürsüye çıkarak şunları söyler:

---Benim siyasete aklım ermez. Beni buraya salarken bana dediler ki; “aman orada kendine dikkat et, dönme, kanma”, ben de onlara dedim ki “siz sütseniz ben de sizin kaymağınızım. Eğer siz korkmazsanız, men bozulmazem. Burada paşalar var, okumuşlar. Menim sözüm şudur: Süt kokmamıştır. Anaların memelerinde, bebek-lerin ağzında bembeyaz, dupdurudur. Biz buraya dövüşmeye mi gel-dik, kaçıp saklanmaya mı?*

Anadolu’nun kılcal damarlarından beslenen, Anadolu’nun alaylı, çarıklı erkân-ı harbi Diap Ağa halkın ve kendisinin özlemlerini, hedefle-rini ne güzel dile getirmiş, korkaklara da bir güzel ders vermiştir.

Düzenli Ordu kurulmuş, para bulunmuş, sıra yurttan düşmanın kovulmasına gelmiştir.

Yunan Ordusu, “Ali Viran (Ölüm Çukuru)” Savaşı’nda da, çu-kurlardan çukur, ölümlerden ölüm beğenmiş, Başkumandanlık Mey-dan Savaşı sonunda 9 Eylül 1922’de denize dökülmüştür.

Mondros’tan - Mudanya’ya, Sevr’den - Lozan’a kadar geçen süreçte, zorlu, sıkıntılı, savaşımlı, endişeli günler 24 Temmuz 1923’de Lozan Antlaşması ile son bulmuş, yeni bir dönem başlamış, yeni bir atılımla Türkiye Cumhuriyeti kurulmuştur.

Eski Yunan’da Akha ordularının başkomutanı Agamemnon’dur. “Hasta adamın ölüm fermanı, Limni Adası’nın Mondros Kasabasında, işte onun adını taşıyan bir gemide (Agamemnon) bir İngiliz gemisinde imzalattırılır Osmanlı’ya. Rastlantı bu ya Anadolu Agamemnon’da teslim alınır. Hektor’un ruhu bir kez daha vurulur… Ama ölmez! Çünkü direnen insanın ruhu, insanlığın ruhudur. Dumlupınar’da muzaffer Başkumandan Mustafa Kemal: “Yunanlılardan Hektor’un öcünü aldık”, diyecektir**.

Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ü çeşitli yöntemlerle değerlendir-mek mümkündür. Bana göre en doğru yöntem gazeteci Taha Akyol’un yazdığı gibi: “Atatürk’ün sözlerinden hareketle tarihe bakacaksak, ilk şart, Atatürk’ün sözleri hangi dönemde, hangi şartlarda, nasıl bir politi-ka izlerken söylediğine dikkat etmektir. Onun için Tarık Zafer hocamı-zın söylediği gibi, doğru metot, “Atatürk’ten olaylara değil, olaylardan Atatürk’e gitmektir.”

* Mucize Özünal, Kalpak ve Kartal, TUDEM, II.Baskı, Mart 2010, İzmir, s.,116. ** “ “, a.g.e., s.,67.

Mehmet Ersin

46

Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün, olaylara karşısında; tutumu, davranışı, uyguladığı yöntemler konusunda aldığı sonuçlar ortadadır.

İstiklal Harbinde Uşak’tan Hatıralar Yazan: İzzettin ÇALIŞLAR*

Emekli Orgeneral

B- Uşak İstikametinde Yunan Taarruzu ve Uşak Muhare-besiyle Uşak’ın Yunanlılar Tarafından İşgali:** 1920 senesi Ağustosunun 1. gününden 27. gününe kadar Uşak cephesinde keşif faaliyetlerinden başka mühim bir hareket ol-mamıştı. Sükûnet devam ediyordu. 27 Ağustos günü üstün düşman kuvvetleri (Ağrıboz ve Adalar tümenleri) Alaşehir’den seri bir ileri hare-ketle Uşak istikametinde taarruza geçmişlerdi. 23. Tümen 1500 mev-cutlu idi. Uşak’ı örtmek ve müdafaa etmek için Sarayköy, Külköy, -Karakuyu- Karahasan hattında mevzilenmiş ve sol yanı ile Selikler köyüne kadar uzanmıştı. Uşak’ta Kurban Bayramı izni yüzünden mev-cutları az olan Uşak milli piyade ve atlı bölükler bırakılmıştı. Bunlar da Sarayköyü üzerine ilerleyen düşman koluna karşı cephe almak üzere o istikamete sürülmüşlerdi. Düşman Sandıklı köyü –Çardak- Sarayköy hattına yanaşmıştı. Bu suretle Uşak muharebesi başlamış oldu. Yunanlılarla beraber ha-reket eden hain Musa çetesinin kılavuzluğu sayesinde gece karanlı-ğında Yunanlılar Saray köyü ile Külköy arasında bulunan yüksek ka-yalık tepelere çıkmağa muvaffak oldular. Daha o gün Demirci muha-rebelerinden dönen biri 44 diğeri 108 mevcutlu iki taburumuz ve Uşak’ta ala koyduğum bir hücum bölüğünün bütün gayretlerine rağ-men gece mukabil taarruzlarımız bu tepelerdeki düşmanı atmak imkâ-nını veremedi. 28 Ağustos sabahı muharebe düşmanın hem tabiye ve hem büyük kuvvet üstünlüğü ile devam etti. En az 12 bin piyade ve bize nazaran çok kuvvetli topçu ve süvari bölükleriyle taarruza devam eden düşman, taarruzun ağırlığını Karakuyu ile Külköy arasında bu-lundurmakla beraber bizi her iki cenahtan kuşatmak için başka mühim

* İzzettin Çalışlar, a.g.m. ** Uşak muharebesi bütün tafsilat ve krokilerle 1931 senesi Birinci Teşrininde intişar

eden 82 numaralı askeri mecmuada yazılmıştır. Uşak Halkevinin ve diğer arzu eden-lerin bir tane edinerek Kütüphanelerinde bulundurmaları faydalı olur. Ben bu yazıda Uşak Muharebesinden kısaca bahsedeceğim. İ.Ç.


47

kuvvetlerle (Kabaklar İstasyonunun ve Uşak-Gediz şosesini) ele ge-çirmek azminde idi. Bu suretle Uşak ovasında bütün kuvvetlerimizi esir ve imha etmek planını takip ediyordu. Bu müthiş planı önlemek için Uşak’ı üzüntü ve iştiyak ile muvakkat bir zaman için bıraktık. Fakat kıtalarımı-zı düşmana esir bırakmadan yeni muharebeler için bir an evvel (İslamköy) mıntıkasına almağa çalıştık. Güzel Uşak’ı bırakanlar onu hiçbir an hatırlarından ve gönüllerinden çıkarmadı. Mukadder kurtuluş gününe kadar onun duyduğu elemlere katılarak iki sene hasretini çek-ti. Allah da Uşak’ın kurtuluşunu yine hemen tam iki sene sonra ve aynı günlerde benim birinci kolordunun kahraman birliklerine nasip kıldı. Yunanlıların Uşak’a ilerlemelerinden maksatları neydi? İzmir’in Hinterlandı olarak İngiliz Generali Milen’in tayin ettiği askeri ve siyasi hududu haricinde yapılan bu Yunan ileri hareketinde: Uşak’ta teferruatıyla haber aldığı milli heyecan ve kaynaşmanın askeri ve mahalli hazırlık ve teşkilatının büyümesine ve kuvvetlenmesine meydan bırakmamak, kuvvetlerimizi inhilal ettirmek ve Büyük Millet Meclisi hükümetinin azimli ve müsmir olmağa başlayan gayretlerini ve hassadan halka olan nüfuzunu kırmak maksadını görmek muvafık olur. Esasen Yunanlılar, Uşak hareketinden sonra Birinci ve İkinci İnönü Muharebelerine ve Sakarya Muharebesine dahi hemen ayni maksatla girişmişlerdi. Anadolu içlerine ilerledikçe Türk kuvvet ve mukavemetinin artmakta, Türk ordusunun intizam ve kuvvet bulmakta ve Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinin dahili ve harici idare ve siyaset faaliyetinin semerelerinin Yunan emelini akamete uğratacak bir cereyan almakta olduğunu gördükçe, ileri harekete devam etmeğe (Fakat beyhude olarak) çalışıyorlardı. Çünkü lokma büyüktü ve haz-medilemeyecek bir hale gelmiş bulunuyordu.

Uşaklı Yüzbaşı Hasan Basri Bey Mehmet Ersin

Bazen bir tesadüfün sonucu olarak tarihin derinliklerinde kay-bolmuş bir insanla karşılaşıverirsiniz. İlginç bir yolculuk başlar, kütüp-hanelerin tozlu raflarının arasında. Biraz daha sorgularsınız kimselerin bilmediği ama sadece bir yazarın kitabına konu ettiği bu kişiden söz eden kitapları. Siz sorguladıkça da “TARİH” denen tavan arasının tozlarına meraklı kedi, uysal bir çocuk gibi oturur kucağınıza ve anlat-maya başlar usul usul.

2005 yazında İstanbul’dan bir dostum Didim’e telefon etti. -Turgut Özakman’ın, Şu Çılgın Türkler’ini okudun mu?

Mehmet Ersin

48

-Okumadım. -Oku, o eserde, Uşak’lı bir yüzbaşıdan bahsediyor. -Teşekkür ederim, okurum. Su Çılgın Türkler’i alıp, bir solukla okudum. Gerçekten Turgut

Özakman eserinin iki yerinde Yüzbaşı Basri Bey isminde bir komutan-dan söz ediyordu.

2005’in sonbaharında Didim’den Uşak’a dönünce, Uşak hak-kında araştırmalarımı, kitaplarımı bilen dostlar bana Basri Bey’i sordu-lar. Ben de acele etmeyin bu konuda ulaşabildiğim tüm bilgileri sizlerle paylaşacağım dedim. “Yurdum için Savaşırken” adıyla derleyip düzen-lediğim eserlerin hazırlık ve araştırma aşamasında görüşmeler yaptı-ğım hiç bir kimseden Uşak’lı Yüzbaşı Basri Bey’le ilgili hiçbir şey işit-memiştim.

“Yurdum İçin Savaşırken” eserimin birinci baskısının mevcut-ları bitip ikinci baskısını kendi olanaklarımla bastırınca, iki kitabımı da Turgut Özakman’a göndermek istedim.

Şu Çılgın Türkler kitabını basan Bilge Yayınevi’ne telefon ede-rek, Turgut Özakman’ın adresini ve telefonunu rica ettim. Kitaplarımı yayınevine gönderirsem, Turgut Özakman’a ulaştıracaklarını söyledi-ler ve telefon numarasını vermek istemediler. Kendimi tanıtarak tele-fon konusunda ısrarcı oldum. Sonunda, ikna oldular ve Turgut Bey’in cep telefonunu verdiler.

Turgut Özakman’a 2006 Ekiminde yayınevi aracılığıyla kitap-larımı gönderdikten bir hafta sonra telefon ettim. Kendimi tanıtarak:

-Şu Çılgın Türkler’de adı geçen Uşaklı Yüzbaşı Basri Bey, kurgu mu, yoksa gerçek mi? diye sordum.

-Gerçek, gerçek. -Nasıl emin olabilirim? -Ben şu anda Çanakkale’deyim. Bir hafta sonra, Ankara’ya

döneceğim. O zaman telefon ederseniz, kaynaklarımı size bildiririm. -Teşekkür ederim. Uşak’a davet etsem, gelir misiniz? -Yılsonuna kadar doluyum.2007 bahar aylarında Uşak’a gel-

mem mümkün olabilir. Ekim 2006’da ikinci kez Turgut Özakman’a telefon ettiğimde

İstanbul Kitap Fuarında olduğunu söyledi. Üçüncü kez telefonumda Turgut bey’i, Ankara’da yakaladım. Telefonda, “Bir dakika” dedi. Bana, Basri Bey’in adının geçtiği, kitabında kaynak olarak kullandığı eserleri yazarları ile söyledi.

Eserler, 1941 ve 1947 yıllarında basılmıştı. İzmir’de oturan, Meslek Yüksek Okulu’ndan öğrencim olan Muammer Sakaryalı’ya telefon ederek, İzmir Milli Kütüphaneden bu eserleri bulup, fotokopisini


49

alıp, bana göndermesini rica ettim. Öğrencim İzmir Milli Kütüphane-si’nden söz konusu eserlerin fotokopisini çekerek kardeşiyle gönderdi.

Bu eserlerde, Uşak’lı Yüzbaşı Basri Bey’den söz ediliyordu. Yedek Teğmen Şevket Soğucalı’nın; “38.Alayla Samsun’dan İzmir’e” ve “İstiklal Harbinde Olaylar” ve Turgut Özakman’ın ‘Şu Çılgın Türkler’ adlı eserlerden hareketle Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Başkanlığına (ATAŞE) Ankara’ya 9.Ocak 2007 tarihinde bir yazı yazarak Yüzbaşı Basri Bey hakkında bilgi istedim. (Belge1)

Mehmet Ersin

50

Cevaben de istediğim bilgilere ulaşabilmem için aradan geçen yıllar nedeniyle asla bulamayacağım bir takım ek bilgilere ihtiyaçları olduğunu belirten bir yazı aldım. Genel Kurmay Askeri Tarih ve Strate-jik Başkanlığı ATASE, yazımı ARŞİV Müdürlüğüne havale etmiş ola-cak ki, cevap, bu makamdan geliyordu.(Belge2)


51

Gerçekten Arşiv Müdürlüğünün cevabi yazısının dip notundaki belge ve bilgileri sağlamam, elde etmem mümkün değildi. Şartları zorlayarak bir şekilde, Uşaklı Yüzbaşı Basri Bey hakkında şu bilgileri elde ettim:

Mehmet Ersin

52

5. bölük K. Yüzbaşı Hasri Bey Şehit Düştü (09 Eylül 1921)13 9 Eylül 337 Cuma13 Tümenimizin topçuları Duatepe’deki düşman mevaziini bom-

bardımana başladı. Alaylar geniş ve kademeli avcı hatları teşkil ede-rek düz bir arazide koşarak Duatepe’nin eteklerine giriyor. Topçu bilâ merhamet çalışıyor. Düşman makinalı tüfeklerini susturmak ve tepenin zaptını müteakip kaçan düşmanı telef etmek için tüfek indirdiğimiz esnada zaten mahfuz mahallere çekilmiş olan bölük hayvanatının tam ortasına bir mermi düşüyor; fakat hüsnü tesadüf olarak infilak etmiyor, bu suretle büyük bir tehlikeden kurtuluyoruz. Yalnız saka katırımız telef oldu.

Düşmana yakından ateş etmek maksadile bu avcı hatlarının arasına dahil olduk. Hazardaki muharebe talimini hatırlatacak intizam-la koşuyor. Yatıyor, tekrar koşuyor; nihayet mevzi aldığımız bu tüm-sekten sevgili arkadaşlarımızın üzerinden aşırdığımız kurşunlarla düşman makinalı tüfeklerini susturmıya ve telef etmiye çalışıyoruz. Bilafasıla atışa devam eden topçumuz Duatepe’deki düşman mevaziini bir harabeye çevirdi ve bir yığın haline getirdi; topçumuz hiç durmadan, dinlenmeden bir elektrik dinamosu gibi çalışıyor; Bunların şiddet ve kudretine inzimam eden makinalı tüfeklerimizin devamlı ateşlen piyadelerimizi tevkife çalışan düşman makinalı tüfeklerini sus-turmaya çalışıyor; bunları ya tahrip veya tebdili mevzie icbar ediyor. Zahmetsiz ve zayiatsız maksatlarına koşan aslan piyadelerimiz hücum mevziinde arkalarından gelen kademeleri bekliyorlar. Biraz sonra topçu birden sustu. Bir tayyare kafilesinin çıkardığı gürültüye benzer bir uğultu!.. Allah, Allah, Allah... Kahraman piyadelerimiz Duatepe’de taarruz başlayalı ancak iki saat olmuştu. Düşman çok kötü bir vaziyete düşürülüyor. Piyadelerimizin ve makinalı tüfeklerimizin biaman takip ve tazyiklerinden kurtulmak için çareler arıyor, ricat yollarını intihap etmemiş olan bu insanlar birdenbire neye uğradıklarını idrak edemez oldular... Şaşırdılar! Arkalarında Sakarya durmadan akıyor. Sol cenah-larındaki Beylikköprü geçidi tahrip edilmiş, sağlarında ve ellerinde bulunan Kavuncu köprüsü ise bir hayli uzak, çok mütereddid kalan bu adamların akıllıları teslim oluyorlar. Teslim olmak istemiyenler kendile-rine bir mahreç ve bir melce bulabilmek için fuzuli gayret ve kuvvet sarfederek kâh dönüp ateş ediyor; tekrar koşuyor, kâh toplanıp birbir-leriyle konuşuyorlar, yine dağılıyorlar...

Arkalarından durmadan koşan ve ateşle takip eden piyadele-rimiz bu adamlara göz açtırmak bile istemiyor. Sıkı ve sürekli bir takip 13 Yedek Teğmen A. Şevket: İstiklal Harbinde 38. Alayla Samsun’dan İzmir’e, İstanbul,

1941 Askeri Matbaa, s.: 25,26,27,54,56


53

devam ediyor. Bu esnada istirdat olunan Duatepe’den müteaddit bo-razanlarla ve düdüklerle askere “Dur!” işareti veriliyor, asker de bu takip hareketini tatil ederek Duatepe’de toplanıyor. Esbabını anlaya-madığımız bu dur işareti kim tarafından ve ne için verdirildi hayret ettik. Duatepe’nin istirdadile bittabi mesele bitmiş olmuyor. Fakat bu fırsattan azami istifade ederek bunları tepelemek ve Yunan safların-dan hariç kılmaktı. Heder olan bu büyük fırsata hala müteessirim. Nitekim bu hareketimizin cezasını da gördük. Dur! işaretine ve emrine mutavaatla harâtı takibiyeyi tatil eden bölükler küme küme Duatepe’de toplanırken düşman da hayretler içinde bizim bu hareketimizi takip ediyordu. Duatepe’nin önündeki hafif sırtları bile ihmal ederek düşma-na terk etmiş bulunuyoruz. Sakarya’ya dökülmek tehlikesinden kurtul-muş olan bozgun düşman bakiyesi bu tepelerin boş bırakıldığını gö-rünce hiç olmazsa akşama kadar burada tutunarak gece takviye kıt’alarile bu hattı elinde bulundurmak gayesile bu tepelere tırmanma-ya başladılar ve tekrar önümüze mevzi aldılar.

Bu taarruzda elde edilen muvaffakiyete göre verilen zayiat hiç-ti. Yalnız 5. Bölük K. Yüzbaşı Basri Bey şehit düştü. Bir de bu gece 1. bölüğümüze gelen Raci Efendi isminde bir yedek subay arkadaşımızı da daha yüzünü görmeden ve künyesi bölük defterine geçmeden kaybettik. Bu kahraman arkadaşımız gecenin derin zulmeti ve yağmu-run göz açtırmayan tazyiki altında mukaddes vazifesine ulaşmak ve biran evvel eratının başına geçmek için son kuvvet ve gayretini sarfederek bu muharebeye yetişmiş bulunuyordu. Sana binlerce rah-met ve hürmet, istiklâlin genç kahramanı muhterem şehit!..

Bu taarruzda düşmandan 18 otomatik tüfek; 5 top, 200’den fazla piyade tüfeği iğtinam, biri yüzbaşı olmak üzere birkaç subay ve bir hayli er esir aldık. Subayların ceplerinde çiğ et parçaları ve buğday kavurgası (Kavrulmuş buğday) zuhur etti. Alayımızı iş başında gör-mekten mütevellit bir şevk ve hevesle tekrar cephanelerimizi ikmal ediyor ve tüfeklerimizi temizliyoruz. Geceyi nöbetle tahkimat yaparak geçirdik. Tümenimizin muvaffakiyetle başardığı bu taarruzda Başko-mutan Gazi Mustafa Paşa Hazretleri, Fevzi Paşa ve İsmet Paşa Hazeratı da bulunduğunu bilahare öğrendik.

Uşak’ın Kurtuluşu ve Piyade Yüzbaşı Hasan Basri Beyin Annesi14

1 Eylül 338 Cuma (1 Eylül 1922) Alessabah tekrar yürüyüşe geçtik. Temiz bir hava ve ılık bir

güneş altındayız. Peyderpey düşman istilasından kurtarılan vatanımı-

14 Şevket Sogucalı: İstiklal Harbinde Olaylar. Ankara, 1947, S.:102-104

Mehmet Ersin

54

zın süslü dağlarından ve yeşil ovalarından durmadan mütemadiyen ilerliyoruz. Hatiplerde bize hediyeler getiren ve durup durup kucakla-yan yıllardan beri askerimizin hasretini çeken temiz vatandaşlarımızın refakatinde askerimiz coşkun bir neşe ve namütenehi bir sevinç için-de, yorgunluk, bezginlik duymayan bir karara ilerliyoruz.

Düşman zulmünden kurtulan vatandaşlarımız askerlerimizin etrafında kimi askerimizin çantasını taşıyor, kimi tüfeğini taşıyor, kimi mataralarını toplayıp pınarlardan su getiriyor, kimi askerimizin serpu-şunu başına giyiyor ve biz de bu samimi alaka ve aşinalığa müsama-ha ediyor, gülerek konuşarak yolumuza devam ediyoruz. Düşmanın buralarda kaldığı müddetçe yaptığı mezalim ve fecayi söyleye söyleye bitiremiyorlar ve şimdiki perişan hallerini görerek intikam dolu sineleri şişiyor, geriliyor ve arkasından derin bir oh!., çıkıyor... Bu vatandaşla-rımız her suallerinde bize Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Hazret-lerini soruyorlar. Bilaistisna büyük küçük her vatandaşın bu sualine muhatap oluyor ve “İzmir’de” cevabını veriyoruz. Hayvanlarımıza bile bir sevgi ve derin bir alaka gösteren bu asil Türk köylüleri her ufak molada atlı subayların atlarını seyis erlerinin ellerinden alarak gezdiri-yorlar, ayaklarını ovuyorlar, gözlerini ovalıyorlar, bezlerle burun delik-lerindeki tozları siliyorlar. Her hizmeti sonsuz bir arzu ve iştiyakla yapmak istiyorlar. Beraberimizde yürüdükleri müddetçe askerimiz de bunları sofralarına oturtuyor, kardeş gibi sevine sevine yemek yiyorlar; askerin suyunu taşıyor, karavanlarını yıkıyorlar. Her geçtiğimiz köyler ve mahaller hakkında bilgilerini anlatıyorlar. Bu minval üzere yürüyüş devam ederken öncü bölüğümüz düşmanın tekrar bir ateşine maruz kaldı. Öncü bulunan taburumuz diğer taburların yardımına hacet bı-rakmadan bu bitap ve perişan düşman kıt’asını derhal tard ederek tekrar yürüyüşe devam ettik.

Akşam olmak üzere önümüzden büyük bir duman yükseliyor ve semayı küme küme bulutlar kaplıyor. Sadık köylülerimiz malumat veriyorlar: Düşman Uşak’ı da yakmış. Bir saat sonra alevler içinde yanan bu güzel kasabamızın yanından geçiyoruz. Burasını yakan ve kundaklayan elleri aramak ve gebertmek için arkamıza bile bakmıyo-ruz. Yalnız yol üzerinde bir dakika cereyan eden çok hazin bir vak’ayı nakletmek isterim. Alayımız öncü kıt’asıyle ilerlerken geçen sene 9 Eylülde Duatepe taarruzunda şehit düşen bizim II. Taburun 5. Bölük Komutanı Uşaklı Yüzbaşı Basri Beyin annesi şehit kahraman Basri’yi arıyordu. Bu muhterem yüzbaşı bizim alaydaydı. Bittabi annesi de oğlunu bizim alaydan arayacaktı. Bize çok elem veren ve arkadaşımı-zın bize yadigâr bıraktığı tatlı hatıraları tekrar canlandırıp şu anda


55

ihyaya vesile olan bu zavallı kadıncağızın “Oğlum? Basrim nerede?..” demesi biz ağlattı. Bu çok hazin ve çok acıklı bir hitap idi. Bu sual karşısında sendeledim, sarardım, bir an dudaklarım kaskatı taş kesil-di!.. Kadıncağız dudaklarımdan dökülecek cevabı sabırsızlıkla intizar ediyor, gözleri titriyor, elleri gayri tabii bir hareketler yapıyor. Nihayet istemeye istemeye “arkamızdan gelen 56’da” cevabını verdim. Basri alayımızın en neşeli ve en şakrak bir yüzbaşısı idi. Bir annesi ve bir de ceylanı (al atı) vardı, bütün kazancı ve bütün zevkini bu iki şeye has-retmişti. Annesi, atı!... Alayın çok eski ve emektar subaylarından ol-ması itibarı ile bila istisna alayda kendisini sevmeyen yoktu... Çok iyi bir kalbe ve çok temiz bir ahlaka malikti. Şehit olmadan bir iki gün evvel subaylar toplu bir halde otururken gülerken yanımıza geldi. “Ra-sim ben rüya gördüm öleceğim” dedi. Hepimiz böyle bir tahayyüle güldük, bizimle o da güldü. Duatepe taarruzunun hitam bulduğu saatte şühedanın defniyle meşgul olan sıhhiye erlerimiz bize Basri’nin de bu meydanda gömüldüğünü söyleyince meyus ve münkesir olduk. Zavallı kadıncağızın artık o anda iştiyak ve hasreti ve sevgili Basri’sine kavu-şacağı anın bir dakika meselesi olduğunu düşünerek kim ne kadar bir heyecan ve ne kadar bir sevinç içinde idi. Basri’yi 56’da arayacak, arayacak nihayet bulamayacak ve Basri’nin elim akıbeti ona hiçbir ağız hiç dudak söyleyemeyecek. Bu hazin araştırmanın muhatabı ben olduğuma ve arzum hilafına böyle bir yalanla bu kadıncağızı oyaladı-ğıma ne kadar müteessir oldum. Bu hadise bende ukde halinde kalan hazin bir elem ve yeis bıraktı. Bu hazin araştırmayı hatırladıkça kalbim sızlar, acım tazelenir.

Uşaklı Yüzbaşı Basri Sakarya Duatepe

Yüzbaşı Basri, 2. Taburumuzun 6. Bölük Komutanıdır. Büyük Harpte Kafkas Muharebelerinde çalışmış tecrübeli, değerli bir subay; annesi işgal altında bulunan Uşak’ta oturuyor, henüz bekar, bir atı bir de annesi var, başlıca serveti annesi ve atı. Basri’nin durumunu tü-mende bilmeyen arkadaş yok. Seyrek gördüğümüz günlerde ilk soru-muz bu olur. -Yüzbaşım, teyzemizden yeni haber var mı? Evet veya hayır; fakat bu sorumuz onu çok mütehassıs eder, eğer haber almış-sa, onun o andaki neşesine keyfine ölçü yoktur; haber alamamışsa yüzü asık ve müteessirdir. Cevap verir:

-Alamadım. Fakat biz onu, teselli edecek sözler ve latifelerle bu teessürünü unutturmaya çalışırdık. Haber almışsa Basri’nin ikram ve masraflarına boğulurduk...

Mehmet Ersin

56

Çaldağı Muharebelerinden sonra, Tümen ikmal eratı almak ve diğer noksanlarını tamamlamak üzere Haymana civarındaki, dere köyüne çekilmiş, yerini ikinci tümene bırakmıştı... iki üç gün içinde noksanlarını oldukça tamamlayan Tümen, verilen emirle Polatlı’nın garbinde Kargılı köyüne yürüyecek, orada tekrar emir bekleyecekti. Yola çıkalı bir saat geçmemişti ki, müthiş kelimesiyle tavsif edemeye-ceğim bir yağmur başladı. O kadar ıslandık o kadar ıslandık ki; sanki denize düşmüş bir insan durumundaydık, askerlik bu... Öleceğiz emir yerine gelecek;... Yağmur da yağsa taş da yağsa yürüyeceğiz.. Ve emir yerine gelecek. İşte askerliğin en büyük hususiyeti en sert tarafı... Böyle olmasa askerliğin ifade ettiği manada kuvvet kalır mı? Azamet kalır mı? Bir saat, iki saat geçti yağmur devam ediyor fakat biz yürüyo-ruz. Hem de sevgili okuyucum zafere yürüyoruz, buna inan. Çünkü şu anda düşman hakkındaki duygularımız feveran halinde, elimizde silah da olamasa, Allanın yarattığı taşlarla, odunlarla onu zebun bir hale düşüreceğiz...Şu anda çekilen mihnet ve meşakkat onların icadı ve onların yarattığı bir mecburiyet. Yağmur devam ediyor. Yollar bir ça-mur ve batak yığını. Yürüyoruz. Gök sanki yerle birleşmiş, zift gibi simsiyah bir karanlığın içinde gidiyoruz. Bu minval üzere sabahın alaca karanlığında Kargılıya geldik. Tümen Kurmayı ve Alay Komutan-ları ileriye gittiler, biz de arazinin kuytu bir yerinde yaktırdığımız ateş-lerle kurunuyoruz.

Güneş, geceki yağmurun yağışına bir nisbet gibi haşmet ve azametle doğuyor. Biraz sonra tümenimiz Duatepeyi zapt edecek. Topçu ve makinelerin devamlı atışları altında piyadelerimiz Duatepeye tırmanıyorlar.

Topçumuz atıyor ve durmadan atıyor. Biz de piyadelerimizin geri kademedeki avcı zincirinde yer alıyoruz. Şimdi bütün kademeler birleşmiş ve hücum mevziine girmişler. Emir bekliyorlar. Nihayet Tü-mende mevcut bütün borazanların hücum sadaları arasında tepe zapt ediliyor.

Muharebelerde zuhur edecek fırsatlarda yapılacak ilk iş, tüfek temizliğidir. Buna üstün tutulacak hiçbir iş yoktur. Yemek ve saire ikinci, üçüncü derecede kalır. İşte bu maksatla, temizlik yaptırırken, sıhhiyeler sedye ile önümüzden bir yaralıyı geçiriyorlar, soruyoruz: -

Yaralı kimdir? -Altıncı Bölük Komutanı Basri Efendi; -Yarası nereden? -Başından. -Konuşabiliyor mu? -Hayır efendim.


57

-Biraz sonra Basri’yi de birçok arkadaşlarımız gibi kalplerimize gömüyoruz.

337 senesinin eylülünde cereyan eden bu olay üzerinden tam bir sene geçiyor ve yine 338 Eylülünün birinci günü Uşak’tan geçiyo-ruz; halk yollara dökülmüş, bizi alkışlıyor. Bunların ilerisine çıkmış yaşlı bir kadın alayın nosunu soruyor.

-38. -Oğlum,... Basri’m nerede? Hemen meseleyi intikal ediyoruz. Verdiğimiz cevap, o anda

dökülen gözyaşları oluyor.

*** Yüzbaşı Hasan Basri Bey

(Teğmen Şevket Efendi”nin güncesinden)15 Duatepe savaşında 5. Bölük Komutanımız Uşaklı Yüzbaşı

Basri Bey şehit düştü. Her zaman büyük bir özlemle söz ettiği anasın-dan başka kimsesi yoktu. Allah rahmet eylesin.

Düşman geride 5 top, 18 otomatik tüfek, 200’den fazla piyade tüfeği bıraktı, birkaç subay ve hayli er esir aldık.

Teğmen Şevket Efendi’nin güncesinden16 “Uşak’tan geçiyoruz. Şehrin girişinde, Sakarya Savaşında şe-

hit olan Yüzbaşı Basri Bey’in annesi oğlunu arıyordu. Bana da, Basri’m nerde? diye sordu.. Sendeledim. Sarardım. Doğruyu söyle-yemedim, arkadaki alayda dedim. Kadıncağız sevinç içinde geriye yürüdü. Hepimiz ağladık. Bir anneyi böyle bir yalanla oyaladığım için kendimi hiç bağışlamadım.

*** Yüzbaşı Şehit Basri Bey Sokağı Uşak CHP yönetimi, Eylül 2006 tarihinde “Değirmen Restoran”

da kahvaltılı bir toplantı düzenler. CHP İl Yönetim Kurulu Üyesi ve Eğitim Sekreteri Bülent Horasan, kahvaltıda bulunanları Uşaklı Yüz-başı Basri Bey hakkında bilgilendirir. Bu toplantı ve CHP’li Bülent Horsan’ın önerilerini, Uşak Asrın Gazetesi”nin 28.09.2006 tarihinde ve 229 nolu sayısında Ragıp Bayraktar “Açık ve Net” köşesinde “Uşaklı Şehit Yüzbaşı Basri Bey ve Yetkililer” başlığı ile yayınlar.

15 Turgut Özakman: Şu Çılgın Türkler, İstanbul Mayıs 2005, 6. Baskı 469. 16 Turgut Özakman: a.g.e. s.: 654.

Mehmet Ersin

58

Sonradan öğrendim ki kimi dostlar benden öğrendikleri bilgile-re dayanarak, konuyu Uşak Belediye Meclisi’nin toplantısına getirmiş-ler. Uşak Belediye Meclisi 7 Aralık 2006 tarihindeki 346 sayılı oturu-munda Cumhuriyet Mahallesinin Çiftlik Sokağının Yüzbaşı Şehit Basri Bey Sokağı olarak değiştirilmesine karar vermiş.

Uşak Belediye Meclisi’nin 7 Mart 2007 tarihli toplantısına ka-tıldım. Belediye Meclisi’nin Başkan ve üyelerini bu konuda bilgilendire-rek bu kadirşinas davranışlarından ötürü kendilerini kutlayarak teşek-kür ettim.

Yedek Teğmen Şevket Soğucalı eserlerini aradan 20 ve 26 sene geçtikten sonra yayımlamıştır. Şevket Soğucalı, Uşaklı Yüzbaşı Hasan Basri Bey’in şehit oluş tarihini 9 Eylül 1921 Cuma günü yazsa da, askeri kaynakların güvenirliğinden hareketle, 10 Eylül 1337 (1921) kabul etmek durumundayız.

Not: Uşaklı Yüzbaşı Hasan Basri Beyin sülalesini tanıyanlar varsa bana kitabımızdaki adres ya da telefon aracılığı ile ulaşabilirler.

Kurtuluş Savaşı’nda Uşak’ta Olanlar Anlatan: Ayıntabizade Salih UÇAR17

Yazan: Nevzat SEBÜKTAY Harb-i Umumi’de Nizamiye 5. Fırka, 13. Alay, 2. Tabur imamı olarak; Çanakkale’de, Anafartalar’da, doğuda da Bitlis Harbine katıla-rak vazife-i askeriyemi (askerlik ödevi) ikmal ettim. Fevkalade yararlık gösterdiğim için İzmir paye-i mücerrediyle taltif edilerek terhis edildim. Terhisimde bu hizmetlerime mükâfat olarak Uşak Dar-ül Hilafe Medre-sesi Müdüriyetine getirildim. Burada Müdüriyette bulunduğum esnada Yunanlılar Uşak’ı işgal etti. Medrese 120 odayı havi geniş bir yerdi. Bazı İslam kıyafetinde Yunanlı zihniyetinde bulunanlar işgal kuman-danlığına müracaat ediyorlar: - Yatacak yer bulamıyorsanız, İmam Hatip mektebi çok müsa-it, orayı işgal edin, diyorlar. Kumandan geliyor, bakıyor, burası Dar-ül Fünun - Böyle bir Dar-ül Fünun’u işgal etmeyi teeddüp ederim, diyor. Belediye Reisi namında Hulûsi’nin yanında, işgal etmiyor. Fakat bize karşı dehşetli maneviyatı elde etmek, efkârı umumiyeyi bendetmek için hörmet gösteriyorlar.

- Bize böyle bir hörmeti göstermek hamakattır, diye ben bütün kuvvetimle atıldım. Onların yaptığı bütün mezalim ve diğer işleri Harb-i

17 D.B. Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8, s.,45-48.


59

Umumi’de taburumuzda ihtiyat subayı bulunan İzmir tüccarlarından Nuri SEVİL’e gönderdim. O zât da Fransız postahanesi vasıtasıyla Hükümetimize gönderirdi. Bu şekilde bütün çalışmalarını Hükümete bildiriyorum. Hatta bir gün öğretmenlerden birisini Yunan amâline hizmet ettiği için ihbar ettiler. Ben tahkik ettim, neticede ihbarın doğru olduğunu görerek vazifesine nihayet verdim. O vakit İstanbul Hüküme-ti’ne şikâyet ediyor. Diyor ki:

- Beni vazifemden aldılar. Hükümet namına Şeyhülislamlık soruyor:

- Her türlü mesuliyeti üzerime alarak ben bunun vazifesine nihayet verdim. Bu hususta bir mesuliyet tereddüp edecek olursa buna razıyım. İfşa etmekle şimdilik mazurum, dedim. Bir gün Belediye Reisi denilen Hulûsi, İngiltere, Fransa, Ame-rika nezdinde teşebbüste bulunuyor. Diyor ki: - Biz Kuva-yı Milliye mezaliminden bîzar kaldık, usandık. Dai-re-i işgali tevsi etmek için (işgal sahasını daha genişletmek için) Yu-nan hükümetine durumu anlatınız, diye bir telgraf çekiyor. Altına da “Uşak ahalis-i müslimesi adına Belediye Reisi Hulûsi” (Uşak Müslü-man halkı adına Belediye Başkanı Hulûsi) imzasını atıyor. Gençlere: - Hadi bakalım sükût etmeyin, susmak kabul etmektir, dedim de hiç iştirak eden olmadı. Derhal gene bu durumu: “Belediye Reisi denilen Hulûsi, Uşak ahaliyi müslimesi tarafın-dan müntehap (seçilmiş) bir Belediye Reisi olmayıp, General Nider tarafından tayin edilmiş bir şahıs olduğu için, Uşak ahalisi müslimesini hiçbir zaman temsil edemeyeceğinden, bu teşebbüsünün iptali” hak-kında İngiltere, Fransa, Amerika hükümetleri nezdinde teşebbüste bulunması için gene Abdullahzade Nuri Beye (Sevil) haber gönderiyo-rum. Bu şekilde Uşak bu lekeden kurtulmuş oldu. Cephe-i harp (Harp cephesi) Uşak olduğu için Uşak’ta dehşet-le teşebbüste bulunup, hareketlerinin nasıl bildirildiğini araştırıyor ve daha ziyade gençler üzerinde duruyorlar. 40-50 genci Atina’ya, Girit’e nefyediyorlar (sürüyorlar). Memleketin eşraflarından, ileri gelenlerin-den kimseler bunlar. Daha sonra cephe-i harp değişti. Eskişehir’e gitti. Bir gün Kral, İzmir Valisi Naibzade Ali Bey, İzmir Fevkalade Komiseri İstiryadis geliyorlar. Kral, Alaettin’in evinde misafir. Bir gece yatıyorlar. İstiryadis de Nakip Eşraf denilen bir zât var, onun evinde kalıyor. Sabahleyin Yılancızâde Kâzım Bey ağlayarak geldi. - Aman, dedi. Bizim biraderin mahdumunu (kardeşimin oğlu-nu) idam edecekler. Kral gelmişken affı hakkında bir teşebbüste bu-lunsanız.

Mehmet Ersin

60

Müftüye ve eşraftan üç-dört zâte haber gönderdim. Gittik, İstiryadis’ten mülakat talep ettik. Kabul etti. Dedim ki: - Her Kral her rical-i devlet (devlet büyükleri) bir tarafa vardı-ğında sahayip tarihini tezyin etmek için (tarih sayfalarını süslemek için) bir takım adaletler yapar. Bizim de bir ricamız var: Ricamızı isaf eder-seniz (yerine getirirseniz) Uşak’a Kral geldiğinde, şu şu adaletleri yap-tı, diye tarih yazar. Bu sizin için bir şeref teşkil eder. - Nedir, dedi. - İdama mahkum olunan Derviş Mehmet, Cankadir, Hami Doğan’ın kayın biraderi üç kişi var, bunların affını talep ederiz. İstiryadis: -Ben durumu Krala arz eder, bunları 101 sene mahkûmiyete çevirttiririm. 101 sene ile idamın ne farkı var deyip müteessir olmayın. Çünkü hükümetimizle birkaç ay sonra iade-i münasebet ettiğimizde (tekrar karşılıklı ilişki kurduğumuzda) bunları tahliye ederiz. Teşekkür ettim. - Bir istirhamımız daha var, dedim. - Ne o? Dedi. -Atina’ya ve Girit’e neyfedilenlerin (sürülenler) memleketimize iadesini talep ediyorum. -Bunları ne için neyfettik biliyor musunuz? Dedi. Uşak cephe-i harp idi. O sırada Hulûsi gelmiş arkadan. -Efendim, bunların gelmelerinde mahzur vardır, demesin mi? Onun üzerine İstiryadis O’na dönerek cevap verdi: - Biliyor musunuz, bunlar memleketin münevverleri, dedi. Hissiyat kavmiye vataniyye ile (vatan duygusu ile) mütehassıs olma-yanlar alem-i medeniyyede (medeniyet aleminde) insan değildirler. Bunlar hissiyat kavmiye vataniyye icabı filan yerde şu kuvvet vardı, şurada şu şekilde çalışmaktadır filan diye, her gün boş durmayacaklar. İki ihtimal var: Ya bunu rapor eden elde edilir veya edilmez. Edilirse her zaman Kral veya İstiryadis gelip affetmez, derhal idam edilir. Sizin aleyhinize çıkar. Elde edilmezse bizim harekât-ı askeriyemiz karşı tarafa ifşa edilir. Bu da bizim aleyhimize çıkar. Biz, her iki tarafın zarar görmemesi için bunları uzaklaştırırsak iki taraf da zarar görmez kanaa-tiyle bunları sürdük. Yoksa bunların bir kabahati yoktur, dedi. Biz İz-mir’e dönüşümüzde gel, adreslerini getir, size teslim edelim bunları. Biz teşekkür ettik, ayrıldık. Yirmi gün kadar sonra İzmir’e git-tim. Adreslerini verdim. Takip takip bir ay sonra bunların iadesi hak-kında Atina’ya yazı gönderildi. Otelde onların casusları Madam Mari isminde bir kadın vardı. Ona dedim ki:


61

- İşte sana 200 lira.. Şu isimleri al. Bunları Atina’dan kurtarıp getirdikten sonra da 200 lira vereceğim. Kabul etti, gitti. On beş gün zarfında aldı, getirdi, Uşak’a... Bir gün 120 tane esir almışlar Yunanlılar. 12 tane de subay var içlerinde. Gece getirmişler, bizim mektebin camiine koymuşlar. Sabahleyin kalktım, medreseye gelirken, camiin penceresinden bağrı-şıyorlar: - Aman Hoca Efendi. Bize ekmek ver, bir yudum su ver, bir sigara ver, diye. Caminin etrafında nöbetçiler var. Şimdi versem “Sen Kemal askerine yardım ediyorsun” diye beni muaheze edecekler. (şüphe altında tutacaklar) Vermesem onlar kim bilir ne zamandan aç, susuz. Müteessir oldum, o halde çalışma odama geldim. Orada düşünürken, kumandanların geldiğini söylediler. Esirleri dışarı çıkarmışlar, onları kontrol ediyorlar. Kontrolleri neticesinde: - Buranın müdürü kimdir, diye soruyorlar. Hademeler gösteri-yorlar, geldiler odama. Oturduk. Konuşurken: - Bunların içinde bir takım çavuş, onbaşılar var. Bunları nefer-lerin içinde münasip görmüyoruz. Bunlar için bir oda verirseniz mem-nun oluruz, dediler. - Hay hay, yalnız içlerinde çavuş, onbaşı değil, subaylar da var. Tabii çavuş, onbaşıyı münasip görmediğiniz gibi subayları hiç münasip görmezsiniz, dedim. - Peki, onlara vereceğiniz odayı görebilir miyiz? Dediler. Mef-ruşatı mükemmel muallim odası var. Orayı gösterdim. - Oraya alırız dedim.

- Peki, dediler. Yalnız dairenizi günde iki saat bize bırakırsanız memnun oluruz dediler. - Hay hay, dedim. Her gün geliyorlar, esirlerin ifadesini alıyor-lar. Bunları hörmete boğuyorum. Çaylar, kahveler, v.s. filan. Maksa-dım esirlerin durumunu düzeltmek. Bir gün yanlarında bir İngiliz erkân-ı harbiyle geldiler. Öğle vakti, yemek zamanı gezerlerken, subaylar alafranga yemek yiyorlar. Baktı baktı dedi ki: - Anlıyorum, siz büyük bir familyaya (aileye) mensupsunuz. Size daha fazla müsaedatta bulunsam yapabilir misiniz? Dedi. - Hay hay, buyurun dedim. - Herhangi bir askerin, esirin ne zaman hastalık emaresi (belir-tisi, işareti) görürseniz, bunu doktorunuza muayene ettirir, hastanenize kaldırabilirsiniz. - Teşekkür ederiz, dedim. Yalnız bunlara yemek vermekte, su vermekte bir mahzur yoksa, benim sizden ricam budur ki müsaade

Mehmet Ersin

62

buyurun da biz bunlara erzak verelim. Mektebimizin her türlü teşkilatı vardır. - Hay hay, yapabilirsiniz, dediler. - Yalnız bu laflar kâfi değildir. Siz gittikten sonra “Kemal’in askerlerine erzak verdi, yemek verdi” diye beni muaheze ederler. Bana bir vesika verin ki sizin müsaadenizle yaptığım anlaşılsın, bana bir mesuliyet terettüp etmesin, dedim. Derhal Garnizon Kumandanını çağırdılar: - Direktör müsaittir, bunlara erzak, su, sigara vermekte ser-besttir, dediler. Bana bir de vesika verdiler. Böylece esirlerimize gün-lerce baktık. Sonra onları nereye sevk ettiler bilmiyorum, aldılar götür-düler. *Bir gün İzmir’den bir kumandan geldi. Mektebin bahçesinde yatacak yer bulamamış. Bana geldi. - Bir gece yatacağım, sonra gideceğim. Bana bir yer temin eder misiniz? Dedi. - Hay hay, dedim. Portatif karyolasını kurdu, yattı. Lazım gelen misafirperverliği gösterdim. Çok memnun oldu. Teşekkür etti, gitti. Üç ay sonra bir gün gene geldi. Dedi ki: - Sizi çok sevdim. Cephe-i harp bozuldu. Bunlar çekilirken katliam yaparlar belki. Lazım gelen tertibatı alın da böyle bir felakete maruz kalmayın. İçeriye de asker almayın. Çok teşekkür ettik. Biz kapıları kapattık, demir kapıları yaptırdık, duvarların üstünü tahkim ettirdik. Nitekim bir hafta sonra hezimet başladı. O zât, o zaman bizi uyarmasaydı, gerek biz yanacak ve gerek okula sığınan bir yığın va-tandaş katliamdan kurtulamayacaktı. Akşam oldu. Galiba 31 Ağustos 1922 akşamı. Mahalleden sesler geliyor: - Amanın Allah, cankurtaran yok mu? Diye. Bir müddet sonra ses kesiliyor, alevler her tarafı işgal ediyor. Nihayet bizim olduğumuz yere de musallat oldular, gaz döktüler kapılara. Fakat her taraf tahkim edildiğinden ve su bol olduğundan endişe etmiyoruz. Uğraştılar saat-lerce, yakamadılar. - Beyhude uğraşmayın, buraları yakmadan, sizleri kesmeden gitmeyeceğiz, dediler. O duvarlar, tahtalar su döküldükçe sünger gibi oldu adeta. Fakat gene de yakamadılar. Şafak vakti bir pazvant (bek-çi) düdüğü çalındı. Düt, düt, düt... Hepsi kaçtılar. Bu suretle hem biz, hem de mahalleliden medreseye sığınanlar kurtulmuş olduk” Allah, bu gibi felaketlere hiçbir vakit maruz bırakmasın bizleri... * “....” Bu bölüm, Mehmet ERSİN: a.g.e., s.,214.


63

Uşak’ta İdam Kararları Haşim TÜMER18

İşgal sırasında Yunanlılar, Uşak’ta çok sayıda Türk’ü öldürdü-ler. Hem de silahsız ve direnmesiz oldukları halde... Bu öldürmelerde ne suç tespit edilir, ne de mahkeme kararı aranırdı. Bunun tek istisna-sı Canların Kadir Efendi ve arkadaşları olmuştur. O zamanlar Uşak halkına korkulu günler yaşatan olayı, rah-metli Kadir Efendi’nin eşi Gülsüm Hanım’dan ve Kerim Efendi’nin eşi Zeynep Hanım’dan dinledim. Olayın aydınlığa kavuşması için Kadir Efendi’nin hatıra defterinden de yararlandım. Yunan Harp Divanınca idamlarına karar verilen Uşaklılar şun-lardır:

1- Canların Kadir Efendi 2- Tiritlerin Kerim Efendi 3- Yılancıların Derviş Mehmet Ağa 4- Gedizli Kadayıfçı İsmail Ağa Bunların suçları Afyon’daki Türk makamlarına işgalciler hak-

kında bilgi göndermekten ibaretti. Kadir Efendi; bizzat derlediği veya arkadaşları Kerim Efendi, Derviş Mehmet Ağa ve Kadayıfçı İsmail Ağa tarafından toplanan bilgileri Mustafa Kemal Cephesine gönderilmek üzere rapor haline getirirdi.

Bu raporlardan biri Kerim Efendi’nin evinde hazırlanmıştır. İki nüsha olarak hazırlanan rapordan biri Kadayıfçı İsmail’in, öteki Mah-mut adındaki bir başkasının don uçkurları içine dikilmiştir. Bunlar köylü kılığına girecek, Yunan karakol çemberini aşarak raporu Afyon’daki Türk birliklerine vereceklerdir.

İşe girişirler, fakat bir aksilik olur; sabahın erken saatlerinde sınırı aşmak isterken Yunan askerleri tarafından yakalanırlar. Askerler üstlerini, başlarını arar ve dövmeye başlarlar. Bu sırada Kadayıfçı İsmail bir fırsatını bulup kaçar. Çok dövülmüş olan Mahmut bitkin hal-de yere serilir. Mahmut raporun bulunmasından çok korkmaktadır. Bir aralık yalnız kaldığını sanarak uçkurundan raporu çıkarır. Birkaç par-çaya bölerek yanındaki bir taşın altına saklar. Fakat Yunan askeri hareketini izlemiş, kâğıt parçalarını ele geçirmiştir.

Mahmut şehre götürülür ve İşgal Kumandanı önüne çıkarılır. Yırtık kâğıtlar birleştirilir ve tercüme edilir. Yazı Yunan askerlerinin sayısını ve ruh yapısını yansıtan bir rapordur. Mahmut’a türlü işkence-ler yapılır. Ağzından tek kelime alamazlar.

18 Uşak Der., Temmuz 1978, S.:3, s.,15-17.

Mehmet Ersin

64

Kadir Efendi, Yunan kuvvetlerince bilinen Kemalcilerden oldu-ğu için gözden kaybolmayı uygun bulur. İki dükkânından birinin arka tarafındaki pirinç, tuz ve sabun çuvalları arasında yapılan bir bölmeye saklanır. Bu arada şüphe üzerine rapor yazısı ile Kadir Efendi’nin Mahkeme Kâtipliği sırasındaki yazısı karşılaştırılır.

Mahmut yediği dayaklardan bitkin ve hastadır. Her gün kendi-sine öldürüleceği söylenerek korkutulmaktadır. Bundan kurtuluş olma-dığına inandırıldığı bir gün Kadir Efendi dışında Kerim Efendi’nin, İsmail ve Derviş Mehmet Ağaların adlarını açıklar. Bunları hemen Hamit Ağanın kahvesinde ele geçirirler.

Sorgu, baskı, yeniden ve hepsi üzerinde başlar. Aç bırakma-lar, ıslatıp ıslatıp dövmeler ve canlarından bezdiren işkenceler... So-nunda birinin ağzından Kadir Efendi adını almağa muvaffak olurlar. Şehire giriş ve çıkışlar sıkı şekilde denetlenir. Kadir Efendi ve yakınları korku içindedirler. Nihayet Kadir Efendi kaçmağa hazırlandığı bir gün dükkânda yakalanır. Yanında tabancası, Hâkimiyet-i Milliye gazetesi ve Mustafa Kemal’in fotoğrafı vardır.

Yunan Jandarma Kumandanı sanıkların evlerinde sıkı arama-lar yapar. Eşyalar didik didik edilir, kitap defter ne varsa alınıp götürü-lür.

Kadir Efendi ve üç arkadaşı, Ciğerlerin Hacı Mehmet Efendi-nin evinde kurulan Yunan Harp Divanı önüne çıkarılırlar. Kerim Efendi, raporu kendisinin yazdığını, suçu kabul ettiğini söylerse de hepsinin idamına karar verilir.

İdam kararının uygulanmasını önlemek için bazı girişimlerde bulunulur. Bunlardan biri Uşaklı hanımların girişimidir. Nitekim Kerim Efendi’nin eşi Zeynep Hanım’ın ablası Saadet Hanım, ailesinin izniyle Yunan Fırka kumandanı General Kondilis’i ziyaret ederek af dileğinde bulunur. General, Zeynep Hanımların evlerinde, tahta perde ile ayrıl-mış bir bölmede kalmaktadır.

Saadet Hanım yeterli Rumcası ile af dileğini generale açıklar. Kondilis hemen hiddetlenir ve bağırmaya başlar:

- Af mı? Nasıl olur madam? Kerim’in ve arkadaşlarının maşa ile tutulacak tarafları yoktur. Casusluk belgeleri elimizde! Af mı? Ol-maz öyle şey...

Saadet Hanım, konuşmayı sürdürmenin yararlı olmadığına kanaat getirerek kapıya doğru ilerler. Bu sırada general seslenir:

- Madam, - Ne istiyorsunuz?


65

- Buraları Yunanistan oldu. Türklere dönmesine olanak yok! Siz şimdi Yunanlı bir madamsınız! Yüzünüzü açın artık!

Saadet Hanım’ın cevabı kısa ve kesindir: - Ben Türk’üm ve Müslüman’ım. Bu kıyafet sizin gibilere bizim

iffet örtümüzdür! İkinci af girişimi, Yunan Kralının Uşak’a gelmesi sırasında ya-

pılmıştı. Bu gelişten idamlıklar lehine yararlanmayı düşünenler, Bele-diye Başkanı Hulûsi Bey başkanlığında kurulan bir heyetin Kraldan af isteğinde bulunmasını uygun görürler. Ama Kral ile temasları mümkün olmaz. Kral ile dolaylı temas olanakları aranır.

İzmir Fevkalade Komiseri İstiryadis akla gelir. İstiryadis, Nakıp Ahmet Efendi’nin evinde misafir kalmaktadır. Belediye Başkanı Hulûsi Bey ile Müftü Çeltiklerli Halil Efendi, Salih Uçar ve ev sahibi Nakıp Ahmet Efendi birleşerek İstiryadis’e başvururlar. İdam kararının kaldı-rılması yolundaki isteklerinin Krala iletilmesini rica ederler.

İstiryadis’in Uşak halkı adına yapılan bu dileği Krala ilettiği an-laşılıyor. Zira Kral, (Şimdilik) kaydiyle önce infazları durdurur, sonra da cezayı 101 yıla çevirir. Bundan sonra idamlıklar, diğer şehirlerden derlenen sürgünlerle birlikte Atina ve Korfa zindanlarına götürülür. Gidenlerin yarısı, bir daha yurduna dönememiştir.

Yunan Kralının Uşak’a Gelişi Haşim TÜMER19

Yunan ordusunun arkasından Uşak’a bir ara Kral Konstantin de geldi. Kralın Uşak’a geliş nedeni şuydu: Kral İzmir’deyken kendi başkanlığında bir harp meclisi kurulmuştu. Meclis, kazanılan toprak ve zafer ile yetinilmeyerek Anadolu’nun içerilerine kadar yürünmesine karar vermişti. Aynı surette bir başka karar, Kütahya’da kurulan harp meclisinde de verilecek, Ankara’ya kadar yürünmesi planlanacaktı. İzmir’de alınan kararda Kralın ordu arkasında yürümesi de vardı. Kralın Uşak’a gelişi 17 Temmuz 1921’dir. Kral, İzmir treninden bir fatih azameti ile indi. Yunan muhafız birliğinin koruyuculuğunda, yerli Rum halkının (Zitoooo) haykırışları arasında açık bir Ford içinde, konaklamasına ayrılan Tiritoğlu Mehmet Paşa evine doğru yola düzüldü. Etrafı Efzun askerleri ile çevrili ve arkası Rum azınlıkları kalabalığı ile dolu idi. Alay, şimdiki İş Bankasının önüne gelince, köşe dükkânda aşçılık yapan Haralambus adındaki Rum, arabanın önüne geçti. Elin- 19 Uşak Der., Mayıs 1978, S.:2, s.,19-20.

Mehmet Ersin

66

de bir seccade tutuyordu. Onu yere serdi ve Türkçe bağırdı: “Kralım, Ankara’ya yol buradan geçer” dedi. Bu söz Krala ter-

cüme edildi. Kral memnun oldu, güldü. Haralambus’un bu sözünü Kral pek beğenmiş ve benimsemiş

olacak ki on gün sonra Kütahya’ya vardığı zaman ordularına, Haralambus’un sözüne tıpatıp benzeyen şu emri yayınladı:

“Ordularım, Ankara’ya yol buradan geçer!” Konunun burasın-da, mütarekenin karanlık günlerinde Kral Konstantin’e bir Bizans bay-rağının sunulduğunu hatırlatalım. Bu bayrak, Heybeliada ruhban okulunda hazırlanmış, papazlar tarafından takdis edilerek Meletios adlı bir Rum eliyle ve “Ankara Ka-lesi’ne çekiniz” sözleri ile verilmişti. Kral Konstantin Uşak’ta iki gün kaldı. Kaldığı evin mahzeninde büyük kalaslardan, kum torbalarından örülü sığınak yaptılar. Çevrede-ki evlerin insanlarını boşalttılar. Bu evlerin kiremitleri üstüne üçer be-şer asker çıkararak ana caddeyi, iç sokakları silahlı gözetim altına aldılar. Ayrıca bu cadde ve ara sokaklarda sıkı devriye nöbetçileri gezdirdiler. Yerli Rum azınlığı Krala değerli armağanlar verdiler. Başların-da papazları olmak üzere Hıristiyan topluluğunun saygılarını sundular. Hoş geldiniz dediler. Yüzyıllar boyunca Türk halkı ile koyun koyuna yaşayan, çalı-şan, kazanan hayatlarını güven ve huzur içinde geçiren Rumların ve Ermenilerin arasında Megalo İdea’cıların şımarıklıklarına katılmayan, “Gül gibi geçinip gidiyoruz, Yunanlılar bizim rahatımızı bozacaklar” diyenler, işin sonunu şimdiden görüp, felaketi sezenler olmuştur. Bun-lar, içten içe, gizli ve sinsi duygularla Yunan işgaline sevinmekle bera-ber aşırı şımarıklıklara katılmazlar, sonuna güvenemediklerinden, açıkça rol almazlardı. Fakat Türk Milletinin cephe cephe kanlar dökerek, canlar vere-rek koruduğu bu topraklar sütünde eşit haklarla yaşayan azınlıklar, aslında devleti içinden yemeye, kemirmeye uğraşan kurtlardı. Türk’ün geniş hoşgörüsünden yararlanıp azmışlardı. Yunanlıların gelmeleri, kurtların meydana çıkmasına yetiverdi. Bilmeleri lazımdı ki Türk’ün yaradılışından gelen hoşgörünün de bir hududu vardı. Azınlıklar, Türk Milleti’nin bu hoşgörüsünü kötüye kullanmanın cezasını, rahatça barınıp yaşadıkları yuvalarından, dönmemecesine ayrılmak suretiyle çektiler. Yunan Kralı Konstantin, Uşak’ta iki gün kaldıktan sonra bir sabah ansızın ayrıldı. Yunan ordusu Afyon, Kütahya, Eskişehir çizgi-sine varmıştı. Yakın bir gelecekte 1. ve 2. İnönü ve Sakarya savaşla-


67

rında, az sonra da Dumlupınar meydan muharebesinde hak ettiklerini göreceklerdi. Kralın arabası önüne seccade seren ve ona Ankara yolunu gösteren Haralambus, Yunan emellerinin gerçekleşmesi için çok çalı-şan Türk düşmanı bir Rum’du. Kralın kalacağı evi, giriş yerinden başlayıp merdivenlere, iç salonlara kadar halı ile döşeten, Kralın ve Yunan ordusunun muzaffer pozlarda çekilmiş resimlerini çeşitli yerlere asan, Kralın yatak odasını Rum kızlarına, gelin odası gibi ipeklilerle süsleten o idi. Kral Uşak’a geldiğinin ertesi günü Rum kilisesini ziyaret etti. Papazın elini öptü. Ondan Yunan ordusunun başarısı için dua etmesi-ni istedi. Kilise, şimdiki Halit Ziya Okulu’nun olduğu yerde idi. Haralambus, Türk evlerinden toplattığı halıları kilisenin giriş yoluna da serdirdi. Halı vermeyen Türkleri Yunan Jandarması ile Ka-rakollara götürerek tehditler, tazyikler yaptırdı. Yunan jandarması, Haralambus’un her dediğini yapardı. Haralambus’un haince hareketlerini unutmayan Uşaklılar, onu ve Sofuların Bekir’i öldüren Fakir Yorgi’yi Yunanlılar kaçarken İzmir’de yakaladılar, Uşak’a getirdiler. Ve hemen Tuz Pazarı önündeki ağaca astılar.

Uşak’ın İşgali ve Sürgünler Haşim TÜMER20

İşgal Uşak, 29 Ağustos 1920’de işgal edildi. 1 Eylül 1922’de işgalden

kurtuldu. Bu suretle Uşak, düşman işgali altında 2 sene 2 gün kalmış oldu. Yunanlılar Uşak’a harpsiz girdiler. İzmir’e girdikten sonra Yunan ordusuna karşı koyan Milli Kuvvetlerimiz, içerilere, Afyon dolaylarına çekilmişlerdi. Yunan ordusu, Uşak’a girerken muntazam birlikler halinde idiler. Süvarilerin atları kadana, topları motorize idi. Askerleri, adımla-rını neşeli ve ümitli atıyorlar, subaylar, çalımlı ve cakalı komutlar veri-yorlardı. Yerli Türk halkı son derece üzgün idi. Yunun girişini görmek istemeyerek evlere kapananlar vardı. Halkın olgun yaştakileri: “Sefer-berliğin dört senesinde, dört cephede dört yıl çarpışıp nice canlar

20 Uşak Der., Mart 1978, C.:1, S.:1, s.,15-21.

Mehmet Ersin

68

verdikten sonra bu mu olacaktı?” diye kendi kendilerine soruyor bağır-larını dövüyorlardı. Rum azınlığı ise, son derece sevinçliydi. Talimli yürüyüşlerle caddelerden geçen Yunan ordusuna (Maşallah) çekecek ünlü tellal Feyzi Ağayı arayanlar ve bu arayışlarını Türk komşularının yüzlerine alaylı söyleyenler oluyordu. Şehre giren işgalcilerin ilk işi, Hükümet konağına ve Belediye binasına Yunan bayrağını çekmek oldu. Hemen sonra da şehir içine yerleşmeğe, idari ve askeri tesislerini kurmağa giriştiler. Şu evleri çabucak işgal ettiler:

1- Göbelezlerin Sadık Bey’in evini Mevki Kumandanlığı yap-tılar.

2- Pekmez hanını İnzibat Kumandanlığı ve nezarethane yaptılar.

3- Tiritoğlu Hamit Ağanın evini 12. Fırka Kumandanlığı yap-tılar. Kumandan, Kondilis adında bir albaydı.

4- Hacı Bekirlerin evini (Şimdi Şükrettin Akagün’e ait sine-manın bulunduğu yerde, Havuzlu hamamın bitişiğindeki ev) Merkez Komutanlığı yaptılar.

5- Esnaf Eytam Mektebine Divan-ı Harp yerleştirildi. 6- Ciğercioğlu Hacı Mehmet Efendinin evi Divan-ı Harp için

soruşturma yeri yapıldı. 7- Akarcaların İsmail Efendinin evini siyasi çalışmalar için

ayırdılar. İlhak ve Muhtariyet ilanı gibi işleri bu evde yöne-tirlerdi.

8- Nakıp Ahmet Efendinin evini, gelecek ağır misafirler için elde döşeli dayalı olarak tuttular.

9- Sarayaltı mahallesindeki Okkaların eve, bir askeri birlik yerleştirildi.

10- Şu evler, hastahane yapılmak için işgal edildi: a) Kabalakların Hacı Mehmet Ağanın evi b) Kabalakların Ömer Ağanın evi c) Çiçekoğlu Hakkı Efendinin evi d) Hamzaların Hacı Ahmet Kalfanın evi e) Yünlülerin Abdullah Efendinin evi f) Tekeşlerin İsmail, Osman ve Mehmet Efendilerin

evi g) Karabeylerin Yusuf Ağanın evi

11- Yunanlılar, şehir içinde vazifeli subaylara ayrı ayrı evler ayırtmışlar, erleri camilere, okullara, medrese odalarına yer-leştirmişlerdir.


69

Sürgünler Yunanlılar, işgal ettikleri bütün şehir ve köylerde Türk halkını sindirmek için bir sürgün planı düzenlediler. Şahısları değerli insanları, işgale aleyhtar, Mustafa Kemal’e taraftar bildikleri kişileri topladılar, Atina’daki, Adalardaki esir kamplarına tıktılar. Bu planla nüfuzlu Türk-leri muhitlerinden uzaklaştırdılar. Onları yurtlarından, evlerinden ve kazançlarından 10-12 ay ırak ettiler. Bunların, tespit edilmiş suçları yoktu. Amaç, tesir bölgelerin-den uzaklaştırmak, halkı başsız, sahipsiz bırakmaktı. Sürgün felaketi görmüş olan Uşaklıların bir yerde yazılı listesi olmadığından yaptığımız soruşturmadan şu isimleri tespit ettik: Haşim Tekin Bulkaz, Eczacı Salim Alyanak, Perdahcızade Ahmet Efendi, Civelek Şakir Paşa, Acemlerin İrfan Bey, Paşa oğlu Feyzi Bey, Tarakcızade İbrahim Efendi, Acemoğlu Neşet Bey, Ali Usta oğlu Mehmet Efendi (Bu zat sürgünde vefat etmiştir.), Curukoğlu Mehmet Usta, Kureyş köylü Ramazan Ağa, Karalar köylü Mustafa Ağa Ciğeroğlu Osman Efendi, Bacakların Osman, Zeki ve Tevfik Beyler, Yılancıların Hasan Bey, Torlak Hasan Efendi, Şadakoğlu Halil Usta, Salih Hoca oğlu İsmail Efendi, Arap Ali oğlu Mehmet Efendi, Çorapçı-ların Ömer Efendi, Alanyalıların Ata ve babası Rasih Efendi, Rasih Efendinin kardeşi Ali Efendi, Ethem Kaya, Şâveroğlu Hacı Mustafa Efendi, Ziraat Bankası Müdürü İlyas Efendi, Kabalak oğlu Ömer Ağa, Adanalı damadı Hacı Ahmet Efendi, Avukat Nuri Bey, Akarcalıların Enver Bey, Halitlerin Halit Efendi, Arif oğlu Ali Usta, Bahçıvan Arabın Osman Ağa, Sivaslılı Hasbi Hoca, Çizmecilerin Hasan Ağa ve köyler-den isimleri hatırlanamayan bir çok kişi... Hacıgediklerin Nuri Efendi, Tekeli oğlu Kerim Efendi, Alanyalı Hafız Efendi, Hacımlı Küçük Meh-met, Rıza Polat da sürgün edilenler arasındadır. Uşak’tan sürgün edilen zevatın bir kısmı, Milli Harekete fiilen ve malen yardımda bulunmuş kişilerdir. Bir kısmı da sudan bahaneler-le suçlananlardır. Bu bahanelerden bir örneği Acemlerin Hacı Nail Bey’den dinleyelim: “Yunan askerlerinin çoğu hırsızlığı bir meslek gibi benimse-mişlerdir. Birliklerinde ne bulabilirlerse (pirinç, şeker, un, fotin, battani-ye gibi) çalarlar, çarşıda halka satarlardı. İstedikleri fiyatı vermeyenleri suçlamak için o malı vermekle beraber bir başka isimle kumandanları-na ihbarda bulunurlar, “Filan dükkanda şu kaçak mal var” diye jurnal ederlerdi. Çizmecilerin rahmetli Hasan Ağa, buna benzer bir ihbar üzerine sürgün edilmiştir. Bu sürgün Hasan Ağanın hayatına mal ol-muş, yurduna, yuvasına dönememiştir.

Mehmet Ersin

70

Kurtuluş Savaşı’nda Uşak (Nazmi ÇAKALOZ’un Kurtuluş Savaşı Hatıraları)

Anlatan: Nazmi ÇAKALOZ21 Yazan: Nevzat SEBÜKTAY

Ulu Caminin önünde (şimdiki Ayyıldız’ın bulunduğu sırada) o zamanlar buğday alınıp, satılırdı. Ben de ağabeyimle buğday alır-satardım. 18 yaşlarında bulunuyordum o sıralarda. Yıl: 1919.. Bir per-şembe günüydü. İzmir’in Yunanlılar tarafından işgal edildiği haberi kulaktan kulağa yayıldı. Alış-veriş derhal durdu. 50 kuruşa satılan buğday 30 kuruşa indi. Bazıları depo etmek üzere aldılar. Biz Uşak’ta alıp İzmir’de satıyorduk. Orası da işgal olununca kime satacaktık. Onun için almadık. Bu haberden üç-beş gün sonra Uşak’ta Kuvayı Milliye teşekkül etti. Bu teşkilatta başta İbrahim TAHTAKILIÇ, KABALAK Ömer Ağa, BACAKOĞLU Mustafa Bey, ACEMLERİN Re-şat Bey, BURSALIOĞLU İbrahim Ağa, Kaymakam bulunmakta idiler. O günden itibaren silah, at, cephane toplamağa başladılar. Beş-altı ay kadar sonra Ali Fuat (Cebesoy) Paşa geldi. Teşkilat daha genişletildi. HAMZALARIN Ali Bey, HACIMLI Mehmet Bey, TİRİTOĞLU Alaettin, Ethem KAYA, Jandarma Komutanı İsmet Bey, Müftü Ali Hoca başta olmak üzere gruplar halinde milis taburları teşekkül etti. Ali Fuat Paşa-nın teftişleri sıklaştı. Ve bu arada Bozdağ cephesine asker sevkiyatı başladı. Tabii bu yapılanlar Yunanlıları oyalama gayesiyle idi. Bir ara KUŞÇUBAŞI Eşref ve ARSLAN Bey de Uşak’a gelerek karargah kur-dular. Çerkez Ethem ile teşriki mesai ederek cepheye asker toplama işleri düzenle yürütüldü. Bu arada Kuşçubaşı Eşref Beye muhalif tu-tumları dolayısıyla Ortaköylüler köyleri yakılmak suretiyle cezalandırıl-dılar. Banaz’ın Çece köyü karakol kumandanı Kütahyalı Talip çavuş, trenle Uşak’a gelirken köyün yanmakta olduğunu gördü. Treni durdu-rarak köye gitti. Ve köyü yakanların bu işi devam ettirmelerine engel oldu. Fakat bu hareketinin karşılığını Ciğeroğlu pınarı yakınlarında Eşref Beyin emriyle, gene onun adamları tarafından kurşuna dizilerek gördü. Yukarıdaki hatıralar Uşak’ın işgal öncesi durumunu aksettir-mek gayesiyle akla gelen fakat derine inmeden, teferruata kaçmadan aksettirilmiş birkaç cümleciktir. Gelelim işgalle ilgili birkaç hatıraya:

21 Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8, (Kurtuluş Özel Sayısı) s.,27-29.


71

Kabakçıların Hüseyin, Şerafettin ve ben Karakıran’a çıkmıştık. Makinalı tüfek sesleri duyuldu birden. Bu arada Eşref Bey ve oğlu Feridun istasyonun arka tarafından kaçıyorlardı. Hecin devesiyle ka-çan Eşref Bey ve oğlu Yunan askerlerine yakalanmadan ve vurulma-dan kaçmasını bilmişlerdi. Şehir işgal edilecekti. Bizim burada kalma-mız doğru olmaz diye düşünerek üçümüz Karlık’a gitmeğe karar ver-dik. Orada askerlerimizin olduğunu biliyorduk. Fakat daha Bozkuş yakınlarındayken Yunan askerlerinin makineli tüfek ateşine maruz kaldık. Ve tabii döndük Uşak’a. Yolda soran askerlere bostandan gel-diğimizi söyledik. İşgal esnasında Yunanlılar gayet iyi davrandılar. Fakat sonra-ları bu tutumları değişti. Mesela: Haşim TEKİN’i, REŞAT Beyi ve daha bazı kimseleri Yunanistan’a sürdüler. İşgal müddeti içinde çeşitli ba-hanelerle vatandaşlara çeşitli eziyetlerde bulundular. Bütün bunlarda yerli Rumlar kadar maalesef Yunanlıların emrinde çalışmayı normal sayan bir-iki tane öne gelen zatın da payı mevcuttur. İşte bir örnek: Yunanlılar işgal ettikleri topraklarımıza muhtariyat vereceklerini söylü-yorlardı. Bunu halka duyurmak için dükkanları kapattırıp halkı bedes-ten önüne zorla topladılar. Orada ACEMOĞLU HULÛSİ (Belediye Reisi) halka: - Ey millet... Yunan hükümeti fahimesi, kanı bahasına elde ettiği bu yerleri tekrar bize bağışlıyor. Yaşasın Yunan Hükümeti diye ilan ediyordu. Bunu halka ilan eden Belediye Reisinin yanında bir Rum pa-pazı, Haralambos adında bir yerli Rum, bir de Mihran isminde bir Er-meni vardı. Belediye Reisini dinleyen halktan bazıları ağlıyor, kimisi de dişini gıcırdatarak Yunan askerlerinin teşkil ettiği halkayı yarıp geçip gidiyordu. (Yunanlılar kaçarlarken Mihran da onlarla kaçmış, Haralambos ve Fakir Yorgi İzmir’de yakalanıp, bilahare Uşak’ta idam edilmiş, Belediye Reisi Hulûsi Efendi de keza Yunanlılarla Yunanis-tan’a gitmiştir. İsmi 150’liklere dahildir.) “26 Ağustos’tan sonra22 Yunanlıların yaralıları gelmeğe başla-dı. İzmirli bir tüccara para gönderecektim, elden. Bu vesile ile istasyo-na gittim. Parayı Üzeyir oğlu Mustafa Efendi’ye verdim. Trenin kalk-masını bekliyorum. Trenle büyük subayların hanımları da Dumlupı-nar’dan geliyor. Ayrıca külliyetli miktarda yaralı da indirildi. Buradan da bazı subay hanımları bindi. Bu arada gülmüşüm. Yakaladılar beni. Arka tarafta tel örgü vardı, oraya götürüyorlar. Tam o sırada Sava usta diye çağrılan bir yerli Rum’u gördüm. Ona seslendim: “Kurtar beni..” 22 “...” Mehmet ERSİN, a.g.e., s.,214-216

Mehmet Ersin

72

dedim. O, ne yaptı yaptı, kurtardı. Beni çarşıya getirdi. Büyük bir varta atlatmıştım. Şunu hemen açıklayayım: Parti Pehlivan, Emet’i yakmıştı. Yunanlılar da ceza olarak Emet’in öne gelen kimselerinden 80 kişiyi yakalayıp getirmişler, o tel örgülü yerde muhafaza ediyorlar. Yunanlı-lar giderken bunları da götürmüş, bir kısmını yolda öldürmüşlerdir. Ben de o tel örgü içine girseydim ne olacaktı? İşte onun için büyük bir varta atlatmıştım dedim. 31 Ağustos 1922 günü Uşak’ın istasyon caddesinde benzin dolu arabalar bekliyordu. Bunların niçin burada beklediğini o gece anladık. İlk ateş Yılancı Camii yanında bir evde çıktı. Bilahare Durak mahallesi, sonra Kurtuluş mahallesi yanmağa başladı. Aybey, Köme, Bozkurt, İslice mahalleleri yangın görmedi. O gece komşumuz Mahmut Efendi isimli öğretmen: - Biz burada kalırsak evlerle beraber yanarız, dedi. Evimiz Çakaloz Camii yanındaydı. Bu sırada şimdiki Hükümet konağı tarafın-dan gelen kalabalık bir grubun: - Amanın ümmeti Müslüman.. Canını seven çıksın, kaçsın, diyerek geldiklerini gördük. Biz de aynı düşüncede olduğumuzdan onlara katıldık. Kafileyle giderken, Aktaş Çeşmesi’nin yanında (bu çeşme Uğur sinemasına giden yol üzerindeydi, şimdi yoktur) genç bir kadın öldürülmüş, yatıyordu. Kadının göğüsleri meydana çıkmış. Ya-nında 8-10 aylık bir çocuk, memenin birini alıyor, süt bulamayınca da diğerine gidiyor, orada da bir şey bulamayınca hırçınlanıyor.. Bu du-rumu bütün kafile gördü. Ciğerleri yanmasına rağmen kimse bir şey yapamadan geçti gitti. Hatırladıkça hala içim parçalanır. Daha ilerde esas grup parçalara bölündü. Her parça kendi bildiğine göre başka istikametlere gitti. Bizim grup, Fransız tabiiyetinde olan Kaymakam Kemal Bey’in evine sığındı. Orada sabaha kadar kaldık. Sabaha karşı Mahmut Efendi:

-Bu adamlar bizi burada da bulurlar, gidelim buradan, dedi. Gün ağarırken bazı gelip geçenler “Bizim asker şehre girmiş” dediler. Bunun üzerine ben, koştum geldim, çarşıyı dolaştım. Kimseyi görme-dim. Şimdiki çarşı karakolunun olduğu yerde bir mavzer geçti elime. Arkamdan Ulu caminin müezzini Hafız Hüseyin de gelmiş. Onda da mavzer vardı. Buğdaylı medresesine girdik. Orada da fişek bulduk. Ben, bizim eve geldim. Hafız da komşumuzdu, o da evine gitti. Bu arada bir otomobil yolda zikzaklar çizerek geçti. Ateş etmek istedim. Hafız da aynı şeyi yapmış. Tam ateş edecektim tatlıcı Tevfik’in sesini duydum: “Ne yapıyorsunuz?” dedi. Biz durduk, otomobil de az sonra istasyon istikametinde kayboldu. Bunun içinde Papauna isimli Yunan subayının olduğunu sonradan öğrendik. Biz o civarda dolaşırken Ali


73

Çavuş geldi. Elimden silahı aldı, yerine tabanca verdi. Benim mavzerle bir hayli Yunan askerini temizledi. Fakat sonra istasyondan gelen askerler bizim evlerin bulunduğu kısımları da yaktılar. Biz tekrar geldi-ğimiz yere döndük, Mahmut Efendi’nin telkini ile Sorkun’a kaçtık. Fa-kat yolda Yunanlılar tarafından yakalandık. 1 Eylül gecesi bizi köyün camiine aldılar. Caminin etrafına nöbetçi koydular. Biz, “Galiba bizi yakacaklar” diye düşünürken bir zaman sonra nöbetçilerin kayboldu-ğunu gördük. 2 Eylül günü sabah oluyordu. Yağız iki süvarinin karşı istikametten gelip köyün arka kısmına geçtiğini gördük. Tekrar döndü-ler, Caminin önünde bir ara durdular. Yanyalı bir kadın bunlarla Rum-ca konuşmak istedi. Kadının söylediklerini anlamadıklarını görünce bunların bizim süvariler olduğunu anladık. Çünkü kıyafetleri tanınacak şekilde değildi. Onlar gitti. Hemen arkadan dört büyük rütbeli Yunan subayı süvarilerimizin geldiği istikamette beyaz bayrakla gittiler. Biz camiden çıktık, harman yerine, cami avlusuna yayıldık. Nerden geldi anlayamadık, bir fırka Yunan askeri belirdi. Köy meydanına geldiler. Bizim askerler de gelerek Yunan askerlerini teslim aldılar. Askerlerimi-zin ayaklarına sarıldık. Kurtulmuştuk artık. Askerlerimiz meydana yığdıkları silahları aldılar, elbiselerini giydiler. Ve Uşak istikametinde yollarına devam ettiler. Kumandanımız, arkadan gelen askerlerle bizi Uşak’a gönderdi. Uşak’a döndüğümüzde şehri yanmış fakat, Yunan askerinden temizlenmiş bulduk.”

Kurtuluş Savaşında Uşak Hüsnü ERSOY23

15 Mayıs 1919’da Yunanlılar, güzel İzmir’imize asker çıkar-mışlardı. Birinci Dünya Savaşı’ndan mağlup çıkan Türkiye’yi, arzu ettikleri şekilde aralarında taksim etmek ve bu taksime Türkleri zorla-mak için, Avrupa devletlerinin desteği ile, asırlarca Türklerin hakimiyeti altında yaşamış, köleliğini yapmış, şımarık ve piç Yunanlılar, bu işe cesaret etmişlerdir. Silahları alınmış ve devamlı savaşlardan yorulmuş olan Türk toplulukları karşısında cesareti artan düşman sürüleri, Anadolu’nun içlerine doğru yürümeğe başlamışlardır. Karşılarında teşkilatlı bir kuvvet görmeyen düşmanın ilerleme-si hızla devam ediyordu. İlerleyen düşmanla savaşmak için üç ayrı Milli Hareket Merkezi kurulmuştu. Merkezi Balıkesir’de olan Kuzey ve

23 D.B.Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8 (Kurtuluş Özel Sayısı), s.,19-21.

Mehmet Ersin

74

merkezi Nazilli’de olan Güney merkezleri yanında, 30 Temmuz 1919’da Uşak’ta, merkezi Uşak olan Doğu Milli Hareket Merkezi, Kuva-yi Milliye teşkilatı kuruldu. Günler ve aylarca gönüllü asker temini, bunların bakımı, yetiş-tirilmesi işleri ile uğraşıldı. 27 Temmuz 1920’de Uşak Gönüllü Alayı teşkil edilerek, Alaşehir’e kadar gelmiş olan Yunanlılarla savaşa baş-ladı. *”1 Ağustos 1920 Pazar günü Mustafa Kemal Paşa (Atatürk) Uşak’a gelerek, şimdiki Devlet Hastanesi’nin bulunduğu yerde, Uşaklı-lar ve Uşak Alayı ile konuşma yaptı. 2 Ağustosta Elvanlar, Eşme cep-hesine gidip döndüler. Mustafa Kemal’in, Uşak işgalinden evvel şeh-rimize gelişleri gönüllü asker yazımı işini, milis kuvvetleri çalışmalarını hızlandırdı.” Müteakip günlerde, ki 3 Ağustos’ta Banaz’dan 47 süvari 19 gönüllü, 4. günü Hacım ve Sivaslı’dan 100 süvari 6 Ağustosta Kara-hallı’dan gönüllü birlikleri gelip cepheye gittiler. Bu arada Uşak’ta teşkil edilmiş olan Milli Kuvvetler de Alâettin Tiritoğlu, Ali Cengiz Çakaloz, Ethem Kaya ve Tahsin Bey’ler kumandasında cepheye hareket ettiler. 13 Ağustos 1920’de Uşak semalarında ilk tayyare (Uçak) sesi duyuldu. Meşhur ve rahmetli Tayyareci Fazıl Beyin uçağı da üç gün sonra ayrıca semalarımıza şeref verdiler. Attığı beyannamelerde ya-kında Uşak’ın işgal edilme ihtimalinden bahsediliyor, halka sükûnet ve metanet tavsiye ediliyor, kurtuluşun mutlaka yapılacağı bildiriliyordu. İtilaf devletlerinin silahlandırdığı Yunan ordusu, karşısına çı-kan gönüllü alaylarının, milis kuvvetlerinin mukavemeti ile yürüyüşünü yavaşlatsa da ilerlemekten geri kalmadı. 26 Ağustos 1920, Kurban Bayramı’nın ikinci günü, üç Yunan tayyaresi Uşak semalarında görün-dü. Şehrimizi bombaladılar. 29 Ağustos 1920 Pazar günü, güzel şehrimiz Uşak, Yunan işgaline uğradı. 30 Ağustos 1920’de Yunan kumandanı Nider, şehirde tellallar çağırtarak, herkesin işi ve gücü ile meşgul olmalarını bildirdi. Bu arada Yunan Kumandanı Papa Nikola da merkez kumandanı ola-rak vazifeye başladı. İşgalin acı günlerini yaşlı hemşehrilerim ıstırapla hatırlarlar. Umumi hayat akışını kaybettiği gibi, yatsı ezanından sonra sokağa çıkma yasağı, işgal boyunca devam etti. Can ve malından emin ola-mayan Uşaklılar, Yunan palikaryalarının devamlı ev ev dolaşarak, öğrenebildikleri yarım yamalak Türkçe ile (üç yumurta, bir tavuk, haydi çabuk çabuk) dilenmelerinden kurtulamadı. * “...” Mehmet Ersin; a.g.e., s.,58, 212-213.


75

Milletlerin acı günleri de olur. Milletçe, İzmir işgalinden itibaren üç buçuk seneye yakın bir zaman, Yunan işgalinin çok acı günlerini geçirdik. Güzel Uşak’ımız da 2 yıl 2 gün düşman işgalinin elem verici günlerini yaşadı. Artık milletimizin çilesi dolmuş, Yunan sürülerine ders verme zamanı gelmişti. 26 Ağustos 1922’de Afyon-Kocatepe sırtlarında pat-layan Türk topları ve parlayan Türk süngüleri, Türk Tarihine yeni bir çığır, yeni bir devir açıyordu. Şanlı ordumuzun taarruzları süratle gelişti. 30 Ağustos 1922’de Dumlupınar’da kazanılan Meydan Savaşı, Türk Milletinin her bakımdan ilerlemesi ve yükselmesi için müjde oldu. ∗“Uşak’taki ve bozulan cephelerden gelen Yunan askerleri, 29 Ağustos akşamından itibaren güzel Uşak’ımızı yer yer, mahalle ma-halle yakmağa ve yağma etmeğe başladılar. İstasyon civarındaki (şimdiki Orman Müdürlüğü binalarının olduğu yerde, o zaman mevcut bulunan, Yunan cephaneliği olarak kullanılan) Ayintabizade Tahir Efendi Medrese ve camii ateşe verilirken, Karaağaç mahallesindeki Çiçeklerin evi, Ünalan mahallesinde ve çarşının birçok yerlerinde gaz ve benzin dökülerek ateşlenen evlerin, dükkânların alev ve dumanları, Uşak semasını, geceli gündüzlü, günlerce aydınlattı. Şehrin en mamur mahalle ve semtleri, çarşı bir kül yığını haline geldi. Bu cehennemî ateş çemberi içinde çapulculuk için dolaşan Yunan sürüleri, rastladıkları Türk erkek ve kadınlarını öldürüyordu. Tahir Efendi Hocamız, Besim Atalay beyin annesi ve kız kardeşi, Ka-rabekirlerin bütün aile efradı ve yüzlerce masum kadın ve erkek hemşehrimiz bu arada insafsızca öldürülenler arasındadır. 31 Ağustos günü Uşak’ta bir haber duyuldu. “Türk askeri şeh-rin doğusundan girmiş ve çarşıya ulaşmış” denildi. Halk büyük bir sevinçle çarşıya koştu. Fakat acı bir tesadüfle karşılaşıldı. Gelen, Türk askeri değil, cepheden kaçabilen ve trenle istasyona inen bozgun Yunan askerleri idi. Bunlar halk üzerine makineli tüfek ateşi açarak, yangın söndürmeğe uğraşan hemşehrilerimizin yaralanmasına ve ölümlerine sebep oldular. Şehre dağılanları rastladıkları erkekleri alıp, yanlarında Atina’ya kadar götürdüler. Dumlupınar’dan kaçıp kurtulan bozgun askerleri ile halkın mücadelesi o gün ve gece devam etti.”∗ 1 Eylül 1922 Cuma günü öğleden itibaren Uşak’ın Aybey te-pesi, Tekmen Bağları, Şehitler tepesi ve Şose yolu mevkilerine Türk topçusunun mermileri düşmeğe başladı. Üzerlerimizden vınlayarak geçen mermiler, bizlere bayram sevinci verirken, Yunanlılara ölüm korkusu saçıyordu. Bozgun düşman askerleri şehrin bütün cadde ve sokaklarını doldurmuş, kaçacak bir

Mehmet Ersin

76

yer, Yunanistan’a ulaşacak bir yol arıyorlardı. Saat 16 sıralarında, 4. Ordunun şanlı süvarileri Akse yolundan şehrimize girdiler. Minarelerden okunan kurtuluş salalarına halkın sevinç sesleri karışıyor, çarşı ve birçok mahalleler barut kokuları, ateş ve duman çemberi içinde bulunurken, Uşak’ımız emsali görülmemiş bir bayram yaşıyordu. Aynı gün 4. Kolordu Kumandanı Kemalettin Sami ve 1. Ordu Kumandanı Nurettin Paşalar Uşak’a ulaşarak Okkaoğlu Ahmet Efen-di’nin eviyle Yılancıoğlu Mehmet Beyin evlerinde, erkânı harbiyeleriyle misafir edildiler. 2 Eylül Cumartesi günü ikindi vakti Mustafa Kemal Paşa (Ata-türk), Fevzi ve İsmet Paşalar açık iki otomobille şehrimizi şereflendirdi-ler. Garp cephesi kumandanı İsmet Paşa (İnönü) Bacakların Zeki Beyin evinde, Başkumandan Atatürk, Kaftancıların evinde karargah kurdular. 2 Eylül’de Göğem köyü yakınındaki Kusra Boğazında esir edilen Yunan Başkumandanı Trikupis ve General Dienis 3 Eylülde, Başkumandanımız Atatürk’e karargahı olan Kaftancıların evinde tak-dim edildi. Kurtuluş günü ve ertesi gün, işgal sırasında düşmanla işbirliği yapmış olan bazı sapık ve densizlerin sokaklarda teşhiri, bir kısmının da öldürülmesi olayları görüldü. Bu vatan hainlerinden bir kısmı, bir daha dönmemek üzere Yunanlılarla birlikte Yunanistan’a kaçmışlardır. 2 Eylül öğlesinden itibaren yayınlanan merkez kumandanlığı emri ile, düşmanla iş birliği yapanların halk tarafından cezalandırılmasına son verildi. Kurtuluş Savaşı’nın her safhasında ve her gününde devamlı gayret ve çalışmaları ile vatan vazifesini layıkıyla yapmış olan Uşaklı-lar, bu mücadelede birçok şehit vermiş ve pek çoğu evsiz barksız kalmışlardır. Aradan geçen 47 yıla rağmen, o zaman yakılan ve harap edilen ev ve dükkanların yerlerinin henüz kapatılmaması, şehrimizin uğradığı acı felaketin şahidi olarak gözlerimizin önünde durmaktadır. Ne güzel Uşak, ne de Türkiye’nin bir karış toprağı, bir daha işgal felaketine uğramayacaktır. Türk azminin ve Türk beraberliğinin bunu sağlayacağından eminim.


77

Uşak İşgal Altında Celal OKKAN24

Bu arada Yunanlıların Uşak’a gelişini de anlatayım. Yunanlılar İzmir’i almışlar, oradan bir koldan Aydın’a doğru, bir taraftan da Uşak-Afyon istikametine ilerliyorlardı. Nihayet Uşak’a da geldiler. Bizim Uşak’ın civarında tarlalarımız vardı; her sene bazı tarlalara buğday, arpa gibi hububat ekilir, bazı tarlalar da o yıl boş bırakılır, kavun, kar-puz ekilirdi. Yunanlılar 1920 yılı Eylül ayının sonlarına doğru Uşak’ı işgal ettiler.25 Bostanların toplanma zamanıydı; kavun karpuz olgun-laşmıştı. Onları bir akşam topladık. Bostanın kenarında tavganemiz vardı, oraya koyduk. Tavgane hasırdan yapılmış bir kulübedir. Ben tabii henüz çocuğum ama, babama yardım ediyorum. 1920 olduğuna göre 7 ya-şındayım. Kavun karpuzu ertesi sabah eve taşımak üzere orada bıra-kıp eve döndük. Fakat ertesi sabah Yunanlıların yaklaştıkları ve Uşak’a girmek üzere oldukları söylendi. Bizim o zamanlar evimizde her sene bir eşek bulunurdu. Ba-ğa, bostana öteberi götürmek için falan kullanırdık. Yazın alır, kışın da satardık. O sabah, babam bu eşeğe iki küfe bağladı. Uşak’ta o zaman Eşref Bey diye bir çete reisi, birkaç tane de atlı çete efradı vardı. Eşref Beyin atı kocaman bir kadana idi. Etrafındaki çetecilerin göğüslerinde çapraz fişeklikler, omuzlarında mavzerleri bulunurdu. Bu çeteler, Uşak’ta Kuva-yı Milliye’nin çekirdeğini teşkil ediyorlardı. Neyse, o gün babam sabahleyin eşeğe iki küfe sardı. Ben de eşeği aldım, çeke çeke bostana götüreceğim. Bostandan da kavunları karpuzları küfele-re koyup, eve taşıyacağız. Bizim ev, istasyona giden caddeye yakındı. O caddede, karşı-dan karşıya geçmem gerekiyordu. Oradan da Rumların oturduğu ma-halleden geçerek Karakıran dediğimiz mevkiindeki bostana gidecek-tim. Eşeği arkamda çeke çeke giderken çarşı tarafından demin anlat-tığım Eşref Beyin çetelerinden biri atını koşturarak bana doğru geldi. Eşeği elimden aldı, küfelerin iplerini kesti, onları yere attı, eşeği de yedeğine alıp gitti! Meğer onların, nakil vasıtalarına el koyma yetkileri varmış! O yüzden de o dönemde önemli bir nakil vasıtası sayılan bi-zim eşeği alıp çarşıya doğru götürmüş!.. Sonradan anladığımıza göre, bütün at, eşek gibi o zaman nakil vasıtası sayılan hayvanları bir yere toplamışlar. 24 Celal Okkan: Anılar, İstanbul, Köln 2002, s.,5-9 25 Uşak’ın işgali 29 Ağustos 1920’dir.

Mehmet Ersin

78

Ben ağlaya ağlaya, boş küfeleri de arkamdan sürükleyerek, eve döndüm ve babama olanları anlattım. Böyle, böyle oldu. Eşeği aldılar, dedim. Babam peki demekle yetindi. O zaman bütün yetki çetecilerdeydi. Babam meğer o sabah annemin erkek kardeşlerinden biri olan on beş yaşlarındaki Hasan dayıma da “Sen sabahleyin bos-tana git, bizi bekle, kavunu karpuzu taşımamıza yardım et” demiş. Annemin annesi Halime ebe de bizdeydi o gün. Ben böyle yalnız ba-şıma dönüp gelince “Eyvah, oğlum bostanda kaldı. Yunanlılar da geli-yor, şimdi onu orada öldürecekler. Rumlar mahallesine yakın zaten” falan diye sızlanmaya başladı. Bunun üzerine bana, “Hadi Celal sen git, Hasan dayıyı çağır, orada beklemesin! Kavun, karpuzdan vazgeç-tik artık” dediler. Ben de koşa koşa Rumlar mahallesinden geçip bos-tana gittim. Ama Rumlar mahallesinden geçerken baktım, bütün Rum-lar kapılarının yan tarafındaki teras dediğimiz bir takım yerleri süsle-mişler, masalar koymuşlar, beyaz örtüler örtmüşler. Böyle, şenlik için-de Yunanlıları bekliyorlar. Ben koşa koşa onların önünden geçerek bostana gittim. Ha-san dayıyı aldım. “Artık kavun karpuzu taşımayacağız. Yunanlılar geliyormuş” dedim. Beraberce eve geldik. Biraz sonra istasyon tara-fından silah sesleri gelmeye başladı. Mitralyöz denilen o zamanın otomatik silahlarının sesleri, tak tak, tak tak, tak diye duyuluyordu. Hepimiz, yukarıda anlattığım Okka’ların koca evinin en altındaki mah-zene, kiler dediğimiz yere toplandık. Hemen bütün aile, Ali amcanın hanımı, çocukları, annem, kardeşlerim, bir aradaydık. O zaman Fatma daha doğmamıştı. Yalnız Sadık, ben ve ablam Azime vardı. Oraya toplandık, bekledik. Biraz sonra silah sesleri yaklaştı. En yakın cami-nin minaresinden etrafa ateş ediliyordu. Ondan sonra ortalığı bir sükû-net kapladı. Biraz sonra kapı vuruldu, açıp baktık. O zamanlar Uşak’ta Acemler denilen birkaç aile vardı. Bunlardan Hulûsi Bey adındaki zat, yanında birkaç Yunan subayı ve askeri, kapı kapı dolaşarak “Artık sokağa çıkabilirsiniz, bunlar kimseye kötülük yapmayacaklar. Serbest-siniz, eskisinden daha iyi olacaksınız” falan dedi. Az sonra biz de mahzenden çıktık, evimize geldik. Biraz sonra kapımıza birisinin yüklendiğini duyduk. Sanki birileri kapıyı açmak için zorluyordu. Allah Allah.. Biz korkmaya başladık. Bir de açtık baktık ki bizim o sabah çetecinin aldığı eşeğimiz gelmiş, kapıya dayanmış! Demek ki eşek evin yolunu biliyordu. Her zaman gidip geldiği için yolu öğrenmişti. Fakat bir de baktık, bir eşek daha var. Bir eşek gitmiş, iki eşek gelmişti eve!.. Kimin olduğunu nerden bileceğiz, sahibini arasak da bulamazdık. Ama yukarıda bahsettiğim, Çanakkale’de vefat etmiş olan İsmail amcanın karısı, bir de oğlu Ahmet vardı 15-16 yaşlarında.


79

Onlara, bizim evimizin karşısında bütün kardeşler birleşerek, başlarını sokacak bir ev almışlardı. Bizim eşekle gelen ikinci eşeği de onlara verdik. Onlar kullandılar. İşte böyle komik bir hadise de oldu Yunanlıla-rın Uşak’a gelişinde. Yunanlılar Uşak’ta iki sene kaldılar. Bu iki sene zarfında ben de Tahir Efendi Hocanın medresesinde okumaya başladım. Birinci sınıfa gidiyordum. Bir müddet sonra Yunanlılar cephanelik yapmak için, Gülşen-i İrfan ismindeki bu mektebi kapattılar. Biz gene açıkta kaldık. Anteplilerin medresesi daha büyük bir medreseydi. Orada ted-risat devam ediyormuş. Bir müddet sonra bizi oraya naklettiler. Orada ihzari 1. sınıfa devama başladım. Yunan askerlerinin bulunduğu, 1920-22 yıllarında, ben de 7-8 yaşlarındaydım. İhzari 1. sınıftan, 2. sınıfa geçtim. İki sene medresede okumuş oldum. Yunanlılar çocuklara bazı sebeplerden, hiç de iyi gözle bakmazlardı. Fakat biz birçok kelimeleri öğrendik. “Elado- Gel buraya”, “Apano ispit- Evine çık” gibi. Elliye, yüze kadar sayı saymasını hala bilirim: ena, diyo, triye, tesere, pendi, falan diye sayıları öğrenmiştik onlardan. Bu arada küfürlerini de: “Asta diyalo...” gibi, “Hadi defol, git” anlamına. Arkası da var ama oları söyleyemiyorum.

Annemin Cesareti Yunanlıların Uşak’ta kaldıkları iki sene zarfında elbette birçok olaylar oldu. Benim aklımda kalan enteresan şeylerden biri, annemin hapisliğidir. Yunanlılar Uşak’ta resmî binalardan başka büyükçe evleri de boşalttırıp, karargâh, kumandanlık, hastane, depo olarak kullanı-yorlardı. Bu meyanda bizim civarımızdaki evlerden bir kısmını da has-tane, depo, karargâh falan yaptılar. En sonunda bir gün bizim Okkaların, yukarda bahsettiğim koca evini de görmek istiyor birkaç Yunanlı subay ve er. Kapıyı çalı-yorlar. Gündüzleri evde erkek olmadığı için annem ve Ali amcanın karısı kapıyı açmıyorlar. Kapı açılmayınca Yunanlılar bu sefer mutlaka evi görüp gezmek istiyorlar. Yan taraftaki sokakta bizim koca eve irtibatı olan, halı evi dediğimiz bir müştemilat vardı. Onun altında da Okka Çeşmesi dediğimiz çeşme var. O çeşmenin taşlarına basarak tırmanan bir Yunan askeri, halı evi dediğimiz müştemilatın pencere-sinden eve girmek istiyor. Yunanlı er oradan pencereye tutununca, annem eline halı evinden aldığı, “kücü” dediğimiz kalınca bir tokmağı askerin omzuna vuruyor ve içeri girmesine mani oluyor. Bunun üzerine Yunanlılar çekip gidiyorlar. Fakat tabii kuman-danlarına gidip, bir Türk kadını bizi eve sokmadı, askerimizi de yarala-

Mehmet Ersin

80

dı, diyorlar. Bunun üzerine mahkemeye verdiler annemi. Yunan su-baylarından kurulu mahkeme de birkaç defa ifadesi alındıktan sonra da yirmi gün hapsine karar verdiler. O zaman bir sorun çıktı ortaya: Bu yirmi gün hapis cezası nerde infaz edilecekti? Babam, annemi Umumi Hapishaneye göndermek istemi-yordu. O zaman Muhlis Bey dediğimiz bir zat vardı. Muhlis; yani ihlâs etmiş, Hıristiyan iken Müslüman olmuş. Fakat Yunanlılar geldikten sonra gene Rumlarla, Yunanlılarla ilişki içindeydi. Türklerle Yunanlılar arasında vasıtalık, tercümanlık yapmaktaydı. Babam Muhlis Beyle konuştu, araya adamlar konuldu. Bilmem ama herhalde paralar falan da verildi annemin Umumi Hapishanede cezasını çekmemesi için. Sonunda çarşı içinde Yunanlıların işgali altındaki Pekmez Hanı deni-len yerde, pencereleri demirli, Muhlis Beyin yazıhane gibi kullandığı bir odada hapsedilmesi kararlaştırıldı. Annem ve ben (o zaman 8 yaşın-dayım) orada 20 gün birlikte yattık, kalktık. Bize akşamları, öğlenleri evden yemeğimizi getirirlerdi. Bu suretle hapis cezasını tamamladı annem. Bu olayı da böylece atlatmış olduk. İşgal altındaki bir bölgede, bir kadının bir Yunan askerini yara-laması büyük cesaret işi! Her neyse, daha sonraları, 1945-50 arasında Ankara’dayken, “Bütün Dünya” diye bir mecmua çıkardı. Ve bu mec-muanın her nüshasında bu gibi ilgi çekici olaylar. “İşte Biz Böyleyiz” başlığı altında neşredilirdi. Oraya da yazdım ve galiba “Bütün Dün-ya”nın 52. sayısında neşredildi bu olay. Evet, annem, o işgal döneminde hemen bütün ailelerde oldu-ğu gibi, çocukları ve kardeşleriyle birlikte çektiklerinin yanında, işte böyle bir de hapis cezası çekti. Onun dışında Yunanlıların aklımda kalan olaylarıyla ilgili bir çok teferruat var ama onları geçelim. Asıl gidişlerinde, bilhassa benim için çok vahim bir hadise oldu. Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları, Yunanlıların İzmir’i işgalinden itibaren Anadolu’daki dağınık kuvvetleri birleştirmişlerdi. İsmet Paşa ve diğer kumandanlar muntazam ordu kurdular. Sakarya muharebesi, İnönü muharebeleri ve en sonunda 30 Ağustos Dumlupınar Muharebesi kazanıldı.

... Ve Ölümü 30 Ağustos günü Büyük Taarruz başlayınca, bizim sokakta hastane olarak kullanılan binaya ağır yaralılar gelmeye başladı. Bizim evin arka penceresinden babamla gizlice bakıyorduk. Çok ağır yaralı-lar geldi, hastane doldu, taştı. Çığlıklar, gürültüler; Babam “Bunların işi artık bitiyor” dedi. Nitekim ertesi günü, yani 31 Ağustos akşamı


81

Yunanlılar, Uşak’taki Rumları da yanlarına aldılar ve Uşak’ın meşhur ailelerinin kapılarını çalarak evde bulduklarını yahut sokaklarda gör-düklerini vurmaya, bir taraftan da büyük evleri kundaklayarak yangın-lar çıkarmaya başladılar. Duyduk ki Yunan birlikleri artık Dumlupı-nar’da yenilmişler, kaçmaya başlamışlardı. Fakat kaçarken, terk ettik-leri yerleri yakıyor ve gördüklerini öldürüyorlardı. Biz de evde, tam akşam yemeği sırasında, yakınımızda büyük depo olarak kullandıkları Kadir Efendinin evi dediğimiz eve gazlı bez-ler atarak yangın çıkardıklarını duyduk. Bunun üzerine birçok kimse yangını söndürmeye koştu. Fakat köşe başlarını tutmuş birtakım silah-lı gruplar ateş açıp çıkanları vurmaya başladı. Bunu görünce yemeği olduğu gibi bıraktık; hemen toparlandık. Evde kim varsa, çoluk çocuk birleştik, bakır kapları, halı kilim gibi şeyleri evdeki kuyuya attık ve evden çıkmaya karar verdik. Her tarafta yangınlar başlamıştı. Ancak bu arada komşularımız, Kadir Efendinin evindeki yangını söndürmüş-tü. Neyse ki orası yanmadı, eğer orası yansaydı, bizim evler de yana-caktı. Bizim evler daha alevler içinde kalmamıştı. Fakat civarımızdaki gökyüzünü kıpkırmızı alevler kaplamıştı. Bu yüzden telaş içinde topar-lanıp evden çıkmaya hazırlanıyorduk, çünkü yangının her an bize de sıçrama ihtimali vardı. Bizim ev bahçelere yakındı, oralara kaçmak için grup halinde evden çıktık. Annem, babam, teyzeler, amcalar ve Ali amca, eşi, ço-cukları, biz, çoluk çocuk bir kafile halinde bizim evden bahçelere doğru yürümeye başladık. Etraftan sürekli silah sesleri geliyordu. Nitekim Yunanlılar gittikten sonra, o son gece 20-25 kişiyi şehit ettikleri anla-şıldı. Kaçarken evlerinde yahut sokaklarda gördüklerini öldürmüşlerdi. Biz karanlıkta saklanarak bahçeler arasına çıkmak üzereydik. O civar-da, arkasında geniş bahçesi olan Alanyalı Ahmet Efendinin evinin önünden geçerken babam: “Ahmet Efendi, biz sizin bahçeye girebilir miyiz” diye sordu. Çünkü uzaktaki bahçelere gitmeye çalışırken, Yu-nanlıların kurşunlarına hedef olma ihtimalimiz vardı. Alanyalı Ahmet Efendi “Hay hay” deyip, kapıyı açtı. Biz de kafile halinde, koyun sürüsü gibi, evin arkasındaki etrafı duvarlarla çevrili geniş bahçeye girmeye başladık. Tam kapıyı kapa-yacağımız sırada, evin karşısında, tarlaya çıkan sokaktan iki Yunan askeri karanlıklar içinden, ellerinde silah, koşa koşa, bağıra bağıra yaklaşmaya başladılar. Tam biz kapıyı kapadığımız sırada iki el ateş ettiler. O anda Ali amca, “Aa, ben vuruldum” dedi. Annem de “Ben de vuruldum” diyerek yere yığıldı. Sesimizi çıkaramadık. Hepimiz kendi-mizi yere attık. Yunan askerleri iki el daha ateş ettikten sonra çekip

Mehmet Ersin

82

gittiler. Biraz sonra gaz lambası ışığında yaralılara bakmak istedik. Ali amcanın yarası sağ bacağının baldır kısmındaydı, kurşun etine temas etmiş. Büyük bir zarar vermemişti. Sonradan topallayarak hayatını devam ettirdi. “Ben de vuruldum” dedikten sonra annemin hiç sesi çıkma-mıştı; onu içerdeki bir odaya aldık. Arkasını açıp baktık ki belinden bir kurşun girmiş, karın kısmından çıkmış. Kurşunun girdiği yer çok küçük bir delikti. Çıktığı yerdeyse geniş bir yara vardı. Bir pınardan su kaynar gibi kan akıyordu. Bilenler dom dom kurşunu ile vurulduğunu söyledi-ler... Tabii annem çoktan ölmüştü. Onu, evde odada kalmasın, cesedi sıcakta şişmesin diye bahçedeki serinlik bir yere taşıdık. Bahçeye gece boyu başka gelenler de oldu. Çünkü herkes yangından ve ölüm-den kaçıyordu. Bahçe tamamen doldu. Sabaha kadar sessizce bekle-dik. Her taraftan silah sesleri geliyor, yangın alevlerinin akisleri görü-nüyordu. Annem vurulduğunda sırtında küçük kız kardeşimiz Fatma vardı. Allahtan ona bir şey olmamıştı. Ertesi gün yani 1 Eylül günü, akşamüstü Türk askerleri görün-dü. Yunanlıların tamamen kaçtığı anlaşıldı. Millet bunun üzerine so-kaklara döküldü, biz de çıktık. Fedakâr Türk askerleri, toz toprak için-de bir takım cılız atların üzerinde Hükümet Konağı tarafından geldiler, atlarını istasyona doğru sürüyorlardı. Biz ellerimizde ekmek, su, çok çile çekmiş bu askerlere vermeye çalıştık. Ama bırakın, bırakın bizi!... diyerek, bir şeye el sürmediler. İzmir’e giden en kestirme yolu arıyor-lardı. Yolu bilenler tarif ettiler. Türk askeri böylece bizleri esaretten ve ölümden kurtarmıştı. Böylece 1 Eylülde Uşak düşman işgalinden kurtulmuş oldu. Ama annemi kaybettiğimizden bizim için aynı zamanda üzüntülü bir gündü. Uşak’ta 20-25 kişi şehit edilmişti, demiştim. Bu meyanda yu-karda bahsettiğim Uşaklılar için çok değer taşıyan münevver, ileri fikirli, “Gülşen-i İrfan” isimli mektebin de sahibi olan Tahir Efendi Hoca ile kızını da evinin kapısı önünde şehit etmişler... Evet, iki yıl kadar süren işgal döneminden sonra Uşak kurtulmuş ama annem de şehit olmuştu. Bunları hatırladıkça bu gün bile çok üzülüyorum... Ertesi günü, 2 Eylül’de annem defnedildi. Allah rahmet eylesin!


83

Uşak’ın İşgali ve Kurtuluşu Anlatan: Hatice SEBÜKTAY26

Yazan: Nevzat SEBÜKTAY

Annem Hatice Sebüktay anlatıyor: 28 Ağustos 1920 Pazar gecesi. Kavasların Sultan abla ile Karıncaların Fadime ablanın kına geceleri var. Ertesi gün düğünleri olacak. Bizim ev İslice mahallesinde. Karşımızda Kuzubaşıların Hakkıların evi var. Sultan ablaların ev bize bitişikti.

Ben oraya kına gecesine gittim. Gecenin bir saatinde Muhtarla Hacı Musaların Hasanağa’nın geldiği söylendi.

Muhtar: - Çalgıyı bırakın, dağılın. Yunanlılar Ulubey’e geldi, diye haber

almış. Kadınlar dağılmadılar. Kınayı yaktık, ondan sonra dağılındı. Sabahleyin gelinler süslendi. Sonra hazırlanılırken “Yunanlılar

geliyor” denildi. Hemen gelinlerin süsleri bozuldu. Öğleyin başımızda baklava sinileri, gelinleri aramıza alıp evlerine götürdük. Yunan asker-leri bize bir şey demedi, önlerinden geçtik gittik, onların şaşkın bakış-ları arasında. Gelin evinde oynandı yemek yendi. Tellal çağrıldığını, sokağa çıkılmayacağını söylemişler. Bunun üzerine hepimiz evlerimi-ze döndük.

Yunanlıların şehre girişi anında biz gelin hazırlamakla meş-guldük. Top, tüfek sesleri birbirini takip etti. Ne olup ne bittiğini bilmi-yorduk. Çok korkmuştuk. Ancak gelin götürürken gördük, Yunan aske-rini. Kimisi atlı, kimisi yayaydı. Şapkaları izcilerinki gibiydi. Atlılar kılıçlı, yayalar silahlıydı. Asiye ebe (rahmetli) biz gelin evinde saklanırken dışarı çıkmış, onlarla konuşmuş. İçeri geldi: - Korkman, korkman. Ben hoş geldin dedim, toka ettim. Bir şey yapmıyorlar, dedi. Hakikaten girişte kimseye bir şey yapmadılar. Fakat iki yıllık işgalde bazı kimse-leri kurşuna dizip öldürdüler, bazılarını Yunanistan’a gönderdiler. Uşak’tan kaçarken de asıl yapacaklarını yaptılar: Öldürdüler, yaktılar, yıktılar.

Geceleri herkes kapısının önüne fener asmakla mükellefti. Bir defasında Hakkı Kuzubaşı asmamış feneri. Kapısını vurdular, çıksa döveceklerdi. Epey ağız münakaşaları oldu. Sonra gittiler, Hakkı da feneri astı.

26 D.B.Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8 (Kurtuluş Özel Sayısı), s.,43-44

Mehmet Ersin

84

Kalabalık olmayan aileler korkudan, bir araya gelir, bir evde yatarlardı. Biz, Hakkıgil ve Kavaslar, Kavasların evde yatardık. Gün-düzleri de halı dokurduk.

*”Uşak’ın kurtuluş günü annemlerin evindeydim. Daha önce-den gitmiştim oraya. Mısırlıların Hüseyin ağa tavsiye etmişti. 31 Ağus-tos 1922 gecesi Uşak’ı yaktı Yunanlılar. O gece evlerinden kaçışan yurttaşlar:

- Kaçın evlerinizden. Katliam oluyor. Diye bağırıyorlardı. Bu-nun üzerine bütün evdekiler alaturka yedide evden çıkarak eski ta-bakhaneye gittik. Yanımızda Kâhya Ahmet oğulları vardı. Onların tanıdığı Haydarların evine gittik, geceyi orada geçirdik. Sabahleyin erken saatlerde yerli Rumların çocukları:

- Çıkın dışarı, Türk askeri geldiiii.. Diye bağırmaya başladılar. Ellerinde Türk bayrakları vardı.

Pencereden bakanlar, bunların Rum çocukları olduğunu gö-rünce evlerinden çıkmadılar. Çocuklar yemdi ve çıkanlar öldürülecek-ti.”∗ Öğleye doğru annem evi görmeğe gitti. Yatağını omzuna almış geldi. Öğrendik ki daha sonra, öğleden sonra oraları da yakmışlar. Vakit ikindi idi. Hükümet konağına bayrağımızın çekildiğini gördük. En önde bir Uşaklı sivil, at üzerinde arkadan gelen öncü süvarilere yol gösteriyordu. Doğala’nın üst tarafından Yunan askerlerini kaçarken gördük. Dikilitaş tarafına iniyorlarmış. Daha sonra minarelerden ezan-lar okunmağa, tekbirler çekilmeğe başlandı. Halk sokaklara fırlamış askerlerimizin atlarını, atların ayak izini öpüyordu. Bazı askerler:

- Yapmayın, aman, şimdi zamanı değil, öldürebilirler bizi.. di-yorlarsa da halk bildiğini yapıyordu. Askerlere su verenler, limonata ikram edenler. O andaki manzara görülecek şeydi.

1 Eylül gecesini tabakhanedeki dükkânda yatarak geçirdik. “Ne olur olmaz” diyerek o gece kaldığımız eve gitmemiştik. 2 Eylül günü İslice’deki evimize gittik. Karıncaların İbrahim Efendi bizi görün-ce:

- Gelinnn, dedi. Sadığı vurdular. Beni Asiye’yi elimden vurdu-lar, diye feryada başladı.

Bahçelerine girdiğimizde aslan gibi delikanlı Sadık göbeğin-den vurulmuş yatıyordu.

* “...” Mehmet Ersin: a.g.e., s.,223


85

Kurtuluş Savaşı’nda Uşak’ta Olanlar Anlatan: Nuri TORLAK27

Yazan: Nevzat SEBÜKTAY Çanakkale’den teskere aldık geldik. 5-6 ay sonra Yunanlılar İzmir’e asker çıkardılar. Ben o zaman Uşak’ta halı tüccarı Mehmet Kabakçının halı işinde çalışıyordum. İbrahim Tahtakılıç Uşak’ta teşki-lat kurmağa başladı. Sonra çete teşkilatının yerine Nizamiye askeri kuruldu. Ben Ethem Kayanın maiyetine girdim. Daha sonra İbrahim Tahtakılıç’ın grubuna geçtim. Toplanacak para, silah işlerinde çalışır-dım. Gece devriye gezerdik, Yunan, Uşak’a girdiğinde Nizamiye teşki-latı geri çekildi. Mensuplarının bir kısmı yakalandı. Biz, Kalfa korusuna cephe tutmaya gittik. Fakat çevrildik. Ciğeroğlu köprüsünü uçurduk. Teslim olmamak için şehir içine geldik. Şehirde 2-3 ay saklandık. Son-ra diğer siviller gibi biz de çıkmağa başladık. Fakat tanınmaktan korka-rak gene de tam olarak ve istenilen şekilde dolaşamadık. Yunanlılar kaçarken de Uşak’ta idim. Evimiz şimdi bulunan yerde idi. Evvela bir süvari geldi, geri gitti. Sonra 10-15 kişilik bir grup geldi. Onlar etrafa dağıldı. Daha sonra da diğer süvariler geldiler. Yapağılar köyü tarafından Aybey tepesine atılan top, buradaki Yunan askerlerinin kaçmasına sebep oldu. Başka bir grup hastane yönünde tutunmak istediyse de onlar da muvaffak olamayıp kaçmaya başladı-lar. Biz gelen askerlere yiyecek temini için yollara kurduğumuz saçlar-da şipit, bazlama ve fırınlarda da ekmek yaptık. Geçen askerin eline verdik. Bizden emaneti alan asker yoluna devam ediyordu. Kurtuluştan bir-iki ay sonra Uşak’ta tekrar askere aldılar. Di-van-ı Harbe verdiler, burada mübaşirlik vazifesi gördüm. Divan-ı Harp başkanı İsmail Hakkı Bey idi. Galiba rütbesi albaydı. Azanın biri Yüz-başı Tahsin Bey idi. Diğer azanın adını hatırlayamıyorum. Eşmeli Madanoğlu, Karahallı’nın Kül köyünden Kamil Çavuş, Karaçinoğlu Halil Ağa, Kökezli Memiş Efe, Tatarlı Musa, Acemlerin Hulûsi Bey, kardeşi Süreyya ve daha bir çok kimse muhtelif suçlardan Divan-ı Harbe verilenler arasındaydı. Ve tabii hepsi de cezalarını gör-düler. Hatırımda neler var? Fakat bunları anlatırken hem üzüldü-ğümden hem de canım sıkıldığından şu anda toparlayıp ifade edemi-yorum. Çok üzüntülü günlerdi o günler.. Kurtuluş bayramlarında süva-rilerin girişi, selâlar ve minarelere bayrak çekilişi o günleri görmeyenle-ri pek hislendirmiyor. Ama bir de bizlere sorun. O günleri hatırlar, göz-

27 D.B.Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8, s.,50.

Mehmet Ersin

86

lerimiz yaşarır. Ne olursa olsun, Atatürk’ün büyük hizmetini takdir ve sevgiyle yâd ederiz.

Analarımız Yunan’a Karşı Hep Direndi Anlatan: Cemal AKSOY28,29

Yazan: Yaşar AKSOY “Bizim evimiz Tabakhane yolu başındadır. Sonra Bozkurt Sokağı ismini alan bu yoldaki komşularımız Dülgerler, Yılancılar, Halitoğulları, Taktaklar, Hacimler idi. Ben Yunan işgali yıllarında önce Mahalle Mektebi’ne gittim. Sonra eski Hükümet’e bitişik olan Gülüstan-ı Marifet İptidai Okulu’nda okudum (sonra ismi Aybey İlkokulu oldu). Hocalarımız merhum Sarı Sadık, Osman Kılıç ve Hakkı Doğan gibi değerli insanlardı. Yunan askerleri Uşak’ta tam bir zulüm uyguladılar. Her yere el atmışlardı. Yunan askerleri mahallemizin çeşmesinde karavana yıkar-lar ve hayvan sularlardı. Biz çocuklar gidip onları seyrederdik. Gece sabaha kadar sokak aralarında devriye gezerlerdi. Evimizin civarında-ki Keleter Camii ile Halitoğlu Hanı yanındaki cami işgal edilmişti, sık sık askerlerle dolup boşalırdı.”

İskambil Dayağı “Bir gün iskambilin papaz kâğıdını gösterip, manasını bilmedi-ğim bir küfrü Yunan askerlerine doğru savurdum. Yunan askerleri bunun üzerine beni yakalayıp acımasızca dövmeye başladılar. “Anne” diye haykırmışım. Anam, feracesini bile yüzüne dolamaya fırsat bula-madan, evden fırlayıp askerlere saldırdı ve çeşme başına gelip beni kurtardı. Askerlerin anamdan ödleri kopmuştu. Tüm Uşak anaları, düşmana karşı hep karşı çıkmışlardır. 26 Ağustos taarruzundan sonra Yunanlılar, telaşla sağa sola koşuşturmaya başladılar. Bir ara evimize çarşaflı iki misafir geldi. Ba-bamla gizlice bir odaya çekildiler, bir ara çarşafların arasından ünifor-malı Türk subayı olduklarını gördüm. Böyle çarşaflı bir başka adam ise, komşumuz Hacimler’e misafir geldi. Sonra, evimize gizlice çok

28 Yeni Asır Gazetesi-Ege Eki (Uşak’ın Kurtuluşu 67. Yıl), İzmir, 1 Eylül 1989. 29 Cemal Aksoy: Uşak 1909-2004. “Uşak Liyakat Madalyası” sahibi, Belediye eski sağlık

memuru, Aşıcı Ahmet Hamdi Beyin oğludur. Emekli ziraat teknisyenidir.


87

adam geldi gitti. Yani diyeceğim şu ki Yunan Uşak’ın içinde iken Kuvayı Milliye şehrin arka sokaklarında cirit atıyordu. Yunan yanlısı Belediye Başkanı tarafından işinden atılan sıhhat memuru babam, eski bir ittihatçı ve komitacı olarak galiba bazı gizli işlerin içindeydi. Bize sağlığında bunlardan hiç söz etmemekte direnmiştir.” “Yangın, Yunan kaçmak üzereyken başladı. Çarşı’dan başla-dı. Sabah mahallesi, Bursalı Hamam civarı, Aşağı mahalle yandı. Bizim mahalleye gelip Sarı Kız Türbesi’ne dayandı. Babam, “Sarı Kız, izin vermez geçmesine” dedi. Gerçekten Sarı Kız Türbesi’nde yangın durdu. Yangın sürerken, bir taraftan Yunan konvoy halinde kaçıyor, öte yandan iç mahallelerde çatışma oluyordu. Ordu, köylere gelmiş, ama daha şehre girmemişti. Kaçamayan Yunanlı ve Rumlarla sivil kuvayı milliyeciler ve mahalle kabadayıları kapışmıştı. Yahudiler, bizi destekliyordu.” “Şimdi en korkunç anımı anlatayım. Sokaklarda Yunan silah ve malzemeleri bol miktarda vardı. Yerden pırıl pırıl bir süngü alıp, daha önce mahallemizin köşesinde vurulmuş yerde yatan bir Yunan askerine yaklaştım. On yaşında çocuğum, adamın kulak arkasına süngüyü batırdım. Meğer adam numara yapıyormuş, yüzüne gözüne ölü arkadaşlarının kanını sürerek yatmış, gece kaçmaya çalışacakmış. Yunanlı süngüyü yiyince, hızla ayağa fırlayıp çığlığı ve küfrü bastı. Hemen kaçmaya başladım. Tam o sırada mahallemizi koruyan Kel Bekir, tabancasını ateşleyip Yunanlıyı yere serdi. Bana da bu büyük korkudan sonra, yatağa düşüp sarılık olmak kalmıştı.”

Kurtuluş Savası’nda Uşak’ta Olanlar Anlatan: Nuri ÇALİK30

Yazan: Nevzat SEBÜKTAY Evimiz Sabah (Kurtuluş) mahallesindeydi. Yunanlılar Uşak’ı

işgal ettikten sonra bizim evi boşaltmamızı, kendilerinin yerleşecekle-rini söylediler. Babam: “Benim evim müsait değildir. Ölürüm de ver-mem” dedi. Bunun üzerine ısrar etmediler. “Yok yok, sen de ben de kardeş. Hep beraber.” derlerdi. Yanımızda Azizlerli Ali’nin evi vardı. Orada Evzon askerleri bulunurdu. Başı kepli, mini etekli, pabucu püs-küllü. Bunların kıyafeti diğer askerlerinkine benzemezdi, işgal esna-sında davranışları normal idi. Biz de işimize devam ederdik. Ancak

30 D.B. Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8 (Kurtuluş Özel Sayısı), s.,49.

Mehmet Ersin

88

pazar günleri çok içerler ve yollarda gelen geçene eziyet ederlerdi. Onun için pazar günleri ya sokağa çıkmaz veya çıksak dahi çok dik-katli olurduk.

31“Fakat giderlerken her türlü kötülüğü yapmaktan, en büyük vahşeti göstermekten kaçınmadılar. Sabi çocukları süngülediler, me-zarlıkta masum kadınların ırzlarına tecavüz ettiler.

31 Ağustos perşembe günü öğleden sonra yerli Rum ve Er-menilere silah, elbise ve cephane dağıttılar. Gece yangın çıkarma, soygun yapma, adam öldürme bu keferelerin önderliğinde yapıldı. Cepheden bozulup kaçan Yunan askerleri hükümet (şimdiki adliye) istikametinden gelip istasyona doğru kaçıyorlardı. Bu bakımdan esas zarar burada kalan askerlerle yerli Rum ve Ermenilerden görüldü, ismen çağırırlardı bizi:

-Nuri... Çık dışarıya. Çıksan vuracaklar. Buna imkân verme-dik.”

İşgal esnasında bize iş yaptırırlardı. Şimdiki halin olduğu yer-de dükkânım vardı, soğuk demircilik yapardım. Çok zaman üzüntüden doğru dürüst çalışamazdım. Yaptırdıkları işin de parasını vermezlerdi. Angaryalarından usanmıştık. Çekilen rezalet ve kepazelik anlatmakla bitmez. Gece fener astırırlar, bir iki gün sonra o feneri çalarlardı. Ça-larlar ve askeri karargâhlarına götürürlerdi. Hırsızdılar.. Korkaktılar.. Bu da toplu gezmelerinden anlaşılırdı. Uşaklıların, Yunanlılara olage-len iki yıllık kini son günü bir grup tarafından yakalananların fırına atılmasıyla gün yüzüne çıktı. Bu vartadan ancak kumandanları otomo-biliyle istasyona doğru kaçarak kurtulabildi. Ayrıca Ahmet ÜÇOLU ismindeki vatandaşımız tek başına bahçeler arasında 10-15 Yunan askerini öldürmek suretiyle kahramanlığını gösterdi. Bilâhare arkadaş-larının ölüsünü gören Yunan askerleri bu kısma bir daha uğramamış-lardır. Bir gizli teşkilat her semtte böyle bir müdafaa tertibi kursaydı yangın ve katliamı daha az zararla atlatabilirdik, inşallah yurdumuz bir daha işgal görmez.

Türk Askerleri Götürdüler Mehmet ORMAN32

(Uşak, Bozkuş 1902 D.) Yunanlılar Uşak’ı işgal ettiklerinde Uşak’ın Bozkuş köyünde

31 “...” Mehmet Ersin, a.g.e., s.,208. 32 Bekir Semerci: a.g.e., s.,55-57


89

çiftçilik yapardım. Köyümüzü işgal ettiklerinde önce halka iyi davrandı-lar. Yunan ordusunun topları, atları, silahları, teçhizatı ve iaşesi bizim köyde idi. Köylerden angaryacı topladılar. Nuri Şeker, Yunan iaşe kumandanına angarya idaresini bana bırak dedi. Hacım köyüne, ora-dan Alfaklar’a iaşe götürdük. Fakat iaşeyi az kişilerle götürmelerini sağlardı. Hacımlı Ali Rıza Bey Kuva-yi Milliye’nin ileri gelenlerindendi. İaşeleri Uşak’tan Hacım köyüne Ali Bey’in evine götürdük. Bu ev tahta çıradan inşa edilmiş olduğundan tutuşarak, büyük bina yanmaya baş-ladı. Aşağı kat Yunan cephanesiyle dolu olduğundan bizleri cephaneyi kurtarmayınca bırakmadılar. Yoksa siz de evle beraber yanacaksınız diye tehdit ettiler. Sonra cephaneleri meydana çıkardık. Evdeki öküzle-ri palaskalarla işkence ederek çıkarttılar. Daha sonra Alfaklar köyüne Yunan tümenine iaşeleri götürüp teslim ettik. Dumlupınar Savaşı olur-ken, Atina’dan gelen takviye tümeni Bozkuş’ta idi. Yunan askerleri aç kalınca halktan arpa, buğday topladılar. Biz ve İsmail Bozkuş, verme-yeceğiz dedik. İsmail Bozkuş’u dövdüler. Bizi nohutçuların odasına hapsettiler. Bozkuşoğlu Hilmi Bey o odadan bizi kurtardı. Benim 25 koyunumu aldılar. Köylerden topladıkları hayvanları şimdiki Aybey mahallesinde toplatıp, iaşeleri dağıtarak Yunanlılar yiyorlardı. Yunanlılar kaçarken köyü iki evden yakmaya başladılar. Kıl-can ve İkisaray’ı ateşe verdiler. Sonra Yunan tümen komutanı “Bozkuş köyü yanmayacak” dedi. Yunan askerleri kaçarken, harman savuran Yörükoğlunu öldüren Yunanlıyı vurduk. Sonra Türk Süvari ve Piyade-leri köye geldiler. Bozkuş köyünden mitralyözle Yunan askerlerini öldürdüler. Bizim Türk kuvvetleri Uşak’ı kurtarıp, Yenişehir’e inmek üzereyken Yunan komutanı Trikupis, yolu şaşırıp Çiftlik, Comburt köylerini yakarak giderlerken, bizim köyün ileri gelenleri Işıkhasan’lı Halit Ağa Uşak’a gelip, Türk komutanlarına Yunan ordusu bizim köyle-ri yakıp yıkıyor diye haber veriyor. Sonra Türk süvarileri ikindiyle ak-şam arası Bozkuş’tan geçtiler. Kaya deresinden Güldez dereden, Zeb köyüne vardılar. Tahminen 10 veya 12 bin kadar Yunan askerlerini ve Trikupis’i esir aldılar. General Trikupis’in yaveri esir olduğundan intihar ediyor. Yunanlılar kaçarken bizim köye saldıran 50 Yunanlıdan 40 kadarını Bozkuş halkı silahsız, sopalarla öldürdü. Kalanları Türk as-kerleri götürdüler. Daha sonra Yunan komutanı Trikupis, Paşa cadde-sindeki Kaftancılar evinde kılıcını Başkumandan Atatürk’e teslim edi-yor.

Mehmet Ersin

90

Kurtuluş Yeniden Yaşama Dönüş Oldu33 Anlatan: Ayşe ÇALIK34 Yazan: Ahmet GÜLEÇ

Nuri Çalık’ın eşi 83 yaşındaki Ayşe Çalık ise sesi titreyerek o günleri anlattı. “Kurtuluş, yeniden yaşama dönüş oldu bizim için” dedi. Sözlerini şöyle sürdürdü: “Amcam Bursalıoğlu İbrahim Ağa, kuvayı milliyeciydi. Yunanlı-lar amcamı yakalayabilmek için çoğu kez evimizi ve çalıştırdığımız Bursalı Hamamı’nı basıyorlardı. Bize çok işkence ettiler. Komşu oldu-ğumuz, yıllarca birlikte yaşadığımız Rumlar, işgalciler gelince birden canavar oldu. Askerlere sürekli casusluk yaptılar. Bir çok Türk’ün ca-nına kast ettiler, malına el koydurdular. Yunan’ın Afyon’daki mevzileri-ni ordularımız ele geçirince, bunlar hemen eşyalarını toplamaya baş-ladılar. Rum kadınları “Kemal geliyor... Kemal geliyor... Bizi mahve-decek” diye yaygara yapıyordu. Hâlbuki o güne kadar sokak köpekle-rini “Hoşt Kemal” diye kovalıyorlardı. Yunan’ın son gecesiydi. Besim Atalay’ın annesi ile kız kardeşi öldürüldü. Ayrıca atın nalı altında Türk komutanlara mesaj ileten Hacıbekirler’in Mehmet ve üç yakını öldürül-dü. Çok korkuyorduk. Sabah çarşıya giden kardeşim koşarak geri döndü. “Bütün dükkânlar kapalı” dedi. O gün, 1 Eylül Cuma idi. Öğle-den sonra Türk askerlerinin Aybey sırtlarına şanlı bayrağımızı diktikleri haberi geldi. Yeniden doğmuş gibi olduk. Hüngür hüngür ağlıyorduk. Acı günler geride kalmıştı. Her yerde bayraklarımız dalgalanmaya başladı. Yunan itleri yolumuzu kesemeyecek, Yunanca şarkılar söyle-temeyeceklerdi. Rum kadınları, salı ve cumartesi günleri, bizim Bursalı hamamını doldurup keyif çatamayacaklardı.”

Örentepe Yokuşunda Yunan Kurşunları Süleyman ÇALIŞKAN35

Annem: “Akşam oldu, eğlenme. Anneannen yoluna bakar” dedi. “Gidiyorum” dedim. Kitabımı aldım, geceleri yanında kaldığım anneanneme gittim.

33 Başlık tarafımdan konulmuştur. 34 Yeni Asır Gazetesi, Ege Eki (Uşak’ın Kurtuluşu 67. Yıl) İzmir, 1 Eylül 1989. 35 Süleyman ÇALIŞKAN : Örentepe Yokuşu, Uşak, Nisan 2001, s.,100-102.


91

Akşam namazını kılıyormuş. Ocağın bağrındaki kandili yaktım, kitabı-mı açtım. Anneannem namazını kıldı. Her zamanki gibi: “Nerede kaldın? Gelir gelmez kandili mi yaktın?” dedi. “Çalışacağım” “Şimdi okul mu var? Öğretmeniniz askerde değil mi?” “Askere giderken çalışmamızı söyledi.” “Sabahleyin bağa gideceğiz. Evde bir şey kalmadı.” Anneannemin bir şey dediği şey; üzüm, bostan, domates, bamya gibi yiyeceklerdi. Omaravgan, köyümüzün iki kilometre kuze-yinde Örentepe yokuşuyla, tabanındaki düzlüğü verilen addı. Karşısı koruluktu. Düzlükte anneannemin bir dönüm bağı vardı. Omçalar ara-sına kavun, karpuz, domates, bamya, pamuk, soğan, susam, bağın kenarlarına da nohut ekerdi. Ektikleri ona bol bol yeterdi. O nedenle anneannem: “Bir dönüm toprağın verdiğini bir bey vermez” derdi. Anneannem beni erkenden kaldırdı. Sırtına büyük bir sepet yüklendi. Bana da küçüğünü verdi. Örentepe yokuşundan, düzlüğe doğru, anneannem önde, ben arkasında, keçiyolundan yürüdük. Yo-kuşun iki yanındaki bağlarda, omçalar üzüm yüklüydü. Bağa vardık. Armut ağacının dibine büyük sepeti bıraktık. Küçüğüyle bağın için dolaştık. Yolduklarımızı küçük sepetlerle büyük sepetin yanına taşıdık. Taşıdıklarımızı büyük sepete doldurduk. Kalanlarını da küçük sepete koyduk. Büyük sepeti anneannem yüklendi, küçüğünü de bana verdi. Geri döndük. Geldiğimiz keçiyolundan Örentepe yokuşunu çıkmaya başladık. Yokuşun sonlarına yaklaştığımızda anneannem sırtındaki dolu sepeti kayanın üstüne koydu. Kollarının altından bağlı ipini çözdü. Yükünü sırtından indirdi, oturdu. Karşımızdaki koruluğa, bir de oturdu-ğumuz kayanın dibindeki çukura baktı: “Bu çukuru görüyor musun?” dedi. “Görüyorum anneanne.” Dedim. “Bu çukur olmasaydı, biz şimdi yoktuk. Yunan cavuru, karşıki koruluğun içindeymiş. Biz annenle böyle bir günde bağdan üzüm, domates, bamya topladık, geliyorduk. Bir kurşun vızıldadı, yanımızdan geçti. Bir daha vızıldadı. Üçüncüsü ayağımın yanına düştü. Hemen şu çukurun içine girdik. Karşıki koruda Yunan cavuru çoğaldı da çoğaldı. Biz çukurun kıyısından görüyoruz. Çukura iyice girdik, saklandık. Ka-ranlık çoktan basmıştı. Çukurda ne kadar kaldığımızı bilmiyoruz. Cavurun uğultusu kesildi de çukurdan çıktık, evimize geldik. Evde Raziye teyzenle, Ummahan teyzen vardı. Korkularından bizi aramaya

Mehmet Ersin

92

çıkamamışlar. Biz eve geldiğimizde ağlaşıyorlarmış. Bizi cavurlar öldürmüş sanmışlar. Birbirimize sarıldık, yeniden ağlaştık. Bir gün sonra askerlerimiz köye geldiler. Askerlerimizi görünce kimimiz sarıldık, kimimiz sevinçten ağladık! Tanrımızı şükürler olsun, bugünleri gösterdi dedik. Üzümler, kavunlar dağ gibi yığıldı. Kazanlar-la aş pişirdik, “yiyin” dedik. Ayakta atıştırdıkları kadar yediler. “Yunan kaçarken köylerimizi yakıp yıkıyorlar, insanlarımızı öldürüyorlar. Biz, arkalarından ne kadar hızlı kovalarsak, Yunan, o kadar az zarar verir.” Dediler. Doyasıya ne aş yediler, ne kavun karpuz. Ellerine birer salkım üzüm aldılar, Yunan’ı kovalamaya gittiler” Anneannemin anlattığı olay, 2 Eylül 1922’de geçmiş olmalı. Yunan ordusu 1 Eylül 1922 günü, Uşak’ı ordumuza bırakmış, 2 Eylül 1922 günü de bizim köyden, (Paşalar’dan) Bekilli yönüne doğru kaç-mış olmalı. İlçemiz Karahallı’nın kurtuluşu da 2 Eylül 1922 günüdür. Anneannem o gün, kara günlerin izlenimlerini anlattı: “Bizim köyün muhtarı Abdullah Çavuştu. Cavurun kumanda-nıyla anlaşmışlar. Cavurun kumandanına her gün bir bakraç pekmez, on kilo üzüm, otuz yumurta, beş tavuk verilecekmiş. Buna karşılık cavurun tek askeri köye girmeyecekmiş. Muhtar, köyde pekmezi, üzümü, tavuğu, yumurtası olanları sıraya koydu da her gün bunlar, cavurun kumandanına gönderildi. Onun için bizim köy, cavurdan pek zarar görmedi. Cavurlar, buralarda iki yıl kaldılar. Çevremizdeki köylerde çok eziyet etmişler. Köylerde ne kadar at, eşek, öküz varsa tümünü almış-lar. Köyde biraz olsun eli iş tutanları toplamışlar; Taş çektirmişler, yol yaptırmışlar. Kimisini öldürmüşler. Kimisinin kolunu kanadını kırmışlar. Kimisini çok uzaklara götürmüşler. Götürdükleri kişilerden Alfaklarlı Köroğlan’ı, Atina’ya götürmüşler. Orada on beş yıl tutmuşlar. Atina’dan geleli daha beş yıl olmuş.” “Anneanne bizim dere komşumuz olan Köroğlan mı?” dedim. “He ya, dere komşumuz Köroğlan” dedi. Köyümüzden Tahir Coşkun anlatmıştı: “On yaşındaydım. Anam bakraca pekmez doldurmuş. Bugün cavura pekmez verme sırası bizdeymiş. Bu bakracı al, bekçiye götür” dedi. Anamın elinden pekmez dolu bakracı aldım. Kimsenin göreme-yeceği bir yerde içine tükürdüm. “Al ye, pis cavur” dedim, bekçiye götürdüm.” Küçük Ayşe Nine de bana şu anısını anlatmıştı: “Bağ komşumuzun yerli bir Rum konuğu vardı. “Bizimkilerin şimdi zararsız göründüklerine bakmayın. Yenilirler de kaçarlarsa, siz o zaman korkun” demişti,” dedi.


93

Öğretmenimiz Latif Önder’in anlattıklarını anımsadım. Öğret-menimiz “Düşmanlarımız kaçarken halkımıza çok eziyet ettiler,” de-mişti. Biz, anneannemle orada kayanın dibinde iyice dinlendikten son-ra kalktık, yürüdük. Okumayı, subay olmayı, düşmanları yurdumuza sokmamayı düşünüyordum: “Hele öğretmenimiz askerden gelsin,” diyordum.

Atina’da Askeri Hapishanede İngiliz Kemal36

Parapigmata hapishanesi askerî tutuklulara mahsus olmakla birlikte burada yüz elli kadar Türk de vardı. Bunlar Uşak ve Aydın yöresi halkından idiler. Yunanlılar, bu biçareleri tarlalarından toplaya-rak buraya getirmişlerdi, içlerinde bazı tanınmış kimseler vardı. Bunlar arasında Uşak belediye başkanı olup Yunanlılarla birlikte hareket etmiş olan Hulusi Bey’in akrabasından Acemzade (ismini hatırlamıyo-rum) diye birisinin özellikle dikkati çeken yanı, diğer mahkûmlar üze-rindeki müstebit tutumu idi...

Yine Yakayı Ele Verdim

Bu zavallı Türkleri, Acemzade baskısı altına almıştı. Hatta bu-nun hapishane müdürüyle anlaştığını da öğrendim. İlk önce bunu sebebini anlayamamıştım. Daha sonra anlattılar ki Acemzade bu şe-kilde hareket etmekle kendi menfaatini sağlamayı düşünüyormuş. Çünkü hapishanede Türk mahpusların sayısı çoğalınca bunlardan bir kısmını başka hapishanelere sevk ederlermiş. Günün birinde kendisi de bu muameleye maruz kalmamak için kendi vatandaşları aleyhine hapishane müdürüyle anlaşmayı bile göze almış. Bu adam, birkaç zamandan beri beni takip ve kontrol ile meşgul idi.

O sıralarda İzmir hapishanesinden bazı mahkûmlar gelmişti. Bunlar beni oradan tanıdıklarını, bir Kemalist olduğumu Acemzade’ye söylemişler. O da durumu müdüre hikaye etmiş, müdür durumu İz-mir’deki divan-ı harpten sormuş, özetlemek gerekirse benden şüphe-lenmiş, benim orada kalmamın iyi bir şey olmayacağını hükmetmiş, her ne yapmışsa yapmış, parapigmata’dan başka bir yere gönderil-mem konusunda karar çıkartmıştı. Bir sabah erken saatlerde eşyala-rımı toplattılar ve beni Atina’daki Paleovastratos hapishanesine naklet-tiler.

36 İngiliz Kemal (Ahmet Esat Tomruk): Millî Mücadele Dönemi Hatıraları, (Haz. Zekeriya

Türkmen), Ankara, 2000, s.,98,101 -102.

Mehmet Ersin

94

Saat Tamirciliği Hasan ARIAK37,38

(Uşak, 1906 D.) Ben Gediz’den Uşak’a 13 yaşında, eniştemin yanında saat tamirciliğini öğrenmek için geldim. Yunanlılar Uşak’ı 22 Ağustos 1920’de işgal etti.39 Sami Çitim’in anlattığı olaylara aynen şahit oldum. Şimdiki Belediye İşhanı’nın olduğu yer (Eski Pekmez Hanı), Yunan işgalinde mahkeme merkezi idi. Hacı Gedik Hanı ise Yunan Hapisha-nesi idi. Yunanlılar o zamanki belediye reisi Köseoğlu Ahmet Efendi ve arkadaşlarını ve Uşak eşrafı (ileri gelenleri)nı Atina’ya sürgün olarak sevk ettiler. Savaştan sonra bu kişiler esir mübadelesinde geri geldiler. Yunanlılar kaçarken 1 Eylül 1922 tarihinde Havuzlu Hamam karşısındaki evde Hacıbekirler ailesine mensup bir kişiyi öldürdüklerini gayet iyi bilirim ve hatırlarım.

Kunduracı Çırağı Sami ÇİTİM40

(Uşak, 1906 D.) Yunanlıların Uşak’ı işgal ettiğinde kunduracı çırağı idim. İşgal-den önce Uşaklıların, Rumlarla ve Ermenilerle iyi ilişkileri vardı. Yakı-nım Halitoğlu Halit, Yılancıların dedesi Mehmet Efendi ve Uşak eşrafı-nın (ileri gelenleri) Yunanları toplayıp Atina’ya sürgüne götürdüklerini hatırlıyorum. Bu kişiler savaştan sonra geri geldiler. Yunanlılar kaçar-ken çarşamba akşamüzeri Yılancı Camisi’nin yakınındaki karargâhları yaktılar. Şimdiki Uşak Orman İşletme Müdürlüğünün bulunduğu yer-deki Tahir Efendi Medresesi (Gülşen-i İrfan Mektebi)’ni ve camisini yaktılar. 1 Eylül Cuma sabahı Ali Ağa Camisi yanında öğretmen Hacı Remzi Efendi elinde Türk bayrağı ve yanında 5-10 gençle beraber (Yaşasın Türk Ordusu geldi) diye yürüdüler. Paşa Hanı arkasındaki Yunan karakolunu basarak oradaki silah ve cephaneleri almışlardır. Ve birkaç Yunanlıyı da öldürdüler. Bunun üzerine Yunanlılar da katli-ama giriştiler. Cim Cim Çeşmesi önünde Zincirli Camii hatibini işken-ceyle keserek şehit ettiklerini seslerinden ve yakınlardan bağırış ve feryatlarından duydum.

37 Bekir Semerci: Uşşak’ın Gönül Sultanları, Uşak, 1999. s.,55. 38 Bekir Semerci’nin eserinden yapılan alıntılarda başlıklar, tarafımdan konulmuştur. 39 Hasan Arıak, Uşak’ın Yunanlılar tarafından işgalini yanlış hatırlamaktadır. Uşak, 29

Ağustos 1920 tarihinde, Yunanlılar tarafından işgal edilir. 40 Bekir Semerci, a.g.e., s.,54-55.


95

1 Eylül Cuma günü ikindi vakti ilk Türk kuvvetlerinden öncü süvariler Kalfa koruluğundan Uşak’a girdiler. Daha sonra Aybey Ma-hallesinden Uşak’a diğer Türk kuvvetleri girdiler. Yunanlılar kaçarken Uşak alevler içinde yanıyordu.

Angaryadan Kaçtım Kazım ERTUĞRUL41

(Uşak, Muharremşah, 1905 D.) Muharremşah köyünü Yunanlılar işgal ettiğinde bizi angarya

olarak çalıştırdılar. Ve angaryadan kaçtım. Banaz Çayından geçerek köye varmayı düşündüm. Sonra yanlış istikamete gittiğimden Orta-köy’e varmışım. “Buradan köyüne gidemezsin,” dediler. Tehlikeyi göze alarak Yunanlıların tel örgülerini geçtim ve köye vardım.

Yunan çeteleri köyümüzün koyunlarını götürür, keserlerdi. İki Yunanlı köyümüzden koyun götürüp kesiyorlardı. Bu iki Yunanlıyı komutanlarına şikâyet eden köy muhtarının iki oğlunu, bu iki Yunanlı vurdular. Yerli Yunanı destekleyen çeteler de Yunanistan’a kaçarken köylüden zorla işkenceyle para aldılar. Yunan kaçarken biz bağlara saklandık. Ve köydeki bir evi ateşlediler. Fakat bu yangını söndürdük. Yunan kaçarken yakmaya başladı. Yunanlılarla Yunan çeteleri birbirle-rini öldürdüler. Ovademirler köyünde, Yunanlılar, köylüyü camide top-layıp yakacakları sırada, bizim iki Türk süvarisi yetişerek, halkı kurtar-dılar. Sonra Yunanlılar kaçarken Bölme köyünde katliama giriştiler. Bölme halkını katlettiklerini gördüm. Sonra bir Türk süvarisinin, çalılık-lara saklanmış bir manga Yunan askerini vurduğunu gördük.

Yunan Askerini Halıpazan Köprüsünden Aşağı Attım Nuri KAŞIKÇI42 (Uşak, 1907 D.)

Ben Yunanlılar Uşak’ı işgal ettiğinde 3-4 ay Uşak’ta kaldım. Babam Develerin Kaşıkçı Ahmet Bey, İbrahim Tahtakılıç ile beraber Kuva-yi Milliyeci idi. Kuva-yi Milliyecilerin ileri gelenlerinden Hanzal’ın damadı Binbaşı Baha Bey tabur komutanı idi. 1. Bölük komutanı Acemoğlu Reşat Bey, 2. Bölük komutanı Kabakların Ömer Bey, 3. Bölük komutanı Deli Ahmet Bey, 4. Bölük komutanı Hacimli Mehmet Bey idi. Bu teşkilat Yunanlıları Uşak’a sokmamak için kuruldu.

41 Bekir Semerci: a.g.e., s., 59-60. 42 Bekir Semerci: a.g.e., s., 58-59.

Mehmet Ersin

96

Yunanlılar Uşak’a doğru geldikleri zaman Kuva-yi Milliyeciler Sarayköy’e kadar gittiler. Yunan ordusuyla çarpıştılar. Daha sonra dağıldılar. Kuva-yi Milliyeci Reşat Beyi esir alıp, Atina’ya sürgün gö-türdüler. Ancak bu, esir mübadelesinde Atina’dan Uşak’a geri geldi.

Kütahyalı Talip Bey (Çavuş), Ortaköy’ü yakan Çerkez Ethem’in kardeşi Eşref Bey’in adamlarına engel olduğundan, onun emriyle öldürüldü. Ben bir Yunan askerini Halıpazarı köprüsünden aşağı attım. Bu nedenle beni İzmir’e gönderdi.

Buğday Kağnısı Hayri MİNARECİ43

(Uşak, Ulubey 1902 D.) Yunan işgalinde babam Osman Minareci, Yunanlılarla ilgili bilgileri odun içerisine monte ederek Kuva-yi Milliye ajanlarına ve Ata-türk’e istihbarat ettiğini bana anlattı. İşgalde Yunanlılar, Ulubey’in erkeklerini camilere doldurup yakacakları zaman Ulubey’den İsmail Toklu, buğday kağnısına gizlenerek, istasyondaki Yunan komutanına durumu bildiriyor. Yunan komutanı emirle bu vahşeti durduruyor. Yu-nanlılarla işbirliği yapan yerli çete Külçenli Ömer ismindeki şahsı, Yu-nan kaçarken, Ulubey’den Buğuz Osman (Özdemir) takip ederek, Develilerin harman yerinde vurdu.

Silah Depolarını Öğrendi Necati ŞEKER44 (Uşak, 1911 D.)

Yunan işgali başladığında babam Nuri Şeker ile beraber Kalfa köyünde idik. Yunanın Uşak’a geldiğini duyunca, babam bizi Bağbaşı köyüne gönderdi. Babam Nuri Şeker, Yunanlılarla iyi ilişkiler kurarak onların iç durumlarını, silah depolarını öğrendi. Bu bilgileri Milli Müca-dele ajanlarına bildirdi. Sonra da bu yerleri Türk Kuvvetleri baskın yaparak imha ettiklerini bana anlattı. Yunan İaşe Kumandanı, Ovademirler köyünde oturuyor. Adı Yançoploz. Nuri Şeker tercüman vasıtasıyla onunla görüşüyor. Nuri Şeker: - Uşak ve çevresi 100.000 nüfuslu. Bu nüfusun kendi kendini beslemesi mi iyi, yoksa siz mi besleyeceksiniz?

43 Bekir Semerci: a.g.e., s.,62. 44 Bekir Semerci: a.g.e., s.,57-58.


97

- Ben size Alfaklar’a angarya götürmek için 50 kağnı arabası bulayım. Yunan iaşe komutanı, Nuri Şeker’in bu fikrini kabul ediyor. Angarya taşıma işini Nuri Şeker’e veriyor. Nuri Şeker de bu arada bu bilgileri Türk kuvvetlerine aktarıyor ve istihbarat ediyor.

Kelvelioğlu Hüseyin’in Katli Derleyen: Kadir TEKİN45

Rahmetli annem Sultan Tekin, babası Kelvelioğlu Hüseyin’in değirmende işgalci Yunan askerlerince dövülerek öldürülmesini bize şöyle anlatırdı: Beş ya da altı yaşında idim. Öksüzdüm. Annem, ben iki yaşı-na geldiğimde ölmüştü. Beni değirmenci olan babam büyütüyordu. Baba-kız hep değirmende kalıyorduk. O günlerde değirmene az müş-teri geliyordu. Bazı günler hiç gelen olmuyordu. Müşteriler, babama Sivaslı’yı işgal eden Yunanlıların yaptıkları kötülükleri anlatıyorlar, ben de korku ile dinliyordum. Babamın da benim de içimizde bir korku vardı. “Ya değirmene de gelirlerse. Ya bize de kötülük ederlerse. Ba-bamın karşı koyacak tüfeği de yok. Ne yaparız, nereye kaçarız?” diye düşünüyordum. Çok geçmeden, korktuğumuz başımıza geldi. Yaz günü kuşluk vaktiydi. Babam içerde çalışıyor, ben de değirmen kapısının önünde dereden topladığım çakıl taşlarıyla oynu-yordum. Birden kulağıma sesler geldi. Baktım, iki Yunan askeri karşı yamaçtan değirmene doğru geliyor. Hemen içeri koştum. “Baba cavırlar (gavurlar) geliyor” diye seslendim. Babam elindeki çekici yere attı ve bana “Sen çuvalların arkasına saklan kızım, hiç ses çıkarma, ben onlara bakarım” dedi. Ben saklandım, babam değirmenin koca kapısını kapatıp sürgüledi. İçerde çıt çıkmıyordu. Derken askerler geldiler, kapalı kapı-ya “güm...güm...” vurmaya başladılar. Birisi “Aç yoksa kapıyı kırarız” diye bağırıyordu. Babam çaresiz, kapıyı açtı. Askerler babamı bağrın-dan iterek içeriye girdiler. Birisi, ucu süngülü tüfeğini babamın bağrına dayadı. “Karşı koyma, öldürürüm” dedi. Zavallı babam hiç kıpırdama-dan duruyordu. Öteki asker babama sorular sormaya başladı. -Silah var mı, söyle? - Yok, yok, dedi babam.

45 Kadir Tekin: Uşak Şiirleri, Fıkra ve Anlatıları, Uşak, 2002, s.,91-94.

Mehmet Ersin

98

- İçerde başka kimse var mı? - Yok, yok, dedi gene babam. - Peki öyleyse, al şu matarayı bize şu hayvandan süt sağ. Babam:

- O, erkek eşek, sütü olmaz, deyip, eline tutuşturulan matarayı yere fırlattı. O zaman konuşan asker “Bize karşı geliyorsun” deyip babamın sağ omzuna dipçikle hızlıca vurdu. Babam yere yıkıldı. İki yerden tekmelemeye başladılar. Ben ağlayarak saklandığım yerden çıktım. “Yapmayın, öldürmeyin babamı, biz size ne yaptık?” diyerek ayaklarına sarıldım. Beni ensemden tutup çuvalların üzerine fırlattılar. Babam, tekmelerden karnını korumak için yere yüzükoyun kapanmıştı. Üzerine çıkıp kabaralı postallarıyla çiğnediler. Değirmende tarih kitap-larının görmediği, yazmadığı bir katliam yapılıyordu. Babamı kurtar-mak için ağlıyor, yalvarıyor, çırpınıyordum. Kâfirler, acımıyor, aldırmı-yor, yanlarına her yaklaştığımda bağrımdan itip, sırtüstü yere yıkıyor-lardı. Eşekten süt sağılmayacağını bal gibi biliyorlardı ama bunu ba-hane ediyorlardı.

Sesi, soluğu kesilen babamı öldü sanarak kucakladılar ve de-ğirmen taşlarının altındaki “domuzluk” denilen su çukuruna attılar. Üzerine de bir süngü sallayıp gittiler. Ben “Babam öldü, babamı öldür-düler” diye ağlamaya devam ediyordum. Bir an içerde yalnız kalmanın korkusuyla olacak, değirmen kapısının önüne çıkmıştım. Az sonra kulağıma inilti şeklinde bir ses geldi. Ses, değirmenin altından dışarıya suların çıktığı kanaldan geliyordu. Babamın sesiydi bu. Bana “Kızım ağlama, ben ölmedim, gel yanıma” diyordu.

Koştum. Bir anda üzüntüm sevince döndü. Babam ölmemişti, yaşıyordu. Sürünerek kanaldan çıkmaya çalışıyordu. Omzundan çekip yardım ettim. Zavallı babam, ayak üzerinde duramıyor, belini doğrul-tamıyordu. Üzerine attıkları süngü kulağını delip geçmişti. Oradan kan sızıyordu. Tükürünce de ağzından kan geliyordu. Sürünerek kapının önündeki değirmen taşının yanına geldi. Bana “Haydi kızım, eşeğimizi çöz getir. Evimize gidelim” dedi. Koşup, babamın dediğini yaptım. Güçlükle taşın üzerine çıkan babamı zor zahmet eşeğe bindirdim. Eşeği ağır ağır yederek babamı evimize getirdim. Amcalarımdan ikisi de evde yoktu. Yengelerimin yardımıyla babamı taş merdivenlerden üst kattaki odamıza çıkardım. Yere yatak serip yatırdık. Babam bir ölüyor, bir diriliyordu. Ağzından ince ince kan sızıyordu. Aklı başına geldiğinde elimden tutuyor, beni kimsesiz bırakıp gitmek istemediğini anlatmaya çalışıyordu. Daldığında da “Sultan, Sultan” diye inliyordu.


99

Evet, babam ölmemek için, beni kimsesiz bırakmamak için çok çabaladı. Ama olmadı. Yunan dayağına dayanamayıp o gece, gece yarısında öldü. Ben, o gecenin sabahına hem öksüz, hem de yetim bir kız çocuğu olarak çıktım. İşgal komutanı amcalarıma “Karde-şiniz merdivenden düştü, başını taşa çarptı ve beyin kanamasından öldü” diye bir tutanak imzalatıp defin için öyle izin vermiş.

Öte dünyada ellerim o iki katil Yunanlının yakasına yapışacak-tır.

Haydi Altın. Para Yoksa Ölüm Ahmet EKMEKÇİ46

(Uşak, 1908 D.)

Yunanlılar, Uşak’a gelmezden önce, Kuva-yi Milliye Teşkilatı kuruldu. Bunların ileri gelenleri; İbrahim Bey, Hacımlı Mehmet Bey, Alaattin Tiritoğlu. Ayrıca Hacımlı Mehmet Bey, Talip Bey, Eşref Bey, Salihli tarafından Yunanlılarla çete savaşları yaptılar. Yunanlılar Uşak’a ilk geldiklerinde halka iyi davrandılar. Ancak bir yıl sonra, zorla almaya başladılar. Uşak çevresindeki Kalfa korulu-ğu, Akse Çamlığı ve Karaağaç Çamlığı’ndaki ormanları kestiler ve odun olarak kullandılar. Uşak’ın ileri gelenleri Şakir Paşa, öğretmen Selim Bey, eski Belediye Reisi Köseoğlu gibi 40-50 kişiyi esir alıp, Atina’ya sürgüne götürdüler. Yunan zamanındaki Belediye Reisi, Acemoğlu Hulusi Bey, Yunanlılarla Atina’ya kaçtı. Yunanlılar Uşak halkından da angaryaya götürdüler. Uşak’tan Yunanlılar kaçarken 650 kişiyi öldürdüler. Hacı Bekir’lerin evlerine giderek “Haydi altın. Para yoksa ölüm...” demişler. Para ve altınları aldıktan sonra Hacı Bekirle ailesinin tümünü katlettiler. Gülşen-i İrfan Mektebi kurucusu, Orhan Dengiz’in babası Tahir Efendi’yi ve kızını vurarak şehit ettiler.

46 Bekir Semerci, a.g.e., s.,58.

Mehmet Ersin

100

Kel Zabit Ömer DEĞİRMENCİ47

(Uşak-Ortaköy, 1896 D.)

Yunanlılar Uşak’ı ve köyümüzü işgal ettiklerinde başta iyi davrandılar. Daha sonraları köylüyü topladılar, zorla para aldılar ve angaryaya götürdüler. Köyümüzde ve çevre köylerde “Kel Zabit” diye adlandırılan bir Yunan subayı, zorla halkı döverek hatta işkenceyle silah, çifte bıçak ve cephanelerini topladı. Köylümüzden silahları aldık-tan sonra işkenceye devam etti. Köy halkından 20 kadar kişiyi bir eve hapsettiler. Köy halkını bu Yunan subayı, tel kırbaçla urgana dizip işkence yaptı. Karlıklı Mustafa (Mıstıla Efe) adlı bir yiğit vardı. Murat Dağı eteklerinde yaşardı. Bu efe önceleri Yunanlı görünüp onların güvenini kazandıktan sonra, Yunanlılardan gizli kaçırdığı silah ve cephaneleri Türk kuvvetlerine verirdi. Bu efe bir nevi casusluk yaptı. Yunanlılar gittikten sonra bu efeyi onu çekemeyen bir başka efe öldürdü. Yunanlılar köyümüz halkından ta Sakarya’ya kadar silah ve cephane taşıtmak için angaryaya götürür. Köyümüzden Kadir Çavuş ve Nuri Efendi Yunan angaryasına çok gittiler. Yunan ordusu bozulun-ca Ortaköy’de çok mezalim yapan “Kel Zabit” diye bilinen Yunan su-bayını Kusura Deresinde yakalayıp Ortaköy’ün aşağısında öldürür. Yunanlılar Ortaköy’de iki üç ev yaktılar. Bunun yanında yerli Yunan çeteleri de ev yaktılar. Üç Yunan askeri kaçarken Ortaköy’e geldiler. Ekmek ve para istediler ve aldılar. Bu üç Yunanlı, Yunan ordusu bura-dan geçecek köyü boşaltalım dedi ve köyü boşalttık. Hakkı Ülker’in halasını, üç oğlunu kilere sakladığı için öldürdüler. Yunanlılar köyü-müzden iki erkek ve bir kadını şehit ettiler. Uşak’tan Yunanlılar kaçarken, Küçük Çarşı’daki cephanelerini yaktılar. Karaağaç mahallesinde Çiçekoğlu’nun evindeki Yunan Has-tanesini yaktılar. Ancak halk bu yangını söndürdü. Durak mahallesini, Sabah mahallesini ve çarşıyı yaktılar.

47 Bekir Semerci, a.g.e., s.:63-64


101

Şu Yana Gitti48 Anlatan: Atike SAKAALP49

Yazan: Nevzat SEBÜKTAY (Atike ebe, merhum Asiye ebenin kızı, 85 yaşında, aynı za-

manda Besim Atalay’ın dayısının hanımı.) Yunanlılar geldiklerinde hiç zararları dokunmadı, iki yıl kaldılar Uşak’ta. Daha sonra cepheleri bozuldu, kaçtılar. Bizler de onların olmadığı yerlere kaçarak zararla-rından kurtulmağa çalıştık. Kaçarlarken çok eziyet ettiler, insan öldür-düler. “Para çıkarın, para çıkarın...” diye kapılara varıverdiler, bizden iki kişiyi öldürdüler. Evimiz islice’de çarşıda idi. Besim Atalay’ın anne-siyle kızını “Siz Yunanlıysanız, biz de Türküz, ne olacak yani” demiş-ler, bunun için öldürdüler. Kızın talaşını yaymışlar.

Bizimkiler ikindi vakti geldiler. Düşmanın ne tarafa kaçtığını sordular. Biz de “Şu yana gitti” diye tarif ettik. Yunanlıların gittikleri tarafı. Bunları hatırlıyorum ben, daha ne diyeyim.

Top Sesleri50 Anlatan: Süleyman SEBÜKTAY51

Yazan: Nevzat SEBÜKTAY

1 Eylül 1922. O gün biz yola gitmiştik. Şeker fabrikasının ol-duğu yerden bir kilometre bu tarafta idik. Top sesleri duymağa başla-dık. Bizimkilerin noktayı şikestler (top mermileri) Nohutova taraflarında patlıyor. Ben dedim ki: “Arkadaşlar, bakın Kabaklardan çifte makine tren geliyor. Biz derhal köprünün altına saklanalım. Tren geçtikten sonra vagonetimizi koyup yola, hemen istasyona dönelim.” Arkadaşlar razı oldular. Tren yaklaştı, biz köprünün altına saklandık. Tren geçtik-ten sonra, vagoneti koyarak istasyona hareket ettik. İş karışmış, bizim haberimiz yok. İstasyona bir kilometre mesafede, kuzeyde hastaneler vardı. Orada tren durdu. Bütün yaralıları indirdiler. Biz de trenin arka-sında bekliyoruz. Yaralıları indirdikten sonra tren istasyona gitti. Biz de arkasından vardık. Makine deposunun yanında vagoneti yoldan çıkar-dık. Doğru yaya olarak istasyona gittik. Orada Kısım Şefi İtalyan Mös-yö Kapri vardı. “Aman dedi.. İyi ki geldiniz Bu herifler bozuldular, kaçı-yorlar. Katliam yapacaklar.” Ne yapacağız dedik. “Gidemezsiniz” dedi.

48 Başlık tarafımdan konulmuştur. 49 D.B.Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8, s.,51. 50 Başlık tarafımdan konulmuştur. 51 D.B.Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8, s.,51-52.

Mehmet Ersin

102

Siz benim vagonu yükletin. Yaptık. Bir gece evvel de ambarın arka-sında esir kampı vardı. Çivrilli Ömer çavuş serbest gezerdi. O gece o, kaçmış, geldi. Onu bugünkü istasyon hizasındaki üç evden ortadakinin mahzenine sakladık. Hareket Müfettişi Vasilâki: - Hadi çavuş, gidelim, dedi. Son tren ambardan kalkacak. Gidelim, gitmeyelim derken amba-rın arkasına bir top geldi. Çinko sedaları, topun gürültüsü etrafı şaşırt-tı. Yunanlılar başladı bağırmağa: “Ve erkete Kemalist.. (Kemal’in as-kerleri geliyor) Bir şaşkınlıktır gitti. Biz bundan istifade ederek, büfemiz yanında tulumba vardı. O tulumbanın yanındaki parmaklıktan atlayıp, bahçeden ortadaki eve vardık. Ömer çavuşun yanına indik. Tren gitti. Aradan ne kadar zaman geçti bilmiyoruz. Uyuduk mu bayıldık mı? Bizim bir şeyden haberimiz yok. Bir uğultu, bir gürültü gidiyor dışarıda. Nihayet Yunanlılara küfreden Türkçe sesler duyduk dışarıda. Bunun üzerine bağırdık, yumrukladık tahtayı. Odanın kapısı mahzen kapağı-nın üzerine geldiğinden açamadık. Sesimizi duydular, geldiler. Kimsi-niz diye sordular, anlattık. İnanmadılar herhalde, kapıyı kapatıp mah-zen kapağını açtılar. Biz de dışarıya çıktık. Etrafımız üçer adım mesa-fede bizim askerle çevrili. Mavzerler bize dönük, ateşe hazır. Ne işiniz var burada diye sordular bize. Ömer çavuş anlattı olduğu gibi. Ona sen nerede esir oldun diye sordular. Çivril cephesinde dedi. Hacı İbra-him Beyin maiyetindeydim. Askerlerden birisi arkadaşıymış, tanıdı. “Ooo. Ömer çavuş sen misin?” “Sen kimsin?” Sarmaş-dolaş.. Sonra Ömer çavuş anlattı: “Bunlar demiryolu mensubudur. Ben kamptan kaçınca beni buraya sakladılar. Kendileri de katliamdan buraya kaçtı-lar. Siz bunları evlerine kadar geçirin. Bana da Allahaısmarladık, ben askerlerimizle İzmir’e gideceğim.” Ve ayrıldık. İki asker verdiler yanı-mıza. Yarı yola kadar geldik, askerleri oradan gönderdik geri: “Haydi yavrum siz gidin. Allah selamet versin.. Biz buradan öte gideriz.” Ertesi gün bir asker geldi. Beni çağırdı. Ulu camiden Kaftancı-ların eve kadar telefon hattı çekmek için. O vazifeyi gördüm, hattı çektim. Sonra bir asker daha geldi, istasyondaki makaslar tahrip ol-muş, onlar yapılacak. Hadi bakalım, oraya da gittim. Makaslar da düzeltildi. Sonra işler tekrar yoluna girdi, eskisi gibi yola devam ettim. Yollarda ufak köprüleri yıkmışlar, rayların bazı kısımlarını uçurmuşlar. Köprülere büyük azman koyarak seyrüsefere açtık yolu. Yunanlıların Uşak’tan kaçışıyla ilgili kısa hatıralar bunlar...


103

Su Gibi Akarak Kaçtılar Mehmet YILMAZ52

(Uşak, Muharremşah 1909 D.) Yunanlılar Uşak’ı işgal ettiğinde Muharremşah köyü, İspiroğlu çiftliğinde idim. Yunanlılar köyümüzü işgal ettiklerinde köyümüzün tavuk, koyun, sığır gibi mallarını çete malı diye kesip yediler. Köyün öküzlerini angaryaya götürdüler. Köyümüzdeki silahları topladılar, vermeyenlere işkence ettiler. Buna rağmen biz 8 mavzeri toprağa gömerek sakladık. Bu silahları ve cephanelerini daha sonra Türk Kuv-vetlerine teslim ettik. Yunanlılar kaçarken perşembe akşamı amca oğlum Şakir oğlu İsmail Yılmaz’ın evine iki Yunan askeri girip, evdeki altın ve paraları aldılar. Sonra biz duyunca Nuri Barut ve İsmail Yılmaz ev giderek, Yunanlı iki askeri silahlarla kovdular. Silahlı çatışma oldu. Ancak gece karanlığından istifadeyle kaçtılar. cuma günü Yunanlılar gelerek İspiroğlu çiftliğini yakar diye köyü boşalttık. Eli silah tutan kö-yün büyükleri Burgaz Dağına doğru Türk askerlerine katılmak üzere gittiler. Yunanlılar o gece sabaha kadar köyden geçtiler. Muharremşah köyünde birkaç ev yaktılar. Halk bu yangını söndürdü. Ayrıca İkisaray, Kılcan, Ovademirler köylerini ve Uşak’ı yaktıklarını gayet iyi hatırlıyo-rum. Yine Cuma sabahı Kalfa köy halkını camiye toplatıp yakmak isterlerken, Türk kuvvetlerinin Karlık köyü tarafından attıkları top ve mermilerin cami yanındaki lahanalığa kadar düşmesi, havadan bir Türk uçağının gelmesi ve öncü üç Türk süvarisinin orada belirmesi üzerine, Yunanlılar camiyi yakamadan kaçtılar. Yunanlılar, Çanlı mev-kiinde Argaç Kırı’nda çeşme yanında değirmenden gelen 9 kişiyi kur-şuna dizdiler. Cuma günü kuşluk vakti biz kırk kişi kadınlı erkekli İspiroğluna geldik. Yunanlılar katliam yapar diyerek biz erkekler Koyunbeyli altına kaçtık. Kadınlar köy altındaki somaklığa saklandılar. Yunan kaçarken bir iki harmanı ateşe verdiler. Bu sırada Allah Allah sesleriyle Türk askerleri geldi. Yunanlılar Türk askerlerinin öldürülmesi için Kabaklar ve Yapağılar köyünden gençleri rehin aldılar. Türklerden bir topçu üç top mermisini, Yunan askerlerinin ortasına attılar. Dağılan Yunan as-kerleri Eşme tarafına doğru su gibi akarak kaçtılar.

Yazarın Notu: İşgalde yaşanan olaylar, sadece birkaç yerle-şim biriminde değil, diğer köy, kasaba, ilçe ve illerde de yaşandı. Birbi-rine benzeyen olaylar, bölük börçük anılarda dile geldi. Uşak-Ulubey-

52 Bekir Semerci: a.g.e., s.,60-61.

Mehmet Ersin

104

İnay doğumlu Muammer Sakaryalı, aidiyet duygusu ve düşüncesi ile doğup büyüdüğü İnay’a borcunu bedelini ödemek üzere çok değerli, kapsamlı bir inceleme olan İnaïs’ten İnay’a* adlı kitabını yazdı. Muammer Sakaryalı; Şükrü Diker, Süleyman Aydoğdu ve pek çok kişinin anlatımında yola çıkarak, işgalde benzer yaşananları derli toplu adı geçen kitapta anlatmıştır. Muammer Sakaryalı, Uşak Meslek Yüksek Okulundan öğren-cimdir. 2 Nisan 2013 tarihinde saat 20.20’de telefonla konuşmamızda aşağıdaki bölümleri kitabıma aynen alacağımı belirterek izinlerini iste-dim. Duyarlılıkla, eserimde kitabından bölümlerinin bulunmasından onur duyacağını belirtti. Söz konusu bölümlerin aynen yayınlanması için izin verdiler. Kendilerine bu hoşgörülü davranışları için teşekkür ederim.

İnaïs’ten İnay’a İşgalci Yunan askerleri, İnay’da halka genel olarak şirin görü-

nerek onun güvenini kazanmak ister. Halka, yüksek uygarlığa sahip Yunanlıların tebaası olunursa, rahat bir hayat sürecekleri anlatılır. Ama bir yandan da otoritesini kuracaktır. İnay halkı işgalciyi sevmez, işbirliği yapmaz, örgütsüzdür, yoksuldur, açtır, güvensizdir, henüz ulus olma bilinci gelişmemiştir.

Fakat işgalden önce nasılsa komşusu yerli Rum Vasili, Torna, Yokim, Naziri, Maria ve İlya ile şimdi de çok iyi geçinmektedir. İşgalci-ler değişik yöntemlerle kendilerine işbirlikçi bulmak yolunu denerler. Önce halkı silahsızlandırmak isterler. Çünkü dağılan Osmanlı ordu-sunda asker olan gençler köylerine silahlarıyla birlikte dönmüşlerdir; bu bilinmektedir. Ayrıca halk geleneksel olarak kendini koruyacak silaha sahiptir. Ama silahlar gömüdedir.

Tat Sefer muhtardır. Bir de köyün ileri gelenlerinden Arap Am-ca namıyla tanınan Arap Ahmet vardır. Köyde sözü dinlenen, söylediği yapılan iki insan. Bu iki insanı, hanın temel taşlarının yanında, köylü-nün önünde falakaya yıkarlar. “Kimde silah var, söyleyin?” derler. Günlerce işkence ederler. Tat Sefer ve Arap Amca, “Bu köyde silah yok, kimsede silah yok.” der, başka bir şey demezler. Kimseye zarar vermezler. Bir hafta sonunda Tat Sefer’in tırnakları düşer. Arap Am-ca’nın tırnaklarını penseyle sökerler. Köyde kimlerde silahın var oldu-ğunu söylerlerse, çektikleri acıdan kurtulacaklardır. Fakat karısının,

* Muammer Sakaryalı, İnaïs’ten İnay’a, İstanbul, 2005.


105

çocuklarının, köylülerin yüzüne nasıl bakacaklardır? Kendilerine karşı nasıl dürüst olacaklardır? Yoksuldurlar ama onurlu birer insandır ve insan ruhunu işkenceyle düşmana teslim etmemelidir. Nitekim öyle de olmuştur. Tat Sefer de Arap Amca da işkencede konuşmamışlardır. İnay Köyü’nün onuru olmuşlardır. Tıpkı Kuvayı Milliyeciler gibi, İkinci Dünya Savaşı sırasında köyleri-yurtları Almanlarca işgal edilen yurt-sever Yunan köylüleri gibi... Tat Sefer ve Arap Amca’nın yurtseverce, onurluca direnişleri herkes tarafından bilinmektedir. Köylülerin yüre-ğinde, “Arap Amca büyük adam”dır.

Köylünün geniş kesiminde teslimiyet yoktur. Sivil itaatsizlik di-yebileceğimiz tarzda direnmeler vardır. Ama çalıkakıcı eşkıyalara, kaçakçılara yataklık yapan, ihbarcılığı seven birisi vardır ki, o hiç baskı görmediği, kendisine bir şey sorulmadığı halde, kendiliğinden gidip köyde kimlerde silah olduğunu söyleyen B lakabıyla tanınan kişidir. B’nin kendi yaşamını ya da çıkarını kolaylaştırmak için güçlü olanla -işgalci bile olsa- girdiği işbirlikçilik, işgal boyunca sürer. Kızdığı insan-lardan intikam almak için, “Evinde silahlı adam barındırıyor.” diye asıl-sız ihbarlar bile yapar.

İlk işgal birliği 6 ay kalır, işgal kumandanı köye hakim bir evde, Tepebey’in evinde oturur. “Ufak kumandanlar aşağıda, köyün içinde otururlar.” Bahar gelince ilk kafile asker gider, ikinci altı aylık Yunan askerleri gelir, iki yıl boyunca dört kafile gelip kalır. Başlangıçta Tat Sefer ve Arap Amca’ya yapılan eziyet dışında halka zarar vermezler; kadına kıza musallat olmazlar. İki göz (oda) evi olan her ailenin bir odasında Yunan askeri yaşamaya başlar. Herhalde olası saldırılara karşı halkı kalkan yapmak için böyle bir yola başvurmuşlardır. Bu yaşam şekli içinde de halka karşı çok nazik davranma, kendi yiyecek ve giyeceklerinden köy halkını yararlandırma yoluna giderler. Ta ki bozgun anına dek...

O zamanlar Koca Çeşme’den başlayarak, dere ile Hacat Te-pesi arasındaki arazi bağlıktır. Çalılı Boğazı bağlıktır. Bütün bu bağlık bölge “Yunan kadanalarına tabla” yapılmıştır.

İşgalcilerle işbirlikçilik yapan yalnızca B değildir, işgalcilerin muhtarı olan, hileci, palamut tüccarlığı yapan, uyanık, peşkeşçi biri daha vardır: Bu kişi Kilalos lakabıyla bilinen Musa Vural’dır. Kilalos, bu lakabını işgal sırasında almıştır. Yunanlılar Tat Sefer’i muhtarlıktan alır, önce Kilalos’un babası Ali’yi muhtar yapmak isterler. “Cavır, Ali Dayı’ya İslam’ın şartı kaç diye sorar. Ben bilmiyorum kumandan, be-nim oğlan Kilalos, ona sor demiş. Yani bilgin, aydın demek.” Artık “Yunan zamanı”nın İnay Köyü muhtarı Kilalos’tur. Tüccarlık yapar.

Mehmet Ersin

106

“Balambırt (meşe palamudu) aldı mı, kantarla çekerken 65 kilo geldiy-se 45 kilo dermiş. Hile yaparmış. Yunan cavır çekerken hile yapmaz-mış.” İnaylıların dilinde “Kilalos, yerli cavırdır”. “Ellik cavırlarıyla birlik-te”, hem İnay’da hem de çevre köylerde yemediği nane kalmamıştır.

Köyde Yunan askerlerinin 4 tane mutfağı vardır. Mutfaklardan biri Dükkanönü’nde, biri Onbaşılar’ın evindedir. Her gün 4 mutfakta yemekler pişer. İnay arazisi meşe palamuduyla doludur. Arazideki meşe palamutları kesilir, odunlarıyla yemekler pişirilir. İki yıllık işgal sürecince arazideki ağaçların tamamına yakını biter. Hem de bu odun-lar dağdan angarya olarak, köyden zorla götürülen genç erkeklere getirtilir. “Şu anda İnay arazisinde var olan meşe palamutları Yunan işgali bittikten sonra çıkan ağaçlardır.”

Köylüler sabah kendi işine giderken Önce Tuzla’daki karakol-da kontrolden geçer. Kaç kişi tarlaya çalışmaya giderse kaydedilir. “Akşam köye dönerken bir kişi eksik olursa, çekeceğin eziyete bak. Tamam gelirsek bir şey yok.” Sonra Kumtarla Mevkii’ndeki karakolda kontrolden geçilir. Daha aşağı inilirse, bir de 41’deki karakol kontrol eder. Akşam geri dönüşte de aynı kontroller yapılır. “Yunan askerinin içinde postalı tuğralı İngiliz askerleri de vardır.”

Köydeki gençleri angaryaya götürürler. Kağnılara cephane yükletip Uşak tarafına, Alfaklar’a ve Afyon’a kadar olan bölgeye taşıtır-lar. Gençler angaryaya gitmemek için tavan aralarına, kuyulara, çalı çırpı içine saklanır. Tabii her zaman saklanamazlar. O zaman köyde 25-30 yaşlarında ve Osmanlı ordusu dağıldığı için askerden köye gelmiş olan “Henterili, Topçu Kadir, Karabaş Ali, Kocaboyun Halil gibi gençleri götürüp istihkâm çukurları kazdırırlardı.” Bu kişilerden daha küçük yaşta olanları da grup grup angaryaya götürürler. Örneğin Sarı İmam (Mustafa Kazanır), Kımpış Bekir, Badılcan (Mustafa) aynı grup-tadır. Kağnılara yükledikleri cephaneyi Alfaklar Köyü’ne teslim ederler. Karınları açtır. Evlere ekmek istemeye giderler. O arada kadının biri Mustafa’ya “Gel oğlum şurada badılcan aşı var, ye de git” der. O ye-meği yerken Sarı İmam ile Kımpış çağırırlar: “Haydi gidiyoruz Musta-fa.” O da “Ben badılcan aşı yiyorum” der. O günden sonra lakabı “Badılcan” olur.

İnay’da 7-8 tane Rum aile vardır. Köydeki 4-5 tane bakkalın hepsi de Rumdur. Yokim, Torna, Vasili, Pandali, Naziri’dir adları. Nazi-ri’nin karısının adı Maria, çocuklarının adı İlya’dır. “Kösüklerin odada ekmek ederdi Maria. Biz de çocuğuz, oynardık sokakta. Ekmek koku-su duyulur, çocukların canı çeker diye, Maria çocuklara birer parça dağıtır giderdi. Oğlu İlya ile Vasili ip boyardı. Biz mektepteydik. Cavır bize defteri kalemi parayla vermezdi. Tarhana ve bulgurla verirdi.


107

Tarhana ile bulguru irkelerdi (irkmek:biriktirmek) de buradan Yunanis-tan’a sevk ederlerdi.” Kilim, dokunan yün ipin kök boyayla boyanması-nı bizim köylüler işgalden önce Rumlardan öğrenir. Nasıl Yunan za-manı bizim Türklerden bir kısmı Yunancı olmuşsa, yerli Rumlardan bazıları da Yunan askerleri köye gelince şımarırlar. Gönüllü asker olup her yeri ve herkesi önceden bildikleri için halka eziyet ederler. Ama Yokim ve Naziri bizim Türklerle her zaman iyi geçineceklerdir-. Hatta öylesine ki, Yunan bozgunu başlayıp kaçmaya başladıklarında, İnay’in yakılacağını haberini ulaştıranlardan birisi Yokim’dir. “İzmir’e giden kimse yoğudu. Şekerimiz yoğudu, hiç bişeyimiz yoğudu yavrum. Şeker a ha şu televizyon büyüklüğünde, kütle halinde Rusya’dan geliyordu. Kahve içinler kırıp kırıp içiyordu. Kahveci çekiç ile kırıyordu, 100 gram 200 gram veriyordu. Rum bakkallar ayın oyun getirip satarlardı. Ebe-me süt sağacağı haranıyı (küçük bakır kazan) İzmir’den getiriverirdi.” İnay’daki Rumların birisi kasaptır. Köydeki koyun, keçi, inek onun emrindedir. Hayvanları yıkmadan keserler. Hayvanları Çomuklar’ın evde keserler. Fakat İnay İstasyonu’nda daha çok Rum aile vardır. Hareket memuru, makasçı, biletçi vs istasyonda hiç Türk aile yoktur. “Şimdiki Haşim’in evi Rumların evi”dir. Tren yollarının amelesi Arap’tır. Köyde Yahudi ve Ermeni yoktur. Tren yolu yapılırken çalışmak üzere 4 Kürt gelmiş ve onlar da köyden evlenerek İnay’da kalmıştır. Bunlar: “Kürt Cemal’in babası, Derviş’in babası, Kürt Yusuf ile İbrahim’in ba-bası Kürt Bekir; Paşa Hoca’nın babalığı (kayınpederi) Yakup’tur.’’

Köydeki Yunan subayları “eski yazı” bilir. Köyde o zamanki imam Halil Hoca’ya İslamiyet’le ilgili sorular sorar. Halil Hoca’dan İs-lamiyet’i daha iyi bildiği bellidir.

Köylülerden de Yunancayı hemen öğrenenler vardır. Topsakal (Mehmet) ve Ahmet Çavuş’un ağabeyi Salih, Yunancayı çabuk öğre-nirler ve Yunanlıların ne dediğini anlamaya başlarlar.

Köyde işgalcilerin doktoru da vardır. Şimdi 90 yaşında olan Şükrü Diker, işgal sırasında 8-9 yaşlarındadır. Sünnetçi yoktur. Şükrü Diker’in sünnetini, köye yüzükçülük - bilezikçilik yapmak için gelen bir Çingene yapar. Yarasının iyileşmesi için de un haline gelmiş ağaç çürüğünden ekiverir. Bunu haber alan Yunan doktor eline bir çikolata alarak ziyarete gelir. “Yazık ettiniz çocuğa” der. Modern ilaçlarla teda-visini yapar. Yara iyileşene kadar gelir, ilaçlar ve gider. Bu olay, Koca Şükrü Dede’nin unutamadığı olaylardan biridir.

Somuncular’ın Tepebey’in evinde oturan işgal kumandanı her sabah kalktığında, Tepebey’in 7-8 yaşlarındaki oğlu Süleyman’ı yan-ma çağırır, kucaklar, öper, sever. Süleyman’a tayın ekmeği verir, baş-ka yiyecekler verir, babasına götürmesi için de sigara verir. Yarım

Mehmet Ersin

108

yamalak konuştuğu Türkçesiyle, “Benim de var üç tane emanet, ya görürüm ya da göremem onları” der. Kumandanın aşçısı Türk’tür.

Köydeki ihtiyarların anlatımına göre, Yunan askerleri yumurta-yı çok sever. “Havga” derler yumurtaya. Çocukları da çok severler. “Mıkıri” derler çocuklara ve helva verirler. Köpeği de çok severler. Fakat kedileri sevmezler. “Kopsu kafel”, kafasını koparmak demektir. Hatta bazı kedilerin üzerine gaz döküp yakarlar. “Batlen bayramı, onların bayramıdır. Bu bayramda ateş yakarlar, yaktıkları ateşin üstü-ne hasır sererler ve üzerinden atlarlar.” Bu ayin sırasında köyün ço-cukları onları izler.

Çocukların izlediği bir başka eğlence ise, pazar (tatil) günleri Dükkanonü’nde tahtadan çevirdikleri avlu içinde gerçekleştirdikleri köpek boğuşturmalar. Biri şaşkın (zayıf) diğeri bakımlı acar iki köpeği boğuştururlar, bu boğuşmayı keyifle izlerler. Mahsus aç bıraktıkları zayıf köpek, acar köpeği altına büker alır. “Zakromut kamutu kerata” diyerek zayıf köpeğe kızar, saldırırlar. Köydeki yaşlılara göre Kamutu demek, bizdeki ..mına koyduğumun gibi bir küfürdür. Kamutu kerata diye söverler. Sonra bu zayıf ve güçlü/aç ve tok iki köpeğin boğuşma-sından hisse kaparlar: “Kemal bizi yenecek” derler.

*** İşgal altında halk asıl “yerli cavırlar”dan çok çekmiştir. Bu yerli

hainler, kâh Yunan askeri kılığına girer kâh Yunancı eşkıya kılığına girer etraftan haraç toplarlar. Can ve mal korkusu içindeki halkın du-rumunu kullanarak onları soyarlar. Kendilerine kazara diklenecek olan birisi çıkarsa, onu acımadan vururlar. Kanunsuzluk, nizamsızlık hainle-rin kanunudur. Örneğin İnay’ın Yunancı muhtarı Kilalos, Yunan askeri kılığına girerek, Harmandalı (Söğütlü, Bekişli, Emirli, Düzköy, Hacı Kadirli, Akçaköy, Katrancılar...) köylerini haraca bağlar. Kendisi Yunan subayı kılığına girer, yanına o köylerin tanıdığı bir İnaylıyı alır ve “Çı-karın altınları, paraları” dedirtir. Bir keresinde Arap Amca’yı da yanma alıp gider. Yunan subayı gibi konuşmaya başlar. “Arap Amca ne diyor bu cavır?” “Altın istiyor, para istiyor. Vermezlerse çok kötü olacak” diyor. Bunun üzerine ellerinde ne varsa verir köylüler. Ama Kilalos yine kızgın ve sert şekilde patır patır konuşur. Köylüler yine sorar: “Arap Amca ne diyor cavır?” Arap Amca köylüleri yanıtlar: “...mına koduğumun cavırı az buldu verdiğinizi, daha çok para istiyor; bu ana-cığını s...min cavın doymak bilmez” diye tercümanlık yapar. İnay’a dönüş yolunda Kilalos, Arap’a şöyle der:”Amca bahaneyle bana amma da sövüverdin ha!”

İnaylılar bir taraftan da gündelik yaşamlarını sürdürmeye çalı şırlar. Tarlalarını ekip harmanlarını kaldırırlar. Hayvanlarını güderler.


109

Gençleri evlendirirler, çocukları sünnet ettirirler... İşgal altında da bir günlük rutin oluşur. İşgalciler halka karşı yumuşaktır. Henüz ırza geç-me, adam öldürme, Tat Sefer ve Arap Amca’dan sonra işkence yapma gibi eylemler yoktur; aşağı yukarı her şey kontrollerindedir. Halk yerli ve yabancı vicdansızlar arasında kalmıştır.

Fakat zaman hızla akıp gitmektedir. İşgal ikinci yılını doldur-mak üzere iken işgalciler tedirgindirler, hırçınlaşmaya, sertleşmeye başlarlar. Çünkü Afyon cephesinden gelen haberler onlar için iyi de-ğildir. Kemal’in askerleri Trikupis’in askerlerini önüne katmış, İzmir’e doğru kovalamaktadır. Halk harmanları kaldırılmış, zahireyi ambara koymuştur. Uşak’ı yakarlar. Bu haber bizim köye ulaşır.

*** Yunan bozulunca Afyon cephesinde, hele Trikupis Uşak’ta ya-

kalanınca, bozgun halinde kaçmaya başlarlar. Yakarak yıkarak kaçar-lar. Hırçındırlar. Gözleri dönmüşçesine saldırganlaşırlar: Lütfü Bey’in anasını, yer tarif ettirme bahanesiyle Kuloğlu Gölü mevkiine götürürler, çıkar paraları derler; o da olmayan parayı çıkaramaz ve öldürürler53.

Genç kız Ç.H.’nin ırzına geçerler. Kilalos, karısı E.’yi peşkeş çeker bir Yunan askerine. Günler hiç de tekin günler değildir.

Yunan askerlerine aşçılık yapan bir yerli Yunan vardır. Yunan-lılar bozguna uğrayıp kaçarken, o aşçı Yunan köye gelir. Daha önce bizim köylülerle beraber yaşadığı ve bizim köylülerden çok iyilik gör-düğü için, köyün yanacağının haberini verir. “Yarın İnay yanacak ka-çın” der. Hatta bizim köylüler o aşçı Rum’u ağırlamak ister, tavuk ke-selim, yemeğe kal derler. “Tavuk filan kesmeyin, boğazımızdan geçe-cek gibi değil, siz ailelerinizi toplayın dağa çıkarın, eşyalarınızı kuyula-ra doldurun, hayvanlarınızı dağa sürün, içim kan ağlıyor, sizin verece-ğiniz yemek benim boğazımdan geçmez” der ve gider.

“Yerli Rumlardan asker almışlar. Onlar bize köy yanacak kaçın dediler. Sırataş’a çıkarıverdiler. Bize onların faydası oldu.”

Bu olay yüzyıllarca birlikte dostça ve barış içinde yaşayan Türk ve Rum halkının birbirlerine duydukları yakınlığın, kardeşliğini bir örneği olsa gerektir. Her iki halkın içinde de elbette “vicdansızlar” var-dır. Ama halklar kendi başlarına kalsalar; dostça, kardeşçe yaşaya-caklardır.

53 İşgal sırasında eşkıya zulmü de çoktur. Lütfi bey’in babasını 8 defa soyarlar. Her

seferinde birer çömlek altın alırlar. 9. Kez gelişlerinde gümüşler kalmıştır. Altın ister-ler. Mehmet Ali Ağa, “Ben 8 kere soyuldum, yalnız bu kaldı”, der. Bunun üzerine eş-kıya tereyağını kızartıp M.Ali Ağa’nın bağrına döker, öldürür.

Mehmet Ersin

110

Köyün yanacağı haberi bütün köye yayılır. Tabak Tepesi ve Sırataş Tepesi’ne doğru yola koyulanlar bile vardır. Bazı kişiler yan-gından belki bir şeyler kurtarabiliriz diye çok uzaklaşmazlar.

Bu arada Türk çapulcu çeteleri ganimet peşindedir. Köylülerle birlikte dağa iki çocuğunu alarak topal ayağıyla kaçmaya çalışan Bekir Efendi’ye (kendisi Kudüs cephesinde sakatlanmış İnaylı bir emekli subaydır) kaçması için bir Yunan askeri yardım eder. Bekir Efendi’nin Hatice adlı kızını Sırataş’a kadar kucağında çıkarıverir. Fakat çok kısa süre geçmeden Bekir Efendi, evlerinden bir tüfek sesi duyar. “Eyvah!” der ama topal ayağıyla geri dönemez. Tavukların yumurtasını toplayıp arkalarından yetişecek olan karısı Hanım, evden çıkmak üzereyken çapulcu bir grup Türk çeteci Bekir Efendi’nin babası Ahmet Ağa’nın evine baskın vermiştir. Altın isterler. “Biz düşmandan kaçıyoruz, siz başımıza tebelleş oluyorsunuz alçak çeteciler” der demez, Bekir Efen-di’nin karısı Hanım’ı oracıkta vururlar. Bekir Efendi, karısının Türk çeteciler tarafından öldürüldüğünü, Kışla Dağı’nda kendisi gibi kaçan köylülerinden duyacaktır. Daha da hazini, Hanım’ın cenazesini bile kaldıramazlar, evler yandığı için Hanım’ın ölü bedeni de yanıp kül olmuştur.

“Cavır bu memleketten gittiğinde 10 yaşında” olan Hatice Ka-vaklı, kaçışlarını bana şöyle anlattı: “Bubam ıremetliğin evi yok, Kadı-ların evde duruyoz biz gari. Cavırla köyü yakcek dedile, o gün gece Hacat Dağı’na kaçtık. Bir gecede çıktık dağa. Yanımız da Kösüğün Arif varidi.

“Bizim evde oturan cavır kumandanı anama, ‘Bacım çocukla-rınızı alıp kaçın yanacak buralar’ dedi. O kumandanın iki çocuğu var-mış, ağamı ve beni çok severdi. Herhalde kendi iki çocuğunu özlüyor-du. O cavır bizi köyün dışına çıkardı. Tavuk kümesimiz var, kapıyı kilitledik. Arı kovanına evin anahtarını sokuverdik. Anam hâlâ ortalığı topluyor. ‘Bacım al şu çocukları da git gari’ dedi cavır. Erkekler hep saklanırdı. Babam ile Ethem dayım rafta saklıydı. ‘Siz gidin, ben onları yollarım’ dedi. Bir eşek sıpasına bir şeyler yükledi anam, yürüdük, Malak Kuyusu’na geldik. Cavımı biri sıpayı elimizden aldı. Öyle kaldık Malak Kuyusu’nda. Sonra köye döndük, vardık. Şılakların Ali Çavuş dayıya. ‘Dayı dayı sıpayı elimizden aldılar’ dedi anam.

“Bizi köyün dışına çıkaran cavır, ‘Ulan bacım sen belanın üs-tüne üstüne geliyorsun’ dedi ve aldı bizi Paşaların evin üstüne kadar geçirdi, köyün dışına çıkardı. ‘Bacım arkana bakma, git’ dedi. Kürt Bekir vardı, o da ‘Yürüyün’ dedi. Gittik. Topçuların harımlı yere vardık, ‘tak’ diye bir silah sesi duyuldu.


111

“Ak topraklıktan ağmış, köyün dışına çıkarken Küçük Mehmet’i vurmuşlar. Biz, Lillomcu, Kürt Bekir yola devam ettik.

“Kölelerin Küçük Mehmet orta yaşlıydı. Üzerinde para varmış. Ak topraklıkta kaçarken vuruyorlar. Yunan askerleri üzerini arıyor ama üzerinden para çıkmıyor. Çünkü Küçük Mehmet kaçarken parayı Top-raklığa atmış.”

Bacak Ömer’i de kaçarken vururlar. Ama o ölmez. Bacak Ömer bacağından yaralanır, kaçar. Anlaşılan o ki, Tahta Camii’ni ol-duğu mahalle ve Orta Mahalle’nin çoğunluğu yangından bir gün önce-sinin akşamı dağa kaçar ama Somuncu Kıranı Mahallesi son ana kadar bekler. Nitekim Süleyman Aydoğdu’nun anlatımları bu kanımı doğrular niteliktedir: “...İkindi zamanıydı. Oturuyorduk. Yunan askerleri Taşlıca Bayır’dan, İshak Yaylası’ndan indi. Evvela Saraç Ahların evini ateşlediler. Ateşi görünce biz kaçtık. Irgat Dağı’na çıktık. Bizim grupta Enez Bekir ile Bekteş vardı.”

İlle Dostun Bir Acı Sözü Yaralar Bizi Bozguna uğrayan Yunan askerleri kaçarken, yolları üzerindeki

şehirleri, kasabaları, köyleri yakmaktadırlar. Uşak’tan sonra ilk yaktık-ları köy İnay’dır. İnaylılara köyün yanacağını, canlarını mallarını kur-tarmalarını söyleyenler Rumlardır.

İnay halkı çoluk çocuk, yaşlı genç komşu Irgat Köyü’nün dağı-na saklanmak için kaçmaktadır. Kaçarken Irgat Köyü’nün hemen ya-nından geçilmektedir. İnaylı bir grup insan Irgatlı birinin bağının için-den geçmektedir. Bağın sahibi Irgatlı bir bayanın söylediği sözler, olayın üzerinden 80 yıl geçmesine karşın, yaşlı Körük Ebe’nin (Hatice Kavaklı) gönlünde tazeliğini korumaktadır:

“Cavır artıkları cavır artıkları! Cavır artığı İneyliler geçmeyin bağımdan, ellemeyin üzümlerimi.” Irgatlı kadın işte bu sözleri söyleye-rek bağırıyor. Körük Ebe’nin yüreği hâlâ yaralıdır. “Kız biz senin üzü-münü neyleyelim gari. Hey gözel Allah’ım biz can derdindeyiz, bizim Irgatlı karı üzüm derdinde. Gecenin karanlığında bize bas bas bağırdı. Hey gözel mevlam şu Türk’ün Türk’e yaptığına bak.”

“İlle dostun bir çift sözü yaralar beni beni” diyen türkünün sözü herhalde böyle zamanlarda anımsanıyor. Hatice Kavaklı bu olayı bana ağlayarak anlattı.

“Köylüler Türk Askeri Geldi, Hücum.” İnaylılar Hacet Dağı’nda iki gün kalırlar. Bazıları yanında 3-5

ekmek götürmüştür, ekmeklerini paylaşırlar. Katrancılar Köyü’nden ve Kışla Köyü’nden ekmek isterler. Kışlalılar ekmek, Katrancılılar da bir heybe yufka verir. Dağda kaldıkları sürede o ekmeklerle idare ederler.

Mehmet Ersin

112

Hacet Dağı’nda bazı gruplara eşkıya da tebelleş olur. Dağın alt yanında bir göl vardır. Köylüler o gölün yarınımdayken, göğsü çap-razlamasına mermi dolu, sırtında mavzeri, doru bir at üstünde halı heybesi olan bir atlı gelir. Kışla Köyü tarafından gelmektedir. Halı heybesinin iki gözü de doludur. Kalabalığın içine dalar. Çeteci olduğu her halinden bellidir. Erkeklerin yanma gelir, selam verir. Attan iner. Silahını ve atını Enez Bekir’e teslim eder. Enez henüz askere gitme-miş bir gençtir. Çeteci olduğundan şüphelenilen kişi, “Amanın kardeş-ler şurada beş cavır beni çevirdi, ellerinden kaçtım, dağda bir mağara varsa oraya saklanalım” der. Enez Bekir, “Bizim oğlan ne sen bizi görmüş ol ne de biz seni, al şu silahını ve hayvanını da git” der. Çeteci geçer gider.

Erkeklerin gözü köydedir. Ellerinde türbinle köye doğru bakar-lar. Bir ara Çelebilerin Himmet bağırır: “Köylüler, köylüler... Türk askeri geldi” (Hatice Kavaklı ağlayarak anlatıyor bu kısmı). “Amanın o dağ-lardan nasıl indik, çoluk çocuk, sel gibi... Hücum dedi Himmet, hem seviniyoruz hem ağlıyoruz. Gece boyu ancak çıktığımız dağdan iki sigara içimi vakitte indik.” Her yandan duman tütüyor.

“Çıktık dağa, aş yok ekmek yok. Geri döndük köye, çul yok çuval yok. Bir han, bir cami, Yunusların ev, Sahanların ev, Çuğulların evler, Domalanların ev, Saraçların evler, Keloğlu’nun ev kaldı. Geriye kalanı tamamen yandı. Öküzümüz, eşeğimiz, koyunumuz hepsi yandı. Zahiremiz kalmadı.”

Öz Mevkii’nde Kalan Tren İşgalciler yolları üzerindeki köyleri yakarak kaçarken, “İnay’ın

yandığı haberini alan Ulubeyliler puluşkaya (yağmaya) gelirler.” Bakar-lar ki, her şey yanmıştır. Fakat Öz Mevkii’nde içi erzak dolu bir tren kalmıştır; bunun haberini alırlar ve trene yönelirler. İnaylılar henüz dağdadır.

Trende un, çadır, yatak, battaniye, halı, sabun, potin, zeytin-yağı, gaz, tuz, şeker, afyon sakızı vs bulunmaktadır. Dağdan inen İnaylılar da treni haber alır, koşarlar. Ama Ulubeyliler hem önce gelmiş olduklarından hem de arabaları olduğundan, esas malı onlar götürür-ler. İnaylılar da geriye kalanlardan yararlanırlar.

“Zeytinyağı, gazyağı, çadır aldık trenden. Gazyağını ve zey-tinyağını Omurca’ya götürüp sattık; onun parasıyla yiyecek ve tohum-luk buğday, arpa aldık.”


113

“... Dağdan sevinçle indik köye. Köy hâlâ yanıyor, iyice sön-memiş yangın. Herkes evini bulmaya çalışıyor. Kürt Bekir’in evi yan-mamış. Oraya büzüldük. Eşya lazım gari. Cavırlar bir katıra eşya sar-mışlar, o katır kaçmış, katırın arkasından yakalamak için babam rah-metlik, Avkat rahmetlik, Dolmacı rahmetlik gittiler. Katırı tutcez deye taa Akkaya önüne inmişler. Katırı tutamamışlar. Herkes Öz’de un, şeker, yağ tenekeleri yağmalıyor.

“Babamgil katırın ardından geriye geldiler. Biz trenden hiçbir şey alamadık. Sonra biz Karacaahmetli Ayan Mustafa’nın yanına git-tik. O bize ev buluverdi. Babam koyun çobanı oldu. Ağam rahmetliğe köyün sığırını toplayı verdi, sığır çobanı oldu.

“Dağa kaçmadan önce Hacı Omar’ın evinde duruyorken, üç çuval buğday sakladıydık. Ayan Mustafa o üç çuval buğdayı götürdü de Karacaahmetlilere tohuma değiştiriverdi. Biz trenden hiçbir şey görmedik.”

“2. Kolordu 1-2 Eylül 1922 gecesi yürüyüşünü durmadan de-vam ettirerek, Mürettep Süvari Alayı 2 Eylül sabah saat 08.30’da İnay İstasyonu’nda rastladığı Yunan artçılarını püskürterek, 25 vagonluk dolu bir katarı ele geçirdi. Yanmakta olan istasyon binalarını da yan-maktan kurtardı. Alay demiryolu boyunca batıya ilerleyerek keşif ve taramaya devam etti. Kolordunun 8. Tümen’i saat 20.00’de Bekişli ve Emirli’ye, 7. Tümen’i saat 23.00’de Düzköy’e, 4. Tümeni’yse Ahmet-ler’e geldiler ve konmaya geçtiler.”

Evsiz Kalan İnaylılar Yunan Eşme’ye doğru kaçar. O zaman şimdiki Eşme yolu yok-

tur. İnay’ın Akkayaönü’ne doğru giden yolu kullanırlar. Balçıklı Dere-si’nde 6, Duman İni’nde 8 kamyonları batar. Kamyonları götüremeyin-ce, yakarlar. Daha sonra yanan kamyonların demirlerini, Yunan asker-leriyle birlikte kaçan Yunancı Türk köylülerinin götürdükleri tahtalarını, İnaylılar getirir ve köy yeniden yapılırken kullanırlar.

Yatacak ev yoktur. İn’de, Kayalarda, handa, Balçıklı’daki dam-larda yatmaya başlarlar. Dayanışırlar. Ellerinde avuçlarında ne kal-mışsa paylaşarak yaralarını sarmaya başlarlar. Evlerini yeniden yapa-caklardır, normal yaşamlarına yeniden geçeceklerdir ama öncelikle yiyecek ekmekleri yoktur. Ambarlar da yanmıştır. Yanık buğdayları, arpaları toplarlar, ezerler ve onlardan şipit denilen ekmek yaparak yerler. Devlet yeniden kurulma sürecinde olduğu için, devletten yardım

Mehmet Ersin

114

alamazlar. Komşu köylerde akrabaları, yakınları olanlar bir süre onla-rın yanında kalırlar. Fakat işgal sırasında “gemisini yüzdüren kurnaz” insanlar, nispeten daha rahattırlar.

Rumların Durumu Acıklı Yunan askerleri İnay’ı yakıp Eşme istikametinde kaçarken,

Kuvayı Milliyeci Yörük Ali ve efeleri Kızılyarma ve Koca Göl mevkiilerinde konuşlanırlar. Düzensiz bir şekilde kaçan Yunan asker-lerine yaylım ateşi açarlar. Birçok Yunan askeri kırılır54. Kalanlar, ka-çamayıp kalanlar genelde sivil Rum halkındandır. Yangının, işgalin, çekilen sıkıntıların acısı adeta onlardan çıkartılır:

“Yunan kaçtıktan sonra kalan Rumlar aç kalırlar. İnaylılar’dan ekmek isterler, yalvarırlar. ‘Yokim55 hatırına bir parça ekmek verin’ derler. Fakat yangında her şey yandığı için İnaylılar ekmek veremez.”

“Yunan kaçarken yakalanan Yunan askerleri çok perişandı. Asker elbiseleri yoktu. Şilteyi delip kafalarından geçirmişler, urbaları öyleydi. Bizim askerler alıp alıp getirdiler. Burada toplayıp İzmir’e gön-derilecekler, oradan da Yunanistan’a sevk edilecekler. Koca kahvenin karşısındaki yerler bağlıktı, orada topladılar. O esirleri bekleyen bizim jandarmalar muhtarın evine yemeğe gidince, bizim köyden canı yanan insanlar, derenin bu yakasından ateş ederek birçok Yunan askerini öldürdüler. Akşama sağ kalan esirleri bizim jandarmalar alıp giderdi. Belki onlar İzmir’e sağ varamadı.”

“Yunan bozulunca, yerli Rum erkekleri kaçmış, karıları kalmış. Kula’dan onları toplayıp getirdiler, Ankara’ya gönderdiler. İ. dayı rah-metlik vardı. 12 yaşındaki Yunan kız çocuğunu kucaklamış, anası onu götürme beni götür diye yalvarmış ama nafile...

Çok eziyet etti bizimkiler sivil Rumlara. Henterli Mehmet, Ka-rabaş Ali bir tane erkek Rum’u Tabak Tepesi’nin arkasına götürmüş-ler, bir kayanın üzerine çıkarmışlar, adam yalvarmış öldürmeyin diye, vurup öldürmüşler, kayadan yuvarlanmış adam.

“Yunan askerleri bizim koyun sürüsünü alıp götürmüştü. O yüzden köpeklerimiz bile kinliydi. Köpekler dipdiri esir cavırı yıkar, dipdiri adamı yerdi. O kadar kinliydi köpekler. Kaçan Yunanlılar yollar-da aç kaldı. Açlıktan pek çoğu telef oldu gitti. Bizim vicdansızlar da sivillere çok eziyet etti.”

54 Bu olay Ulubeyli Böceklerin Mehmet Çavuş, İnaylı Mehmet Sakaryalı’dan anlatılmıştır. 55 Yokim, yerli Rum’dur. Kula’dan gelip İnay İstasyonuna yerleşmiştir. İnay’da manifatu-

racılık yapmaktadır.


115

“Aha bu Şılakların ev yaptığı yer bağ idi. O bağda bizim köylü-ler bir cavır karısını vurmuşlar. Anam dedi ki Kürt Bekir’e, ‘Bekir Ağa etmecedin. insanlığa sığar mı bu senin yaptığın? Allah bunun cezasını sana verir’. Allah bunlara cezasını verdi. Babalarının intizarını alıyor dedim ben de, Kürt Bekir’in iki oğlu İbrahim’in de Yusuf’un da çocukla-rı olmadı.”

Dünyanın neresinde olursa olsun iki halkın birbirine düşman olması kimin çıkarınadır? Birbirine düşman edilen halkların bu düş-manlıktan ne gibi bir çıkarı olabilir? Türk çiftçisi/köylüsü ile Yunan çiftçisi/köylüsünün ne çeşit bir çıkar kavgası olabilir? Yoksa halklar arasına -halklar kullanılarak- atılan kin ve düşmanlık tohumları başka-larının çıkarlarına mı uygun düşmektedir? Kimdir halkları birbirine düşman edenler?

Normal zamanda iş ortaklığı, komşuluk, arkadaşlık yapabilen, birbirlerine işlerini öğreten, hatta birbirlerine aşık olan iki halktan insan-ların birbirlerine yaptığı eziyeti nasıl anlamak gerekir?

Bu soruların yanıtım, ataları Batı Anadolu’da yaşamış Yuna-nistanlı yazar Dido Sotiriu’nun, Türk ve Yunan halklarının kardeşliğini anlatan “Benden Selam Söyle Anadolu”ya romanından vermek istiyo-rum. Rum bir baba - oğul arasında geçen bir konuşmayı ve belgeyi aktarmak istiyorum:

“(...) Tino, tam bu sırada döndü Orta Doğu gezisinden: - Sana kötü haberler getiriyorum baba... dedi. Türklerde borca

sadakat diye bir şey kalmadı. Bir alay Alman, İtalyan, Fransız ajanı, durmadan kafaları karıştırmakla meşgul! Beyrut’ta Nuri Bey’e rastla-dım, bütün Orta Doğu’da dağıtılan bir broşür verdi bana. Oku bak. (...) Broşür şöyle diyordu:

‘Eğer biz Türkler açsak ve ıstırap çekiyorsak, bunun bütün se-bebi, servetlerimizi ve ticaretimizi ellerinde tutan gâvurlardır. Bunların istismarına ve küstahlığına daha ne kadar zaman göz yumacağız? Gâvur mallarını satın almayın.

Onlarla her türlü ilişkiyi kesin... Ne ihtiyacınız var dostlukları-na? Onlarla sözüm ona kardeşçe geçinmek size ne kazandırıyor? Siz samimi olarak onlara sevgi ve servetlerinizi ikram ediyorsunuz, ama onlar...’

- Bu alçaklık ve yalan dolu belgeyi bütün Orta Doğu’da dağı-tan kim, biliyor musun baba?

- Jön Türkler tabii. Başka kim olur? - Boşuna yorma kendini, Jön Türkler değil: Deutsche Palestine

Bank dağıtıyor. Evet evet, Filistin Alman Bankası. Şimdi anladın mı durumu?

Mehmet Ersin

116

Tilki gözlerini şöyle bir yumdu ihtiyar Rum. Uzun süre sessizce düşündü. İşini bilen bir tüccar olarak, yabancı sermayenin Anadolu’da tek başına at oynatabilmek için hasmını bertaraf etmeye giriştiğini anlamış bulunuyordu...

(...) Bir halkın bir yanında kardeşçe yaşamış olan bir başka halkın

değişebilmesi için büyük bir kin birikimine ihtiyaç vardır. Nitekim pro-pagandanın zehrinden uzakta yaşayan Türkler, daha yıllar boyunca bizlere kardeş muamelesi yapmaya devam edeceklerdi...”

Bu bölümü Ömer Tuncer’in paylaştığım şu görüşleriyle noktala yalım: “Gerçekte, çağlar boyu, sömürücülerin gözü bir türlü Anado-lu’nun üzerinden çekilmek bilmemiştir. Anadolu’ya iki tür saldırı olmuş-tur. Biri, Akhalar gibi, başka topraklarda yaşayıp Anadolu’nun zengin-liklerini elinden almak için saldıranlar ki, daha sonra, İranlılar, Büyük İskender, Romalılar, İtilaf Devletleri (1. Dünya Savaşı’nda) bu türden-dir. Hepsi ‘geldikleri gibi gitmek’ zorunda kalmışlardır.

“İkinci tür, Anadolu’yu kendilerine yurt edinmek isteyenlerin saldırışıdır. Bunlar çoluk çocuk, kadın erkek yollara düşerler. Kimi yerden savaşarak aşar, kimi yerden savaşmadan geçer, gelir yerleşir-ler. Üzerlerinde, Anadolu kültürünün etkisi çok yoğun olur. Kendi kül-türlerini Anadolu bireşimine katar, zenginleştirirler. Hititler böyledir; Phrygialılar böyledir; Urartulular, Selçuklular, Osmanlılar böyledir.

“Anadolu’nun kültürler karmaşası böyle oluşmuş. Kimse artık safkan değildir; ne ırk olarak, ne kültür olarak... Anadolu insanı, Ana-dolu potasının, Anadolu karmaşasının ürünüdür.

“Anadolu’yu sömürmek için gelenler, var olan kültürleri birbi-rinden ayırıp birbirine düşürme çabası içindedir. Çünkü zayıf, parça-lanmış Anadolu insanına kolayca egemen olunacaktır.”56

*56 Ömer Tuncer, İşte Anadolu, İstanbul, 1999, s.43.


117

İşgalde Olanlar Türk halkına, işgalde; Anadolulu Rumların ve Yunan Ordu-

su’nun yaptıklarını, halkın yaşadıklarını, anılarından ve Prof. Dr. Bilge Umar’ın, “Yunanlıların ve Anadolulu Rumların Anlatımıyla İzmir Sava-şı”, adlı eserinden hareketle şöyle özetleyebilirim.

1.Venizelos Hükümeti, başta emperyalist İngiltere ile siyasal işbirliğine girişerek, Ege Bölgesi’ni işgal etmesi,

2.Yunan Hükümetinin, kendi ordusunu emperyalizmin, köle-leştirmenin, sömürünün hizmetine vermesi ve bir de “Esir kardeşleri kurtarmaya gidiyoruz” havaları çalarak Türk vatanına asker çıkarması,

3.Anadolulu Rumların tamamı, Yunan işgalciye alkış tutması, 4.Yunan Ordusu önceleri halka şirin görünerek onun güvenini

kazanması 5.İşgalciler, değişik yöntemlerle kendilerine Türk ve Anadolulu

Rumlardan işbirlikçi bulması, 6.Anadolulu Rumlardan 35.000 genç işgalci orduya gönüllü

asker olarak yazılması ve Yunanistan yararına kurulan örgütlere sivil milis olarak katılması,

7.İşgal ettikleri yerlerde, silah ve kesici aletleriniz var bahane-siyle ileri gelenleri falakaya yatırması, eziyet etmesi,

8.İşgalci ordunun, memleketin ileri gelenlerini”, “Kemalist” ba-hanesiyle sürgüne göndermesi,

9.Bölgesel ve kişisel direnmeler saptandığında “Sivil itaatsiz-lik” nedeniyle çeşitli şekilde cezalandırılması,

10.Kumandan ve subaylar iyi ve güzel evlerde, askerler ise cami ve okullarda ikamet etmesi,

11.Toprak da işgal altında olduğundan, tarla, bağ, bahçeler-deki ürünleri; işgalci, kendi ihtiyaçları dışında arta kalanı halka bırak-ması,

12.Cephane, silah ve erzaklarını cepheye taşıtmak için, erkek-leri angarya olarak çalıştırması,

13.Gençlere cephede istihkâm çukuru kazdırması, 14.Meskûn mahalden giriş çıkışı kontrol etmesi, 15. Köpek ya da horoz dövüştürerek Türkleri aşağılaması 16.Halkın gündelik yaşamı, korkulu, endişeli şekilde devam

etmesi, 17.İşgalciler, savaşın ölüm ve yıkımını, Anadolu’ya taşıması

ve yayması, 18.Yunan Ordusu, Anadolu’da ikinci yılında daha da hırçın-

laşması,

Mehmet Ersin

118

19.İşgalin ilk gününden başlayarak pek çok yerde Türklerin ır-zına, canına, malına saldırılması,

20.İşgalci Yunan Ordusu yenilgi sonrasında, geriye çekilirken askerlik yönünden hiç gereği ve yararı yok iken, çekiliş yolu üzerindeki Türk kent, kasaba ve köylerine; ölüm, zulüm, yıkım saçması, yangın çıkartması,

21.Hamiyetli Rumlar; yıkım, yangın ve faciayı önceden Türkle-re haber vermesi,

22.İşgalci Yunan askerleri, can pazarında bile ganimet peşin-de koşması,

23.Türk halkının esaretten, işgalden kurtuluşunu, coşku ve sevinç çığlıkları ile karşılaması, şeklinde özetleyebildim.


119

III. UŞAK-İŞGALDEN SONRA

Mehmet Ersin

120


121

UŞAK-İŞGALDEN SONRA Gazi Mustafa Kemal Paşa, “Milleti, milletin azim ve kararı kur-

taracaktır”, diyerek milletin temsilcileri ile “Ulusal Egemenliğe” dayalı TBMM’ni açtı. Kurtuluş Savaşı’nda; bu canlı, bu heyecanlı Meclis “Tam Bağımsızlık”a (İstiklal-i Tam) giden yolun her aşamasında tartı-şarak -köstek olanları bir tarafa bırakırsak- yöneticilere destek verdi.

Yanmış, yıkılmış, harap olmuş bir ülke. Elde avuçta kalmamış bir akçe. Bu halk yeniden yaşayacak gönlünce. Mustafa Kemal Paşa, yurt için çalışmış ömrünce, “Çağdaş Uygarlığın” gerekleri sürecek senelerce…

Yenilgi sonrasında geriye çekilirken her çeşit ölüm, zulüm ve yıkım yapan Yunan Ordusu’nun Başkumandanına, Mustafa Kemal Paşa insancıllığını ve Türk konukseverliğini gösterir, sonra da Trikupis ile karşılaşmasını şöyle anlatır:

“Yunan Ordusu Başkumandanına misafirim olduğunu söyle-dim ve bir arzusu olup olmadığını sordum: İlk sözü karısına berhayat olduğunu bildirmek üzere Atina’ya bir telgraf çekmek müsaadesini istemek oldu. Arzusunu yerine getirdim”.

N.Trikupis, her 10 Kasım’da, Atina’daki Türk Büyükelçiliği’ne giderek, Atatürk’ün anma törenlerine katılmıştır.

Yunan askerlerinin kurşunuyla ölen annesinin acısına karşılık, Yunan tutsaklarına yardım etmek için yüreği çarpan Celal Okkan şöyle diyor;

“---Bir çok kişiyi bu arada da benim annemi öldürdüler, bu ka-dar zulüm yaptılar, yangın çıkarttılar fakat ona rağmen yine de o has-ta, cılız askerlere acır, ekmek atardık. Dünya işleri böyle işte”.

Kurşun atana ekmek vermek, Türk’e has bir özellik olsa gerek. Savaş bitmişti ama halkta bir karamsarlık vardı. Halide Edip

Adıvar: “Herkesin ruhunda sonu gelmeyen ezilişin, açlığın her günü-

nün gizli felaket ihtimallerinin yoğurduğu ümitsizlik ve ilgisizlik vardı”, diyor.

Halide Edip’de karamsarlık egemendir, ileriye dönük endişele-ri, soru işaretleri vardır:

“Anadolu yaradılış günlerinin ilkçağlardaki yoksulluk, haraplık ve vasıtasızlık içindeydi. Yeni Türkiye’yi yaratacak ulusta yine Hazreti Adem’den sonraki devrelere benzeyen güç ve çalışma kabiliyeti la-zımdı. Evsiz, ekmesiz, bezgin bir halk, dünya onların zafer destanını terennüm ederken onlar ölümün gözlerinin içine bakıyorlardı. Memle-keti kim yapacak? Nasıl Yapacağız?”

Mehmet Ersin

122

Falih Rıfkı Atay ve arkadaşları, İzmir’den Bursa’ya giderken Uşak’a uğrarlar. Atay, halkın arzularını, yaşadıkları faciayı şöyle dile getiriyor;

“Biz o bedbahtların faciasını görmemek içindir ki hürriyet ve sulh istiyorduk. Hürriyet ve sulh bizi kurtardı, fakat bu sırada onlar, yüz binlerce Türk, bizim görmemek istediğimiz faciayı gördüler. Onları teselli etmedikçe bize bu hürriyet ve şeref helal değildir”.

Acımasız, aç gözlü, yağmacı Yunan askerlerinin giderken yap-tıkları talan için F.R.Atay şunları yazıyor:

“Bütün tutulan esirlerin dolakları (tozlukları) ziynet altınlarıyla doluydu. Bu delik altınların her biri kesilen veya tecavüz edilen bir köylü kızın gerdanından koparılmıştır ve şimdi bütün köylü kadınların boyunları hazin bir surette boştur”.

Anadolu, göçlerin mekanıdır. Savaş, yıkım, soykırıma maruz kalan Müslüman Türkler, akın akın Anadolu’ya geldiler.

Gazeteci Taha Akyol, “Tehcir Çağı” başlıklı yazısında Anado-lu’ya göç etmek zorunda kalanların öyküsü hakkında şunları yazıyor:

“Osmanlı, ‘tehcir, etnik temizlik, holojenleştirme’ denilen olguyla ilk defa 1856’da Şeyh Şamil’in mağlup düşmesi üzerine Kaf-kasya’da yapılan Müslüman tehcir ve katliamıyla tanıştı. Kafkas top-raklarından 1.6 milyon Müslüman Anadolu’ya tehcir edildi, bunların yüzde 44’ü yollarda öldü, öldürüldü.

Osmanlı’nın yaşadığı ikinci şok, 1877 Harbini izleyen Rumeli tehcir ve katliamlarıdır. Kemal Karpat, ‘”Osmanlı Nüfusu 1830-1914” adlı kitabında, 1877 savaşını takiben 300 bin Müslüman’ın katledilerek 1 milyon Müslüman’ın Anadolu’ya tehcir edilerek Tuna Vilayetinde Müslüman varlığının sona erdirildiğini belgelerle ortaya koyar.

Bunu, 1912 Balkan Harbi’ndeki büyük katliam ve tehcir faciası izledi. Sırp bölgesi hariç, kaybedilen toprakların nüfusu 2.9 milyondu. Bunun 1 milyon 508 bini Müslüman idi.

Karpat’a göre 1856-1926 arasında 7 milyon Müslüman Kaf-kasya ve Balkanlar’dan Anadolu’ya tehcir edildi.

Bu acılı göçmen nüfus, bozkır Anadolu’ya sebze ve bahçe ta-rımını, şehir kültürünü getirdiler. Anadolu nüfusu yüksek oranlarda İslamlaştı, Türkleşti… ve bir şey daha getirdiler: Yaşadıkları faciaların beslediği milliyetçi öfke!”

Göçmenler için, son durak, son vatan, Anadolu’dur. Geldikleri ülkelerde yaşadıkları hor görülme, aşağılanma, çektikleri eziyetler, beleklerinde tazedir. Kurtuluş Savaşı’nda göçmenler en az Anadolulu Türkler kadar var güçleriyle savaşmıştır.


123

Tarihte ilk zorunlu göç sözleşmesi, 23 Ocak 1923 tarihinde Türk ve Yunan hükümetlerince imzalandı. İki milyon insan yer değiş-tirdi. Yunanistan’ın; Selanik, Drama, Serez, Kavala vb. yerlerden Müs-lüman Türkler Anadolu’ya geldi.

İşgal bölgesinin dışında yaşayan Anadolulu Rumlar ile Türkler arasında pek fazla düşmanlık yoktur. Anadolulu Rumlar Türklere göre iktisaden güçlüdürler. Türkler, Rumların Yunan Donanmasını ve Ordu-sunu desteklemek üzere para gönderdiklerini öğrendikleri anda, bu işgal dışı bölgede de dostluklar bitmiş, husumetler başlamıştır.

Önceleri Anadolulu Rumlar, “Türkler çalışıyordu, biz yiyorduk” ve “Burada (Anadolu’da) kardeş gibi geçiniyoruz. Toprak kardeşiyiz”, diyecekler, sonra da zorunlu olarak Yunanistan’a göçmen olarak gi-dince “Cennete gideceğimizi sanıyorduk ve cehenneme geldik”, diye-ceklerdir. Türkiye’den göçen Anadolulu Rumlar, Yunanlı Rumların kendilerine kötü gözle baktıklarından, yakınacaklardır.

Gazeteci Yalçın Doğan, Hürriyet Gazetesi’nin 18 Ocak 2013 ta-rihli sayısında, ulusal bayramlarımızın nedenlerini açıklar.

“Cumhuriyet kurulurken ulusal değerlere ihtiyaç var. Ulusal ben-liğin oluşmasında, bizi ulusal hale getiren yaşanmış tarihsel gerçeklere bağlılık esastır.

19 Mayıs’ın, 23 Nisan’ın, 30 Ağustos’un arkasında hep bir tarih-sel gerçek var. Adım adım Cumhuriyet’in kuruluşuna giden kilometre taşları. Her birinin ayrı bir anlamı var.

Bunlar totaliter rejimlerin kopyası ya da totemleri değil. Cumhu-riyet düşüncesinin benimsenmesinde ihtiyaç duyulan semboller, coş-ku…

Batı demokrasilerinde bu kadar çok ulusal bayram yok ama on-ların kuruluşlarında rol oynayan Kurtuluş Savaşları da yok. İşgal atındaki sömürge bir imparatorluktan yeni bir devlet kuran yok. Onların feodal yapıdan ulus devlete dönüşme süreci kurtuluş yerine, ekonomik deği-şimden, sanayi devriminden, kapitalizmin yerleşmesinden geçiyor. Arada çok fark var”.

Gazi Mustafa Kemal Atatürk hakkında ileri geri konuşanlara karşı, Gazeteci Ahmet Hakan şöyle diyor:

“Umutsuzluğun kopkoyu bir duman gibi etrafı sardığı bir dö-nemde umudu kuşanıp, direnişi başlatan Atatürk’e en azından bir saygı borcumuz vardır”.

Ben de diyorum ki: bu toz duman içinde çeşitli kurtuluş çareleri-nin tartışıldığı ortamda, umutsuzluktan umuda, işgalden, esaretten; kurtu-luşa giden yolu sağlayan başta umutsuzluktan Atatürk ve silah arkadaş-ları olmak üzere tüm yurt severlere selam olsun, rahmet olsun…

Mehmet Ersin

124

Atatürk Büyük Zaferi Nasıl Anlatmıştı Ali Naci KARACAN57

Bir an durduktan sonra birden yüzünün ifadesi değişmiş ve menkıbenin bu sefer başka bir sayfasını çevirmişti.

- Bu müthiş tabloyu gördüğüm günün akşamı, karargahtaki odamda vaziyeti takip ederken, şu haberi getirdiler: Yüksek rütbeli bazı Yunan subayları esir edilmiş. Bunlar, Yunan yüksek kumanda heyetine mensup olduklarını söylemekte imiş. Bu haberi zaten bekli-yordum. Derhal Yunan kumandanlarının getirilmesini emrettim. Az sonra, yorgun, bitkin bir halde General Trikupis ve diğer generaller karşıma getirildi. Yunan ordusu Başkumandanına misafirim olduğunu söyledim ve bir arzusu olup olmadığını sordum. İlk sözü, karısına berhayat olduğunu bildirmek üzere Atina’ya bir telgraf çekmek müsaa-desini istemek oldu. Arzusunu yerine getirdim ve sonra kendisiyle taarruzumuza ait harekat üzerine görüştüm. Verdiği cevaplardan ha-zırlıklarının asla farkına varmadıkları, tamamen gafil avlandıkları bel-liydi. Kendisini teselli ettim. Napolyon gibi en büyük kumandanların bile meydan muharebeleri kaybettiklerini söyleyerek müteessir olma-masını söyledim...

Hiç Endişe Etmeyiniz Sıtkı ÖZGER58

“Kurtuluş Savaşı’nın son ayları. Küçük bir Bulgar ilçesindeyiz. Dilimizi yüksek sesle konuşmaktan, derdimizi doya doya dökmekten yoksunuz. Hırsız gibi buluşuyor, dilsiz gibi konuşuyoruz. Tek dert orta-ğımız gazeteler...

Her sabah gazeteye koşarken, içimde bir anda bin bir ihtimalin ışıkları yanıp sönüyor.

Bir gün erkenden uyanmıştım. Çocuksu gönlümde yeni uçma-ya alışan yavru bir kuşun kanat çırpışı var.

Gazeteme çekine çekine elimi uzatıyorum. Aman Tanrım ne büyüksün!... İlk sahifede Mustafa Kemal Paşa’nın bir fotoğrafı ve bir telgraf

bildirisi: “Madam General Trikupis’e:

57 30 Ağustos Hatıraları, Cumhuriyet Gazetesi Yayını, İstanbul, Ağustos 2000, s.:73-74

(Bu yazı Vatan Gazetesi, 1941 ‘den iktibas edilmiştir.) 58 Der. Muhterem ERENLİ:Atatürk2 (Başkomutan), İstanbul 1981 s.,160.


125

Hiç endişe etmeyiniz, eşiniz yanımdadır!... Mustafa Kemal” Yunan Başkomutanının esaretini açıklayan bu telgraf, yurdu-

mun özgürlüğünü müjdeliyordu... Evde, sevinçten doya doya ağlaştık. Bu yaşları döken gözlerde, artık geleceğin ışıklı günleri dalga-

lanıyordu...”

İstiklal Harbinde Uşak’tan Hatıralar İzzettin ÇALİŞLAR*

Emekli Orgeneral C-Uşak’ın Kurtuluşu Uşak’ın düşman istilası altında kaldığı tam iki sene içinde Bü-

yük Millet Meclisi hükümeti Garp Cephesi Kumandanlığına getirilen Milli Şefimiz (İnönü’nün) kudretli eli altında, isyan eden Çerkez Ethem’in tenkiliyle Birinci inönü Muharebesini kazandıktan sonra Or-dunun teşkil ve tensıkına ehemmiyet vererek bu sayede ve bu kudretli elin emrinde hareket eden Ordularıyla İkinci İnönü ve Sakarya gibi büyük meydan muharebelerinde düşmanı yendi. Ve en sonra Afyon-Dumlupınar meydan muharebesi ile şanlı Atatürk’ün Başkumandanlık zaferini de temin etmeğe muvaffak oldu. Ve 30 Ağustos 1922’de Murat dağlarının şimal doğu eteklerinde Çal köyü mıntıkasında müstevli düşman ordularının büyük kısmını kuşatarak (Vatanın Hariminde) yok etti. Türk ordularının imha hareketinden kurtulabilen ve General Franko kumandasında toplanan birinci, ikinci Yunan piyade tümenle-riyle bir süvari tugayı ve meşhur (Palastras müfrezesi) birinci kolordu-muzun taarruz darbeleri karşısında 30 ve 31 Ağustos günlerinde (Ha-laçlar Kaplangı) dağı hattında kati bir mağlubiyete uğratılmıştı. Gene-ral Franko 1 Eylül 1922 günü ümitsiz bir halde Uşak’ın Kabaklar-Kusura deresi-Elma dağı hattında tutunmağa çalıştı. Karlık istikame-tinden ilerleyen 1 5 ve 57. tümenlerimizle Kabaklar istikametinden ilerleyen 6. tümenimizin taarruzları önünde perişan bir halde kaçtı. Franko Uşak’ta da duramayarak izmiryolunu tuttu. Düşman bundan sonra hiçbiryerde duracak ve tutunacak halde kalmamıştı. Şimdi onun elinden yalnız şehirlerimizi, köylerimizi yakmaktan ibaret cinayetler geliyordu. Güzel Uşak’ta bu cinayetlerden kurtulamadı. Birliklerimiz * İzzettin Çalışlar, a.g.m.

Mehmet Ersin

126

süratle Uşak ovasından şehre doğru ilerlerken şehirden yangın ve duman ve alevler yükseliyordu. Bu yangın dumanlarını görünce Yüz-başı (AAufahham)ın süvari bölüğünü dörtnala şehre yetiştirdim.

Akşama doğru karanlık basmadan piyade öncüleri ve Kolordu karargahı da şehre yetişti. Çarşıda başlayan yangınlar söndürüldü. Yağmalara ve diğer bir fenalığa meydan bırakılmadı. Şehrin manzara-sı sakin ve halk sevinç içinde Atatürk’ün meşhur (Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz’dir) emrini Uşak’ta aldık. 2 Eylül günü Uşak’in Çardak köyüne vardığım zaman Atatürk ve İnönü iki büyük kumandan ve iki milli ha-laskar Uşak’a girmiş bulunuyorlardı. Zafer yolunda Afyon’dan sonra Atatürk’ün vücuduyla şeref ve sevinç duyan ilk şehrimiz Uşak’tır.

Çardak köyünde çadırda çalışırken Uşak’tan telefonla Gene-ralliğe terfiimi bildirdiler. 1920 Eylülünün başında Uşak’tan Yarbay olarak ayrılmıştım. 1922 Eylülünün başında Uşak’a General olarak girdim. Fakat benim en büyük sevincim Uşak’ta düşmanı hezimete uğratan ve Uşak’a ilk giren birliklerin başında bulunmaklığım oldu. Uşak’tan ayrılırken bu ümit ile and içmiştim. Şimdi bu andı yerine ge-tirmiştim.

Sevgili Uşaklılar! Acılan da beraber duyduk. Sevinçleri de be-raber. Beni Uşak hemşehrisi yapmanızın da hikmeti budur. Bu müna-sebetle Uşak’ın düşman tarafından işgalinde ve ordumuz tarafından kurtarılışında kanlarını döken kahramanlarımızı rahmet ve saygı ile anarım.

Himmet Çocuk59,60 Halide Edip ADIVAR61

Elvanlar’da ihtiyar bir kılavuz aldık. Köyün bir kısmı yanmış, perişan, herkes fersiz ve şaşkın gözlerle kamyon denilen canavarın lüzumsuz gürültüsüne bakıyordu. Herkesin ruhunda sonu gelmeyen ezilişin, açlığın, her günün gizli felâket ihtimallerinin yoğurduğu ümit-sizlik ve ilgisizlik vardı. Onun için kimse Uşak’a kadar gelmek istemi-

59 Halide Edip Adıvar: Türk’ün Ateşle İmtihanı (Kurtuluş Savaşı Anıları) (III.Baskı) İst.,

1973, s.,260-262’de Bölüm XIV “İzmir’den Bursa’ya” başlığı altında Himmet adında bir rehberden söz eder.

60 Bu yazı, Uşak Der., Kasım 1978, S.:5, s.,8-9’da yayınlanır. 61 Halide Edip Adıvar : Dağa Çıkan Kurt, İst., 1976, s.,101-106.


127

yordu. Parayı ne yapacaklardı? Ne alırdı ki? Yalnız zayıf yüzlü bir ihtiyar, halsiz bir sesle:

- Ben İney’e kadar yolu biliyorum. Fakat beni Uşak’a götürür-seniz ve bana orada bir okka tuz verirseniz gelirim, dedi.

Akşam karanlığı basarken kamyon mırıldanarak, homurdana-rak, Anadolu’nun ıssız, yolsuz çöllerine daldı.

Kamyonda Istanbul gazetecileri vardı. Düşmanın bir benzeri olmayan zulümlerinin külleri ve facia sahnesi üstünde inceleme yapa-caklar, ben cephenin düşmanın zulüm raporunu hazırlarken onlar da ajansla Türk’ün felâketini dünyaya bildireceklerdi. Anadolu’da hakim insan değil, tabiattır. Kuytu ormanlar, batak ovalar, sarp keskin yokuş-lar, sonra karanlık kımıldıyormuş gibi insanı keserek, dondurarak esen acı rüzgârın ortasında bin bir zahmetle bilmem kaç saat geçti.

İney, bir derenin yamacında kurşunî bir yangın harabesine dönmüş bir köydü. Kamyon hırlayarak, çırpınarak köyün yoluna girer-ken dünyada adam yaradılışı başlamamış gibi etraf insan sesinden, hayatından yoksundu. Yalnız bir sürü çakal acı acı, karanlık esiyormuş gibi dereyi yalayıp geçen rüzgârla birlikte uluyordu. İçimden;

-Eyvah, köyün hepsi gitmiş, nasıl soruşturma yapacağız? di-yordum.

Biraz sonra sağda, bir kaya kovuğunda kızıl bir alevin önünde ısınan iki hâkî gölgenin kımıldadığını gördüm. Karanlık dereye, kurşu-nî yangın harabesi önce yamaca vuran biricik ışık, bu ateşin ve kam-yonun yürüyen iki göze benzeyen fenerleriydi. Köprünün önünde şoför kocaman, miskin makineyi durdurmaya çalışırken önünde birkaç karal-tı kımıldadı. Sonra ışığın beyazlandığı taşlı yolda siyah cüppeli, beyaz sarıklı, siyah sakallı bir adam, arkasındaki, henüz ışığın sınırına gire-meyen karaltı, arkadaşlarından ayrıldı. Hiç unutamayacağım açık bir sesle:

-Halide Onbaşı, sizi biz İney istasyonunda bekliyorduk, dedi. -Geleceğimi nereden biliyordunuz? -İstasyonda biliyorlar. Soruşturma heyeti gelecek, dediler. Bu sesten gazeteci arkadaşlar hemen harekete geldiler, ka-

lem, kâğıt çıkardılar, kamyondan fırladılar, karartılardan soruşturmaya başladılar. Kaç ev yandı? Kaç kişi öldü? Siyah sakallı adam yanıma geldi. Fenerlerin verebildiği ışıkla notlarıma yiyecek gibi baktı.

-Kaç ev mi? Bütün köy yandı. Kaç adam mı öldü? Sayısını Al-lah bilir. Eşkıya gelir, öldürür, düşman gelir öldürür, yakar, soyar. Gö-rüyorsunuz ya, ne ev, ne yiyecek, ne giyecek var. Sen onları şimdi bırak, İsmet Paşa’ya şöyle söyle!

Mehmet Ersin

128

-Benim işim bunları yazmak. Biraz daha hırçın ve sesi titrek: -Senin işin bizim halimizi söylemek... Kaç ev yandı, kaç kişi

öldü, karnımızı doyurur, başımızı örtecek dam yapar mı? İsmet Pa-şa’ya söyle...

Sesinde, hayat için didinenlerin âmirliği vardı, itaat ederek sordum:

-Ne söyleyim? -Ev isteriz, rüzgâr bıçak gibi kesiyor, çocukların başını soka-

cak kovuk bile yok. Uşak’ta birçok kereste ve esir varmış, bunlardan bize verilmesini emretsin. Hemen kendimize dam yapalım. Ekmek isteriz. Asker ambarlarında buğday var, bir saat ötede, emretsin, bize versinler, çiy olsun çocuklarımıza yedirelim. (Sesi acıyla, acımayla yırtılarak devam etti.) Büyükler söz anlıyor, sesi çıkmıyor ama çocuk-lar söz anlamıyor, açlıktan hep ağlıyorlar, sabaha kadar ağlıyorlar, bunu Paşa’ya söyle...

Çakal ulumasıyla, rüzgârın iniltisi arkasından öyle zannettim ki aç çocuklar ağlıyor, göğsü sütsüz, boş, sırtı çıplak analar yumruklarını sallayarak dünyaya, talihe, hayata haykırıyorlar.

-Yazdım, dedim; şimdi bize Uşak’a kadar bir kılavuz veriniz. Herkes birbiriyle konuştu; biraz meşveret etti, sonra: -Şu çocuk sizi şoseye çıkartır! Dediler. Kocaman kurt derisi gocuk, kalın çizmeler, yün başlık, artık

ısıtmıyor, yakıyordu. Bütün gün yemek yememiştik. Yanımızda, ne olur ne olmaz diye alınmış yarım çuval peksimet vardı ki o da daha çok yanımdaki şoförle kamyondaki iki muhafız askerindi. Fakat ne onlar, ne arkadaşlar, biraz önce açlıktan şikâyet ettikleri halde yemek arzusundan bir günahmış gibi, söz etmiyorlardı. Yalnız yanımda maki-neyi düzeltmeye uğraşır görünen nefer şoförün bir şey söylemeden içini yakan bir arzusu kalbime geçti, yavaşça:

-Peksimeti köylülere verelim mi? Dedim. Bu söz, yanmak için bekleyen kuru çıraya dokunan bir kıvılcım

gibi oldu. Nasıl oldu bilmiyorum, üç nefer peksimet çuvalını yakalamış, titreşen gölgelere zorla dağıtıyorlardı. Ağır ve tok bir ses:

-Uşak’ta belki ekmek bulamazsınız. Yanınızda kalsın, diyordu. Yine kamyon hırıldadı, homurdadı, çatırdadı ve karanlığa,

rüzgâra daldı. Yer olmadığı için kılavuz Himmet, kamyonun basama-ğında, yanımda ayakta duruyordu. Kamyona tutunan küçük çocuk


129

elinin güçsüzlüğünü, zavallılığını görmekle beraber İney’deki küçükle-rin açlık çığlığıyla içim dolu gibiydi. Acı acı düşünüyordum. Bu, kaç yıldır gezdiğim gölgede kül olan, halkı aç ve ölmeye mahkum olan kaçıncı köydü.

Anadolu yaradılış günlerinin ilk çağlarındaki yoksuzluk, harap-lık ve vasıtasızlık içindeydi. Yeni Türkiye’yi yaratacak ulusta yine Haz-reti Adem’den sonraki devrelere benzeyen güç ve çalışma kabiliyeti lazımdı. Evsiz, ekmeksiz, bezgin bir halk, dünya onların zafer destanı-nı terennüm ederken onlar ölümün gözlerinin içine bakıyorlardı. Mem-leketi kim yapacak? Nasıl yapacağız? Yanımda yüksek fakat sakin bir çocuk sesi:

-Burası Kuzgun deresi, teyze! Başımı çevirdim. Küçük, zayıf bir yüzü vardı. Çevresine doğru

uzanan ensiz yanağının derileri büzülmüş, çene iskeleti olduğu gibi seçiliyordu. Bu açlık ve ümitsizlik içinde başının öyle içten bir sevimlili-ği, insanı hayata çağıran bir gücü vardı ki... Sordum:

-Himmet, niçin peksimetini yemiyorsun? -Sonra yerim teyze! -Hele bir ye de sonra konuşalım. Yavaş yavaş koynundan küçük lokmalara ayırarak çıkardığı

peksimeti yemesini bekledim. Çenesinin, başının bütün iskeleti peksi-meti çiğnedikçe daha açık olarak meydana çıkıyordu. Birdenbire go-cuğumun içine küçük başını almak, bilmem neden vaktiyle kendi ço-cuğumu uyuturken söylediğim ninniyi söylemek istedim. Fakat bu arzum çok sürmedi. Küçük kuru yüzde acımayı, güçsüzlüğü kabul etmeyen bir olgunluk sezdim. Sakin ve arkadaş olmasına çalıştığım bir sesle konuşmaya başladım.

Büyük bir gururla on üç yaşında olduğunu söyledi. Yedi ya-şında, ihtiyar bir nine, genç bir kız kardeş, bir çift de öküzle anasız, babasız kalmıştı. Öküzlerle kocasız iki kadının tarlalarını yıllarca sür-müş, ortakçılık etmiş, ninesini, kardeşini beslemiş, hatta kız kardeşini ere vermişti. Fakat bir gün, o bölgeye bir hayvan hastalığı gelmiş, iki öküzü birden ölmüştü.

Hikayenin burası kalbimi burdu. Sordum: -Ne yaptın? Sessiz omuzlarını silkti. Hiç, ne yapacaktı? Öküzsüz çalışmış,

gündeliğe gitmiş, dul kadınların öküzlerini sürmüş, üç yıl çalışmış ve sonunda iki şişman, kocaman dombay almıştı.

Mehmet Ersin

130

Hikayenin burası yine kalbimi heyecana verdi. Kimsesiz sekiz dokuz yaşında kuru Anadolu’da alın teriyle iki manda alan çocuk, bu benim anladığım, bildiğim kahramanlığın en yüksek derecesi gibi bir şey. Avustralya’yı kuru topraktan bayındır hale sokan, vahşi Ameri-ka’yı alın teriyle yenip uygarlık merkezi yapan ruhlar, bu tür ruhlardır.

-Dombaylar duruyor mu? Bu defa gözlerimi yaşartan bir ifadeyle ince omuzlarını silkti.

Kamyon, karanlık bir vadiden geçiyordu. Anadolu’da vadiler, yarlar, uçurumlar insanın hayalini ve arkasını soğuk soğuk ürpertir. Göçlerin, kavgaların, cinayet ve soygunların sahnesi oralardır.

Üç ay önce bu uğursuz derede düşmanlar, Himmet çocuğu yakalamışlar, kesmeye yatırmışlar, iki nefer arasında münakaşa ol-muş, biri arabasını, mandalarını alıp bırakmak, öteki öldürmek istiyor-muş, sonra salıvermek isteyen demiş ki:

-Arabasında yumurta varsa bırakalım, yoksa keselim. Himmet çocuğun sakin sesi titreyerek: -Ninem yolda yersin diye iki yumurta haşladıydı teyze, dedi. Derenin sağ tarafındaki uçurum üstünde karanlık rüzgar tuhaf

tuhaf uluyordu. Çocuk susmuş, kamyona yapışmış, gidiyorduk. Tabii bir sesle:

-Seni Uşak’a kadar götürelim Himmet, dedim; sen dönmekten korkmazsın bilirim, fakat biz yolda bir yanlışlık yaparız, şoför bilmiyor.

-Olur teyze. Nefer şoförün yarım aydınlıkta kayadan oyulmuş gibi sabit er-

kek yüzü garip bir gülümsemeyle harekete geldi. Uşak’a girerken düşündüm, Anadolu’da geçen yıllarımda yüz

evden otuz eve eriyerek, dağılan, ölen, erkeksiz ve kimsesiz köylerde Himmet çocuğun eşlerine rastlıyor, onlara memleketin hayat tarihinde birer ışık ve iz diye bakıyordum. Hayat diye, insanlık diye Anadolu’da ne kalmışsa gayretli kadınlarıyla bu küçük gündelik kahramanların insanüstü çalışmasından kalmıştı. Bunlardan bir tanesi kafamda ve kalbimde içimi kanatan bir çivi gibi saplanmış kalmıştır.

Antalya’dan Burdur’a gelirken sonsuz, kar bürümüş, bozuk, taşlı, bir yanı uçurum, bir yanında daima eşkıya gizlenen yokuşlardan birini tırmanıyorduk. Buralarda arabalar durur, arabacılar bir araya gelir, her arabaya üç dört çift hayvan takarlar, arabacılar arabanın arkasına omuz verir. Bin türlü acayip sesler çıkararak teker teker her arabayı yokuşun başına çekerler ve çok zaman da bu tarih öncesi araçlarla, terleyerek, inleyerek günlerce didişip Çine ovasına kadar getirdikleri mallarını eşkıya çeteleri alır götürür, elleri boş geldikleri yere dönerler. Böyle bir karışıklık ortasında, kalınlı inceli hayvanları teşvik için birbirine karışan “oha”lar arasında billur gibi bir ses:


131

-Ah anam, ah, gel de bir kez halimi gör, dedi. Kalbime ip takılmış gibi ses gelen yere sürüklendim. On, on iki

yaşlarında, gocuğundan sular damlayan, el kadar güzel yüzlü, mavi gözlerini örten siyah kirpiklerinde yaş toplanmış bir çocuk arabacı gördüm. Bu da Himmet çocuk gibi ihtiyar bir halaya bakmak için bir insanüstü hayat didişmesinde pişen bir çocuktu. Istırabının kaynağı, olsa olsa, toprak olan bir kadın kalbiydi.

Hala Türkiye’yi bu küçük Himmet çocuklar yürüyor. Belki hala acılar bir çocuğun değil, bir devin kalbi gibi sağlam olan yüreklerinden taşarsa:

-Ah kadın anam ah, gel de bir kez halimi gör, diyorlar.

Mesut Bir Kasaba Falih Rıfkı ATAY62

Evet size mesut bir kasabadan bahsedeceğim. İki gündür sarp dağ yollarından aşıyoruz. Kamyonet, bu kâh uçurum gibi derinleşen, kâh önümüze bir set gibi çıkan, kâh dize kadar toz, kâh taşlık ve kayalık güzergâhta bir tank gibi çalışıyor. Yeşil yayla-lar ortasında, taraf taraf, sarı boşluklar var, bunlar yanan köylerin ha-rabesidir. Yanından geçtiğimiz köylülere soruyoruz: Hep aynı facia... Ve aynı ıstırap: “Anamı kestiler, veya, çocuğumu öldürdüler, evimizi, ekinimizi, mahsulümüzü yaktılar, hayvanımızı sürüp götürdüler...” Ve boyunlarından altınları koparılan genç kızlar, asıl büyük dertlerini söy-lememek için dudaklarını kısıyor... Ve iki gün sonra bir gece yatsıya doğru, uzakta, ağaçlıklar arasında birkaç ışık göründü. Uşak’tayız. Ta İzmir’den beri bana şu his gelmişti ki, bütün Anadolu’da Türklerin, çarşısında oturduğu, tezgahında çalıştığı, çeşmesinden içip fırınından yediği bir kasaba yoktur. Fakat işte Uşak... Ziyalardan bu kesif karaltının bir yangın yeri olmadığını anlıyoruz. Bir Manisa ve bir Alaşehir gecesini görenler için bunu keşfetmek güç değildir. Çöl orta-sında birdenbire burunlarıyla havayı koklayarak fersahlarca uzakta kadınlar olduğunu haber veren bedeviler gibi, duygularımızda faciayı ve harabeyi sezen yeni bir meleke peyda oldu. Yüzüne baktığımız insanın bize ne anlatacağını biliyoruz ve yolda birtakım ehemmiyetsiz nişanelerden bir harabenin civarında bulunduğumuzu seçiyoruz.

62 Halide Edip – Yakup Kadri – Falih Rıfkı – Mehmet Asım Us: İzmir’den Bursa’ya, (II.

Baskı), İstanbul, 1980, s.:81-85

Mehmet Ersin

132

Uşak’ın ne kadar yandığını rehberimize sormak istemiyorum. Fakat muhakkak o da yanmış olmalıydı, zira yangın ve cinayet oraya da uğradı... Kendi kendime düşündüm: “Belki süvarilerimiz çabuk yetişmiştir...” Trikupis’in macerası aklıma geliyor. Onu Uşak yakınlarında tutmamışlar mıydı? Belli ki Yunanlılar burada gafil avlandılar. Kasaba-ya yaklaştıkça karanlıkta bina görüntülerini görmeye başlıyoruz. Bizi karşılayanlar, bu akşam, uyumak için evlerine döndüler. Yataklarımızda bu gece rahat uyuyabiliyoruz. Çünkü diğer kasabalar-da, Manisa, Turgutlu ve Alaşehir’de bedbaht kadın ve çocukların üs-tünde yattıkları taşlar vücudumuza batıyordu, kalın battaniyelerimizin altında onların çıplak vücutlarını titreten ayazın etimize ve kemiğimize işlediğini hissediyorduk. Fakat şimdi rahatız. Evlerinde uyuyan bir kasaba halkının misafiriyiz. Sabahleyin erkenden çarşıyı görmeye gidiyorum. Sokakta evlerinden çıkan ve çalışmağa giden insanlar kaynaşıyor. Vakıa, uzun, iki taraflı bir yangın yerinden geçiyoruz, yerliler diyor ki:

- Burada bin sekiz yüz ev yaktılar, bütün Uşak yanacaktı, fakat süvarilerimiz erken yetişti. Yarım saat daha geç kalsalardı...

- Şükrediniz, yine sizin çarşınız, sokağınız, dükkânınız ve evi-niz var...

Ve geçtiğimiz yerlerden bahsediyoruz. - Can ziyanınız yok ya... - Nasıl yok? Uşak’ta bin kişi öldürdüler, yaktılar. Bin kişi... Ala-

şehir şehitlerinden bile fazla! Yanımızda giden bir genç yolun ortasın-da bir bina iskeletini gösterdi. - Burada bizim birkaç yüz esirimiz vardı, gece ateş verdiler bizim asker girdikten sonra enkaz arasında kemikler bulduk, demek hepsini yakmışlar. Bu hikâyeler dün akşamdan beri içimde hissettiğim şevki kesi-yor. - Hepimiz evlerimize kapandıktı... Yunanlılar birkaç dinsiz bulmuşlar, bu herifler birkaç defa “Dışarı çıkın, bizimkiler geldi!” diye bağırdılar, hepimiz sokaklara döküldük, Yunanlılar: - Demek Türkler geldiği vakit böyle sevineceksiniz!” diye çoluk çocuk ellerine ne geçirdilerse süngülediler, bu yangın yerinde de ba-caklarından tutup ateşe attılar. İşte mesut Uşak... Ye’simi dağıtmak için her sokağa sapmak, her evin kapısında durup yaşayanların seslerini işitmek, her dükkanda oturmak istiyorum.


133

- Ya götürülenler? Buradan üç yüz aile Yunanistan’a gitti, birçoğundan haber alamıyoruz. Bu yolda mı öldürdüler, orada mı öl-dürdüler, bilmiyoruz. Bir Uşaklı daha yanımıza sokuluyor: - Son günü halk tarlalara kaçtı. Süvari Ay Bey sırtlarında gö-rününce önlemeğe koştuk, bir de gördük ki Uşak yanıyor. Kadın, erkek hepsi ateş içine koştu, yangını öyle söndürdük. Geldiğimiz yerlerde diyorlardı ki, “Biz şehirlerimizi, bağlarımız-la yaptık, bağımızı toprağımızı yakamadılar ya... Bir daha yaparız!” Uşak’ın talihi başka türlüdür: Burada kasaba sağlam gibi... Fakat Yunanlılar Uşak’ın bağlarını yakmışlardır. Üzüm kütükleri şimdi birer kömür parçasıdır. Bir kulübe kurmak kolay fakat bir bağı nasıl yerine koymalı? Ve birdenbire isyan ettim. Camisiyle, şadırvanıyla, dükkânlar-da, sokaklarda ve insanlarındaki bütün, hususiyetlerle bir Türk şehrin-deyim. Burası denize birkaç gün uzaktır. Pencerelerden Türk kadınla-rının dokuduğu halılar ve seccadeler sarkıyor. Yunanlılar buraya ne cesaretle geldiler? Tesalyalı bir Rum niçin Uşak’ın bağlarını yaktı? Giritli bir hay-dut niçin Uşak kadınlarını ateşe attı? Atina barlarında caka eden pud-ralı zabit ne hakla Uşak köylülerinin halılarını soydu ve Atina fahişele-rinin ayağı altına serdi? Şimdiye kadar bu isyanı neden bu kadar şiddetle hissetmedi-ğime şaşıyorum. Bu isyan bana kendimizi denizin, İstanbul’un doğuda ve batıda bütün Hıristiyan aleminin günlerce, haftalarca uzağında bulunmuş olmak hasedinden geldi. Ve Yunanlıların bir müddet burada kaldığını düşünmek, izzeti nefsimi o ana kadar o derece vuzuh ile duymadığım bir acı ile yaktı... Bir dükkânın eşiğine oturdum, avunmağa çalışıyorum. Dük-kâncı bana raflarını gösterdi.

- Burada binlerce liralık malım vardı, hepsini alıp götürdüler. Halı tezgahlarını durdurmak için türlü baskı icat ettiler, Türk ticaretini yok etmek için bütün zenginleri soydular, sürdüler. Bir şirket geldi, halıcılığı almak için ona her kolaylığı gösterdiler. Eğer bir iki sene daha dursalardı, biz açlıktan ölecektik. Ve birdenbire: - İşte hepsini bunlar yaptı. Diye yerinden kalkmak istedi, baktım, çarşının içinden paçavra esvaplı esirler geçiyor. Askerlikleri gittikten sonra, o örneklerini pekiyi tanıdığımız çırak, uşak, garson ve serseri haline gelmişlerdi. Bu esirle-ri yanmış bir dükkânın harabesinde çalıştırmaya götürdüler.

Mehmet Ersin

134

Yanımızdaki dükkândan bir adam boş sarraf camekânını gös-terdi. - İçinde, mücevher, gümüş ve altın vardı, son günü iki zabit gelip çaldılar. Bütün tutulan esirlerin dolakları ziynet altınlarıyla doluydu. Bu delik altınların her biri kesilen veya tecavüz edilen bir köylü kızın ger-danından koparılmıştır ve şimdi bütün köylü kadınların boyunları hazin bir surette boştur. Aziz okuyucular mektupları Uşak’ta kesiyorum. Filvaki oradan Afyon’a, Kütahya’ya, Bursa’ya gittik. Tıpkı İzmir-Uşak yolu gibi, Uşak-Bursa yolunda da köy ve kasaba harabeleri gördük. Hele Bursa taraf-larında diğer üç taarruzun sarsıntıları vardı. Her tarafta bize yangın ve cinayet faciaları anlattılar. Yollar üstünde kurumuş, madde haline gelmiş eski Türk cesetlerine rast geldik. Oğlunu kaybeden her ananın ıstırabı bir olduğu için, Afyonkarahisar, Kütahya ve Bursa analarının acısı Manisa’da bıraktığımız kadınların eleminden daha aşağı değildi. Sakarya’dan Marmara, Akdeniz ve Boğaz sahillerine kadar her taraf bir alevin ve bir bıçağın altından kalktı. Ve henüz bütün Türk toprağı bu dehşetten ürpermiş bir haldedir. Binlerce kimseler felce uğramış gibi, kesik, tutuk ve şaşkın konuşuyor. Bu faciayı her gün hatırla. Sana bunu bir intikam dersi vermek için söylemiyorum. Fakat bu harabeyi inşa etmek ve bu sefaletin, din-meyen bir kan gibi, hayatı alıp götüren cereyanına mani olmak lazım-dır. Biz o bedbahtların faciasını görmemek içindir ki hürriyet ve sulh istiyorduk. Hürriyet ve sulh bizi kurtardı, fakat bu sırada onlar, yüz binlerce Türk, bizim görmemek istediğimiz faciayı gördüler. Onları teselli etmedikçe bize bu hürriyet ve şeref helal değildir.

Uşak Yangınlar İçinde Yazan: Haşim TÜMER63

Başlık yaptığım bu cümle, 1922 senesi Eylülünün ikinci günü Samsun Belediyesinin kara tahtaya yazıp halka duyurduğu ajans ha-beri başlığıdır. (O zaman, ajans haberleri Vilayetlere telgrafla verilir, Vilayetler de Belediyeler yoluyla, halka böyle duyururdu.) Bu başlık, ilk görüşümde bir Uşaklı olarak bende, hiç unuta-madığım bir etki yapmıştı: Gözümün önüne anamın, kardeşlerimin ve

63 D.B.Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8, s., 18 ve 53


135

bütün hemşehrilerimin yangının alevleri içinde kıvrandıklarını resme-den ızdıraplı, facia pozları geliyordu. Evimiz yanıyor, içindekiler kavru-luyordu. Birbirlerinin imdatlarına da koşamıyorlardı. Zira Uşak komşu-ları ile, tüm varlığı ile (yangınlar içinde) idi. Askerlik vazifem bana, Çanakkale’den başlayıp Romanya, Batum, Tiflis, Bakû ve tekrar Batum’dan Samsun’a gelene kadar cep-he cephe harp sahneleri, binlerle, yığınlarla ölü göstermişti. Yüreğim artık taşlaşmış, hissim nasırlaşmıştı. Ama kara tahtadaki bu ilan, rikka-timi birden uyarmış, hatta beni Samsun Belediyesi’nin önünde ağlat-mıştı. Tam bu sırada fırka kumandanım Miralay İsmail Hakkı Bey, yakınımda görünüverdi. Aldığım selam durumumu eliyle cevaplarken, gördü ki gözlerim yaşlıdır. Derhal soruya geçti: - Niye ağlıyorsunuz? Sol elimle arkamda kalan kara tahtayı işaret ederek:

- Uşaklıyım efendim, dedim. Yazıyı o da okudu. Yüzünde ba-na hak veren tatlı bir pembelik belirdi. Fakat hemen ardından büyük zaferin başladığını kurmay bilgisi ile sezmiş olan kumandanım şu müjdeyi verdi: - Düşman çözüldü, Vatan kurtuldu. Ağlaman bitsin, sevinmen başlasın evlat. Gözümün yaşını dindiren ve yüreğime su serpen bu büyük sözü hiç unutmam. Her senenin 2 Eylülünde zaferin bana ilk duyuru-lan müjdesi olarak hatırlarım. Altı ay sonra iki aylık izinle Uşak’a döndüm. Trenimiz Eskişe-hir’den, Dumlu’dan geçerken iki yanımız harp vasıtaları enkazı ile dolu idi. Besbelli ki buralarda kıyasıya dövüşmeler olmuştu. Sabahın alaca karanlığında Uşak’a geldim. Şehri yedi senelik tahassürle süze süze, arabam yol aldı. Görüyordum ki sağımda, so-lumda kalan mahalleler hep yanıktı. Şehrin büyük bir felaket geçirdiği şu halinden belli idi. Manzaranın üzüntüsü içinde, fakat düşmanı kov-muş olmanın muzaffer heyecanını duya duya evime geldim. Ohhh, evimiz yanmamıştı, biricik baba yadigarımız duruyordu. Sevindim, hemen kapıyı çaldım. İçerden ses geldi:

- Kim o? Tek kelime ile cevap verdim: - Aç, dedim. Yedi sene sonra anam, beni görmeden sesimden

tanıdı: - Aaa, bu Haşim’imin sesi, dedi. Takunyasını tıkırdatarak koş-

tu, kapıyı açtı. - Oğlum benim... dedi, beni bağrına bastı.

Mehmet Ersin

136

Göz yaşlarımızı birbirimize karıştırarak biz ana oğul sevinir-ken, güneş Doğala sırtlarını yaldızlıyor, çay kenarında bir horoz yeni doğan güneşi ve anamla beni selamlıyordu.

Unutamadığım hatıraların biri de budur: Anamın yedi senelik ayrılıktan sonra tek kelimeli, tek heceli sesimden beni tanıyışı... Ne demişler:

Ana gibi yar olmaz Bağdat gibi diyar olmaz, diye.

İşgalden Sonra Celal OKKAN* (*)

Yunanlıların gidişi, bölgede yaşayan Rumlar için de kötü oldu. Bir çok yerli Rum, Yunanlılarla beraber gitmeye kalktı. Uşak’ta daha önce de değindiğim gibi herhalde o zaman 3-4 bin kadar Rum vardı. Uşak’ın nüfusu da zaten o zaman 16 bin civarındaydı. Demek ki nüfu-sun yaklaşık dörtte biri Rumlardan oluşuyordu. Onlar da birlikte kaç-maya çalıştılar. Fakat bir çoğu yollarda kaldı. Onlar gittikten sonra derelerde, yollarda bir çok ceset bulundu. Yunan askerlerinin ve yerli Rumlardan vurulanların cesetleriyle yollar kokudan geçilmez bir hale gelmişti. Yunan askerlerinden esir olanlar ise istasyon civarında bir tarlada tel örgü içine alındılar. Bu arada intikam almak isteyenlere “Alın, öldürün” diyenler de oldu. Bizlerden gidip Yunan askeri öldüren kimse olmadı. Onlar zaten kendiliklerinden ölüme mahkum olmuş sayılırlardı. Çünkü fakir bir millet olduğumuz için o esirlere yedirecek, giydirecek birşeyimiz yoktu.

Kışın onları gene bizim mahallede, giderlerken yakmak iste-dikleri Kadir Efendilerin evine doldurdular. Kış bastırdı, tifüs gibi hasta-lıklar başladı. Pencerelerden çıkan pis kokudan geçilmiyordu. Her gün bir iki Yunan askeri ölüyordu. Karakıran’daki tarlalardan sonra, uzakça bir yerde Kasap Deresi denilen bir dere vardı. Ölenleri kendilerine taşıtırlar ve oraya atarlardı. Böylece hemen hepsi mahvoldu zavallı Yunan gençlerinin... Biz, bilhassa çocuklar, onlara acıyorduk. Fırsat buldukça pencerelerinden ekmek atardık. Yani biçok kişiyi, bu arada benim annemi öldürdüler, bu kadar zulüm yaptılar, yangın çıkarttılar fakat ona rağmen yine de o hasta, cılız askerlere acır, ekmek atardık. Dünyanın işleri böyle işte!

* Celal OKKAN: a.g.e.s.,8-9.


137

Kasap Deresi yakınında bizim tarlalarımız vardı. Daha önce de anlattığım gibi, bazı yıllar bu tarlalara kavun karpuz ekilirdi. Aradan üç dört ne geçtikten sonra Kasap Deresine gittiğimizde kafatasları bulduğumuzu hatırlarım. Anlaşılan insanın diğer kemikleri çabuk eri-yor, çürüyor. Ama kafatasları sağlam kalıyor. Kafataslarından gidip alanlar olurdu. Gözler cürümüş, delikleri kalmış, burun kırılmış, fakat kafatası sapasağlam duruyor. Kafataslarında parça parça gibi görü-nen bölümler zikzak makine dikişi ile birbirine eklenmiş gibidir. Onları gördükçe bizim Uşak’taki yaşlı kadınlar, »jste bunlar alınyazısı, herke-sin kafatasında alın yazısı vardır. Hayatında pgler olacağı, neler göre-ceği bu yazılardan anlaşılır” derlerdi. Kasap Deresi alm yazısı orada biten, Yunan askerlerinin cesetleriyle doluydu... Ve esir falanların hemen hepsi ne yazık ki mahvolup gitti.

Sonradan öğrendik ki işgalin son günlerinde yerli Rumlardan bazılar ve bu meyanda istasyona yakın evlerde oturan bazı Türk aile-leri Uşak’tan kalkan son trenle İzmir’e gidebilmişler, ilerde açıklayaca-ğım gibi, müstakbel eşim olan Nuriye’nin ailesi Hacı Yahya Efendi, mahdumları ve hanımları da yangından kaçmak için son trene binip izmir’e gidenler arasındaymış. Yunanlılar giderken yakıp, yıkmış, ya-kalayabildiklerini öldürmüşler. Bizden sonra Alaşehir, Salihli, Kasaba (şimdiki adı Turgutlu), Manisa gibi şehirleri de ateşe vermiş, bulabildik-leri insanları katletmişlerdi... Fakat sonunda Yunanlılardan Türk asker-lerinin önünden kaçabilenleri de İzmir’de denize döküldüler. Sonradan duyduk ki İzmir’i de en son fırsatı kullanıp baştan sona yakıp yıkmaya çalışmışlar.

Eden Bulur Derleyen: Kadir TEKİN64

Bu anıyı rahmetli babam Battaloğlu Ali Osman Tekin anlatırdı. 31 Ağustos 1922 günü Sivaslı’daki işgalci Yunan askerleri kaçmış, Sivaslı kurtuluşuna kavuşmuştu. Yunanın kaçışından bir saat sonra Türk kurtuluş birliği Sivaslı’ya girmişti. Karakol binasının önünde bir ana baba günü yaşanıyordu. Sevinç gösterileri, sevinç çığlıkları meydanı dolduruyordu. Ben 17 yaşında bir delikanlıydım. Evimizin bahçesindeki as-madan üzüm koparıp askerlerimize vermeye gitmiştim. Bir ara sesler kesildi, herkes çarşıya açılan dar bir sokağa bakmaya başladı. Ben de baktım. Ne göreyim? İki Türk askeri, bir Yunan askerini kollarından

64 Kadir Tekin: a.g.e., s.,94.

Mehmet Ersin

138

tutmuş, karakola getiriyorlardı. Yunan askerinin boynunda diri bir tavuk asılıydı. Sağ elinde de bir şarap şişesi vardı. Yunan askerini karakolun içine götürdüler. Askerin nasıl yakalandığı az sonra anlaşıldı. Kaçıştan haberi olmayan asker, sokak aralarına gitmiş, şarap içmiş, bir evden de bir tavuk almış, öylece dolaşıyormuş. Yunan askerine ne yapılacağını öğrenmek için merakla bekle-dik. Derken ne yapılacağını öğrendik. Karakol bahçesine bir darağacı kuruldu. Yunanlı askeri darağacına astılar. Tavuk da boynunda duru-yordu. Yunanın cesedi ibret için üç gün üç gece orada kaldı. Sonra indirilip gömüldü. Ne diyelim, eden bulmuştu. Kurtuluş birliği, idamın yapılmasından birkaç dakika sonra kaçan Yu-nanı kovalamak üzere, Sivaslı’dan ayrılmıştı.

Şehitlerimiz Mutlu Uyusun Anlatan: Nuri ÇALIK65

Yazan: Ahmet GÜLEÇ Uşaklı Şeker Fabrikası emeklisi 88 yaşındaki Nuri Çalık, kara günlerin dehşetini bize şöyle anlattı: “Alaşehir yönünden gelen Yunan birlikleri, 29 Ağustos 1920 günü Karakıran üzerinden Uşak’a girerken bazı mevzii çatışmalar olmasına rağmen, çok güçlü olduklarından fazla zorlanmadan şehire hakim oldular. Yerli Rumlar, aniden şımarıp başımıza bela kesildiler. Yunan askerlerini sürekli tahrik ediyorlardı. 17-18 yaşlarındaydım. İki yıl işgalde çok acı çektik. Büyük taarruz başlayınca Dumlupınar yönünden top sesleri duyulmaya başlanmıştı. Bazı yaşlılar, Türk ve Yunan toplarının seslerini ayırt edebildiklerinden ordularımızın yaklaşmakta olduğunu söylüyorlardı. Yerli Rumlar, eşyalarını toplamaya başladılar. Uşak’ta büyük bir yangın çıktı. Bir gün evimizin arka bahçesine çıktım, ne göreyim. Üç Yunan askeri yaşlı komşularımız İbrahim Hacıbekiroğlu’nu, Hacı Ahmet Taviloğlu’nu ve Ali Kodal’ı yere diz çöktürerek süngülerini da-yamışlar, “Altınları çıkarın” diye eziyet ediyorlardı. Üçü birden “Evimiz ahırımız yandı, paramız yok” diye yalvarıyorlardı. Yunan askeri elinde-ki altın dolu torbadan bir avuç altını çıkarıp “Bize bunları verenler kur-tuldu, siz öleceksiniz” diye bağırıyorlardı. O an öyle korkmuştum ki dudaklarım yarıldı, uzun süre kanı durduramadım. İki gün sonra tamamen yanmış ve yıkılmış Uşak’a Nurettin Paşa’nın komutasındaki askerlerimiz girdi, Dikilitaş mevkiinde Yunan

65 Yeni Asır Gazetesi, Ege Eki (Uşak’ın Kurtuluşu 67. Yılı), İzmir, 1 Eylül 1989


139

askerlerini perişan ettiler. 3 bin civarında Yunan askeri cesedi yerlerde yatıyordu. Her yer alev alev yanmasına karşın, tüm Uşak halkı sokak-lara dökülmüş, ağlayarak askerlerimizi bağrına bastı. Yananı, yıkılanı yeniden inşa edebilirdik, ettik de. Atatürk, beraberinde Fevzi ve İsmet Paşalarla Uşak’a girerken tozdan başlarındaki kalpaklarıyla kaşları aynı rengi almıştı. Yiyecek içecek ikramlarına karşı “Ne olur bizi yolu-muzdan alıkoymayın. Yeniden döneceğiz, misafiriniz olacağız” dedi. Bir gün sonra döndü ve Yunan generali Trikupis’i Uşak’ta esir aldı. Türklüğün şanını yükseltti. O günlerin heyecanını aynen yaşıyorum. Allah ordumuza, askerimize zeval vermesin. Şehitlerimiz mutlu uyu-sun.”

Hoca İbrahim Bey Şevket Süreyya AYDEMİR66

Kuva-yı Milliye saflarında değerli insanlar elbette çoktu. Mese-la bunlardan birini tanımış ve dinlemiştim: Hoca İbrahim Bey (Tahtakılıç-Mebus) İbrahim Bey Uşaklı idi. Uşak’ın Bozkuş köyündendi. Sarıklı Hocaydı. Uyanık bir insandı. Alaşehir Kuva-yı Milliye kongresinin ön-cülerindendi. Her cephesiyle ağırbaşlı, kemallı, saygıdeğer bir insandı. Milli mücadele sıralarında Uşak Kuva-yı Milliyesi’nin de başıymış. Arada, çoğu şuradan buradan toplanmış, her birinin sicilinde kanlı kayıtlar bulunan, cezaevlerinden çıkarılmış bazı insanları da ister istemez, idare etmek zorunda kalmıştı. Hem de ellerine birer silah verilip dağlara salarak... Bir gün, bir Dumlupınar ziyareti dönüşü, İbrahim Beyin Bozkuş köyüne gittik. İbrahim Beyi ilk defa orada tanıdım. Ne yiğitçe konuşu-yordu. Kuva-yı Milliye devrinde köylerden aldığı her torba samanın, her ölçek bulgurun, buğdayın hesaplarını, santimine kadar birtakım sarı bakkal defterlerinde tutmuştu. Bize bu defterleri, sandığından, kutsal emanetler gibi çıkarıp gösterdi: - Vasiyet ettim. Beni bunlarla beraber gömecekler. Eğer millet-ten aldığımın bir habbesi yerine harcanmamış ve benim kursağımdan geçmişse Allah bana hesabını sorsun diye... Bunları söylerken kırış kırış gözleri içten gelen damlalarla ışıl ışıldı. Sonra çocukları adına da bir ahdı vardı:

66 Şevket Süreyya AYDEMİR : Tek Adam, C.: II (III. Baskı), İstanbul, 1967, s., 186-187

Mehmet Ersin

140

- Harpler bitince beni mebus seçtiler. Ankara’ya yolladılar. Fakat çocuklarım adına bir ahdım var: Büyüsünler, adam olsun-lar, sonra santimine kadar hesabını çıkarıp, şu fakir milletten mebus maa-şı diye aldığımız paraları devlet hazinesine geri ver-sinler. Böylece bizim de bir hizmetimiz geçmişse, bari hak yo-lunda hizmet sayılsın... Hülâsa Kuva-yı Milliyeciler arasında elbette bir mizaç birliği olamazdı. Meselâ Denizli Belediye meydanında serdirdiği halının üs-tünde bağdaş kurup, bir taraftan nargilesini içerken, diğer taraftan karşısında diktirdiği darağaçlarına: - “Ulen şunu da asın, bunu da asın” diye, Denizli eşrafı-nın, hatta hükümet adamlarının sıra sıra cesetlerini dizdiren Demirci Efe ile Uşaklı İbrahim Hoca elbette ki başka hamurdan yoğrulmuş insanlardı.

Bozkuş’lu İbrahim Bey’e Övgü67 (Besim Atalay’ın “Uşak’ta Milli Hareket” başlıklı yazısından sonra yazılmıştır.)

Bir yiğit çıkar; bir köyü, Bir bilgin çıkar; bir kenti, Doğuverir bir kahraman; Düşmana boyun eğdirmez; Bir tek teline değdirmez, Kurtarır bir memleketi.

Bozkuş’lu İbrahim Bey de Bağımsızlık Savaşı’nın En karanlık günlerinde Böyle erlerden biriydi Uşak’a kol-kanat geren, Öz değerlerden biriydi.

Çeteleri frenleyen, Kötülükleri önleyen; Bütün zorlukları yenen, Erdemli halk önderiydi.

Bu kutsal Alperen için Bir anıt dikmeye değer. Almalıdır İbrahim Bey Uşak’ta bir alanda yer.

67 Uşak Der., Temmuz 1978, c.1, S.:3, s.,14


141

Ararsanız az bulunur, Her ilde böyle yurtsever. Halka gönül verenleri; Halktan biri çıkar, över.

Mehmet Necati ÖNGAY

Yazarın Notu: Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Uşak’a 8 kez gel-miştir. Atatürk’ün 22 Haziran 1934 tarihindeki 8.gelişinde “Sarık Olayı” diye netelendirebileceğimiz bir olay yaşanmıştır. Bu olayı “Sarık Olayı” başlığı altında yazmıştım68. Bu olaya tanıklık eden Ali Rıza Oktay’ın69 yazısını “Kimsin Sen” başlığı altında veriyorum. Başlık tarafımdan konulmuştur.

Kimsin Sen Sarık dolayısıyla, belki de günün tarihçilerince bilinmeyen, du-

yulmayan bir olayı şuracıkta yazıvermekten kendimi alamadım. İran Şahı Rıza Pehlevi, Türkiye’de Atamızın konuğudur. Beraber trenle Ankara’dan İzmir’e gitmektedirler. Tren Uşak istasyonuna yaklaşıyor. Halk, istasyon ve civarını doldurmuştur. Vakit ise gece yarısıdır. Kay-makam ve yetkililer trenin nerede duracağını saptayarak, gruplar ha-linde yer almışlardır, kaymakam ve hükümet memurları, Halk Partisi yetkilileri, askerler, öğretmenler, Kızılay gibi derneklerin yöneticileri ve spor kulüpleri yer almışlardır. Daha önce Ata’nın özel trende içki sof-rasında İran Şahı ile karşılıklı yobazlardan, Ahunt’lardan yakındıkları sanılıyor. Özel tren istasyona giriyor, ama makinist kaymakama kötü bir şaka yapıyor! Tren saptanan yerde değil de, daha ileride duruyor! Evet beklenen yerde değil, son vagon elli metre ileridedir, Tren durur durmaz da Ata son vagonun sahanlığında görünüyor. Tesadüfe bakın ki, tam orada başının sarığı ile müftü, Ata’nın elini öpmek için eğilmiş-tir. Bir anda Ata’nın eli müftünün sarıklı takkesini yakaladığı gibi hava-ya fırlatıyor ve sarık açılarak bir serpantin gibi halkın arasına düşüyor. Aynı anda Ata’nın sert sesi duyuluyor: «Nedir bu hâl Uşaklılar?» Önünde başı açık iki büklüm olan müftü duruyor ve Ata onu göstere-rek «Bu bir cenaze merasimi midir? Beni muhterem misafirime karşı güç durumda mı bırakmak istersiniz? (bereket versin ki, o sırada Şah vagonunda uyumaktadır.) Siz hâlâ inkılâbı ve mahiyetini kavrayama-

68 Mehmet Ersin: a.g.e. s.: 157-158. 69 Ali Rıza Oktay: Biz Anadolu Türkleri, Ankara, 1975, s.67-68.

Mehmet Ersin

142

dınız mı? Yazıklar olsun size!» diye bağırıyor. O sırada karşısına te-sadüf eden subay grubuna sesleniyor: «Ya siz askerler, sorarım bu hâl ne?» deyince askerlik şubesi başkanı Albay cevap veriyor. «Pa-şam biz askerler siyasete karışmak istemiyoruz,» deyince Ata büsbü-tün kızıyor ve «O nasıl cevap? Bu işlerin askerlikle politika ile ne ilgisi var? Yaptığımız inkılâplarda asker ve sivil hep beraberiz,» diyor.

O sırada epey uzakta kalmış olan Kaymakam nefes nefese geliyor, Atanın önünde duruyor: «Kimsin sen?» sorusuna «Kayma-kam» deyince, Ata: «Bu nasıl Kaymakam, Seni azlediyorum!» diyor. Olay sırasında halk, aralarındaki bir kaç sarıklıyı omuzlarından bastı-rarak çömeltiyorlar, ve Ata öğretmenlere de çatıyor. Sakin tabiatlı olan Kaymakam, o sırada Başvekil ismet Paşa’ya dert yanıyor. Ata onu da gözünden kaçırmıyor, ve İnönü’ye «Paşa o zatla anlaşamazsınız diyor ve trene giriyorlar ve tren kalkıyor Artık Atatürk görünmüyor. Halk bağırıyor, «Paşam bizi affet».

Uşaklılar postaneye koşarak, Alaşehir’e Atatürk’e bir telgraf çekerek af edilmelerini ve sarığın kaldırılmasını istiyorlar. İşte bu olay-dan sonradır ki, din adamlarının sarığı nerede ve ne zamanlar sarabi-leceklerine dair kanun çıkıyor, ismet Paşa’nın kayırması ile de Atamız sonradan Kaymakamı affediyor ancak yakın bir ilçeye atanıyor.

Yazarın Notu: Bir Türk gazetecisi Mete Akyol ile Kıbrıslı Rum Yüzbaşı Takis Cagaris’le savaş ortamında karşılaşıp birbirlerine zarar vermeden yolları ayrılır. Yıllar sonra bu Türkle bu Rum bir araya gelir-ler. Bu birliktelik ile; insan sıcaklığının, toprak kardeşliğinin komşulu-ğun örneğini verirler.

Birbirimizin Kopyasıyız70 1974 Kıbrıs Banş Harekâtı’nı izlemek için adaya giden 11 Türk

gazeteci yanlış yola girince Küçükkaymaklı’da Rumlara esir düşmüştü. Bu gazetecilerden biri de bizim gazete adına giden (Ben o

zaman Milliyet’te çalışıyordum) Mete Akyol’du. Rum milisler Türk gazetecileri bir binaya sokup ellerini duvara

dayatmışlar. Mete Akyol o zamanlar çok popüler olan “Memleketim” şarkı-

sını mırıldanmaya başlamış. Ötekiler de ona katılınca Rumlar öfkeyle “Susun!” diye bağırmışlar.

70 Tufan Türenç, Birbirimizin Kopyasıyız, Hürriyet Gazetesi, 28 Ocak 2011.


143

Mete, “Bizi nasıl olsa öldüreceksiniz, onun için susmayacağız” demiş.

Milisler “Sizi öldürmeyeceğiz” demişler ve onları bir yüzbaşıya teslim etmişler.

Yüzbaşı Takis Çagaris gazetecileri bir okula götürmüş. Orada bulunan Yunanlı subaylar Mete Akyol’a bazı sorular sormuşlar ve sonra grubu bir cezaevi arabasına bindirmişler. Başlarında yine Yüz-başı Takis Çagaris olmak üzere yola çıkmışlar ama nereye götürül-düklerini bilmiyorlar.

Yolda EOKA yollarını kesmiş. Çetecilerle yüzbaşı arasında sert tartışma yaşanmış.

Tekrar yola devam etmişler. Yolları iki kez daha EOKA tara-fından kesilmiş. Yine aynı tartışmalar yaşanmış, yeniden yolu çıkmış-lar.

Sonradan öğrendiklerine göre EOKA militanları yüzbaşıya “Gazetecileri bize ver, onları öldüreceğiz” demişler.

Yüzbaşı her seferinde “Beni öldürmeden onları alamazsınız” diye direnmiş.

Sonunda birçok tehlike atlattıktan sonra Limasol’a varmışlar. Çagaris onları Limasol Emniyet Müdürlüğü’ndeki görevli alba-

ya teslim etmiş. Sonra Mete Akyol’a “Kim bilir nerde ne zaman görüşeceğiz”

diyerek sarılıp veda etmiş. O gece hücrelerde yatmışlar, ertesi gün Klerides’in emriyle serbest bırakılmışlar.

37 yıl sonra Yüzbaşı Takis Çagaris ile Mete Akyol İstanbul’da bir araya geldiler.

Ölümle yaşam arasındaki ince çizgide yazgılarını paylaşan bu iki insan Atatürk Havalanı’nda ilk karşılaştıklarında sevgiyle kucaklaş-mışlar.

Bu buluşmanın ilginç bir öyküsü var. Kıbrıs’ta televizyonculuk yapan Cem Kar, 1974 savaşındaki

tutsaklarla ilgili “Meçhul Tutsaklar” adlı bir belgesel hazırlıyor. Kıbrıs’ta pek çok insanla konuşuyor, sonra da Türkiye’ye gelip

Akyol’u buluyor. Akyol’a bir yüzbaşının Türk tutsaklarla ilgili bir kitap yazdığını,

o kitapta kendisinden de bahsettiğini anlatıyor. Mete yüzbaşıyı anım-sıyor ama adını çıkaramıyor, “Bana onu bul” diyor.

Cem Kar, yüzbaşıyı bulup Mete Akyol’a telefon ettiriyor. Mete Akyol o anı şöyle anlatıyor: “Takis’in sesini duyunca o kadar duygulandım ki kendimi tu-

tamayıp ağlamaya başladım. Takis de ağlamaya başladı. Daha sonra

Mehmet Ersin

144

sık sık telefonla konuşmaya başladık. O beni Kıbrıs’a davet etti, ben onu İstanbul’a... Sonunda o geldi.” İki dostla geçen akşam bir yemekte birlikte olduk. Duygu dolu bir geceydi.

Takis’le Mete Akyol’a dedim ki: “Dünyada, savaşan iki insanı 37 yıl sonra bir araya gelip kucaklaşmış başka iki millet bulamazsınız. Sizin bu yaşadıklarınız Türk ve Yunan halklarının ne kadar birbirlerinin aynısı olduğunu ortaya koyuyor. Politikacılar aradan çekilirlerse Türk-Yunan halkı tıpkı sizin gibi kucaklaşır”.

İkisi bir daha kalkıp kucaklaştılar. Dedim ya, duygu dolu bir geceydi. Onların buluşmasına tanık olduktan sonra şöyle düşünme-den edemedim:

“Bu iki ülke neden hâlâ kucaklaşmıyor? Neden hâlâ bu güzel coğrafyanın keyfini, mutluluğunu birlikte sürdürmeyip, didişiyorlar?”


145

B. İŞGAL ALTINDAKİ UŞAK’TA KİŞİSEL ve BÖLGESEL DİRENMELER

Mehmet Ersin

146


147

Kişisel ve Bölgesel Direnmeler İşgal altında ve işgalden kurtuluşta, Türkiye’nin diğer bölgele-

rinde olduğu gibi Uşak’ta da nice destanlar yaratılmıştır. Yazılı kaynak-lardan derleyebildiğim bu kişisel ve bölgesel direnmelerin, savaşımla-rın dışında, daha nice nice adsız yiğitler, bölgeler vardır. Bunları bulup çıkarmak, yazıya dökmek, hepimizin ama hepimizin görevi olmalıdır. Zaman daralıyor, her geçen gün olaylar sis perdesiyle, tevatürlerle örülüyor. Bizim aradığımız, gerçek, yalnız gerçeklerdir.

Dünü bugüne taşımak, unutulmuşluktan kurtarmak için, Çece Köylü Kara Murat ile Çarıklı Çavuş’a ilgililerin kadirşinaslıklarının so-nucunda yaptırdığı mezar ve höyükler takdire şayandır. Değerlere sahip çıkmak, diğer değerlerin ortaya çıkmasını sağlamaz mı? Bizleri dünden bugünlere getirenlere; her köy, her kasaba, her ilçe, her il sahip çıkarsa, tarihimiz daha da güzelleşmez mi? Bugünkü kuşaklara, yurt için omuz verenlerin, bu uğurda şehit olanların mezarları gösteri-lerek tarih bilinci daha iyi verilmez mi?

Bu bölümde, Uşak’ın ilçeleri alfabetik sırayla ve o ilçe ile ilgili kişisel direnmelere yer verilmiştir. İlçelerin, kasabaların ve köylerin kurtuluşunda; bireysel çabalar da görüldüğünden, bireylere ait oldukla-rı yerlerde yer verdim.

İnsan kendisini, ailesine ve doğup büyüdüğü mekana borçlu hisseder. Bu ayaklar, bu vücudu nereye götürürse götürsün, başını da beraberinde taşır. Bu kafa, ortak paydaların oluştuğu ailesini, mahalle-sini, toprağına bağlılığını aidiyet duygusuyla hep düşünür. Bu aidiyet duygusu, kişi nerede olursa olsun, sıla özlemini canlı tutar. İnsanların aidiyet duygusudur ki yaşadığı topraklar, tehlike ile karşı karşıya kalır-sa, hele işgal edilirse gözünü kırpmadan toprağı uğruna canını feda eder.

Tarih bize geçmişten bu güne bakmaya ve geleceği kurmaya hizmet etmelidir diyorsak, işte bireyler; geçmişte, özellikle aidiyet duy-gusu ile toprağı işgal edince; direnişin, cesaretin, savaşımın örnekleri-ni veriyorlar.

Çece Köylü Kara Murat düşmana karşı: “---Namert gavur… İstediğini yap… Bir Kara Murat’la bu millet

ölmez… Ben vazifemi yaptım”, diye haykırabiliyor. Numune-i Edep Okulu Müdürü Hacı Remzi Efendi; işgalde, iş-

gal kumandanına: “---Hayır, hayır siz bu topraklarda şimdi müstevlisiniz. Burası

vatanınız, kendi toprağınız olmamıştır. Hükümetimiz size karşı bu topraklar için savaşmaktadır. Harp bitmiş, bu toprakların Yunan haki-

Mehmet Ersin

148

miyetine geçmesi resmi bir antlaşma ile kesinleşmiş olmalı ki davranı-şınız haklı olabilsin. Buna şimdi hakkınız yok. Okuldaki bayrağımıza dokunamazsınız”, diyerek cesaretini, yurtseverliğini gösteriyor, bağım-sızlığın simgesi olan bayrağımıza sahip çıkıyor. Okulunda, işgal altın-da olsa bile Türk Bayrağını dalgalandırıyor.

Haşim Tekin Bulkaz’dan (Uşak Belediye Başkanlığı, 1928-1932)

Yunanlıların işgal ettikleri yerler halkından Batı Anadolu’nun, Yunanistan’a ilhakına dair mazbatayı imzalamasını istenince

“---İmza edemem. ---Neden? ---Parmaklarımın şerefi kırılır da ondan…” diyerek sürgüne

gönderilmeyi, idam edilmeyi göze alacak kadar yurtsever bir aydındır.

Çece Köylü Kara Murat Fikret KARAKOYUNLU71

Hey efeler diyarı Uşak hey!.. Ben şimdi senin ebedîleşmiş kahramanlık destanlarından ancak mütevazı bir yaprağı çeviriyorum. Gözlerimin önünde, arslan yelesi gibi omuzlarını okşayan güzel çık-maları, güneşten kavrulmuş mor cepkeni, yeryüzünün en asil gururunu taşıyan eğilmez başıyla Kara Murat canlanıyor... Onun bu yakışıklı efe kıyafetinde, eşsiz efe şahsiyetinde yurdun milyonlarca Kara Muratları-nı, Mehmetlerini mihraklanmış görüyorum. Bütün bu adlı ve adsız ülke kahramanları şimdi Dumlupınar’da granitleşmiş güneş gözleriyle ebediyete bakan Meçhul Asker abidesi-nin alnında ve göğsünde yaşıyor. Abideler, Heykeller olmasa da dün-ya tarihi yeryüzünün en bahadır ve muhteşem kahramanı olarak dai-ma bizim Mehmetçik’i selamlayacaktır: Askerden henüz tebdil havalı dönmüş bir delikanlı tasavvur ediniz. Bu sırada Türk milleti mukadderatının en karanlık ve uğursuz günlerini yaşamaktadır...

71 Türk Maarif Cemiyeti (T.M.C.) Uşak Lisesi 1943-1944 Yıllığı, İstanbul, 1944, s.,35 Bu yazı: 1- Uşak Der., Kasım 1978, S.:5, s.,30-31’de 2- Alaattin Hazıroğlu, a.g.e.’lerinde, s.,6-8, 93-94’de 3- Haz. Şadi Yılmaz; Yarenler Pınarı, Uşak, 2002, s.,21-23’te yayınlanmıştır.

Yazarın notu: Uşak Belediyesi kadirşinaslık göstererek 18 Mart 2013’te “Uşak Be-lediyesi Çeceli Kara Murat Şehit ve Gazi Müzesi”ni açtı. Uşak Belediyesine bu adı-mından dolayı teşekkür ederim.


149

Kara Murat Uşak-Gediz arasındaki Kusra yamaçlarına yas-lanmış, derin bir ıstırap içinde düşünürken bir aralık gözleri çok uzak-larda askeri yürüyüş koluna takılıp kalıyor... Tertemiz yüreği bunların düşman askeri kuvvetlerine mensup olabileceğine ihtimal vermek istemiyor. İçinde hiç sinmeyen bir ümit meşalesi var sanki... Kol yak-laştıkça Kara Murat’ın sinirleri geriliyor ve nihayet acı hakikatle karşı karşıya gelmiştir... Kara Murat’ı çağırıp, yolu soruyorlar... - Bizi en kısa yoldan Uşak-Afyon demiryoluna götüreceksin. Kara Murat yorgun ve hasta ciğerleriyle soluyor. Karşısındaki acı hakikate rağmen içindeki meşale hala sönmemiştir... Titrek ve heyecanlı bir sesle adeta homurdanır gibi şu azimli ve kararlı cevabı veriyor: - Peki, gidelim... Bir saat sonra bu askeri kıta Kusra deresinin en sarp, en çı-kılmaz ve müdafaaya elverişsiz yerinde bulunuyor... Bu sarp ve çıkılmaz dereye niçin ve hangi maksatla sokuldu-ğunu anlayan kumandanın vahşi bir tavırla bağırdığını işitiyorlar: - Hain, alçak”.. Yine azimli bir cevap, ıstırap dolu ağır bir ses, dünyanın en feragatli ve asil sesi... Kara Murat’ın sesi duyuluyor: - Namert gavur... İstediğini yap... Bir Kara Murat’la bu millet ölmez... Ben vazifemi yaptım... Kara Murat’ın hasta ciğerleri, süngülerin namert ucuyla delini-yor... Türk Milleti, istiklal ve şerefi uğruna, kahraman evlatlarından birisini daha bağrına gömüyor... Kara Murat’ın göğsüne Türk Bayrağı gibi yayılan temiz cevherini ve vatan olmak vasfını72 verirken; tepeleri ele geçirmiş olan Türk kumandanı Kusra deresine sıkışmış olan düş-mandan “Teslim” işareti alıyor... Fedai bir Türk çocuğu düşmanı hayatı bahasına ve neticesini bilerek Kusra deresinin çıkılmaz bir yerinde pusuya düşürürken, uzak-tan hadiseyi seyreden Hafız adlı diğer bir kahraman da bu haberi Uşak’ın Mıngırap köyünden Halil vasıtasıyla en yakın Türk birliğine ulaştırmıştır. Pek az bir zaman sonra müjdeler biri birini kovalıyor. Bedbaht düşman kumandanı, civanmert hasmının önünde alnını toprağa değdi-rerek, kılıcını, kürenin en büyük askerine, Mustafa Kemal’e teslim ediyor...

72 “Toprak, eğer uğrunda ölen varsa vatandır.” Mithat Cemal Kuntay

Mehmet Ersin

150

Türk milletinin kahraman evlatları makûs giden talihlerini bir kere daha yeniyorlar... Biz bu toprakları, Kara Muratların, Halillerin, Mehmetlerin ölçüye ve akla sığmayan fedakarlıklarına borçluyuz, istiklalimizi onla-rın kanı ve kemikleri üzerinde kurduk. Kara Muratların, Mehmetlerin büyük hatırası önünde takdis ve tazimle eğilerek, yürekten şu hakikati tekrar ediyorum: Ne Mutlu Türk’üm Diyene!..

Bayraksız Okul Olmaz7374 Uşak Belediyesi’nin Yazı İşleri Müdürlüğü’nden emekli Sayın

Ziya Başpınar anlatmıştır: Lisede öğrenci idim. Salonumuzda bir Türk bayrağı işgale rağmen asılı dururdu. Bir gün lisemize bir Yunan Subayı, yanında üç Jandarma ile çıkageldi. Teneffüste oynaşan bizleri ite aralaya içeriye girdi. Merdi-venleri çıktı, salonda asılı duran bayrağa doğru yürüdü. Bir sandalye üstüne çıkarak bayrağı sökmeye koyuldu. Bu sırada Müdürümüz Hacı Remzi Efendi odasından çıktı ve derhal subaya sert bir sesle haykırdı:

- Dur, ne yapıyorsun? - Bunu indireceğim. - Niçin, ne hakla? - Merkez Komutanımız emretti. Söküp ona götüreceğim. Müdürümüz, bu cevap üzerine daha da celallendi:

- İn sandalyeden, git komutanına, Okul Müdürü bayrağı in-dirtmedi de. Bu bayrak oradan inmez ve Yunan Karakolu’na gitmez. Subay sandalyeden indi. Müdürle aralarında ufak bir tartışma oldu. Sonunda Subay anladı ki Okul Müdürü, bayrağa dokundurtma-makta kararlı ve ısrarlıdır. Çareyi, müdürü Merkez Komutanlığı’na götürmekte buldu. Müdürü Jandarma neferlerinin arasına aldı. Komu-tanlığa götürdü. Komutanlıkta ne oldu, ne görüşüldü bilmiyoruz. Bildiğimiz şu: Bayrak yerinden indirilmedi, eskisi gibi olduğu yerde kaldı. Biz de bayrağımızı selamlamaya devam ettik. Sonradan okul öğretmenlerimizden öğrendiğimize göre, Mü-dürümüz ile Komutan arasındaki konuşma şöyle olmuştur:

73 Sözkonusu okul Numune-i Edep’tir. 74 Uşak Der., Ocak 1979, S.:6, s.,20.


151

- Görevli subaya niçin engel oldunuz? - İndirilmek istenen bayrak bir okulda asılıdır. Bayrak onun sembolüdür. Bayraksız okul olmaz! - Fakat buraları artık Yunan hakimiyetine geçti. Yunan toprağı oldu! - Hayır, hayır siz bu topraklarda şimdi bir müstevlisiniz. Burası vatanınız, kendi toprağınız olmamıştır. Hükümetimiz size karşı bu topraklar için savaşmaktadır. Harp bitmiş, bu toprakların Yunan haki-miyetine geçmesi resmî bir anlaşma ile kesinleşmiş olmalı ki davranı-şınız haklı olabilsin. Buna şimdi hakkınız yok. Okuldaki bayrağımıza dokunamazsınız. Yunan Merkez Komutanı, bu yerinde ve mantıklı direniş karşı-sında bir şey diyememiş, verdiği emri geri almış, ancak Hacı Remzi Efendi’yi bir gece olsun nezarethanede tutmaktan kendisini alamamış-tır.

Parmaklarımın Şerefi Kırılır75 Haşim TÜMER76

Haşim Tekin Bulkaz hazırcevap, nüktedan ve malumatlı bir hemşehrimizdi. İşittiğini unutmayan sağlam bir hafızaya, derin ve kes-kin bir görüş nüfuzuna sahipti. Arapça’sı, Farsça’sı kuvvetli, hele Türk-çe’si edebî değerde idi. Muallim, Müfettiş oldu. Umumi Meclis üyeliğine seçildi. Sü-merbank müessesesine girdi ve bir aralık politikaya da atıldı. Haşim Tekin bilhassa vatanseverdi. Atatürk’e ve inkılâplarına hayrandı. Bir misal: “Yunanlılar, işgal ettikleri yerler halkından imza toplamaktadır-lar: Batı Anadolu’nun Yunanistan’a ilhakına yerli Türk halkın güyâ razı olduklarını beyan eden imzalar, mazbata. Bu mazbata o zamanki Birleşmiş Milletler’e gönderilecek ve yerli halkın, ilhaka muvafakat ettiklerine vesika yapılacaktır. Nitekim yapılmış, Lozan müzakeresinde bu mazbata Yunanlılar tarafından bahis konusu edilmiştir. İşte bu mazbata için Uşak içinde imza toplanırken Haşim Te-kin, Yunan İşgal Komutanlığı’na çağırılmış, onun da imza etmesi ken-

75 Başlık tarafımdan konmuştur. 76 Haşim Tümer: Uşak Tarihi, İstanbul, 1971, s.,102-103.

Mehmet Ersin

152

disinden istenmiştir. Fakat Haşim Tekin, hiç düşünmeden ve tereddüt etmeden şu cevabı vermiştir:

- İmza edemem. - Neden? - Parmaklarımın şerefi kırılır da ondan..” Uşak halkı İşgal Komutanı’na sayı ile teslim edilmemiştir. Tek

kurşunla muhatabını yere sermek işten değildir. Bunu çok iyi bildiği halde Haşim Tekin, bu çok sert ve hakaret dolu sözü İşgal Komuta-nı’nın yüzüne söyleyebilmiştir.

Bu hadisenin hikayesini, rahmetli Sadık Polat Bey hocamızdan dinlemişimdir. Sadık Polat Bey, hikayesini şu ek bilgiyi vererek bitir-mişti: “Haşim Tekin ve onun gibi düşünen pek çok Uşaklılar, işte böyle vatanperverlik imtihanı vermişlerdir.”

Sonra ne mi olmuş?.. Haşim Tekin ve benzerleri kurşunlan-mamışlar amma Yunanlıların Atina’ya sürgün ettikleri vatanseverleri, sürgün listesinin tâ başına almışlardır.

Haşim Tekin ince düşünür, güzel hisseder, problemi çabuk kavrayıp çözümlerdi. Çok aşırı hassaslığından olacak, genç yaşta ince hastalığa tutuldu. Bütün şuuru ve melekeleri yerinde olarak gözleri baka baka ciğeri kendinden evvel söndü, gitti.

Onun zekâsına, irfanına büyük üstad Besim Atalay hocamız hayrandı. Ölümüne yas tuttu. Mezar taşına yazılmak üzere şu kitabeyi yazdı, Uşak’a gelince de mezar taşına oydurup, baş ucuna dikti. Me-zar taşındaki yazı şudur:

Haşim’in ilmi, zekası, yüreği, ahlakı Kendini hâle gibi çevrelemişti, halkı Daha gençliğinde iken sardı vatandaşı Yoktu zalimden O’nun zerre kadar pervası Sarsmadı zulm-ü esaret daha dünyada O’nu Vatanın, gördü bu iman ile kurtulduğunu Böyle bir yurtseverin, Hakseverin şeksiz Her zaman namını rahmetle anar milletimiz. Yazarın Notu: Haşim Tekin Bulkaz hakkında, Haşim Tümer’in

adı geçene eserde verdiği bilgiler dışında torunu Cevide Örnekol’un 10 Nisan 2013 tarihli bana yazdığı mektubunda ek bilgiler verilmekte-dir;

“Dedem Haşim Tekin Bulgaz, 1892-1947 yılları arasında ya-şamıştır. Anne tarafından Çakaloz ailesinden gelmektedir. Baba tarafı


153

ise Konya’dan gelmiş Yörük asıllı bir ailedir. Babası Halil Bulkaz, dev-let tarafından aşar toplamak için görevlendirilmiş ve kendisine de Bulkaz’daki arazilerin aşar toplanması görevi veriliyor.

Haşim Tekin, İdadiyi bitirdikten sonra yedi yıl, Ömer Bederettin Uşaklı’nın babasından özel dersler alarak eğitimini sürdürüyor. Arap-ça, Osmanlıca, Farsça, Fransızca dillerine vakıf olduğu söyleniyor. Hitabet gücü dikkat çekici imiş.

Haşim Tekin, Uşak ve Kütahya’daki görevlerinin dışında bir süre Gemlik’te sun’i ipek fabrikasında ticaret müdürlüğü daha sonra da Kayseri’de Sümerbank müdürlüğü görevlerinde bulunmuştur. Uşak’a geri döndüğünde siyasete altılmış, belediye başkanlığı (1928-1932) ve Halk Partisi ilçe başkanlığı yapar.

Eşi Şaziye Bulkaz da, dayısının kızı olan Ethem Çakaloz’un kızıdır. Şaziye Hanım şapka devriminden sonra Uşak’ta ilk şapkayı giyen bayandır.

Haşim Tekin’in yaşayan iki çocuğu olmuştur. Annem Sevin Örnekol, 1928 Uşak doğumlu olup, Bursa Kız Lisesi’nden mezundur. Annem, babasını erken yaşta kaybettiği için Üniversiteyi okuyamamış-tır. Dayım Tekin Bulkaz da 1930 yılında Uşak’ta doğmuştur. Ankara Hukuk Fakültesini bitirerek uzun yıllar hakimlik yapmış, 1997 yılında vefat etmiştir.

Dedem Haşim Tekin, bir yıl kadar Kahire’de İngiliz esiri, bir yıl kadar da Atina’da Yunan esiri olarak yaşamıştır. İngilizlerin esirlere iyi davrandığını, hatta onlara belirli bir aylık verdiğini söylermiş. Yunanlı-lar ise Mustafa Kemal’e olan düşmanlıklarını ve kızgınlıklarını esirler-den çıkartmak istemişler. Esaret dönemindeki kötü yaşam koşullarının etkisiyle verem mikrobuna yenik düşmüş ve ölümü de bu hastalıktan olmuştur*.

Ağalığın Mehmet 77 Bir Ağalığın Mehmet vardır. Ona “Ha Mehmet, göreyim seni” demek yeterlidir. Gözünü budaktan sakınmaz, her tehlikeye gözü yumuk koşar. Cesur, atılgan bir ruhu vardır. Hükümet Konağının arkasındaki kâgir binayı Yunanlılar silah deposu yapmışlardır.

* Cevide Örnekol: Emekli Albay Mustafa İzzet’ten olma, Sevin Örnekol’dan doğma, İstanbul 1950 doğumlu, Mudanya’da (Bursa) ikamet ediyor.

77 Uşak Der. Mayıs 1978, S.:2, s.,14

Mehmet Ersin

154

Ağalığın Mehmet, gözüne almıştır: Buradan silah kaçıracaktır. Zaten bildiği yerler olmakla beraber gündüz gözü ile çevreyi inceler, kafasında planlar yapar: Kerpiç duvardan atlayarak, nöbetçi erini ar-kasından ansızın yakalayıp boğacak, silahını ve kurşunlarını alıp ka-çacak! Mehmet, tasarladığını bir gece yarısı uygulamış, nöbetçinin silahını ve kurşunlarını alarak geldiği yoldan kaçmıştır. Bir saat sonra Yunan Karakolu ayaklanmış; sokaklar, yakın evler didik didik aranmış-tır. Fakat boşuna... Mehmet, Doğala sırtlarına çoktan varmış ve kur-tulmuştur...

Arap Mehmet 78 Arap Mehmet diye anılan biri vardı. Kunduracı Ahmet Usta’nın dükkanında bir gün şunları anlatmıştı: “Parti Pehlivan grubuna katıl-mak için Alaşehir istikametine giderken, gecenin zifiri karanlığında bir Yunan birliğinin içine bilmeyerek girmiştim. Ya dönüp uzaklaşmam, ya da toplu halde bulunan düşmanı bombalamam gerekiyordu. Bir dakika düşündüm. Parti Pehlivan’a neye gitmekteydim? Düşmanla çarpışa-cak örgüte girmek için değil mi? Fazla düşünmeden kuşağımdaki iki bombadan birinin ipini dişimle çekerek düşman kalabalığının ortasına var gücümle fırlattım. Yunan karargahı toza dumana bölenmiş; erler, subaylar bir birine karışarak, paniğe başlamışlardı. İçimde bir rahatlık duyarak karanlıklara daldım ve Parti Pehlivan’a kavuştum. Onun emrinde düş-mana baskınlar yaparken, kaba etime bir kurşun saplandı. Parti Pehli-van çakısı ile etimi oyup, kurşunu çıkardı. Bu sırada “vay” demem üzerine Parti Pehlivan “Sus be delikanlı, ayıp!” diye söylendi. Üç gün topalladıktan sonra iyi oldum ve baskınlara devam ettim.”

Dişçi Ali Efendi 79 Bir Dişçi Ali Efendi vardı. Yunan işgalinde istasyonda salep satmakla geçinirdi. Sabahın çok erken saatlerinde istasyona gider, trenin gelişini beklerdi. İstasyon yolu üstündeki Çallı Ömer Efendi camiini Yunanlılar silah deposu yapmışlardı. Kapısında daima bir nöbetçi bekler, çok zaman uyuklardı.

78 Uşak Der., Eylül 1978, S.:4, s.,9. 79 Uşak Der., Temmuz 1978, S.:3, s.,17.


155

Bir gün nöbetçi derin bir uykuya dalmış, silahını da duvara dayamıştı. Ali Efendi’nin aklına nöbetçinin silahını alıp kaçmak geldi. Derhal uygulamaya geçerek, bir elinde silah, diğerinde salep güğümü olduğu halde, oradan hızla uzaklaştı. Az ileride Giritlilerin evinin poy-razında, okul yapmak için vaktiyle açılmış çukura silahı attı ve üstünü toprakladı. İstasyona vardığı zaman ortalıkta kimsecikler yoktu. O gene de alışılmış sesiyle “Salep, salep” diye bağırmaya başladı. Yarım saat sonra istasyonda ve civarında sıkı araştırmalar ve soruşturmalar baş-ladı. Fakat boşuna...

Haydi Gelin Köye Dönelim 80

Kadıoğlu Hüseyin (Yolyaran)81 (Bölme-Uşak, 1327 D.)

(Bölme köyüne, Yunan girmiş ve iki sene kalmış.) Sedelen evde Başkumandan, Zincirlen evde subaylar, Gırmızılan odada borazancılar kalıyordu. Bir gavur askeri de bizim evde kalıyordu. Ona ekmek verirdik. O verdiğimiz ekmekleri yimeyip, garadabana (çatı arasına) atarmış, sonraları fark ettik, zehirlerler diye korkarmış. Banaz’dan öteye geçemediler. Allah belalarını verdi. Çok eza cefa etti gavur: Cambaz Yusuf’u kuru demenin (değirmenin) Garabol demeninin orada vurdular. Yusuf ayağından yaralı kaldı. Kerim dayıyı köyün ortasında öldürdüler. Kadınları taciz ettiler. Monisi anası Hacce’yi vurup öldürdüler. Sarılan Ayşe Alduman’ı vurdular. Biz köycek köylü, İtecik dağındaki Gelincik inine (Asar’a iki yüz koyunu alacak genişlikte) saklandık. Sabahleyin iki kişi geldi: - Cavır gitti, hadi gelin, köye dönelim, dediler. Köylü, Gayallı dağındaki inlerden çıkarak köye döndü. Yunan askerleri Skoda gibi arabalarınan Yeşildere yokuşundan çıkamadılar. Bizim askerler de peşlerinde. Karasan Boğazı’ndan Ulubey’e doğru gaçtılar, gittiler.

80 Başlık tarafımdan konulmuştur. 81 UKTAD, Ekim-Kasım-Aralık 1998, S.:2, s.,32

Mehmet Ersin

156

Sayısı Belli Değil Anlatan: Bekir KAYA

Yazan: Erkan KAYA82 Uşak merkez Yavu köyünün yakınlarında karargah kuran Yunan birliği, civar köylerden eli kazma kürek tutacak herkesi toplar. Onları, yola taş döşeme ve yol yapımı işinde çalıştırırlar. Bu iş böyle devam edip giderken, bir gün yağmur yağıp çalışamaz duruma gelince köylüler, Yunan karargahına geri dönmek için yola çıkarlar. Fakat Türk grubunun başındaki Yunan askerlerinden biri Türklere gayet kaba davranır, elindeki süngüyü “Çalışın veya yürüyün” gibisine dürterek, zulüm eder. Bu arada Türklerin içinde nereden geldiği pek bilinmeyen “Mehmet Çavuş” isminde iri yarı birisi vardır. Köprünün üzerine geldik-lerinde –muhtemelen Çanlı Köprü- süngü dürten Yunan askerini Mehmet Çavuş tutup, köprüden aşağı atar. Fakat derede çok su var-dır, Yunanlı selin geldiği istikamete atıldığından köprünün diğer tara-fında öteki Yunan askerleri tarafından, paraşüt gibi açılan parkasından yakalanarak, kurtarılmıştır. Kamp yerine geldiklerinde Yunan yüzbaşı-sına Mehmet Çavuş’u şikayet ederler. Yüzbaşı da Mehmet Çavuş’un yanına gelerek, şöyle boyuna posuna bakar: - Sen Çanakkale’de savaştın mı, diye sorar. O da: - Evet, savaştım, der. - Peki kaç tane İngiliz öldürdün? Mehmet Çavuş: - Sayısı belli değil, der. Daha sonra yüzbaşı, Türklere dönerek: - Bakın bu yolu biz toplarımız geçsin diye yapıyoruz. Ama tarihten okuduğum kadarıyla Türkler, bunu bizim yanımıza bırakmaz-lar, yani bu yolun ilerde size kalıp yarayacağını bilerek çalışın, der. Daha sonraki günlerde Yunan ordusunun bozgun haberinden sonra o yüzbaşı Türklerle vedalaşarak ayrılır.

Nazik Hanım’in Türküsü ve Öyküsü83 Zalim Yunan geldiğinde fazlaca şerlenmedi; gerçi yerli Rumlar ve Ermeniler onlardan daha azgın çıktı. Yunanlılar daha çok yağma, hırsızlık olaylarına girişiyor, yerli Rumlar ise sanki dün birlikte değilmi-şiz gibi bir anda haince davranışlar içine girdiler, anlaşılan koynumuz-da yılan beslemişiz, neyse konumuz o değil. 82 Uşak, Merkez Yavu köyünden 1955 doğumlu Erkan Kaya’nın, babasının amcası Bekir

Kaya’dan dinleyip kaleme aldığı bu anı, 28 Aralık 2002 tarihinde bana verilmiştir. Erkan Kaya’ya teşekkür ederim.

83 UKTAD, Temmuz-Ağustos-Eylül 1999, S.:4, s.,48-49.


157

İsmini burada zikretmeyeceğim bir köyümüzde, güzeller güzeli gara zeytin gözlü, elma yanaklı, gamzesinin hemen dibinde siyah bir beni olan Nazik adında bir kız vardı. Aşk, sevda, ölüm, zulüm bilmez ki. Karşılıklı bir elektriklenme ile gönülden gönüle bir yol oluşuverir. Bir bakışma neticesinde kalpten kalbe bir bağ kurulur. Nazik hanım da köyün yakışıklı bir oğluna aşık olur. Yunan bu memlekette iki yıl kaldı, ne seven sevdiğini bildi, ne düğün dernek oldu, olsa bile sessiz sedasız, sazsız sözsüz yapılıyor-du. Yunan pılıyı pırtıyı toplamış ayakları kıçına değiyordu kaçarken. 31 Ağustos 1922 Büyük Zafer kazanılmış, palikaryalar geldikleri yere, geri inlerine dönüyorlardı. Ne yaptıklarını bilmiyorlar, hem kaçıyorlar hem de sağa sola saldırıyor, yangın çıkarıyor, adam yaralıyor, kimisini taciz ediyor, kimini öldürüyor, ırza geçiyor, yakıyor, yıkıyor, kesiyor, aklın hayalin almayacağı ezayı, cefayı yapıyor. Gelirken yapmadıklarını giderken bin misli yapmaya çalışıyor. İşte Nazik Hanım da bu Yunan mezalimine kurban olanlardan biri. Aylardan eylül, harmandan kalkmak üzere köylü; bir iki ıramas kaldı savrulmadık, o da Karayel esmedi son günlerde de ondan. Bir gayret var oğlan evinde, geçmiş yıllara inat çarçabuk harmandan kal-kıverip mahsulü ambara doldurmadan bir kaç metre fistanlık, bir o kadar da dizlik basma kestirecekler bezirgândan. Davul zurna da ol-sun. Nazik hanıma yakışır bir düğün yapalım isterler. Bir anda, silah sesleri duyuluyor, bir alev yükseliyor köyün öte yüzündeki harman yerinden. Yunan kaçıyor kaçmasına, kaçıyor ama geçtiği yerleri de kül edip yakıp yıkıyor.

Bu köyümüzde de yaşlı, genç, çoluk çocuk, kadın, erkek de-meksizin herkes, köycek köylü, ellerine ne geçtiyse onunla saldırıyor gavura, fırsat vermiyor, bir kaç da yaralı, bununla kurtulduk, derken, bir de bakıyorlar, Nazik kız yok. Yunanlılar Nazik hanımı yanlarına alıp onu ve onun gibi yüzlerce binlercesini yanlarında götürüyorlar.

Günlerden bir gün, bir kayıkçı; alnının terini siliyor bir eliyle, di-ğer eliyle de kürek çekiyor. Nazik Hanım: ‘‘Ha gayret, ne olur Allah Lillah aşkına, beni bizim yüze ulaştır.’’ Kan ter içinden kalıyor her ikisi de, zar zor da olsa kıyıya çıkmayı başarıyorlar. Fakat bir tek saçları, zülüf dipleri ağarmış Nazik Hanım. Bir de kayıkçı.

Gözlerini kapatmıştı karaya ayak basmadan önce Nazik Hanım. Her kötülükten kurtulmak, her kötü olayı görmemek için yaptığı, çocu-ğunu denize koyarken yaptığı gibi açtı gözlerini, anasından yeni doğ-muşçasına bir huzur sardı benliğini, tüm günahları öte yüzde kaldı. İstemeyerek de olsa Nazik Hanım tam 10 yıl Yunanın kahrını çekiyor.

Mehmet Ersin

158

Yıllar sonra da olsa özgürlüğüne kavuşma fırsatını buluyor ve bunu değerlendiriyor.

Kayıkçı ..............a’ya, kolunda koynunda biriktirdiği, altın salkım ne var ne yoksa verip gönlünü ediyor. Nihayet kayık kıyıya yanaşıyor, ay aydınlık denizde dalga yok, deniz sessiz sükut içinde bir çarşaf gibi serilmiş Nazik Hanım’ın ayaklarının altına... İki adımda geçiverecek elinde olsa, kuş olup uçuverecek. Yüreği yerinden fırlayacakmış gibi çarpıyor. Biniyor kayığa... Yanında da çocuğu. Kayıkçı kürek çekiyor, habire korkak ve ürkek zor gidişle bizim yüze ulaşmak yine de, Nazik Hanım’ı ulaştırması gerekiyor o yakaya, istemeyerek de olsa bu görevi yapacak, çünkü paranın dini imanı yok. Çiğil çiğil sarı liraları, bilezikle-ri, küpeleri, yüzükleri verdi. Bedel olarak, Yunan zulmünden kurtulmak, güzel yurduna, Anadolu’ya kavuşabilmek için Nazik Hanım. Ah yıllar; on yıl öncesi geliyor aklına, köy geliyor, köylü geliyor. Ne derler acaba! Yüzlerine nasıl bakarım? Eh olsun be, ne derlerse desinler, nasıl ba-karlarsa baksınlar. Gitmem gerek, dönmem gerek sılaya, Anayurdu-ma, ana ocağına ve ana kucağına, gavur ellerinde yüz yıl gülmekten-se Vatanında doğduğum topraklarda bin yıl ağlamayı yeğ tutmalıyım. Onurumla, gururumla yaşamalıyım. Ben bir Türk’üm. Türk kızıyım. Dünyanın en iffetli kadını benim. Bunu dünya alem böyle bilsin. Eh şurada ne kaldı, şafak sökecek. Güneş doğacak karanlıklar yok ola-cak. Yurdumun üstüne doğan güneşle birlikte ağlayanlar gülecek, Nazik Hanım da dahil. Dönüyorum. Dönüyorum. Atina hamam oldu Dört yanı duman oldu Ben Atina’ya gideli On sene tamam oldu

Atina’nın urganı Telli olur yorganı Nazik Hanım’ın çocukları Balıkların gurbanı Nazik Nazik genç ölümüne yazık Yumurtanın gulpu yok Gözlerimde uyku yok Sür kayıkçı kayığı Pis Yunandan korkum yok Nazik Nazik genç ölümüne yazık


159

Atina’nın üzümü Tutturamadım sözümü Yunan dölü değil mi Yumuverdim gözümü Nazik Nazik genç ölümüne yazık Yumurtanın sarısı Yere düştü yarısı Yunan geri kaçarken Oldum gavur garısı

Eskişehirli Nazik’in Çilesi84 Yunanlılar, 1919’un 15 Mayısında, sözüm ona büyük idealleri-

ni gerçekleştirmek için İzmir’i işgal etmişlerdir. Batı Anadolu’yu, haçlı güruhunun son temsilcisi edasıyla zulümden geçirmişlerdir. Hangi köye gitseniz hangi ihtiyara sorsanız bu dönem hakkında söyleyecek bir acı gerçeği vardır. Yazımızın asıl konusunu oluşturan, yaşanılmış olan aşağıdaki hikâye de, Yunanlıların doğrudan olduğu gibi dolaylı yönden de nice zulümlerde bulunduklarının açık bir delilidir. Bu hikâye, Hisarcık’ın Hasanlar köyü sakinlerinden Neslihan Mor ve Ümmü Yıl-maz’dan derlenmiştir. Hikâye şöyledir:

Yunan kuvvetleri Eskişehir’i işgal etmişlerdir. Halkı tam mana-sıyla kargaşa ve korku sarmıştır. Çünkü daha önceden Yunan askerle-rinin Ege’de yaptığı zulümler halkın kulağına gitmiştir. Halk sokağa çıkmaya bile çekinmektedir. Ankara’daki meclis durumun vahametini iyi bildiği için meclisi daha doğudaki bir şehre taşıma planları yapmak-tadır. Yunan kuvvetleri şehirde hâkimiyeti sağlamıştır. Başta hükümet konağı olmak üzere resmi dairelere el konularak bir süre sokağa çık-ma yasağı ilan edilmiştir. Yunan kuvvetleri komutanı kendisine bir ev seçerek yerleşmiştir.

Aradan bir iki gün geçtikten sonra, Yunan komutan kaymaka-mı yanına çağırarak ahlaksız bir istekte bulunmuştur. Şehrin en güzel kızını kendisi için istemiştir. İsteğinin gerçekleşmemesi durumunda halkı kurşundan geçireceği tehdidinde bulunmuştur. Kaymakam, bu aşağılık isteği çaresiz karalrak yerine getirmeyi kabul etmiştir.

84 Simav Gazetesi, 4.5. 2010/Salı, Yıl:5, Sayı:1115.

Mehmet Ersin

160

Şehrin en güzel kızı Nazik adlı güzeller güzeli bir kızdır. Nazik nişanlanalı on beş gün olmuş ama nişanlısı düzenli orduya katılma üzere Ankara’ya gitmiştir. Nazik elinde kınası bile kurumadan ayrılık acısına düşmüştür. Kaymakam, Nazik’i anne ve babasının elinden zorla alarak Yunan komutanına teslim etmiştir. Yunan komutan Na-zik’in güzelliği karşısında büyülenmiştir. Komutan, Nazik’i bir savaş ganimeti gibi görerek başkent Atina’ya göndermiştir. Nazik, Atina’ya varınca kralın bir akrabasıyla zorla evlendirilir. Evliliğinden yıllar geç-miş ve üç çocuğu olmuştur. Nazik, tüm baskılara rağmen dinini değiş-tirmemiş, Hıristiyan olmamıştır. Bir Yunanlı ile evli olduğunu ve ondan çocukları olduğunu yıllar geçmesine rağmen bir türlü kendisine yedi-rememiştir. Hatta çocuklarını bu yüzden sevmemektedir. Çünkü Yu-nanlılar daha birkaç sene evvel Türkiye’yi istila ederek bir çok eziyet-lerde bulunmuşlardır.

Nazik Türkiye’ye dönmeyi düşünmektedir. Türkiye’ye gidecek bir gemi kaptanı ile anlaşır. Yüklü miktarda para verdiği kaptan onu Türkiye’ye götürmeyi kabul eder. Anlaştıkları gün güneş doğmadan yola çıkarlar. Nazik çocuklarını da yanına alır. Kocası, Nazik’in kaçtı-ğını anlasa da iş işten geçmiştir. Gemi tam denizin ortasındayken Nazik çocuklarını denize atmaya karar verir. Çocukları Nazik’e:

“Ne olur anne atma bizi denize İstersen hemen döneriz dinimize” Deseler de Nazik çocuklarını Ege Denizinin serin sularına at-

mıştır. Artık onu hayata bağlayan hiçbir şey kalmamıştır. Nazik, önce İzmir’e daha sonra da Eskişehir’e ulaşır. Tek isteği son nefesini ülke-sinin toprağında vermektir. Anne ve babasını bile görmeden canına kıyar. Nazik’in annesi bu duruma çok üzülmüş ve kızının arkasından bir çok mani yakmıştır. Bu manilerden derleyebildiklerimiz şunlardır:

-1- Arpalar hasat oldu Nişanlım nasıl oldu Ellerimin kınası Yunana nasip oldu. -2- Atina’nın üzümü Söyleyemem sözümü Üç kuzumu atarken Yumuverdim gözümü


161

-3- Atina’nın yanında Asilik var karnımda Üç çocuğunu sorarsan Balıkların karnında -4- Kırda kavak biter mi? Dibinden su teper mi? Sen gavur ben Müslüman Bize nikâh düşer mi? -5- Çiğ yumurtayı içmem Pis Yunan bize düşman Sür gemici gemini Ben dinimden vazgeçmem -6- Kabaklar köken attı Yunanlılar sulha yattı Eskişehir muhtarı Beni Yunan’a sattı

Nazife Hanımın Ağıtı (Atina’nın Urganı)85 Kurtuluş Savaşı yıllarında, Yunan işgaline uğrayan Ege Böl-

gesi’nde ne yazık ki birçok trajedi yaşanmıştır. Nazife Hanım’ın traje-disi de bunlardan biridir.

Güzeller güzeli Nazife, düşmanla işbirliği içinde olan bir imam tarafından kandırılarak Atina’ya kaçırılır. Dini, dili, ırkı, yaşama biçimi çok farklı olan Yunanistan’da bir Rum ile evlendirilir.

Nazife Hanım, evlendiği Yunanlıdan üç çocuğunun olmasına karşın, içindeki vatan özlemini bir türlü silemez. Bir fırsatını bulup memleketine kaçmanın yollarını arar. Nihayet, Ahmet isminde bir Türk denizciyle tanışır ve onun sayesinde de Atina’dan deniz yoluyla kaçar.

Yanında getirdiği üç de yavrusu vardır Nazife Hanım’ın. Yu-nanlı kocasından olan bu çocuklar, vaftiz edildikleri için birer Hıristi-yan’dırlar. Nazife Hanım, yüreği ile inancı arasında gider gelir ve so- 85 Cihan Pala-Ertuğrul Erdoğdu: Doğası Tarihi ve Folkloruyla Simav, İzmir, Nisan 2007,

s.,132-133.

Mehmet Ersin

162

nuçta yüreğine taş basarak bu öz yavrularını denize atıp memleketine onlarsız döner.

Bu talihsiz kadın, kendi elleriyle denize attığı çocuklarını hiçbir zaman unutamaz. Çevresi de ona aşağıdaki ağıtı yakarak acısını sürekli tazeler.

Atina’nın urganı, telli midir yorganı Mükelleften kurtulan, çifte de kessin kurbanı.

Atina’da buldum bir kadın, kolları altın bilezik Nazife Nazife Hanım, senin gençliğine yazık.

Atina’dan çay, yüreğimden kan geçer Nazife Hanım’ı sorarsan, denizden gece geçer

Atina’nın hamamı, yoktur gavurun imanı Hiç kimseden korkum yok, öldürüversinler imamı.

Atina’nın limanı, gemi kıyıya dayandı Sür Ahmet Bey kayığı, Yunanlılar uyandı.

Atina’nın hamamı .çabuk çıkar urbanı Üç çocuğu sorarsan, Nazife Hanım’ın kurbanı.

Alma attım denize, geliyor yüze yüze Atma anam denize, billah döneriz dininize

Yazarın Notu: Kurtuluş Savaşı sürecinde yaşanmış nice dra-

matik ve trajik olaylar var. Kimi olay/olaylar var ki halkın belleğine kazınmış, duyulan acı karşısında halk denilen büyük usta, bu hususta duygularını dizelere dökmüştür.

Nazik ya da Nazife Hanım şu veya bu şekilde Yunanistan’a götürülmüş ve her yöre de bu konuya kendi yönünden yaklaşmış, gerçek olan olaya eklemeler yapmıştır. Dizelerdeki ana teme aynı olup, işlenişi farklıdır.

Bu üç anlatımdan anlıyoruz ki Nazik Hanım olayı bir gerçektir. Bu gerçeklik halkın anlatımına göre kurgulanmış olarak yazıya dökül-müştür.


163

Gül Hanım Haşim TÜMER86

1922 Eylülünün üçüncü günü... Uşak kurtulmuştur. Askerleri-miz kaçan Yunanlıyı doludizgin kovalıyor. Memleket eşi görülmemiş sevinç içinde. Halk arka arkaya geçen askerlerimizi alkışlamaya do-yamıyor. Her ev, bir şeyler ikram etmek için çırpınıyor: Ekmek, su, ayran, pekmez... Hamit Ağa da kazanlar kurdurmuş, caddeden geçen askerlerimizi durdurmaya, doyurmaya çalışıyor. Çoğu, hemen bir iki lokma alıp ayrılıyor, vazifesine koşuyor. Elimizi göğsümüze götürüp, bize bugünleri gösteren Allah’a şükrediyor, büyüklerimizi minnetle anıyoruz. Süvarilerimiz fırtınalar gibi geçtiler. İki günden beri de piyade-ler, geri hizmettekiler geçiyor. Hepsi de toz toprak içinde. Yorgun ama neşeliler. Zafer sevinci onlara yorgunluklarını duyurmuyor. Şevkle, hevesle yürüyorlar. Kerim Efendi’nin eşi Zeynep Hanım bu güne ait anısını şöyle anlatıyor: “Üç Eylül günü oturduğumuz odaya ansızın bir asker giriverdi. Sırtında kaput, başında kalpak, göğsünde çaprazlama fişekler, omuzunda filinta vardı... Çakı gibi bir asker. Biz oda içindekiler hep kadındık. Sıkı kaç göç zamanındayız. Ansızın gelen bu asker karşısında örtünelim mi, kaçınalım mı, karar-sızlaştık. Fakat çok geçmedi, asker başındaki kalpağı hemen çıkardı, saçları omuzlarına dökülüverdi. Derhal anladık ki bu bir erkek değil, kadın askerdir. Kadın asker gülerek bizim hayretimizi çözdü: - Çekinmeyin hanımlar, görüyorsunuz ben de sizler gibi kadı-nım. Ben Erzurum’luyum. Adım Gül, askerlik vazifesi aldım, gönüllü çalışıyorum. Evinizi dışından mamur gördüm, cesaretlendim, girdim. Memleketim Erzurum’a mektup atacağım Uşak’tan. Bir okur yazarınız var mı? Serinledik ve asker kadınla sarmaş dolaş köşeye oturduk. Biz de kendimizi birer birer tanıttık. İkramda bulunduk. İki gündür irkilen coşkun sevinç göğsümüze sığmıyordu. Nice sonra Feride Annem bana emretti: - Zeynep, yazıver mektubunu kızım. Kağıt kalem aldım. O söyledi, ben yazdım. Söyledikleri kısa telgraf kelimeleri idi: “Bugün Uşak’tayım, yakında İzmir’de olacağım.

86 Uşak Der., Kasım 1978, S.:5, s.,10-12.

Mehmet Ersin

164

Ordumuz büyük zafer kazandı. Müjde ederim, sıhhatteyim. Gözleriniz-den öperim.” Mektubu postaya atmak vazifesini bize verdi. Çok da kalmadı, tekrar erkek kılığına girdi, atına binip askerlerimiz arasına karıştı gitti. Altı ay kadar zaman geçti. Ben, İzmir’de ağabeyimin yanına gittim. Bir gün, bitişiğimizdeki komşuya ziyarete geçtik. Orada gördüm ki bu komşu evin sahibi kendisine mektup yazıp verdiğim Erzurumlu Gül hanımdır. Elini öperken sordum:

- Siz, Erzurumlu Gül hanım değil misiniz? - Evet benim kızım. - Beni tanıyacaksınız öyleyse efendim. Ben Uşak’ta Hamit

Ağanın gelini Zeynep’im. Hani Yunanın kaçışında Uşak’tan geçerken cadde üstünde taş merdivenli bir eve uğramıştınız. Size mektup yazı-vermiştim.

Gül hanım bin bir olayla yüklü hafızasını eşeledi ve beni tanı-dı. Ayağa kalktı. Bana doğru geliyordu, karşıladım. Oda ortasında birleştik ve sarmaştık. Ana kız gibi.

Sohbet esnasında öğrendik ki Kurtuluştan sonra Hükümet, Gül Hanım’a İzmir’de ağabeyime komşu düşen bu evi, armağan etmiş-tir.”

Gül Hanım’dan, Türk’ün Ateşten İmtihanı adlı eserinde Halide Edip Adıvar da söz etmiştir. Adı geçen eserin 226-227. sayfalarında şunlar anlatılmaktadır:

“Bir gün çarşıdan atla geçerken Doru şaha kalkmaya başladı. Neden korktuğunu biraz sonra anladım. Önde üç asker gidiyordu. Bir tanesi kafasına tuhaf, beyaz bir örtü sarmıştı. Burnu ağzı kapalıydı. Gözlerinde siyah gözlük vardı. Binbaşı Tahsin Bey’e bu garip askerin kim olduğunu sorduğum zaman, dedi ki:

- Ben de bu kadından size söz edecektim. - Kadın mı? - Evet, Gül Hanım. O doğudan geldi. Biraz sonra gelip sizi gö-

recek. Erzincan’dan garip bir rüya etkisiyle gelmişti. Hazret-i Ali’yi rü-

yasında görmüş, orduya katılmasını söylemiş. Evini barkını, kocasını bırakarak on beş yaşında oğlu ile orada komutana gitmiş, o da Gül Hanım’ı Batı Cephesi’ne yollamıştı. Yunanlılarla savaşmak istiyordu.

Tatlı bir sesi vardı. Fakat insana huzursuzluk veriyordu. Bana rüyalarını anlattı. Eğer kendisi harbe girerse, Yunanlıların hemen yeni-leceğine inanıyordu. Hoşuma gitti. Çünkü Üsküdar’da Hazret-i Ali hakkında okuduğum hikayeleri hatırlıyordum. Kadına Hazret-i Ali gü-nünden beri harp şeklinin değiştiğini anlatmaya lüzum görmedim.


165

Kalbindeki inanç ve memleketi kurtarma isteği bizimkinin aynıydı. Diyordu ki:

- Hemen beni cepheye yollayın. O akşam yemekte İsmet Paşa’ya bundan bahsettiğim zaman,

yemekten sonra odasında bu meseleyi birlikte konuşmamızı söyledi. Bu Gül Hanım’ı ne yapacağını sorunca, cepheye gönderilmesini tavsi-ye ettim. İsmet Paşa dedi ki:

- Kıyafeti bugüne uymuyor. O garip maskenin arkasında ko-nuşurken insana tuhaf bir his geliyor. Söyle onu başından çıkarsın. Hastahanede ona bir yer bulamaz mısın? Yahut Tetkik-i Mezalim işlerinde kullanamaz mısın?

Gül Hanım’ı Ortaçağdan ve isterik ruhundan ayırmak için pek özel bir işlem yapmak gerekiyordu.

Ertesi gün onu görmeye gittim. Asker üniformasıyla beni kabul etti. Ceketinin üstünde sarı örgüleri sallanıyordu. İnce bir yüzü vardı. Küçük bir burun yahut XIII. Yüzyıl ressamlarının çizebilecekleri bir cadı ya da bir ermiş yüzü.

Hastane meselesini açınca baş kaldırdı. Okumak yazmak bili-yorsa benim şubemde çalışabileceğini söyledim. Yine başını salladı. Sadece “uhrevi şeylerle” meşgûl olduğunu ve kesin olarak cepheye gitmek istediğini söyledi. Bir ay sonra sanki ben mesulmüşüm gibi Genelkurmay Başkanı, kadının köyü altüst ettiğini, neleri varsa alıp, askerlere verdiğini ve rüyalarıyla halkı korkuttuğunu söyledi.”

Aynı eserin 258-259. sayfalarında şunlar yazılıdır: “İzmir’den ayrılmadan önce, Başkomutana veda için gittim. La-

tife Hanım’ın evinin kapısında Gül Hanım’ı buldum. Her zamanki gibi yüzünde o garip beyaz maskeye benzeyen örtü vardı.

Mustafa Kemal Paşa, balkondaydı. Ali Fuat Paşa ile, o zaman kabine reisi olan Rauf Bey de yanındaydılar. Gül Hanım’dan bahsede-rek onu kabul etse iyi olacağını söyledim.

- Ben onun orada olduğunu biliyorum. Fakat kabul etmeyece-ğim, dedi. Sonra konuyu değiştirerek: Siz hala onbaşı işareti taşıyor-sunuz diye ekledi ve sonra gitti, başçavuşluk işaretlerini getirdi, Latife Hanım da oturdu, onları koluma dikti.

Hareket etmeden önce: - Hava çok soğuk. Paltonuz var mı, diye sordu. Olmadığını söylediğim zaman:

- Biraz durun, ben pelerinimi size vereceğim, dedi. Gitti, bugün hala çok iyi hatırladığım, uzun kurşunî pelerinini getirdi. Bunu, idama mahkûm olduğu günlerdeki didişmeleri sırasında hep giyerdi. Bazen bütün gece ateşin karşısında herhangi dakika ölüm beklerken, buna

Mehmet Ersin

166

sarılı olduğunu hatırlarım. Pelerin yerde sürünerek giderken, merdiven başında Latife Hanım’la beraber beni uğurladılar. Ben de: Pelerini miras olarak çocuklarıma bırakacağım. Sonra da müzeye gidecek, diye seslendim. Kapının önünde Gül Hanım’ın beklemekte olduğunu gördüm. İçim yandı. Fakat öteki komutanlar kendisine iltifat etmişlerdi. Her halde mükafatsız hizmet çok daha değerli bir şeydir.”

Çapalı Kocamanların Hatice87 Anlatan: Hatice KOCAMAN88

Yazan: Ahmet GÜLEÇ Başucundan Türk bayrağını eksik etmeyen bir kız evlat, 7 torun, 36 torun çocuğu sahibi 88 yaşındaki Güreli Hatice Kocaman “Bir kez daha 1 Eylül’ü yaşayayım, ne olur Allahım bunu bana göster” diyerek bize şunları anlattı: “Hayvanlarımızı, yiyeceklerimizi Yunan elimizden aldı. Erkeklerimiz çeşitli yerlerde Kuvayı Milliye oldukları için, ancak geceleri köyümüze geliyor, yiyecek içecek alıp yine dağa çıkıyorlardı. Bu tedbirlerine rağmen, çatışmalar içinde çok gencimiz şehit oldu. 18 yaşındaydım. Tarlada çalışmak, kışlık yiyeceğimizi am-bara taşımak kadınların işi olmuştu. Bir gün üç hanım komşumla köy yakınındaki tarlada çalışma-ya gidiyorduk. Elimde çapa vardı. Komşular bir anda kaçışmaya baş-ladılar. Ben kaçamadım. Yol kenarındaki Yunan askerlerinden biri çalılık arasından bize yaklaşıyormuş. Aniden karşı karşıya geldik. “Yaklaşma vururum” diye bağırdım. Güldü. Küçümseyerek üzerime geldi. Ağzından Rumca ayıp laflar çıkıyordu. Aniden çapayla kafasına vuruverdim. “Manav” diye bağırdı. Çok korkmuştum, sendeledi, bir daha, bir daha vurdum. Yüzükoyun devrildi, ağzı kum dolmuştu. Kıpır-danınca, bir daha vurdum. Hemen eve kaçıp saklandım. Komşular, gece gizlice oraya gidip, askeri gömdüler. O günden sonra ismim Çapalı Kocamanların Hatice kaldı. İyi mi?...”

87 Başlık tarafımdan konulmuştur. 88 Yeni Asır Gazetesi, Ege Eki (Uşak’ın Kurtuluşu 67. Yıl), İzmir, 1 Eylül 1989.


167

Banaz’ın Kurtuluşu 89 (31 Ağustos 1922)

Kan kokulu gecelerin bir sabahı işte... Uzak, hem çok uzak olan umutların gerçekleştiği bir gün: 31 Ağustos. Ben, o alışılagelen top seslerini anımsatmak istemiyorum sizlere. Yürek çarpışlarındaki gücü, yürek çarpışlarındaki inancı duyuracağım bu kez. Yıl 1920... Bu gün mutlu adımların atıldığı Uşak caddesinde, 3000’e yakın Yunan atlısı giriyordu Banaz’a. Uşak’ı işgal etmiş olan Yunanlılar, daha sonra İnaz’a dek varıp, Kuşdemir yakınlarındaki or-mana ve Gülüçam (Erceş) köyü üzerine birer karakol kurmuşlardı. İşte o gün, yurdun bu parçası da ağlıyor ve yiğitlerini kurtuluşa çağırıyordu. Yüce kuşaklarının mutluca gömüldüğü bu topraklar için, göklerden bir ses geliyordu Türk’e:

“Git, yetiş, yıkmak için vahşete sancak çekilen her direği, Sendedir bu umutlar, sende çarpar yurdun yüreği.” Ve olgun Düzlüce’li Ahmet Duman, yığınak haline getirilmiş tahtaları düşmana bırakmamak için kağnılarla kaçırıyordu. Olayın ötesini bugün (1962 yılı itibariyle) 72 yaşında olan Ahmet Ağa şöyle anlatıyor: “Düşmanın Banaz’a girişinden iki gün sonra kuvvetlerimiz önce Hamam Boğazı’na, daha sonra da Dumlu’ya çekilerek gelen düşmanla çarpışmaya başladılar.” Sözünün burasından itibaren durdu Ahmet Ağa, bakışları buğulandı, sonra yüce savaşlara kahkaha ile girmiş olan bu adam, hüngür hüngür ağlamaya başladı. Hıçkırıkları ile birlikte, dudaklarının arasından şu sözler dökülüverdi: “Kadınlara, kızlara etmedik şey bırakmadılar Bey. Kadınlarımızı samanların içinde saklıyorduk.” Bu acılı günler Dumlu’daki kuvvetlerimizin Afyon’a doğru çe-kilmesiyle daha da uzayıp gidiyordu. Böylece Yunanlılar Banaz’a yer-leşmiş ve bu günkü İstasyon ambarının altında karakol kurarak bir buçuk iki yıl bu yeşil kente askıntı olmuşlardı. İşte 31 Ağustos 1922 gününe dek Banaz’ın yiğitleri köylerde düşmanla göğüs göğüse gelmiş ve sokak çarpışmaları yapmışlardır. Bu gözü pek kişilerin arasında Düzlüce’li Ahmet Duman, Yenice’li Süleyman Doğumlu, Düzkışla köyünün bugün yatağından kalkamayan kahraman yiğidi Mustafa Aslan ve Ahat köyünden rahmetli Kamburoğlu Halil Ağa vardı. Vahşetin en vahşi örneğini gösteren Yu-nanlılar girişte Özköy ve Gedikler’de kuvvetlerimizi yenmişler, sonra

89 UKTAD, Temmuz-Ağustos-Eylül 1999, S.:4, s.,14.

Mehmet Ersin

168

da üç kola ayrılmışlardı. Bu kollardan birisi Yenice’de Çalcı dağına yerleşmiş ve Balmahmut’ta yaptıkları çete savaşında epeyce ölü ver-mişlerdi. Gümre ve Kaplangı dağı ile, Yenice’nin Pazarçamı dağı ve Dede Yakası ve Ahır dağında da düşman karakolları kurulmuştu. Düşman, çiftçinin öküzünü, sabanını almış, ona elinden gelen en ulu güçlüğü çektiriyordu. Akmanlık (iffet) kavramı yitmiş, insanlık duygusunun zerresi kalmamıştı. Aç kalan çocuk ve kadınları doyura-bilmek için Düzkışlalı Mustafa Aslan, arkadaşlarının yardımı ile düş-manı avlıyor ve yiyecek getiriyordu.. Uşak ve çevresinde ün salmıştı bu yiğit. Bir gece kapısı çalındı, açınca karşısında Keçiler köyünden Memiş Efe ile arkadaşlarını gördü. Memiş Efe, o zamanlar Yunan Efesi adıyla tanınan, yurt düş-manı Mahmut Efe ile birlikte çalışıyordu. Efe oturduktan sonra sözü uzun ve dolambaçlı yollardan götürerek paraya getirmiş ve Yunanlıla-ra yardım ederse, kendisine çokça para vereceklerini söylemişti. Mus-tafa’ya bu söz bir bomba etkisi yapmış, Mustafa yerinden fırlayarak: “Kendimi ipe veririm de Yunan’a vermem. Git o Yunancı Efene böyle söyle!” diye gürlemişti. Yunan uşağı, bu yiğitliğin, bu inancın önünde küçülerek çekilip gitti. Sonra Yunanlılar geldi ve Aslan Mustafa’yı alıp götürdüler. İki yıl Afyon’da hapis kaldı. Afyon’un kurtuluşu ile o da kurtuldu. Bir gün Sakarya’nın al al aktığı duyuldu. Düşman karakolların-da bir telaş vardı nedense. Süngülü erler erkekleri bir araya topladılar ve daha sonra da Ahmet Duman vasıtasıyla, dışarı çıkmanın üç gün yasak olduğunu köye duyurdular. Bu süre Yunanlıların “Türkler bu istihkamı dört ayda aşamazlar” dedikleri tel örgülerin yerle bir edildiği 26-29 Ağustos günlerine rastlıyordu. Yasağın ertesinde, güneş dağla-rın ardında kaybolurken İslamköy’den silah sesleri gelmeye başladı. Bu sırada, toplanan erkekler, Karakuyu’ya istihkam kazmak için götü-rülmüşlerdi. Ne var ki korku Yunanlıları iyiden iyiye sarıyor, onlar da bu yüzden sık sık yer değiştirmek zorunda kalıyorlardı. Gümre’ye geldikleri gün, Yunan kumandanı Banazlı erkeklere “Türk ordusu bo-zuldu” şeklinde asılsız bir haber vermiş ve köylerine gitmelerini söyle-mişti. Oysa bozguna uğrayan kendi birlikleri idi ve Gümre deresine doğru geliyorlardı. Ordumuz Erceş’e yetişmişti. Bu kesimde Ali İhsan Paşa kuv-vetleri Türk gücünü, vahşet dünyasına bir kez daha gösterirken, İsmet İnönü de Murat, Güngörmez ve Kesiksöğüt bölümünde düşmanı peri-şan ediyordu. Düşman Gövem boğazında çevrilerek bozguna uğratılmıştı. Banaz’ın içinden kaçan düşman, kendi deposunu ve Banaz Çayı üze-


169

rindeki koca köprüyü yakmıştı. Gümre’den Uşak’ın alt tarafındaki Ovademirlere getirilen erkekler daha sonra Kalfa köyüne getirilerek camiye kapatılmışlardı. Birden Ay-yıldızlı şapkalar görününce, cami-dekiler sevinçten ağlayarak yiğitlerini, Mehmetlerini, karşılamaya çıktı-lar, çok geçmeden yiğitlerin yiğidi geldi köye. İhtiyarlara “Gazanız geçmiş ola babalar. Ailelerinize sizi sekiz saat içinde kurtaracağımıza söz verdik. Tez evlerinize varın. Kağıt gönderdiğimiz zaman yine gelir-siniz” dedi. Ayağında kanlı çizmeler vardı, başı açıktı ve burnunun ucu sıyrılmıştı. Birkaç gün eliyle gösterdiği yere gidiyordu Mustafa Kemal: Düşmanı denize dökmeğe! Ve bugün 31 Ağustos, Kurtuluş günü Banaz’ın. Tümümüze kutlu olsun. Aziz şehitler, nur içinde yatın. Sizleri özgürlük gibi yüreği-mizde, inancımızda yaşatıyoruz ve yaşatacağız.

Athena Olayı90 Yunan işgali sırasında Çerkez Ethem, Gediz havalisinde hü-

küm sürdüğü dönemlerde şimdiki Uşak’ın Banaz ilçesinin Comburt köyünde (Ayrancı) geçen bir vakayı sizlere aktarmak istiyoruz. Yunanlıların yerleşmiş oldukları muhitlerde, köylülerden haraç mezat toplayıp, alamadıkları yerleri yakıp yıktıkları, eza ettikleri yerler-den Comburt’un merkez köylerinden Çece’de (Çamsu) köyünde bir Yunan karakolu bulunmakta, her köye olduğu gibi Comburt’a da haraç almaya gelen Yunan askerlerinin de istedikleri haraç, Çerkez Ethem’in adamları tarafından verilmemesi telkin edilmesine rağmen, köylü de-vamlı rahatsız edilmeyelim diye istenilen haracı veriyor. Fakat bu ha-racın arkası kesilmiyor. Devam edince de köylünün sabrı taşıyor. En son haraç istemeye gelen 2 Yunan askerine haracı veriyorlar. Ve şöyle bir plan hazırlıyorlar. Nasıl olsa Çerkez Ethem’in adamları hara-ca karşı çıkmışlardı. Bunları ıssız bir yerde sıkıştırıp, ortadan kaldırır-sak, Çerkez Ethem’in adamları yaptı deyip kurtuluruz düşüncesiyle, Mıngırap Deresi denilen mevkide kıstırıp öldürüyorlar. Bir gün sonra Çece Karakolundan Yunan askerleri gelip, köyden bir kişiyi alıp götü-rürler. Telaşa düşen köylüler, bu adam konuşursa, köyümüzü yakıp yıkarlar kaygısıyla, bu adamı öldürelim diye düşünerekten gece kara-kolu basarlar. 3-4 tane Yunan askerinin dışında köyden götürülen adamı göremezler, bu arada tanınmayalım diye, karakoldaki askerleri öldü-rürler. Karakola girdiklerinde bir inilti sesi duyarlar. Baktıklarında fıçı-

90 UKTAD, Nisan-Mayıs-Haziran 1999, S.:3, s.,52.

Mehmet Ersin

170

nın içinden ses duyarlar. Fıçıya yaklaşırlar. Fıçının üzerinde ATHENA yazılı. Kapağı da çakılıdır. Kapağı hemen açarlar, fıçının içinden köy-den yakalanan adam çırılçıplak bir halde ve ayaklarına at nalı çakılmış bir halde bulurlar. Adamla beraber köye dönerler. Köydeki nalbant tarafından ayaklarındaki nallar sökülür. Rahmetli dedem bu vakayı anlattıkça, gözlerinden dolu tanesi gibi yaşlar dökülür, sanki o günleri tekrar yaşardı.

Eşmenin Kurtuluşu Eşme ilçe merkeziyle buraya bağlı 28 köy 1922 Eylül ayının ilk

cuma günü bozgun halinde çekilen Yunan kuvvetleri tarafından yağma edildikten sonra ilçe merkezi feci bir şekilde ateşe verilerek yakılmıştı. Yunan sansürünün sıkı çemberi içinde yaşayan Eşme halkı muzaffer ordumuz yetişinceye kadar Yunanlıların bozgun halinde çekilmeye başladıkları hakkında hiçbir haber alamadıkları için gafil halde ve anî bir şekilde tehlikeyle karşı karşıya kalmışlardı.

İlçe merkezi yakılırken halkı Rüştiye Mektebi (ortaokul derece-sinde) binası önündeki alanda toplamış ve süngülü erlerle kuşatarak civardaki binaların hepsini birden ateşe vermişlerdi. Bunun üzerine meydanda toplu halde bulunan halk can havliyle bir taraftan süngü ve alev çemberini yarmış, diğer taraftan çoluk çocuk, kadın ve erkek birbirini ezerek kasaba dışına çıkabilmiş. Kendilerini takip eden katli-am postalarının tehdidi altında müthiş bir gece geçirmişlerdi.

Ertesi gün sabahleyin kasabaya bir saat mesafede Kale denilen yere iltica eden halk yeniden Yunanlılardan ve Ermenilerden teşekkül eden süvarilerle kuşatılmıştır. Fakat bu sırada Uşak tarafından muzaf-fer Türk topçularının top sesleri gelmeye başladığı için telaş içinde kaçmaya başlayan düşmanın katliamından kurtulmuşlardır. Evinden barkından, her türlü eşya ve gereçten mahrum olan Eşmeliler ve köy-lüleri bir gün fazla yaşayabilmek için kül ve kömür halindeki erzak ambarlarının enkazını karıştırırken başka bir şey yapamamışlardır.91

91 Alb.Yalazan, a.g.a., Kls. 1654, Dos. 329, Fih. 17-1, 17-9.


171

Eşme ilçesi ve köylerinde Yunanlıların yapmış olduğu zarar ve tahribat İlçe ve köy halkı üzerine Ölü ............................................................ : 26 Yaralı ........................................................ : 19 Dayak ve işkence ................................... : 112 Beraber götürülenler ................................ : 15 Irza tecavüz .............................................. : 62 Bekaret giderme ....................................... : 11 Çocuk zayi .................................................. : 4 Yakılanlar Ev .......................................................... : 1532 Mağaza ve dükkan ................................. : 722 Resmi bina ............................................... : 14 Dinî bina ..................................................... : 9 Hayvan ve mahsul zayiatı Sığır+Koyun/ keçi .............................. : 19.496 Mahsul ......................................... : 13.844 ton Zayiat değeri Gayri menkul ..............................: 810.834 lira Menkul ........................................: 622.789 lira Toplam ................................ : 1.438.832 lira.92

Köyünü Kurtaran Yiğit Der. Veli TEMUR93

Kaçan Yunan askerlerinin mezaliminden korunmak için bütün köylüler, hayvanlarını da alarak ormanlık olan “Deve Deresi” mevkiine saklanmışlardı. Onları koruyabilecek çok az erkek vardı. Köylüler, Türk askerinin zaferine seviniyor, kaçan Yunan askerlerinin yapacağı zulümden korkuyorlardı. Yunan askerleri aç oldukları için orada bulu-nan hayvanları keserek, ateş yakıp, etle karınlarını doyuruyorlardı. Sonra ne yapacakları belliydi. İşte bu sırada durumu uzaktan gören “Şildir Ali” ormanda atına binerek, sağa sola koşturuyor, silahıyla rasgele ateş ediyor, “Türkler

92 Alb. Yalazan, a.g.a., Kls. 1702, Dos. 529, Fih. 56-1. 93 Kırşehir, 1940 doğumlu, Emekli öğretmen Veli Temur’un 30 Aralık 2002 tarihinde

verdiği derlemedir. Kendilerine teşekkür ederim. (Veli Temur, Uşak-Eşme-Yeleğen kasabasında uzun yıllar öğretmenlik yapmıştır. Olayın geçtiği yer Yeleğen kasabasıdır.)

Mehmet Ersin

172

geliyor!!!” diye avazı çıktığınca bağırıyordu. Bunu duyan Yunan asker-leri, canlarını kurtarmak için her şeyi bırakarak kaçtılar. Çoluk, çocuk, kadın, erkek, sevinç içinde bağırıyorlardı. Ortalık boşalınca “Şildir Ali” geldi. Hep beraber büyük zaferin mutluluğunu yaşadılar. Tek kişi Yiğit Ali, köyünü kurtarmıştı.

Karahallı’nın Kurtuluşu94 Karahallı halkı da 1920’den 1922’ye kadar iki yıl Yunan meza-limine uğrayan bir ilçemizdir. Bilhassa Alfaklar’da Yunan ordusunun iaşesinin derlenip toparlandığı bir Ambar konumunda (Levazım bölü-ğünün) olması, bu yöre insanının mallarının gasp edilmesine, dolayı-sıyla malı olmayanların eza cefa edilerek işkenceye tabi tutulmalarına vesile olmuştur. Delihıdırlı’ya giremeyen Yunan, Çoğuplu’da, Garbasan’da, Kül köyde daha çok taciz etmiştir. Bilhassa yerli işbirlikçiler, yöre eşrafının mallarının gasp edilmesine zemin hazırlamışlar, kendileri de karı kız peşine düşmüşlerdir. Bunlardan Ayı Veli Avgan’da, Avgan halkından gereken cevabı almış, alama yağmuruna tutularak, diri diri gömülmüş. Fakat bu havalide, yani Banaz Çayı’nın Çal yakasında olan Yunan efelerinden çoğu, M. Ali, Kadir, Şevket, Gadder gibileri Yunanla birlikte kaçmışlardır. Alfaklar-Budaklar arasında 6 kişinin öldürülmesi, çevre halkının ağıtlar yakmasına vesile olmuştur. Fakat Banaz, Eşme, Ulubey, Sivaslı’ya nazaran en az hasar alan ilçemiz Karahallı ve ona bağlı köylerdir. Delihıdırlıların kadınları-nın dahi silah taşır olması, Beki köydeki Yüzbaşı denilen şahsın birey-sel çabası, Çoğuplu’da leylek sürülerinin kahpe ve korkak Yunanı korkutması, Bulkaz Dağı’ndan doğru gelen leylek sürülerinin korkak Yunanlılarca asker sanılıp “Kemal’in askerleri geliyor “ deyip, babıcı yırtılınca kaçmaları, Buğdaylı’da Gara Ahmatlan Ali Bey’in tahıl ve para vererek köyü koruması, daha niceleri Karahallı ve havalisinin halkını bir nebze de olsa korumuştur. Moracallı Hasan Çavuş ve daha nice adsız kahramanları minnetle anıyoruz. Allah o günleri bir daha göstermesin



173

Alfaklar Adnan BAL95

Alfaklar Köyü’ne (Karahallı) Yunan girmiş, burada iki yıl kal-mış. Köye, “Levazım Bölüğü” yerleşmiş, yiyecek içecek buradan sevk edilirmiş. Turşucuyu muhtar yapan kumandan üç sefer “Köyü yak” emri verdiği halde; “Yaktım” diye bildirip köylüyü kurtarmış. Yunan kaçarken biraz hasar vermiş, bir de Turşucu’nun çocu-ğunu Yunan Kumandanı yanında Atina’ya götürmüş. Bir gün Atina’da Uşaklı yerli Rumlardan fotoğrafçı olan bir Rum bunu tanımış: - Sen Türk’sün, nerelisin, demiş. O da: - Alfaklarlıyım, deyince tanışmışlar. Köye döndüğünde Türk-çe’yi az biliyormuş. Bundan yirmi yıl önce, ölmeden bana anlatmıştır, diyor: Hasan Gökdurna ve İsa Aydın, bir de Mustafa Keskin. Yirmi yıl olmuş (Ali Osman Gücergün) öleli, fakat şimdi olmuş gibi anlattı köy halkı, turşu-cunun çocuğunun kumandan tarafından götürülüp geri dönüşünü.

Ali Osman Gücergün Anlatan: Tahsin COŞKUN96

Yazan: Mazhar Osman KUTSAL97 Kurtuluş Savaşı sonlarında, Yunan orduları Uşak ve civarın-dan İzmir’e doğru kaçarken, Karahallı’nın Alfaklar köyünden de düş-man birlikleri geçiyormuş. Ortalık karma karışıkmış, herkes korkunç can derdine düşmüş. Alfaklar köyünde oturan ve “Turşucu” namı ile anılan amca-mın, beş yaşlarında bir oğlu varmış. Adı Ali Osman’mış. Çiçek hastalı-ğı geçirdiğinden bir gözü sakat olmuş ve yüzünde hastalığın eserleri kalmış. Kaçan Yunan askerlerinden bir subay, acıdığından mı neden-dir, bu çocuğu yanına alıp götürmüş. Aile bunu sonradan öğrenmiş amma, günün şartlarında ellerinden bir şey gelmemiş. 95 UKTAD, Nisan-Mayıs-Haziran 1999, S.:3, s.,38.

UKTAD’dan tüm alıntılar için; UKTAD Başkanı Adnan Bal’la 9.3.2002 tarih, saat 16.00’da yaptığım görüşmede izin vermiştir. Kendilerine teşekkür ederim.

96 1926 Uşak doğumlu, İstanbul’da ikamet ediyor. 97 Mazhar Osman Kutsal: Ummahan’dan doğma, Hüseyin (Yağcı Hüseyin)’den olma,

Uşak, 1924 doğumlu, İzmir Yüksek Ticaret mezunu, tüccar, İstanbul’da ikamet ediyor. 18.01.2003’te yazıp bana gönderdiği bu anı için, Mazhar Osman Kutsal’a teşekkür ederim.

Mehmet Ersin

174

Ali Osman Yunanistan’da büyümüş. Kendisini kaçıran subay, çocuğu olmadığından onu resmen evlat edinmiş. Ali Osman Rumca öğrenmiş, okur-yazar olmuş. Yetişkin hale gelince ailenin kendilerine ait tütün deposu işletmesinde görevlendirilmiş. Ali Osman’ın akıbeti yıllarca meçhul kalmış. Amcam bir taraf-tan öğretmenlik yaparken, bu çocuk kaçırma işini takip edip, nasıl olduysa on sene sonra Ali Osman’ın Yunanistan’dan Türkiye’ye iade-sini sağlamış ve İzmir’de teslim almış. Olayın başını arkadaşım Tahsin Coşkun, babası ve amcala-rından öğrenmiş. Bundan sonrasını 1931 yıllarında 5-6 yaşına gelmiş olan arkadaşım Tahsin Coşkun, hatırlıyor ve biliyor. Amcam Ali Osman’ı, İzmir’den Uşak’taki evimize getirdi. Ben merakla olanları izliyorum. Ali Osman o zamanın Türkiyesi’ne göre, mükemmel giyim kuşamlı ve tam bir delikanlı idi. Evi ve etrafını hayretle ve merakla seyretti. Belki de buraları ve bu yaşantıyı beğenmemişti. Sonra Ali Osman, Alfaklar köyüne, doğduğu yere götürüldü. O zamanın köy haline ve yaşantısına alışamadığını iyi biliyorum. Yaz tatilinde köyümüze gittiğimde, Ali Osman’la beraber olurdum. Bana şikayetlerini ve kendisini buralara getirenleri hiç affetmediğini söylerdi ve bana Rumca şarkılar dinletirdi. Yunanistan’daki yaşantısını özledi-ğini anlardım. Ali Osman zamanla, kaderine razı oldu. Köyden evlendi, ço-cuğu olmadı. Dürüst ve çalışkan bir kişiliği vardı. Sonraları Banaz Çayı üzerinde Karahallı’lara ait değirmenin işletmesini ona verdiler. Yaşa-mını oralarda tamamladı. Türkiye’ye geldiği ilk yıllarda, Ali Osman köyden Uşak’a gelir, Osmanlı Bankası’ndan Yunanistan’da kendisini evlat edinen ailenin gönderdiği paraları alırdı. Demek ki ailesi onu unutamadı; “İnsanlar her zaman yine insandı. Onları düşman yapıp birbirine düşürenleri Allah kahretsin diyerek”, bu yaşanmış olayları, arkadaşım tamamladı.


175

Alfaklar Yöresinde Katledilen 6 Kişinin Ağıtı Mezar arasından atlayamadım Döküldü cephanem toplayamadım Zalim Yunan galip geldi Haklayamadım yiğidim Aslanım burda yatıyor İpekli yeleği kana batıyor Mezar arasında harman olur mu Yağlı kurşun yarasına derman olur mu Kalleş Yunan gavurunda Din iman olur mu Bize yaptıklarını bir gün bulur mu Yandım anam yandım yatamıyorum Kırıldı mavzerim atamıyorum Mezar arasında yol kısa kısa Koptu anam ciğerlerim kan kusa kusa Beni vuranı sorarsa Yunancı Musa Ölsem de gam yemem gavur kaçıyor Kaçıyor inine geri kaçıyor Giderken bile anam, ateş saçıyor

Not: Şimdi Eskişehir’de Operatör Doktor olan Nafiz Mercan’ın dedeleri, merhum İbrahim Bey’in babası: Hafız Nafiz Efendi ve ailesi, Yunancı Çopur Musa tarafından gammazlanarak katlettirilmiştir. İbra-him Bey rahmetli, o günleri gördüğünden dolayı çok mütevazı insanları seven, onurlu bir kişiydi. Bana yıllar öncesi bu olayı anlatmıştır. 1341 doğumlu Akif Kalaycı (Delihıdırlı Köyü)

Ayı Veli’nin Sonu98

Uşak’ın Yunan işgalinde olduğu dönemlerde şehrimizde, kasa-ba ve köylerimizde bir sürü çapulcu takımı ortaya çıktı. Bunlardan birisi de sizlere ibret olsun diye anlatmaya çalışacağımız Ayı Veli’dir. Ayı Veli ve Gaddar, Delihıdırlı köyünden olup, köye zararları dokun-maya başlayınca, o zamanın örflü muhtarı diye anılan bir şahıs tara-fından, kalabalık arasında tokatlanır. Ayı Veli Örflü muhtara “Ben sana

98 UKTAD, Ekim-Kasım-Aralık 1998, S.:2, s.,17.

Mehmet Ersin

176

çatmadım” der.99 Fakat her ikisi de ar edinerek köyü terk ederler. Ayı Veli Hasköy’e gelir, Gaddar da Çoğuplu’ya doğru gider. Yunan, Uşak ve havalisini işgal etmiş, Ulubey’e karargah kurmuş. Bu yörede iskan eden halka zulmediyor. Akıl almayacak bas-kılar yapıyor. Yöre halkının Yunan zulmünden bunaldığı bu dönemler-de, bir de yerli gavurlar (işbirlikçiler) türer. Bir yandan gavurlar, bir yandan da bu hainler, bilhassa Avgan halkına çok eziyet ediyorlar. Bunlardan birisi de şimdi anlatmaya çalıştığımız Ayı Veli’dir.. Ayı Veli yakın destekçileri; Kadir, M. Ali ve Şevket’den aldığı destekle, Avgan halkına kan kusturuyor. Haraç alıyor, efelik yapıyor, bunlar yetmemiş gibi kıza, karıya göz dikiyor. Bu durumları bilen köy-lülerin canına tak ediyor. Yine bir gün Ayı Veli’nin köye geleceği, Eşe-nin Fatma’yı kaçırıp oynatacağı, gönül eğlendireceği duyulur. Köy halkı tedbirini alıyor. Köye geldiğinde ne olursa olsun Ayı Veli öldürü-lecek. Bıçak kemiğe dayandı. Bir yandan M. Ali, Şevket, Kadir soy-guncuları, bir yandan Yunan baskısı, bir de üstüne üstlük Ayı Veli belası, gel de dinden imandan çıkma. Ayı Veli dal öğlen attan indi. Hacamatların evin yanında Eşe-nin Bekir’in eve doğru baktı, hain planını uygulamak için harekete geçecekti. Tam o sıra pıynar toplamaktan gelen Topal Ekiz dayı (Hü-seyin), Ayı Veli’yi gördü ve ünü çıkınca bağırdı. Köyün tellalı olan Ekiz dayının sesi köyün dalga dalga her yanına yayıldı. “Ayı Veli köyü bas-tı... Yetişin...” Sesini işiten koştu. Garamat, sesi duyar duymaz tüfeğini aldığı gibi geliyor ve Ayı’ya ilk kurşunu sıkıyor. Topal Ekiz, elindeki pıynar kestiği nacakla vuruyor şuursuzca ve bağırıyor “Allah de bre cavır, Allah de..” (Ayı Veli, kurşunu ve darbeleri yedikçe Ah.. Of.. diye feryat ediyor.) Bir yandan bağırıyor, bir yandan kaçmaya çalışıyor. Bu ara köylü başına çokaşıyor. Taşlarla, sopalarla linç ediyorlar, öldü diye leşini sürükleyerek köyün dışına bırakıyorlar. Dokuz canlı gavur yine de ölmüyor. Sürüne sürüne Kösüklerin eve kadar geliyor. Onlardan su istiyor. Onlar da su vermeyip, köylüye, “Ayı Veli ölmemiş, geri geldi” diye haber veriyorlar. Ayı Veli bu ara sürüne sürüne Hurşitlerin odaya girmiş. Toplanan köyün ahalisi Ayı Veli’yi odadan almışlar, bir kağnıya

99 Delihıdırlı’dan (Karahallı) iki tane de Yunan yanlısı çıkmış, bunlar da örflü muhtar

tarafından köyden sürülmüş: Birisinin adı Gaddar, bir diğerininki Ayı Veli’dir. Örflü muhtar Hacı İbrahim Çatmadım, Yunan işgali döneminde muhtarlık yapmakta idi. Ayı Veli’yi tokatlayıp köyden kovunca, Ayı Veli kendisine “Ben sana çatmadım” demiş. Cumhuriyet kurulup, soyadı verilirken “Çatmadım” onun soyadı olmuş. (UKTAD, S.:2, s.,36)


177

bağlamışlar. Bir yandan da taşlarla sürükleyerek, şimdiki Ulubey yolu üzerindeki çamların olduğu boğaza (Ballık Boğazı denilen yere) yarı ölü, yarı diri gömüyorlar. Böylece Ayı Veli’den kurtuluyorlar. Fakat Yunan memleketi terk edip gidinceye kadar, Kadir, Şevket ve M. Ali’nin işkencelerinden kurtulamıyorlar. Sık sık köye baskın yapan bu hainler, soygun, işkence yapıp, silahları topluyorlar, haraç alıyorlar, tabii ki bu zulmü Yunanlılarla birlikte gerçekleştiriyorlar. Kurtuluş Savaşı neticeleniyor ve Yunan gavuru ile birlikte onlar da bu güzelim toprakları terk ederek, Atina’ya sığınıyorlar. Bu hadiseyi anlatan 86 yaşındaki Ramazan Büyükaltay “O zamanlar 8 yaşındaydım. O günleri düşündükçe hep ağlarım” dedi. Bir yandan ağladı, bir yandan anlattı. “Allah yurdumuzu ve halkımızı korusun, o günleri bir daha yaşamayalım” dedi. Çoluk çocuk ders almışlar hocadan Yorgan yakan silah attı bacadan Gayıp ettim al atımın izini Ben ne bilen Çil Ercebin gızını Çekildi mi şu Avgan’ın sürüsü Zebeb oldu datlıların hörüsü Her olayın ardından olduğu gibi, bu hadiseden sonra da halk tarafından vakayı anlatan deyişler söylenmiş, bunlardan akıllarda kalan üç dize köy halkından Çorluların Zalike’den alınmıştır.

Gadder Mehmet 100 Karahallı’nın bir köyü vardır ki ahalisi gözü pek, cesur insan-lardır. Bu köyümüzde iki Yunancı çıkmış, bunlardan biri Ayı Veli, bir diğeri de Gadder imiş. Ayı Veli bir başka köyden, Gadder ise Delihıdırlı’danmış. Köy-de ve çevre köylerde halkı basıktırmaya, kendilerinden korkutmaya çalışıyorlar, çeşitli yolsuzluklar yapıyorlarmış. Bir gün bir kalabalık içinde Delihıdırlı’da örflü (itibarlı) muhtar denen kişi bunları tokatlamış, bu bunlara ar olmuş. Yani köy halkından utanır duruma düşmüşler. Bu olaydan sonra bu köyden uzaklaşmışlar. Ayı Veli Banaz Çayı’nın bu yüzündeki köylere tebelleş olmaya başlamış. Sonra da Avgan köyün-

100 UKTAD, Ekim-Kasım-Aralık 1999, S.:5, s.,8.

Mehmet Ersin

178

de, köy halkı tarafından linç edilmiş, diri diri gömülmüş, velhasıl o ettiğini bulmuş. Konumuz Ayı Veli değil. Onu daha önceki sayımızın birinde anlattık. Anlattık ki yeni yetişen nesil ibret alsın. Vatan hainlerinin so-nunun ne olduğunu bilsin. İşte Gaddar Mehmet de bunlardan biri, biz onu anlatmaya çalışacağız: Gadder, çayın Karahallı yakasındaki köylerde haydutluğunu sürdürdü. Çomuk Musa’dan, M. Ali’den, Şevket’den destek alıyor, ipsizlik ve yolsuzluklarına devam ediyordu. Yunan gâvuruna yataklık yapıyor, her bilgiyi veriyor, istediği karşılığında emeline ulaşmaya çalışıyor, yapamadığı ezayı, cefayı Yunanlılara yaptırıyordu. Ta ki Yunan bozguna uğrayıp, bu memleketi terk edinceye kadar, memle-kette istediği gibi at koşturdu: Türk askeri, palikarniyaları ve onların yandaşlarını önüne katıp denize sürmeye başladı. Gadder ve onun gibiler, yerli gâvurcular da kimisi Yunanistan’a kaçtı, kimisi de gerçek efelerce veya o yörenin halkı tarafından cezalandırıldılar. Biz Gadderi de Yunanla birlikte kaçtı gitti bilirdik, meğerse o utanmaz arlanmaz, kılıktan kılığa girip, yine ihanet ettiği bu halkın içinde yaşamış. Bu şehitlerimizin kanıyla suladığımız topraklarda yetişen meyvelerden yemiş, sulardan içmiş, utanmadan aramızda yıllarca dolaşmış. Ben Alaman harbi zamanında, yani savaş sürerken, 1944’de İzmir’in Narlıdere’de Jandarma olarak karakolda askerlik yapıyordum. Bir çerçi geldi. Bana asker sana esans (koku) sürüverem dedi ve ko-kuyu sürdü. Nerelisin diye sordu. Ben de Uşaklıyım dedim. Neresin-densin diye tekrar sordu. Ben de Delihıdırlı köyündenim dedim. Öde-miş mi geçmiş gün Söke mi dedi pek hatırlamıyorum. Oralardan oldu-ğunu söyledi. Delihıdırlı’ya çok kez gelmiş, hatta kız kardeşi Takkalı Fatma’ya su istemiş, içmiş, yine tanıdıklarından ekmek istemiş, yemiş. Kimse onu tanımamış. Nedeni bizim kadınlarımız köye gelen misafirin önüne sofra kurar, eline su verir fakat asla yüzüne bakmazlardı. Gele-nek, görenek budur bizim köyde ve çevremizde. Köye daha defalarca gelmiş, hatta birinde mezarın orda dua edip ağlarken görülmüş de bu yabancı da ne ediyo ne dini bütün bir adam, bak gabristanlıktan bile dua etmeden geçmiyor, diye gıpta ile bakmışlar. Gadder, Yunanla birlikte kaçtı gitti diye karısını, kardeşi Köçek Hasan’la evermişler. Gadderden Şerif diye bir oğlu vardı. Diğer çocuklar Köçek Hasan’dan olmuş. Şimdi saydığımız isimlerin hepsi öldüler. Ben askerden dönün-ce Çatmadımların odanın önünde, harpten filan bahsediliyordu. Ben de ben Narlıderede iken şöyle bir anım oldu. İri yapılı, uzun koca bu-runlu bir adam bana, asker sana koku sürüvereyim mi diye sordu. Ben


179

de evet dedim. İnanın o koku ben deyem on gün, siz deyin bir hafta üzerimden gitmedi dedim. Bunu işiten köydeki yaşlılar adamın şeklini, şemalini tekrar tarif ettirdiler. Sonra da içlerinden bazıları gördünüz mü, yahu bu Gaddar Mehmet. Akif’in anlattığı kişi bizim köye sık sık gelen çerçiye tıpatıp benziyor. Sayi, Takkalı Fatma onun kardeşi değil mi? Tabi ya! Hep ona ekmek su isterdi, çoğunlukla mezar başında o sebepten dolayı dualar ediyordu. Görün bakın, vatanına ihanet eden-ler kendi köyünde bile gizlenerek dolaşır, insan yüzüne bakamazlar. Belki de yaptıklarına pişmanlık duyuyordu? Toprak onu çekiyor, dönüp dolaşıp çaresizlik içinde ihanet ettiği kendi insanlarına ve köyüne geli-yor. Onların elinden bir lokma ekmek yiyip, bir tas su içiyordu. Bilemeyiz fakat belki de Söke, Ödemiş havalisinde tebdil kıya-fet yapıp el yüzüne bakamadan yüzlercesi vardı. Yaşayıp giden. Kim bilir hangisinin leşi hangi çukurda kaldı. Bin defa lanet olsun halkını, yurdunu satana, köyüne köylüsüne ihanet edene. Türk’ün ekmeğini yiyip, cavırın kılıcını sallayana. Yeter Akif amca fazla anlatmana gerek yok. Afakanım kalkıyor seni dinledikçe. Şimdi elime geçse bir kaşık suda boğasım geliyor. Gaddar ve onun gibilerini. “Anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az.” Dedim. O da be evlat ben nasıl bir ruhi haliye içindeyim, biliyor musun? Dedi. Gözlerinden yuvarlanıp gelen bir damla yaşı şöyle elinin tersi ile silerekten hamdü şükürler olsun, şu günkü halimi-ze. Allah o günleri geri getirmesin. Atatürk ve silah arkadaşları, şehitlerimiz nur içinde yatsınlar. Bu vatanı kimseler alamaz da bölemez de! Ne cavırlar, ne de cavırcılar! Köküne kibrit suyu dökeriz alimallah! Biz böyle bir milletiz, dedi. Delihıdırlı’dan 1341 doğumlu Akif Kalaycı.

Mehmet Ersin

180

Musa’yı Yol Arkadaşı İzzet Öztürk Anlatıyor Anlatan: İzzet Öztürk (Cınbıl)* Dinleyen: Süleyman Çalışkan** Yazan: Mehmet Ersin

İzzet Öztürk; genç, dinamik, köyünde öğretmenlik yapan Köy Enstitü çıkışlı hemşehrisi Öğretmen Süleyman Çalışkan’ı görünce: -Gel öğretmenim. Ne yeller esti? Dedi Altıma minder attı. Hoşbeşten sonra asker kaçağı olduğu günlerdeki yaptıklarını anlatmaz sandığım bu adama: -Sizin için asker kaçağı, soyguncu diyorlar, ne dersiniz? Dedim. -Ne diyeyim? Doğru demişler, dedi. -O günlerle ilgili birkaç anınızı anlatır mısınız? -Neden anlatmayayım? İstersen öğretmen baştan başlayayım. -Buyur -Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra bizim taraf yenilmiş. Ölen ölmüş. Kiminin bacağı yok, kiminin kolu. Kalanlar aç, susuz, yorgun, bir deri bir kemik. Herkes birliğinden dağılmış. Kimin nereye gittiği belli değil. Biz de dağıldık. Üç ayda köyüme geldim. Geldiğimi kimse bil-medi. Gündüzleri evden çıkmadım. Altı ay geçti. Köyde olduğumu duymuşlar. “Askerden arıyorlarmış”, demişler. “Askerlik mi kaldı?”, dedim. Askerden getirdiğim tüfeğim yanımda. Memlekette düzen bozulmuş. Halk, mal ve can güvenliğinden endişe eder hale gelmiş. Bu başıbozuk durumda, kimileri devlet, kimi-leri de kendi adına, düzen koruyuculuğuna soyunmuşlar. Eşkıyalardan

* İzzet Öztürk: Karahalllı-Paşalar Köyünden. “Cınbıl” lakabıyla anılan, adı asker kaçağı-

na çıkmış kişi. ** Süleyman Çalışkan: Karahallı-Paşalar Köyünden, 1929 doğumlu, Emir Ali’den olma,

Ayşe Hanım’dan doğma, emekli öğretmen. Yazarın Notu: Süleyman Çalışkan, köylüsü İzzet Öztürk’ten dinlediği olayı, 1 Mayıs 2013 Çarşamba günü saat:13.30’da Uşak Öğretmenevinde şöyle özetledi: “1948 İlk-öğretim Programında, çevrenizde savaşa katılmış kişiler varsa, okulunuza çağırın. Anılarını öğrencilerinize dinlettirin”, denilmektedir. O nedenle köyümüzden Osman Çavuş diye tanınan, Osman Mercan’ın yanına gitmiş, anılarını dinlemiş, 1959’un 23 Nisan Bayramı öncesi öğrencilerimize dinletmiştik.

Bu kez de adı eşkıyaya, asker kaçağına çıkmış olan, Cınbıl diye anılan İzzet Öztürk’ün anılarını önce kendim dinlemek, sonra gerekli görürsem öğrencilerimize dinletmek için 1959’un 23 Nisan Bayramı sonrası, 26 Nisan 1959 Pazar günü saat 14.00’de evine git-tim. Evleri köyümüzün Cananlar Mahallesi’nde tek katlı, iki odalı, toprak damlı bir evdi. Önünde iyi havalarda oturmak için sekisi (taraça, teras) vardı. Benim vardığımda İzzet Öztürk, “Tahtalı” lakabıyla anılan kardeşi Ali Öztürk ile oturuyorlardı.


181

korkanlar, onlardan çıkar sağlayanlar, dağdaki eşkıyaları o zamanlar över olmuşlar. İzzet Öztürk, geceleri buluştuğu arkadaşlarla birleşir, eşkıyala-ra özenir, onlar gibi olmaya çalışırlar. Bu arkadaşlar grubuna sonradan Çomuk Musa ya da Çopur Musa diye anılacak kişi de katılır. Karahallı’nın; Paşalar, Çoğuplu, Karbasan, Delihıdırlı, Beki, Buğdaylı vb köylüleri Karahallı-Uşak yolu üzerindeki Banaz Köprüsün-den geçerek, Uşak pazarında ürünlerini satarlar. İzzet ve arkadaşlarının ilk olayı, ürünlerini satarak, köylerine dönmekte olan bir grup köylüyü, Banaz Köprüsünün dayandığı bayır-da “Akyol Bayırı” denilen yerde pusu kurarak , maskeli halde soyarlar. Kendilerini tanıması olası köylüleri öldürürler. İzzet, yaptığı, yaşadığı olayları anlatmaya devam etti::

Çivril üstünde bir dağ vardır. O dağda konaklıyoruz. Açız. Köy-lere gidemiyoruz, giremiyoruz. Dağın eteğindeki çayırlarda hayvanlar otluyor. Açlıktan gözümüz kararmış. Otlayan ineklerden birine yaklaşı-yor, hayvanı tutup, boğazlamadan anında arka bacağını kesip oradan uzaklaşıyorum. Hayvanın arka bacağını pişirim nefsimizi körletiyoruz. Bir gün koyun güden çobana rastladık. Çobanın göğsünde zinciri sarkan köstekli bir saati var. Çobana yaklaştım: -Göğsünde zinciri sarkan ne, Dedim. -Saat -Satar mısın? -Hayır, satmam. Satması için ısrar ettim, kabul etmedi. Bunun üzerine bir avuç toprak alarak çobanın gözlerine attım. Çobanın göğsünden saati ala-rak oradan uzaklaştım. Bir köyden diğer köye giderken yolda gerdanından altınlar, bileklerinde bilezikler olan gelinlik bir kıza rastladık. Yanındakini ve gelinlik kızı etkisiz hale getirerek, aynı köylümle, kızdan altınları ve bilezikleri aldık. Köylüm, gasp ettiklerimizi üleşelim dedi. Ben, “sen bunları saklayamazsın, ben saklarım, sonra payını veririm” diye aldım. Sonradan dini bütün olan köylüm, “İzzet bana payıma düşen altın ve bilezikleri vermedi”, diye cami avlusunda anlatırmış. Biz bu kötülükleri yaptık. Hoş, neyin iyi neyin kötü olduğunu da bilmiyorduk ya. Dağlardaki eşkıyaya özendik, onlar gibi olmaya çalış-tık. Oysa çıkmaz bir bokluğun içine girdiğimizi sonradan anladık. An-ladık ya iş işten geçmişti. Geçit veren boğazlara yerleştik. Gelenin-gidenin paralarını, eşyalarını, direnenlerin, bizi tanıyanların canlarını aldık.

Mehmet Ersin

182

Anlattığım adamlar, yeter ki o zaman benim gibi olanların binlerce olduğunu, bizlerin neden o durumlara düşmüş olduğumuzu düşünsünler. Bizlerde okuma-yazma yok, çevremizde önümüzde dü-şecek akıllı bir adam da yok. Yunan, yurdumuza girmiş. Biz onun işini kolaylaştırıyormuşuz. Bunun farkında değiliz. Farkına vardığımızda kendimizi Yunan vapurunda bulduk. Yunan vapuru ile Atina’ya gittik. Mustafa Kemal Paşa, büyük adammış. Bizleri bağışladı. Yoksa hapis damlarında çürürdük, dedi. Derince bir soluk aldı. Zor soluk alıp veriyordu. Yanımızdaki kardeşine: -Bana bir bardak su alıver, dedi. Suyu içti, boğuk boğuk öksürdü: -Bu hastalığı ben ta o zamanlar buldum. Gençliğinizin kıyme-tini bilin, dedi. -Ben biraz yatayım dedi, kalktı yattı. İzzet’in konuşmasını birlikte dinlediğimiz kardeşine; -Atina’daki yaşamlarını, oradan Türkiye’ye nasıl geldiklerini soracaktım, dedim. -Bizlere çok anlattı, istersen onu da ben anlatayım, dedi. -İyi olur, dedim. Anlattı: İzmir’den Yunanlılar kaçarlarken bizimkiler arkalarından silah atıyorlar. Ağabeyim, Yunanlılara şirin görünmek, onların şerrinden korunmak için, Türklere öfke dolu sözler söylüyor. Ağabeyimin yanın-da Tatarlı Çomuk Musa da varmış. Orada iki yıl kalmışlar. (1922-1924 yılları olmalı) Atina’ya varınca, ağabeyim ile Musa’ya yer gösterirler, yiyecek, içecek verirler. Yunanlıların ilgisizliği artınca, nafakaları da bitince Çopur Musa ile birlikte en yakın karakola giderek: -Hani bize bakacaktınız? Hani bizi rahat yaşatacaktınız, diye Yunanlıların davranışını protesto ederler. Yunanlılar, ağabeyim ile Musa’ya para, ekmek, sigara verirler. Yunanlılardan bazıları ile sürekli konuşmuşlar, dost olmuşlar. Bir zaman gelmiş bunlar yurt özlemi çekmeye başlamışlar. Denizle haşır neşir olan, motoru bulunan dost oldukları birine: -İzmir’in Çeşme ilçesi köylerinden birinin tarlasına bir küp altın gömmüştük, gidelim birlikte çıkaralım, demişler. Yunanlı motorcu; -Benim payım ne olacak? -Küpün içindeki altının onda birini veririz, demişler. Yalnız madem ki seninle dost olduk, senden başkası ile gitmeyiz. -Yunan kaptan, iki yıldır konuştuğu bunlara inanıyormuş ya, o anda kararsız kalmış. Aradan birkaç gün geçince, “İki arkadaşım daha


183

var, onlar da katılırsa altınları yarı yarıya bölüşürsek sizleri Çeşme’ye götürmeyi kabul ediyorum, demiş. Bizimkiler aslına her öneriye açık, şüphelendirmemek için işi ağırdan alıp, pazarlık yapıyorlar. Bu pazar-lıktan sonra altınların yarısını Yunanlılar, yarısını da bunlar almak üzere anlaşmışlar. Bunların beşi de silahlıdır. Ağabeyim ile Musa; Çeşme’ye varıp kıyıya çıkınca, bunlardan kurtulmak için plan yaparlar. Tatar’lı Musa, İzzet’e; “İzzet tabakayı at”, dediği anda, Yunanlıları öldüreceklerdir. Uzun bir yolculuktan sonra Çeşme kıyılarına gelmişler. Altınla-rın gömüldüğü sanılan yere gelmeden mola vermişler. Çatışma olursa hazır olalım diye silahları temizlemeye başlamışlar. İşte bu sırada plan gereği, bizimkiler iki adım geriye çekilmişler. Musa, “İzzet, tabakayı at”, dediği anda silahlarını üç Yunanlıya boşaltmışlar. Yunanlıları öldü-rünce, durumu en yakın karakola gidip bildirmişler. Karakolda bunların kimlikleri saptandıktan sonra karakol ku-mandanı yanına yeteri kadar jandarma almış, olayın doğru olup olma-dığını anlamaya gitmiş. Anlatılanlar doğrudur. Karakol kumandanı durumu üstlerine bildirmiş. İkisi, birbirine kelepçelenerek karakoldan karakola getirilerek,” en kısa zamanda Uşak emniyetine teslim edile-cek” buyruğu gelmiş. Kelepçeli olarak Çeşme’den Uşak’a jandarma gözetiminde üç günde gelmişler. Yolda birkaç kez Musa, ağabeyime: -İzzet, kelepçeyi gevşet, bileğimi kurtarıp, jandarmaları temiz-leyip, kaçacağım, demiş. -Ben, kelepçeyi gevşetmeyeceğim. Senin de kaçmana aracı olmayacağım. Artık korkulu günler geçirmek istemiyorum. Suçlarımın cezasını çekeceğim, demiş. Musa, ağza alınmayacak küfürlerle ; -Eğer kelepçeyi gevşetmezsen, senin sülaleni ortadan kaldırı-rım, diye tehdit etmiş. Buyruk yerine getirilmiş. Zanlılar Uşak emniyetine teslim edil-miş. Mahkeme sonunda ikisi de cezalandırılmış. Sonradan çıkarılan afla Tatarlı da bizim ki de hapishaneden çıkmışlar, dedi İzzet Öztürk’ün kardeşi Ali Öztürk. İzzet Öztürk, köyü paşalara gelip, yaşamını burada tamamlar. Tatarlı Çomuk Musa’ya gelince, kimileri Musa’nın adını kulla-narak, köylülerden rüşvet almaya, eziyet etmeye başlıyorlar. Rüşvet verenler Musa’yı Uşak’taki ilgilere şikayet ediyorlar. Uşak’tan gelen jandarmalar, Tatarlı Çomuk Musa’yı ifadesini almak için Uşak’a götürürken, Musa’nın bir çeşme başında elini yüzü-

Mehmet Ersin

184

nü yıkayıp uzaklaştığını görünce, “Musa kaçıyor” zannıyla ateş ediyor-lar. Musa orada ölüyor.*

Atıcı Musa Anlatan: Sadık Saraçoğlu Yazan: Latif Saraçoğlu

Çopur Musa, Uşak-Ulubey-Dutluca Köyüne sık sık gelir-gider. Köyün zenginlerine kendisini davet ettirir. Bir gün “Sağırların Oda”da yenip içildikten sonra “sen atıcısın, ben atıcıyım” konusu gündeme gelir. Musa, 50-100 metre uzaklıkta bir yere mavzer fişeklerini diktirir. Adamları dahil oradakilerin hepsi fişeklere nişan alarak atış yaparlar. Nişancıların hiç birisi fişekleri vuramaz. Atış sırası Musa’dadır. Musa, fişeklere nişan alır, silahını ateşler, hepsini birer birer havaya uçurur. Musa, bir atıcıdır.

Cacık

Anlatan: İsmail Dumlu** Yazan: Latif Saraçoğlu***

Tatarlı Musa, Yunan işgali sırasında köyleri gezer, kendisine ziyafet verdirir. Köylerin asayişi –her ne kadar Yunan askerleri varsa da- Musa’dan sorulur. Bir gün köyden “Cacık” –adını bilmiyorum- lakaplı birisi Uşak’taki Yunan komutanına Musa hakkında şikayette bulunur. Şika-yetinde, “Musa, benden para aldı, bana eziyet etti”, diye belirtir. Yunan komutanı, şikayet ve şikayetçiyi Musa’ya bildirir. Mu-sa’nın yolu bir gün yine Dutluca’ya düşer. Musa’nın adamları “Cacık”ı döve döve Musa’nın önüne atarlar. Musa, Cacık’ı biraz daha döver. Öfkesi geçmez, boynuna ipi geçirir, ipi de atın eyerine bağlar, Şükraniye’ye doğru götürür. Musa’nın arkasından, köyün Musa’ya ziyafet veren hatırlı kişileri yetişip, yalvar yakar Cacık’ı, Musa’nın elin-den alırlar. Bir müddet sonra, Cacık çektiği eziyetten ve korkudan ölür.

* Yazarın Notu: Bu yazı Süleyman Çalışkan: Öğretmenim, Ankara, 2003 adlı eserin

(s.223-226) ile anlatımlarından yararlanılarak yazılmıştır. ** Sadık Saraçoğlu: Hakkı’dan olma, İsmihan’dan doğma, 1913 Dutluca Köyü doğumlu. *** İsmail Dumlu: Hüseyin’den olma, Elif’ten doğma, 1910 Dutluca Köyü doğumlu.


185

Bir Fotoğraf Şerafettin Polat 24 Kasım 2008

Bu fotoğraf bana altı yedi sene önce Paşalar köyünden bir arkadaş tarafından verildi. Bunun aslı Edirne’de olduğunu söyledi, hele altında İkinci Balkan Savaşı gönüllülerinden Uşak’ın Paşalar köyünden doksan yaşındaki Mehmet Ağa diye yazıyor olması beni heyecan-landırdı. İnceleyelim dedim ama nasıl, tanıyan kimse yok hatta duyan bile yok. Olayı biraz açalım; 1912 Balkan

Savaşı, dünkü dört tebaamız Osmanlı’ya saldırıyor. Avrupalı güçler, bu dört küçük ve yeni bağımsızlıklarını elde etmiş ülkelerin Osmanlı karşısında bir varlık gösteremeyeceği kanaati ile bir bildiri yayınlıyorlar özet olarak; “savaşın sonucu ne olursa olsun mevcut statüko koruna-caktır”, diyorlar ama Osmanlı yeniliyor düşman Çatalca’ya kadar gelip adeta İstanbul’u tehdit ediyor. Bir çok toprak kaybettik. Edirne elimiz-den gitti. Midye-Enez hattının gerisine çekildik. Yapılan antlaşma çok zaman olduğu gibi hep aleyhimize, çok yer kaybettik en acı olanı eski başkentimiz Edirne idi.

1913 ortalarında, Balkan Savaşı galipleri paylarına düşen top-rakları paylaşamadıklarından birbirlerine düştüler. Bir avuç çapulcuya feci şekilde yenilmenin üzüntüsünü ve psikolojik çöküntüsünü üzerin-den atmak için fırsat bekleyen ordu ve İttihat Terakki Fırkası aradığı fırsatı buldu. Edirne üzerine yürüdü bu yürüyüş ne tuhaftır ki hüküme-tin karşı çıkmasına rağmen yapıldı, her yerden gönüllü milis kuvvetler katıldı. Serhat şehrimiz böylece kurtarıldı. Fotoğrafta 90 yaşında olduğu yazılı olan Mehmet Ağa da gönüllü olarak Uşak’tan katılmış milis kuvvetlerin başında bulunan ünlü Kuşcubaşı Eşref Bey’in yanındadır, “Allah’tan isteğim şu; Edirne Kalesine bayrağı ben çekeyim ve şehit olayım”, der. Gerçekten de kurtuluşta bayrağı o çeker. Edirne’yi Bulgarlardan kurtarma girişimi Enver Paşa’nın planı-dır, bunu başarırsa ordunun, partinin ve şüphesiz topyekun ülkenin prestijini kurtaracaktır, bu işe hırslı bir biçimde sarılır bu harekete hü-kümetin pek onay vereceği yoktur, çünkü savaş sonrası barış imza-lanmış kaybedeceğimizi kaybetmişiz başımıza yeni gaileler açılmasın duygusu hakimdir.

Mehmet Ersin

186

Ancak, o sıralarda orduda birçok operasyon yapılmaktadır: Bazı yaşlı subaylar emekli edilerek gençleştirme hareketine hız verilmiş ol-duğundan, Edirne üzerine askerlerle birlikte çok sayıda gönüllü sivil kuvvetler de katıldı. Yurdun dört bir yanından toplanan gönüllü birlikler akın akın Trakya topraklarına yürüdü. Uşak’ta da gönüllü savaşçılar İbrahim Tahtakılıç Bey’in başkanlığında bir araya geldiler, doksan ya-şındaki Mehmet Ağa da bu kafilenin içinde hırsla düşmanın üzerine yürümek azmindedir. Mehmet Ağa, İbrahim Tahtakılıç Bey’in köyü olan Uşak’ın Bozkuş köyündendir. İbrahim Tahtakılıç’ın büyük dedeleri Fatih Sultan Mehmet döneminde Karaman’dan İzmir ve dolaylarına gelmişler sülalenin bir bölümü Karaman soyadını taşımaktadır bir bölümü ise Paşaoğulları olarak anılmakta olup Bozkuş köyüne yerleşmişlerdir, buraya bazen Paşaoğlu köyü de denilmiş dolayısı ile Mehmet Ağa’ya Uşak’ın Paşalar köyünden denilmiş olduğunu anlıyoruz.

Biz Edirne’nin kurtarılış olayını anlatmaya devam edelim; Yuka-rıda belirttiğimiz gibi 1912 yılının son çeyreğinde Bulgar, Yunan Sırplar ve Karadağlılar birleşerek Osmanlı Devletine savaş açtılar onlardan kat kat üstün olmamıza karşın feci mağlubiyete uğradık. Bulgarlar Çatal-ca’ya kadar geldiler ve İstanbul tehdit altında bu savaş sırasında Yunan ve Bulgar zulmüne dayanmanın mümkün olamayacağını bilen soydaş-larımız, sayıları yüz binleri bulan yaşlı, genç çoluk çocuk çarnaçar yolla-ra düştüler. Balkanların kışında, kar yağmur altında, kendilerine uzana-cak bir yardım eli nerede. Kim bilir yollarda kaç kişiler öldüler, geldikleri İstanbul ve başka şehirler de yaşam derdinde…

Bu Balkan Savaşı faciası herkesin sinesinde derin yaralar açtı, ordunun genç subayları yüzkarası hezimetin intikamını alabilmenin hayallerini kurmaya başladılar. Yenilginin nedenleri üzerinde çok tar-tışmaların olacağı bir gerçektir, kimi ordu içindeki siyasi ayırımcılığı gösterir, kimi yaşlı subayların yeteneksizliğini ortaya koyar, ama olan olmuştur.1908 de ikici Meşrutiyeti ilan ettiren İttihat ve Terakki Fırkası sivil ve askeri kanadı önemli bir güç olduğu halde iktidarda değildir. 23 ocak 1913 tarihinde Enver Paşa ve arkadaşları ile çok basit bir yolla Kamil paşa hükümetine darbe yaparak istifaya zorlar, bu darbenin halka yansıması Edirne’nin kaybı ve Kamil Paşa hükümetinin yapıla-cak antlaşmada burayı kurtaramayacak olması ve aynı zamanda Har-biye Nazırı Nazım Paşa savaşın kaybedilmesinde sorumlu görülmesi gibi nedenlerle yapılan darbe sırasında Nazım Paşa öldürüldü. Halk “Edirne, Edirne” diye bağırıyordu


187

Yukarıda da değinildiği gibi Balkanlı galipler bizden aldıkları toprakları paylaşma sırasında birbirine düştüler. Enver Paşa bu duru-mu iyi değerlendirebilmenin yollarını arıyor, ancak savaş sonrası Bal-kanlardaki dengeleri kendilerine göre ayarlamaya çalışan dış güçler, masa başında her zaman olduğu gibi bizim karşımızdalar, bu yüzden askeri bir hareketle kaybedilen toprakların alınması zor görünüyor. Bu sırada Said Halim Paşa Sadrazam, Ahmet İzzet Paşa da Harbiye nazı-rı,bu ikisi ve öyle görünüyor ki diğer hükümet üyeleri de aynı görüşte ve silahlı çatışmaya karşı çıkıyorlar.Ama İttihat ve Terakki’nin öyle gözüpek silahşörleri var ki ele avuca sığacak gibi değillerdir. İşte bunlardan bazı-ları; Kuşcubaşı Eşref ve iki kardeşi Selim Sami ve Ahmet Kaptan, İbra-him Cihangiroğlu, Yakub Cemil, Süleman Askeri, gibi… Enver Paşa X.kolordu kurmay başkanıdır, kolordu kumandanı-nın bilgisi dışında, Kuşcubaşı’nın emrine üç yüz kişilik bir kuvvet veriyor, bu kuvvet ve her taraftan gelen gönüllülerle birlikte Edirne’ye kadar Bulgarları temizliyorlar ve orayı da kurtarıyorlar. Bu arada sık sık İstan-bul’dan haberler geliyor “gitmeyin geri dönün” diye, artık “ok yaydan çıkmış durumda”. Edirne’den de içerilere sarkıp birçok yerler elde edili-yor bu arada birçok Türklere zulüm eden Bulgar çetelerini de çökertiyor-lar. Bu yaptıkları takdire şayan işler İstanbul hükümetini zor durumda bırakıyor düşüncesi ile orada bağımsız bir cumhuriyet kuruyorlar.

Devletin Adı: Batı Trakya Türk Cumhuriyeti (Muvakkatesi veya Müstakilesi. Önce Geçici deyimini daha sonra da bağımsız deyimini kullanıyorlar.) Kuruluş tarihi 31 Ağustos 1913 Devlet başkanı: Hoca Salih Efendi Genelkurmay Başkanı: Binbaşı Süleyman Askeri Bey Umum Kuva-yı Milliye Kumandanı: Kuşcubaşı Eşref Adliye teşkilatı kuruluyor pul basılıyor otuz bin kişilik askeri güç oluşturuluyor pasaportsuz girilmez. Bu gözü pek cengâverler çetin bir işi başarıyorlar ama İstanbul Hükümeti masa başında o yerleri Bulgarlara bırakıyorlar. Şimdi Uşak’ın Paşalar köyünden Edirne’nin kurtuluşuna gönül-lü giden 90’lık Mehmet Ağa’dan söz edelim; Kuşcubaşı savaş sırasın-da bu ihtiyarı hayretle izlemiş. Aradan uzun yıllar geçmiş Kuşcubaşı 150’likler listesinde yurtdışına sürgüne gidiyor daha sonraki yıllarda af çıkıp ülkeye dönünce Mehmet Ağa hakkında bilgi edinmek istiyor, Uşak belediyesine ve Karahallı Paşalar köyü muhtarlığına mektupla

Mehmet Ersin

188

soruyor her iki yerden de bilgi alamıyor bu duruma üzülüyor. Muhtarlı-ğa gelen yazı 1952 yılında o sıra Paşalar muhtarı rahmetli Hüseyin Çalışkan (Goca Üssüğün) ne yazık ki okuma yazma bilmez dolayısı ile mektup yanıtsız kalmış. Konuyu Süleyman Çalışkan Hocamız ile ko-nuşurken; Olayı hatırlıyorum Paşalar’a iki jandarma geldi Mehmet Ağa’yı sordular, bilen çıkmadı,diye anlattı.Demek ki bu muhterem şahıs Paşalarlı değil,1913 yılında Edirne kurtuluşunda görülen Vatan sever insan, kırk yıl sonra köyünde soruluyor, bilen çıkmıyor,kısaca bu şahıs Paşalarlı değil yakın zamanda okuduğum “Ege’deki Sivil direniş-ten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken Uşak Heyet-i Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey” isimli kitapta olay açık. Mehmet Ağa,İbrahim Tahtakılıç Bey’in köyü olan Bozkuş köyünden ve Tahtakılıç’ın topladığı gönüllüler arasında olup Edirne’nin kurtuluşuna katılmıştır.Kanaatime göre yaşı 90 yoktur,bir fikir yürütürsek 60 civarlarında olabilir, 1877-78 Plevne savaşına katılmış 36 yıl sonra İkinci Balkan Savaşı denilen savaşta gönüllü birliklerin içindedir Allah Rahmet eylesin.Yaşı ne olur-sa ve nereli olursa olsun göğsünde iman ve memleket sevgisi dolu, Mehmet Ağa’nın mekanı Cennet olsun. Kaynaklar: Ahmet İzzet Paşa anıları, Eşref Kuşcubaşı Anıları, Tek Adam, İkinci Adam, Suyu Arayan Adam (Şevket Süreyya Aydemir), Mahmut Şevket Paşa’nın Günlüğü, Kamil Paşa’nın Anıları, Talat Pa-şa’nın Anıları, Atatürk’le Otuz Yıl,İsmet İnönü Anıları, 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi,1913 de Garbi Trakya’da İlk Türk Cumhuriyeti (Cemal Kutay)

Şerafettin Polat 24 Kasım 2008

Not: Yukarıdaki yazı “Karahallı Haber Bülteni” Aralık 2008 sayı-sında basılacak, ancak olayı daha detaylandırarak anılarıma eklemeyi düşündüm. Fotoğraftaki Mehmet Ağa’yı Paşalar köylü Beyoğlu diye bilinen Mehmet Ali Efendi olarak düşündük çünkü onun da Edirne’nin kurtuluş hareketine katılmış olduğunu, 1908 ikinci Meşrutiyet ve 1909 otuzbir mart gerici ayaklanmasının bastırılması olaylarına aktif olarak katıldığını duyardık. Aşağıda “MEHMET ALİ EFENDİ (Uşaklı)” yazıyı “Son Dönem Osmanlı Âlimleri” isimli kitaptan aynen alıntı yaptım.

Mehmet Ali Efendi (Uşaklı ) Molla Mahmut oğullarından Ahmet Efendinin oğlu olup 1291

(1875) tarihinde Uşak’ın Paşalar köyünde doğmuştur. Uşak’ta bulunan Ayn-ı Tabi’ ve Buğdaylızade Medreselerinde tahsilde bulunmuş-tur.1314 (1898) tarihinde İstanbul’a gidip Fatih Bahr-i siyah ayak Kur-


189

şunlu Medresesinde kaydolup tahsili şart olan ilimleri okuyup h. 1323 (1905 ) Tarihinde Fatih dersiamların Nasuhefedizade Mustafa Asım Efendiden icazet almıştır. Şaban 1326 (1908) senesinde imtihanla Mekteb-i Kudat’a girmiş ve Şaban 1332 (1914) senesinde şahadet-name almıştır. 5 Kanunievvel 1332 (1916) tarihinde Köstence Müftü-lüğüne tayin olunmuştur. Mustafa Sabri Efendi’nin Meşihatı zamanın-da 4 eylül 1335 (1919) tarihinde İleride başka bir yere tayin edilmek şartı ile Köstence Müftülüğünden affedilmiştir. 10 nisan 1339 (1923) tarihli bir yazı ve Mehmet Fehmi Efendi’nin İmzası ile dosyası Umur-u Şerriye ve Evkaf vekaletine gönderilmiştir (Dosya nu.3482). Görüldüğü gibi Paşalarlı olmasından sevinç duyacağımız Mehmet dedemiz bizim köylü değil. İleri yaşına karşın içindeki yurt sevgisinin verdiği inanç ile nerelere kadar gitmiş ve söylentiye göre Edirne Kalesine bayrağı o çekmiş ikinci isteği olan şehit olma arzusu hakkında ne oldu onu bilemiyoruz Allah Rahmet Eylesin bize göre o mertebeye ulaşmıştır Tanrım kabul buyursun.

Kurtuluş Savaşında Karahallı Şerafettin Polat

Mayıs 2013 1920 Ağustos sonlarında Uşak ile birlikte o zaman nahiye olan Karahallı’mız da Yunan işgaline uğramış. Düşmana göre burası her-hangi bir stratejik bir durumu olmamakla beraber yine de 300 veya 400 kadar mevcutlu bir birlik nahiyede kalıyor. Çevremizde önemli bir çarpışma yok dolayısıyla herhangi bir direniş hareketi de görülmemek-tedir.

İki yıl işgal altında kalan beldemizde o dönemin sıkıntılarını çeken büyüklerimizin anlatımlarına çok tanık olduk, bunları dinleyip hayallerimizle oluşan belleklerimizdeki anıları anlatmaya çalışalım; Konut veya büro olarak kullandıkları yerler: 1 – Aşağı çarşıda “Kelalar’ın” ev, o dönemde bu sülale, varlıklıdır. Keza evleri de göste-rişlidir, hatta ev demek biraz yanlış olur, misafir odası olarak kullanılı-yormuş. 2- Hacı Yüzbaşı’nın evi, bu ev Hacı Veyis Camiinin önünde büyükçe bir yer. Karakolları ve barınma yeleri olarak kullanmışlar. Rahmetli Hafız Veli Çimen’in anlatımına göre buradaki Yunan subayı, bir kadını sorgulamak için çağırtır ve sorgulamaları sırasında kadına tecavüze yeltenir kadın da güçlü kuvvetlidir subayı iteleyerek elinden kurtulur ve yandaki dam üstlerinden kaçar.

Mehmet Ersin

190

3- Çetmi Mescidi, Ömer Özer (Pıstı Oma) lerin olduğu ev o zamanlar mescid olarak kullanılıyor ve mahalle sakinleri akşamları toplanıp orada çay sohbeti yapıyorlar ve namaz kılınıyor. İşgal sıra-sında düşmanlar burayı da kendilerine mekan olarak gasp ediyorlar. 4- Körükçülerin ev, bu gün için Hamza Körükçü varislerinin olan ev sırtı Bademliğe dayalı yüksekçe bir evdir orası da Yunanlıların hizmet binaları olarak kullanılmış. Üç yüz veya dört yüz kişi kadar sayıları olduğu tahmin edilen düşmanların bu dört evde barınmaları mümkün değil daha başka işgal ettikleri yerler olabilir bu konuda fazla bilgimiz yok, belki de uygun yerlerde askeri çadırları olabilir. Karahallı’da bulundukları sürece halka kayda değer bir taciz hareketleri yok, ancak çok anlatılan bir durum; Kuva-yı Milliye teşkila-tının tespitinden sonra burada çok miktarda silah olabileceği varsayımı ile çeşitli aramalar ve birçok kimseyi darp ederek sonuca varmayı sürdürmüşler. Birçok erkeği ulu camiye doldurup orada işkence ile silah sorgulaması yapmışlar. Tabii bu konuda herhangi bir bulguya rastlayamamışlar. Ancak tahminlerimize göre bazı kimseler evlerindeki eski av tüfekleri veya çakaralmaz cinsi tabancaları teslim etmişler bu işe ya-ramaz silah eskilerini kanaranın yanında bulunan kuyu veya çukura atmışlar ve üstü toprakla örtülmüş. Son zamanlarda bu konu ile ilgili duyumlar aldık bu durumu uzmanlarla konuşup resmi yoldan bunlara ulaşırsak, İlçemizde tasarladığımız müzede değerli birer malzeme olur diye düşünüyorum. Ülkenin işgale uğrayan her yerinde direniş birimlerinin oluş-ması doğaldır tabii işgalciler de bu direnişi kırmak için çalışacaklardır. Karahallı’da herhangi bir sıcak çatışma yaşanmamıştır, ancak Yurt savunmasındaki sivil veya ordu birlilerine yardımcı olmak her vatanse-verin boynunun borcudur. Bu duygu ve düşünce ile beldemizde Kuva-yı milliye birimi oluşturulmuş. Karahallı’daki Kuva-yı milliyeciler: Sakallı hoca namıyla maruf Hafız Ali Arslan, Hafız Nafiz, Aşıkomar oğlu Hafız Veli, Cerit oğlu Meh-met Ağa, Kumru oğlu Hacı Ali, Akkıllardan Hacı Şerif, Çakçaklardan Hafız Osman, İsa oğlu Şerif efendi, Mercan oğlu Hasan, Çakçaklar sülalesinden Hüseyin efendi. Bu isimleri büyüklerimizden, özellikle Hafız Veli Çimen’den çok dinledik. Değerli Arkadaşım Ali İhsan Özkan’ın yazmış olduğu “Dünden bu güne Karahallı” isimli eserinde detaylı bir biçimde anlatmış. Bu Yurtsever şahıslar Yunanlılar tarafından, Salihli ve Alaşehir hapishanelerinde sekiz buçuk ay yatmışlar.


191

Bu muhterem kişiler, Salihli ve Alaşehir taraflarındaki direnişçi-lere yiyecek giyecek ve nakit gibi yardımlarını orada bulunan Kuva-yı Milliye teşkilatına göndermişlerdir, tabii olarak beldemizin gücü ora-nında bu yardımlar yapılmıştır. Salihli ve Alaşehir taraflarındaki teşkilatın önemli kişilerinden olan İbrahim Tahtakılıç Bey aynı zamanda Uşak teşkilatının başında-dır. Çeşitli yerlerden gelen her türlü yardımın listesini ve nerelere ne şekilde sarf edildiğini hassasiyetle listelemiş. 1930’lu yıllarda yazacağı kitaplara malzeme olarak yaptığı araştırmada Şevket Süreyya Ayde-mir İbrahim beyi ziyaret eder ve İbrahim Bey savaş yıllarında Kuva-yı milliye adına gelen çeşitli yardımların nerelere sarf edildiğinin belgele-rini yazara gösterir. Yazar bu hassasiyet karşısında hayran kalır. Bu konuyu “Suyu Arayan Adam” “Tek Adam” ve “İkinci Adam” gibi eserle-rinde, övgü ile anlatır. İşgal yıllarında (1921) Karahallı’yı yasa boğan korkunç bir vahşet olayı yaşanmıştır. Bu çok çeşitli ağızlardan dinledik buna kar-şın net sonuca ulaşmak mümkün olmadı bu bakımdan duyduklarımızı kaleme alırken hassasiyetle irdelememiz gerekiyor. Hafız Nafiz Efendi, Coğuplu köyünde bir çiftlik sahibidir, esas oturma yeri Karahallı nahi-yesidir ancak bazı zamanlar aile efradıyla birlikte çiftliğine gider ve orada birkaç zaman kalır. Varlıklı bir ailedir kendisi savaş öncesi bele-diye başkanıdır. Karahallı kuva-yı milliye teşkilatının etkin üyesidir. Karahallı’ya Karbasan’dan su getirme girişimlerinde çevresindeki ha-yırseverlerle birlikte çaba saffetmiş aydın bir kişidir, ancak birinci Dün-ya savaşı çıkınca su getirme işi sonuçsuz kalmış. Bu zat-ı muhterem kendisi ve dört yakını ile birlikte Coğuplu köyünde bir gece hunharca öldürülüyor cesetler veya sadece Hafız Nafiz’inki parçalanıyor. Ölüm olayı kuşluk vakti fark ediliyor, cesetler kağnılarla Karahallı’ya getirilip mezara defnediliyor. Köylerden gelen birçok kimseler cenaze namazlarını kılarak mezara akın ediyorlar ve olayı kınıyorlar. İlk anda bu menfur cinayeti Yunanlıların yaptığı izlenimi kana-ati oluşuyor ama sonraları onların yapmadığı anlaşılıyor. Daha sonraki yıllarda tetikçiler halk arasında bilinmeye başlanıyor ama zaman geç-miş hiçbir tanık yok. Bu konuda çeşitli görüşler ortaya atılsa da yapıla-cak bir şey kalmamış oldu. İşgal dönemine ait aktaracaklarımız bu kadar deyip Ulu Tan-rı’m öyle günleri bir daha göstermesin.

Mayıs 2013 Şerafettin POLAT

Mehmet Ersin

192

Atatürk’ün Telgrafında Karahallı Şerafettin Polat

22 Ekim 2008 Kurtuluş savaşı yıllarında Yunan saldırısı Uşak’a yaklaştığı sıralarda Mustafa Kemal Paşa’nın bir telgrafında Karahallı’nın adı geçmektedir. Karahallı Haber Bülteninin Eylül 2008 sayısında, Meh-met Çolak’ın hazırladığı haber, Çivril’li araştırmacı öğretmen Münir Sayhan arkadaşımızın, “Milli Mücadele’de Çivril” isimli kitabında yer alan telgrafın metnini orada bazı kuruluşların elbirliği ile kuşe kâğıda güzel bir biçimde basılıp halka dağıtıldığı bilgisi ile Telgrafı aynen yazılmış. Olay sanırım hepimizin hoşuna gitmiştir. Öyle ya küçük nahiyenin kurtuluş savaşı yılları ile ilgili eserlerde adının bile geçmesi ne güzel. Şimdi o telgrafı aynen yazalım ve bu konudaki başka kaynaklarda bulduğumuz bilgilerin ışığında yorumlarımızı koyalım. Çivril Müdafaa-i Hukuk Başkanlığına Alaşehir ve Elvanlar’da toplanan düşman kuvvetleri İnay isti-kametinde ilerlemeye başlamıştır. Namus ve fedakârlık gösterme zamanı gelmiştir. İlçenizin bütün silahlı kuvvetlerini toplayarak KARAHALLI nahiyesine hareketle, mıntıka komutanı Sabri Bey emrin-de, Uşak istikametinde düşmanın yan ve gerilerini tehdit edecek şekil-de 23. Tümen’e Yardımınızı istiyorum. Çivril kazası namuskâr halkının Uşak’taki din kardeşlerine yardım edeceklerine eminim. Ne kadar kuvvetle hareket edildiği haberini Afyonkarahisar’da bekliyorum. Hepi-nizi Tanrı’ya emanet ederim.28 Ağustos 1920.

Büyük Millet Meclisi Başkanı Mustafa Kemal

Bu telgraf Çivril ile birlikte Dinar ve Çal ilçelerine de yazılmış-

tır. Ne yazık ki Uşak bir gün sonra Yunan işgaline uğramıştır. Değerli öğretmen arkadaşım Ali İhsan Özkan’ın “Dünden Bugüne Karahallı” isimli eserinde bu telgraf olayı yer almaktadır 28 Ağustos 1920 cumar-tesi günü Karahallı Yunan eline geçmiş olup yukarıdaki telgraf emrinin yerine getirilmiş olması mümkün olmamıştır kanaatini taşımaktadır ben de aynı kanıdayım. Bu telgrafla ilgili bilgileri daha başka kitaplarda da gördüm tarih 27 ağustos 1920 olarak biliyorum Ali İhsan Arkadaş da öyle yazıyor. Karahallı bilindiği gibi o zamanlar nahiye hatta başka kaynaklarda, emre-dilen kuvvetlerin KARAHALLI’NIN DOĞUSUNDA TOPLANACAKLARDIR olarak da okuduğumu anımsıyorum. Neyse bazı tarihi olaylarda böyle farklılıklar olabiliyor. ATA’nın toplanmasını emreylediği birlikler her ne


193

kadar zamanında istediği bölgeye yetişememiş olsalar bile Banaz ve Dumlupınar’daki kuvvetlere katılmışlardır diye düşünebiliriz çünkü bu ölüm kalım savaşı çok büyük fedakârlıklarla kazanıldı. Telgraf çekilen üç yer; Dinar, Çal ve Çivril ilçeleri, buralarda Müdafaa-i Hukuk Başkanlıkları var ama Karahallı’da yok, kim bilir belki de mıntıka komutanı Sabri Bey’e de böyle bir tel çekilmiş de olabilir fakat bunu bilemiyoruz. Kurtuluş savaşı yıllarında nahiyemizde Kuva-yı Milliye teşkilatı kurulmuş, teşkilatın yaptığı işler cephede çarpışan askerlerimize yiyecek giyecek türünden gerekli malzemeleri sağlamak veya bunlar için para toplamak gibi işler yaptıkları anlaşılıyor. Yine Türk Tarih Kurumu tarafından yazılan “Ege’deki Sivil Direniş” ile ilgili bir eserde şöyle bir bilgi okudum; “Karahallı’dan gelen bulgurlar pey-derpey gönderiliyor” Bir başka yerde de “Karahallı’dan gelen bulgurlar-la Sivaslı’dan gelen nohutlar gönderildi” gibi bilgilere rastladım. Nahiyemizdeki Kuva-yı Milliye Teşkilatı; Birliklerinden kaçıp gelen askerlerin orduya geri gönderilmeleri konusunda da çaba gös-terdiğini biliyoruz, bu olaylarla ilgili çok anlatımlar dinledim. Rahmetli babam Tahir Usta, bir asker kaçağının derede çaydan balık çıkarmak için el bombası attığını ve oradan çok balık çıktığını anlatmıştı. Bura-daki olaya bakın cephede düşmana atılması gereken bombanın nere-de kullanıldığına. Yine rahmetli Hacı Hafız savaştaki başarısından dolayı komutanı tarafından verilen birkaç gün izin dolayısı ile Karahal-lı’ya gelmiş kahvede otururken teşkilattan biri gelip kendisini kahvenin dışına çağırıyor. Ordunun emri var çabuk birliğine dön demiş. Bunu bizzat anlattı. O benim kaçak geldiğimi sanmış, ben de kendisine izin belgemi gösterdim mesele halloldu, diye anlattı. Bu vesile ile Karahallı’daki Kuva-yı Milliyecilerin isimlerini sayalım: Sakallı hoca (Ali Arslan) Çakçak oğlu Hüseyin, Hafız Nafiz, Aşık Ömerlerden Hafız Veli, Akkıllalardan Hacı Şerif, Hasan Mercan, İsaoğlu Şerif,Kumruoğlu Hacı Ali,Ceritoğlu Mehmet. Ali İhsan Özkan arkadaşımız bu isimleri veriyor bunların dışında bazı kimseleri de Kuva-yı Milliyeci diye duyuyordum bunlardan biri de Kisbet Asım’ın babası onu da teşkilat içinde görevli çalıştığını duyardım neyse hep-sinden de Allah Razı olsun ve mekânları cennet olsun.

Sivaslı’da Milli Mücadele Yılları101,102

Sivaslı, 1920-1922 yıllarında tam iki yıl Yunan işgalinde kal-mıştır. İşgal tarihi kesin olarak tespit edilememiştir. Ancak Sivaslı’nın 101 Her Yönüyle İlçemiz Sivaslı, İzmir, 1996, s.,26. 102 Bu yazı UKTAD, Temmuz-Ağustos-Eylül 1999, S.,4, s.,15.

Mehmet Ersin

194

Uşak’tan sonra işgal edildiği bilinmektedir. Uşak 29 Ağustos 1920’de işgal edildiğine göre; Yunanlılar Sivaslı ve köylerine bu tarihten sonra girmişlerdir. Yunan işgal kuvvetlerinin Sivaslı topraklarına iki koldan girdiği anlatılır. Birisi şimdiki asfalt boyunca Uşak’tan gelmiş, diğeri ise Alfaklar Köyü’nden Yayalar-Dedeballar-Tatar-Pınarbaşı ve Azizler-Sazak-Selçikler’i takip ederek girmiştir. Uşak yönünden gelen işgal kuvvetleri, Yenierice-Salmanlar arasında Türk askeri ve yerel güçler tarafından büyük direnişle karşılaşmıştır. En son işgal olan köyümüz Bulkaz’dır. Aynı dönemlerde Bulkaz ve Ahat’ta Türk askeri bulunmak-tadır. Komutan Uşak Kaymakamı Murat Bey’dir. Yine bu dönemde Sivaslı, cephe durumundadır. Yunanlılar, Bulkaz Dağı’nın doğusuna geçememişlerdir. Işıklı-Eldeniz-Ahat hattı-nın doğusu Türklerde, batısı Yunanlılardadır. Sivaslı’da düşmana ilk direnişi, zamanın Belediye Reisi Tahsin Efendi yapmıştır. İşgali kabul edemeyen bu zat ve beraberinde Katipoğlu Mehmet, Bayram Çavuş ve birçok insanımız halkın önünde dövülmüştür. Halk okul, cami gibi yerlerde toplanarak; silah arama ve sorgulama gibi gerekçelerle dövülmüş, işkence edilmiş, hatta bu iş-kencelerde ölenler dahi olmuştur. Yollara karakollar kurulmuş, kasa-badan giriş-çıkış izne (belgeye) bağlanmıştır. Yunan askerleri evlere dağıtılmış, iki yıl boyunca evlerde kalmışlardır. Yunan, Sivaslı ve köylerinde dövme, işkence, angarya, gasp, mala-mülke el koyma, ev boşaltma, yağma, uzuv kesme, esir götür-me, öldürme, çocuk öldürme, köy yakma ve kadınlara sarkıntılık gibi her türlü zulmü yapmıştır. Sivaslı halkından Hacımlı Mehmet Bey, Uşak Müdafaai Hukuk Cemiyeti üyesi olup, Kuva-yı Milliye hareketinde etkin rol almıştır. Tatarlı Deli İbrahim, Uşak Askerlik Şubesi Reisliği yapmıştır. İlçede Kuva-yı Milliye çalışmaları olmuş, ancak fazla etkinlik gösterememiştir. Bu çalışmalara Hacımlı Mehmet Bey, Selçikler’den Hacı Üsen Ağa, Bulkaz’dan Üsen Ağa, Karalar’dan Gamzaoğlu, Ağaçbeyli’den Rama-zan Ağa, Tatar’dan Deli İbrahim gibi köylerin ileri gelenleri öncülük etmişlerdir. Asker ve yardım toplamışlar, asker kaçaklarıyla ilgilenmiş-lerdir. Oluşturdukları birlikleri Yunan daha Uşak’a gelmeden Salihli ve değişik cephelere göndererek mücadele etmişlerdir. İlçe halkından Hasbi Hoca, Gani Mehmet, Musa Kazım Sancar, Bayram Çavuş, Şevket Efendi, Şehirli Mehmet (Nacak), Amanoğlu Mustafa, Amanoğlu Mehmet ve tespit edemediğimiz yüzlerce insanımız bu harekete iştirak etmişlerdir. Yine ilçe halkından Hasan Hüseyin Dane, Kuynuoğlu Os-man, Halil Paşa, Bayram Nadi, Hatıpoğlu Mustafa ve Ağalar’ın Hasan düzenli orduda savaşarak düşmanı İzmir’e kadar sürmüşlerdir.


195

Kuva-yı Milliyeciler, işgal yıllarında küçük baskınlarla düşmana zarar vermeye çalışmışlardır. Bu mücadelelerde ve Kurtuluş Sava-şı’nda Sivaslı yüzlerce adsız kahramanını şehit vermiştir. (Allah onlar-dan razı olsun.) Bu konunun hakkını veremeyeceğimiz düşüncesiyle fazla inceleme yapılmamıştır. İşgalde ilçe çapında büyük bir direniş olmamıştır. Yapılan küçük girişimlerde ise hep halk zararlı çıkmış, baskın yapanların ve Kuvvacılar’ın yakınları büyük işkenceler görmüştür. Büyük Taarruz sonucu Afyon tarafından top seslerini duyan Yu-nanlılar, 31 Ağustos 1922 günü Sivaslı’yı terk etmişlerdir. Bu kaçış sıra-sında yaşanan ilginç bir olaydan şöyle bahsedilir: Sivaslı’nın doğusundaki harman yerinde Yunanlıların mevzileri vardır. Bu mevziler mayınlanmıştır. Eldeniz’li Gıralı Dayı’nın keçi sürüsü buraya girer ve mayınlardan patla-yanlar olur. Patlama seslerinin yakından geldiğini anlayan Yunanlılar: “Türkler geliyor!” diyerek Sivaslı’da tahribat yapamadan kaçmışlardır. Eğer bu patlamalar olmasaydı, ilçe büyük ölçüde yakılacaktır. Düşmanın kaçışı sırasında Sivaslı’ya ilk giren müfreze Ali İhsan Paşa’nın askerleridir. Bu askerler içinde Kuynuoğlu Osman da bulunmaktadır. Geldiklerinde halk etraflarına toplanır. Kadınlardan ağlaşanlar vardır. Askerlere su ve ayran ikram edilir. Bu sırada bir askerimizin ağlayan bir kadının yanına yaklaşarak söylediği sözler halkı duygulandırmıştır: “Ağlama ana! Sizlerin verdiğiniz temiz süt sayesinde düşmanı yurdumuzdan atacağız!” İlçe halkından Mustafa Çakır, Murat Çetgin, Mehmet Yazgan, Berber İsmel, Hebipler’in Recep (Dolaysu), Hasbi Hoca, Recep Çavuş (Akçin), Mehmet Danacı gibi birçok insanımız Atina’ya esir götürül-müş, bir kısmının ölüsü oralarda kalmıştır. Yine aynı yıllarda Tatarlı Çomuk Musa, Çiftlikli Dırgınoğlu, Kökezli Kadir, Şevket ve Mehmet Ali, Eldeniz’li Efe Veli, Gök Üsen, Efe Şükrü, Sivaslılı Şükür Efe, Karaboyalıklı Şıddak Emin’in halk ara-sında bilinen efeler olarak adı geçmektedir. Not: Bu bilgilerin bir kısmı Eylül 1994-Haziran 1995 tarihleri arasında, o günleri bizzat yaşamış kişilerden alınmıştır. Kuva-yı Milliyecilerin ve savaşanların İstiklal Madalyaları mevcuttur.

Selçikler Kasabası 103 Selçikler, 1920 yılında Yunan işgaline uğramıştır. Bir grup piyade Yunan askeri, Yayalar tarafından gelip, köye girer. Bunlar hiç-bir şey yapmadan, Pınarbaşı’na geçerler. Birkaç gün sonra bir başka 103 Her Yönüyle İlçemiz Sivaslı, İzmir, 1996, s.,120-121.

Mehmet Ersin

196

bölük, Alfaklar-Azizler istikametinden Selçikler’e girer. Bunlardan 100-150 kadarı köyde kalır. Diğerleri Sivaslı’ya geçerler. Köye girişte hiçbir direniş olmaz. Genelde odalara ve müsait evlere yerleşirler. Köyde her türlü zulmü yapmışlardır. İki defa halkı camiye toplayıp, işkence yap-mışlardır. Kırk kadar köylüyü kağnı ve öküz arabaları ile cephane, kumanya ve top taşıtarak Ankara-Polatlı’ya kadar götürmüşlerdi. O günleri anlatan 85 yaşındaki Selçiklerli Hacı Hasan Kara şunları söy-lüyordu: “Selçikler’den Polatlı’ya dört ayda vardık. Yollarda savaşılı-yordu. Biz de Türk askerine karşı kullanılan bu cephaneleri taşıyorduk. Bu bizi kahrediyordu. Yollarda ölmüş insanlara, yanan harmanlara çok rastladık.” Yine bu konuyla ilgili olarak dinlediğimiz Hacı İbrahim Tiryakioğlu, gözyaşlarını gizleyemedi. Selçikler’de Seferberlik ve Kurtuluş Savaşı’na iştirak edenler pek çoktur. Ancak kesin tespit edemeyeceğimiz düşüncesiyle konuya girmeye cesaret edemedik. Kuva-yı Milliye’de görev yapmış İmamoğlu Hacı Hüseyin Ağa ve köylüsü Kahvecioğlu Necip Çarpan, Yunan’ın ilk gelişinde İnay’da çarpışmalara katılmışlardır. İşgal günlerinde Kelete Değirmeni’ni Anton adında bir yerli Rum çalıştırmaktadır. İki oğlu, iki kızı ve bir karısı vardır. Bunlar çevresindeki direniş hareketlerini Yunanlılara ihbar etmektedirler. Bunun için çevre köylere çok işkence yapılmaktadır. Bir gün Anton, Dedeballarlı Kocakafa’nın yanına gider. O gece Türkler Sivaslı’dan inerek değirmeni basarlar. Anton’un karısı ve çocuklarını yakalarlar. Büyük oğlana 300 metre ilerideki Yunan askerlerinin bulunduğu Ağalar Değirmeni’ni aç-masını söylerler. O da Yunan askerlerine dışarıdan bağırarak: “Dışarıda Türk askeri var. Kapıyı açınız” der. Bunun üzerine Yunanlılar ateşe başlarlar. Anton’un büyük oğlu ölür. Türkler diğerlerini kaçırırlar. Bu olaydan sonra Selçikler ve çevre köylerde halka çok işkence yapılır. O yıllarda köy muhtarı, Güzel’in Halil İbrahim’dir. Yine aynı yıllar Fevzi Çakmak Paşa Selçikler’e gelmiş ve camide namaz kılmıştır. Tülüce Tepeleri’nde toplar patlamaya başlayınca Yunanlılar köyü terk ederler. Alfaklar yönüne doğru kaçarlar.

Madalyasız Kahraman Elif Nine Der. Kadir TEKİN104

Sivaslı’daki işgalci Yunan askerleri ev ev dolaşırlar: “İki yumur-ta bir tavuk, haydi çabuk çabuk...” diyerek zorla yumurta, tavuk toplar-

104 Kadir Tekin, a.g.e., s.,101


197

larmış. Torumların Elif Nine adlı dul kadının evine kuşluk vakti gelen askerler, kadıncağızın ne kadar tavuğu, yumurtası varsa toplayıp giderler. Aynı günün akşamüzeri tek başına bir Yunan askeri Elif Ni-ne’nin kapısını çalar. Elif Nine aşağıya inip avlu kapısını açar. Yunan askeri hemen isteğini söyler: - İki yumurta, bir tavuk, haydi çabuk çabuk...

Elif Nine kızar fakat hiç belli etmez. - Gel arkamdan yukarı, vereyim, der. Taş merdivenden çıkarlar. Önde bulunan Elif Nine, merdiven

başına atım atar atmaz bir yay gibi arkasına döner ve Yunan askerini bağrından hızla arkasına iter. Boş bulunan Yunan askeri, bir kütük gibi arkasına devrilir, başını merdivenin taş basamağına çarpar ve ölür. Elif Nine şaşırır. “Kör olasıca cavır, beni katil ettin, ben seni ne yapa-yım, nereye saklayayım...” diye söylenir. Sonra cesaretlenir, gavurun ölüsünü sürüye sürüye götürüp alt kattaki samanlığa saklar. Geceleyin bir çuvala kor, komşularının da yardımıyla götürüp bir kör kuyuya atar.

Aradan aylar geçer, Sivaslı kurtuluşa kavuşur. Elif Nine’nin gavuru nasıl öldürdüğünü herkes öğrenir ve ona bir unvan verilir: “Madalyasız kahraman Elif Nine”

Çarıklı Çavuş 105

Milli Mücadele’de Yenierice’nin önemli bir yeri vardır.106 Köy sınırları içinde Yunanlıların ilk gelişlerinde büyük çarpışmalar olmuş-tur. O günleri yaşayanlardan edinilen bilgilere göre Ahat ve Bulkaz’daki Türk birliklerine ait cephane bu köyümüzde Mehmet Çakı-cı isimli şahsın evindedir. Onun için Yunan bu köye yoğun saldırılar yapmış, Türkler de büyük direniş göstermişlerdir. Az sayıda askerle Höyük Tepesi’ne ve batısındaki Raşit Dayı Tepesi’ne iki makineli kura-rak gelen Yunan’a karşı savunma yaparlar. Yunan Akarca’dan gelir, püskürtülür. Samatlar köyü Keycek Çeşmesi mevkiinden yüklenir. Gene ilerleyemez. İki gün köye giremezler. Höyük Tepesi’ndeki Çarıklı Çavuş, düşmana aman vermez. Düşman, ertesi gün yerli işbirlikçilerin de yardımıyla Salmanlar köyü Pamuklu Tepesi’nden top ateşine baş-lar. Köylüler, tepenin arkasına ve dağlık alana kaçarlar, saklanırlar. Kahramanca dövüşen askerlerimiz önce küçük tepede, sonra Höyük Tepesi’nde (Çarıklı Çavuş) şehit olurlar. Kuşluk vakti Türklerden karşı-lık gelmeyince Yunanlılar köye girerler. Bulabildiklerini esir olarak 105 Her Yönüyle İlçemiz Sivaslı, İzmir, 1996, s.,152-153. Bu yazı; UKTAD, Nisan-Mayıs-

Haziran 1999, S.:3, s.,43’te yayınlanır. 106 Yenierice, eski adı “Çiftlik” olan, Sivaslı’ya bağlı bir köydür.

Mehmet Ersin

198

götürürler. Sağ kalan askerlerimiz de Kel Bey komutasında geriye çekilmişlerdir. Ertesi günü köylüler tepelere çıktıklarında Çarıklı Çavuşun ölüsünü görürler. Ve Höyük Tepesi’ne, şehit olduğu yere gömerler. Dönüşlerinde bir inilti duyup araştırırlar, yaralı vaziyette bir asker bu-lurlar. Köye getirirler. Bu asker Mehmet Onbaşıdır. 15 gün kadar teda-vi ederler. İyileşince, Bulkaz’daki birliğine para toplanarak yollanır. Yunanlılar, köyü top ateşine tuttuklarında, Mehmet Çavuş isimli bir köylü, halkı, tepenin arkasına toplayarak zarar görmemelerini sağlar. Yunanlılar köyü işgal edip, bulabildiği esirleri götürdükten son-ra, halkı camiye toplar. Bu sırada Türk askerleri gelir. Köylüler, kavun karpuz ikram ederler. Askerler “Sağ ol amca, düşmanı yurdumuzdan çıkarıncaya kadar dur emrimiz yok” derler. Yenierice halkının bu mücadelelerde çok faydaları olmuştur. Askerimize yiyecek, barınma, saklanma, cephane gibi yardımları ol-muştur. Çarıklı Çavuşun kimliği bilinmemektedir. Bu kahraman Türk evladı, Yunan saldırısını üç defa püskürtmüştür. Yunanlılara çok zarar vermiştir. Bazı rivayetlere göre 500 civarında Yunan öldürmüştür. 1988 yılında Sivaslı Kaymakamı Fuat Ergün’ün emri ile Köy Muhtarı Nazmi Çakmak önderliğinde mezarı yeniden tanzim edilmiş, Höyük Tepesi de düzeltilmiştir.

Moracalı Hasan Çavuş 107 Hasan Çavuş’un anne ve babası şu anda Kutlubey olarak anılan Moraca köyünden olduğu için Moracalı Hasan Çavuş, harp zamanında, içindeki vatan sevgisiyle birlikte Arabistan’a savaşa gider. Fakat savaş esnasında Moracalı Hasan esir düşer. O sırada Araplar, İngilizlerin kandırmaları sonucu esirlerin karnında altın olduğunu sanır-lar ve esirlerin karnını yarıp altın ararlarmış. Moracalı Hasan esir oldu-ğu için karnını yarmak istemişler. Fakat Moracalı Hasan ısrarla yemin edip, karnımda böyle bir şey yok demesiyle, Arap askerler, Moracalı Hasan’ın karnını yarmaktan vazgeçmişler. Diğer bir Arap asker buna kızıp onu bırakan askerin ayağına kurşun sıkar. Moracalı Hasan bu durumdan kurtulduktan sonra Arapların esirlerini İngilizlere vermesiyle, İngilizlerin, esiri daha sonra Yunanlılara vermesiyle Yunanlıların esiri olmuştur. Yunanlılar da Türkiye’ye gelirken, esirlere, bizim dinimize geçip, bizim süvarimiz olup, Türklere karşı savaşacak var mı derler.



199

Moracalı Hasan ve birkaç kişi Türkiye’ye gelirler. Eşme kırına geldikle-ri zaman da Moracalı Hasan, ormana sapar ve kaçmayı başarır. Or-manda bir çobanla karşılaşan Hasan Çavuş, çobanın kıyafetlerini giyer. Silahını ve kılıcını gömdükten sonra kız kardeşinin köyü olan Avgan’a gelir. Çocuklar onu, çingene diyerek taşlarlar. Moracalı Hasan evin damına girip hayvanını bağlar ve çıkıp yatar. Bu sırada kız karde-şi kırdan eve gelir. Çocuklar hemen haber verirler. “Bizim eve bir çin-gene gelip, yattı” derler. Kız kardeşi eve çıkıp bakar, yıllardır hasretini çektiği kardeşi Moracalı Hasan’dır evde yatan. “Çocuklar o sizin dayı-nız,” denir ve yılların özlemi sarılınarak giderilir. 1-2 saat sonra Türk çeteleri adı altında toplanan bir çete de Yörük Ali’nin yanında Yunanlı-larla çarpışan kardeşi İsmail eve gelir. Abisini gören İsmail, Yunanlıla-rın onu kıstırdığını, silahını ve atını aldığını anlatır. Yörük Ali’nin de “silahını geri almazsan seni öldürürüm” dediğini ve onun kaçıp geldiği-ni söyler. Ertesi gün Moracalı Hasan daha önce çobanla karşılaştığı yere döner. Gömdüğü silahı ve kılıcı alır. Sonra da atını, silahını ve kardeşini alıp, Yörük Ali’ye teslim eder. Bu arada kılıcını da yeğenle-rinden biri olan ve şu anda Avgan Kasabası’nda ikamet eden Rama-zan Büyükolta’ya bırakır. Kılıç halen orda bulunmaktadır. Moracalı Hasan çavuşun köyde de sözü dinlenir ve sevilir, sayılırdı. Ağlayan çocuklara “Hasan Çavuş geliyor” denildiğinde susarlardı. Bu arada heybetli bir adamdı. Moracalı Hasan Çavuş için harp bitmiş demek değildir. Çok güzel Yunanca bilmektedir ve bunu çok iyi kullanır. Yunanlılara dost gibi görünüp, bütün bilgileri Türk kumandan-lara anlatır ve Yunanlıları kıskıvrak yakalarlar. Bilgi getirdiği kuman-danlar arasında Fevzi Çakmak gibi büyük kumandanlar vardır. (Fevzi Paşa o zamanlar değişik kılıklara girerek köy köy dolaşır, Moracalı Hasan Çavuş gibi adamlarından bilgi edinirmiş.) Bu yüzden Cumhuri-yetin ilanından sonra Moracalı Hasan’ı ödüllendirmek için ararlar, fakat bulamazlar. Çünkü bu büyük halk kahramanı arkasında sadece bir kılıç bırakarak, 1924’de ölmüştür.

Ulubey’in Kurtuluşu 108 Derleyen: Hasan BAĞCI109

İlçenin Yunan işgalini görmüş ihtiyarlarından alınan bilgilere 108 Ulubey ve Köyleri Tarihi ve Bugünü, b.t.y.(1983), b.y.y., s.,4-5’te ve UKTAD, Tem-

muz-Ağustos-Eylül 1999, S.:4, s.,43-45’te yayınlanır. 109 Hasan Bağcı, Ulubey Lisesi’nde tarih öğretmeni olarak çalışırken, görevlendirilmesi

üzerine bu derlemeyi yaparak, 15.02.1981 tarihinde okul müdürlüğüne teslim eder. Lütfedip bana da verdiği için teşekkür ederim.

Mehmet Ersin

200

göre: Yunan İşgalinden Önceki Çalışmalar: Yunanlılar, Mayıs 1335’te (15 Mayıs 1919) İzmir’e çıktıktan sonra Batı Anadolu’da yayılmaya başladılar. O zamanın Yunan Baş-bakanı Venizelos “Salihli’ye kadar işgal edelim. Daha ileriye kadar gidersek Anadolu bize mezar olur” demesine rağmen, Yunan Kralı Konstantin’in Ankara’ya kadar Anadolu’nun işgalini istemesi üzerine, batıdan başlamak üzere Anadolu adım adım işgal edilmeye başlan-mıştır. İzmir’in işgalinden bir yıl sonra 1336 (1920) yılının Eylül başla-rında Yunanlılar önce İnay istasyonunu, hemen arkasından Ulubey’i işgal ettiler. Halk bu tür bir işgali her an beklediği için ayrıca devamlı ola-rak Uşak’tan (ilçe merkezi idi) alınan emir gereği, Heyet-i Nasiha deni-len bir heyet kurularak Ulubey ve köyleri, “Yunana karşı koymayın, yağma ve katliam yapabilirler” diye uyarılmıştır. Bu nedenle halk, işgal anında Yunanlılara karşı gelmemiştir. Yunanlılar, Uşak ve çevresine gelmeden önce Uşak’ta Milis Alayı (Eşref Alayı) kurulmuştur. Bu alayın kumandanı Biliğin Deli Ah-met adında bir zattır. Maiyetinde zabit ve er olarak görev yapan pek çok kimse vardır. Bu alay Akse köyünde yatar kalkar, orada talim ederdi. Bu alayın Ulubey’de uzantıları (kolları) vardı. Ayrıca yine Uşak’ta bir çete örgütü kurulmuştu. Bu örgütü İbrahim Bey (İbrahim Tahtakılıç, 1927, 1931, 1935 yılları Uşak’ı temsilen Kütahya Milletvekili) yönetiyordu. Bu örgütün Ulubey’deki temsilcileri Hasköylülerin Osman Efendi (Osman Toklu), kardeşi Sarı Ali (Ali Toklu) ve Hacının Osman (Osman Türker) idi. Ulubey’deki Kuva-yı Milliyecilerin başı olan bu kişiler Yunanlıların muhbirleri tara-fından devamlı izlendikleri için işgal sırasında çok eziyet çekmişler, zaman zaman hapsedilmişlerdir. Yine işgalden önce Çerkez Ethem’in yeğeni olduğu sanılan Çerkez Eşref, Yunanlılara karşı kullanılmak üzere 65 adet kuvvetli atı Ulubey’den toplayarak götürmüştür. Yunan İşgali: Yunanlılar Ulubey’i işgal etmeden önce uçakla alçaktan uça-rak yer tespiti yapmışlardır. Yukarıda da belirtildiği gibi 1336 (1920) yılının Eylül başında bir ikindi vakti boru ve trampet çalarak İnay yö-nünden bugünkü sığır yolu mevkiine geldiler. Hemen burada ve daha sonra sırası ile Yağlı Göl (bugünkü Hükümet binasının bulunduğu yer) ile Develi harman yeri çevresinde çadırlar kurarak Ulubey’i işgal ettiler. Heyet-i Nasiha’nın uyarıları doğrultusunda işgalcilere karşı hiçbir dire-


201

niş olmadı. İşgalciler bu arada evleri tespit ettiler. Ev sahiplerine bir, en çok iki oda bırakarak diğer odalara kendileri yerleştiler. Ayrıca ca-mileri de işgal ederek, buralara yerleştiler. Nahiye merkezine bir kara-kol kurdular. Önce Ulubey’e topçu fırkası geldi. Bunların çok miktarda ka-danaları vardı. Bu fırkanın bir kumandanı birkaç kumandan yardımcısı, İzmirli yerli Rumlardan olan bir tercümanları vardı. Fırka kumandanı Gavrako idi. Bunlar halka iyi davranıyorlardı. Ancak daha sonra gelen süvari alayı çok edepsiz olup, halka çok eziyet etmişlerdir. İşgal ettiklerinin birinci yılında harmanlardan buğday, arpa almaya başladılar. Özellikle çiftçilere elleri erdiği, güçleri yettiği sürece eziyet etmeye çalıştılar. Kasaba dışına çıkmak izne bağlandı. Yol başlarında gece gündüz nöbet tuttular. Halk kendi işinden çok Yunan-lıların angaryasını yapıyordu. Yunanlıların esas karargahları Çivril’e ve Afyon’a semt olduğu için Alfaklar köyünde idi. Ulubey ve köylerinden toplanan un, yumurta, saman, arpa, v.s. yükler mahalle muhtarlarının tespit ettiği sıraya göre 40-50 kağnı veya araba ile Alfaklar’a taşınıyor-du. Afyon ve Eskişehir’i Yunanlıların işgal ettiklerinde, Ulubey’den buralara da angarya götürülmüştür. İşgalciler, işgallerinin ikinci yılında 11-12 yaşından büyük er-kekleri çarşı camiine doldurarak yakmak istediler. Bu feci olaydan Ulubey’i Osman Efendi’nin oğlu İsmail Efendi kurtardı. Küçük bir çocuk olan İsmail Efendi gizlice kaçarak İnay’daki büyük kumandanı olaydan haberdar etti. Ulubey’e gelen kumandan olayı tetkik etti ve çarşı cami-indeki erkekleri serbest bıraktı. Ancak Yunanlılar Ulubey’de kaldıkları iki yıl içinde halka angarya işleri ile ilgili olarak devamlı sıkıntılı günler yaşatmışlardır. Halkın elinden kendilerine yararlı olabilecek her şeyi almışlardır. İşgal sırasında erkekler dışarı çıkamadıkları için Kurtuluş Sa-vaşı’nın çeşitli safhalarına katılamadılar. Ancak Seferberlik sırasında askere alınmış veya Kafkas cephesinde bulunan Ulubey ve çevresin-den asker kişiler, oradan Büyük Taarruza iştirak ettiler. Bunlar Çakal Ahmetlerin Mustafa Çavuş, Şerif Hoca oğlu Mustafa Çavuş ve Osman Çavuş’tur. Bu çevreden Seferberliğe çok kişi katılmıştır. Ancak bunla-rın büyük çoğunluğu çeşitli cephelerde şehit olmuşlardır. Yunan kuvvetleri meydan savaşı için Afyon’a gitmişlerdir. 30 Ağustos’ta ordularımıza yenilince, kaçarlarken önce İnay’ı sonra da Ulubey çarşısının bir kısmını, Çolak’ın kahvesini kundaklamak suretiy-le yakmışlardır. Halk evlerini kapadığı ve kilitlediği için mahalleleri yakamamışlardır. Yunanlılar kaçarken bu çevrede pek çok esir bırak-

Mehmet Ersin

202

mışlardır. Bu esirlerden işgal sırasında çok eziyet edenler, derelerde öldürülmüştür. Diğerleri Yunan ordusunun arkasından kaçmıştır. Aynı gün Yunanlılar kaçarken Beşir Mehmet Yunan işgali sırasındaki Nahi-ye Müdürü Mustafa Bey’in Yunancı olduğu gerekçesiyle öldürmüştür.

İşgalden kurtulduktan sonra: Yunanlılar, 2 Eylül 1338’de (1922) Ulubey’den kaçmışlardır. Bizim askerlerimiz geldiği zaman, büyük sevinç gösterisi olmuştur. İlk defa süvariler gelmiştir. Halk neyi var neyi yoksa, Yandımların Koca Kahve’nin olduğu yere yığılmıştır. Buradaki boş alana kazanlar vurul-muş, askerlerimize üç gün yemek verilmiştir. Kaynak: Münüp Kıllı (1306 D.), Osman Çil (1319 D.), Hakkı Ak

İtecik Lâleleri

Der. Ramazan ŞENTÜRK110

Yıl 1920, Ağustos ayı. Uşak Hücum Taburu askerleri Eskisaray- Karakuyu hattında, Yunan birliklerine karşı koymaya hazır-lanıyorlar. Kurban Bayramı için Hücum Taburunda görev yapan gönül-lü askerlere mahalli komutanlar izin vermiş. Bunu fırsat bilen Yunan işbirlikçileri cephede az sayıda asker olduğunu karşı tarafa bildirmiş-ler. Kurban Bayramı günlerinde Yunanlılar, Uşak’a karşı taarruza baş-lamışlar. Bu sırada Kayağıl köyü civarındaki tek ocaklı değirmene buğdaylarını un yapmak için gelen üç kardeş, sabah ezanı zamanı Yunan askerleri ile silahlı çatışmaya girmişler. (Kardeşlerden biri Ça-nakkale Savaşı gazisi imiş.) Üçü de vuruşa vuruşa İtecik dağına doğru geri çekilmişler. Üçü de çeşitli yerlerinden yara almışlar. Kanları, terleri İtecik dağının topraklarını sulamış. Yunan askerleri üç kardeşi takip ederek; “Yeşil sarıklı” dev askerlerle karşılaşmışlar. Korkularına, geri dönmüşler. Üç kardeş İtecik dağının değişik yerlerinde kan kaybından şehit olmuşlar. Yaz bitmiş. Sonbahar, kış derken o güne kadar hep beyaz açan İtecik Lâleleri, 1920 baharında kırmızı açmaya başlamış-lar. O gün bu gündür İtecik Lâleleri hep kırmızı açıyor. Halk denen usta, Kurtuluş Savaşı’nı her konuda destanlaştır-mış. Ben de bu öyküyü şiirleştirdim.

110 Öğretmen Ramazan Şentürk’ün 9 Eylül 2002 tarihinde bana verdiği yazı ve şiirdir.

Kendilerine teşekkür ederim.


203

İtecik Lâleleri İtecik dağının yamaçlarında Kırmızı lâleler açar 1920’lerden beri... Daha önceleri rengi beyaz lâle Neden geldi kırmızı hale?

Derler ki Yunan işgal ettiği günlerde Anadolu’yu Çok çetin savaşlar olmuş, Vatan için, namus için, özgürlük için...

Üç yiğit varmış Uşak ilinden Düşmana kurşun sıkmak için İtecik siperlerinde bekleyen... Düşman yaman, düşman küstah, Düşman acımasız, düşmanlığından... İtecik önlerinde mantar gibi Bitiverir birden.

Üç yiğit bu, El mi yaman, bey mi yaman? Üç yiğidin gönlünde vatan... Kurşunları bitene dek, Ateş etmişler İtecik tepelerinden.

Damlayan ter, damlayan kan Akmış İtecik toprağına Üç yiğitten armağan lâle soğanlarına... Biri gümede, biri siperde, biri de zirvede Yahya Çavuşla karşılaşmış, Seher yelleri estiğinde...

İşte o gün karar vermiş, İtecik Lâleleri Dünya var oldukça, kırmızı açmaya... Bu toprağı kanı ile sulayan Şehitlerin vatanı olmaya... Senin için masalsa bunlar! Git, gez, gör İteciği İtecik’te açan kırmızı lâleyi....

Mehmet Ersin

204

Ulubey Yurdum ocağım, şirin kentim, Ulubey'im, Sana borçluyum, ne varsa elimde, benim. Asar Tepeleri, Eskiçeşme geçmişten bir anıttır, Parlak mazine Blaundos Kenti bir kanıttır. Unutmak mümkün mü, iki yıllık düşman mezalimini, Hayırla anıyoruz Atatürk’ün şanlı süvarilerini. Düşman bir gecede, koca çarşını yakıverdi, Yılmayan halkımız yeni baştan yapıverdi. Yıllar boyu evlatların, büyük kente göç etti, Amaçları yükselmek, ön saflara gelmekti. Tarım bir ülke için vazgeçilmez bir kaynaktır, Geniş arazilerinin değeri, bir gün anlaşılacaktır. Sarı ayvaların, şeftalin, ceviz, erik, narınla, Ne güzel bir kentsin, Ulubey, yemyeşü tarlalarınla. Uzanıp giden, doğa harikası, derin kanyonlar, Hepsi senin bağrında, insanlar bilmiyorlar. Doğayı kirleten, bazı çıkarcı çevreler, Her ülkenin tarihinde vardır böyle evreler. Savaş yıllarının kıtlıkla geçen günlerinde, Hayat bulduk yetiştik, o müşfik ellerinde. Disiplinli, sevgi dolu, özverili bir anne gibiydin, Kırklı,ellili senelerde ne zengin, ne fakir ettin. Çiftçi, sanatkar, esnaf yetenekli insan yuvası, Asırlardır yaşatıyor seni, evlatlarının duası. Atmışlı yıllarda ülkemizi yurtdışına gitme modası sardı, Usta becerikli, çalışkan insanımız Almanya’ya uzandı. Onlar, orada hala azimle gayretle çalışıyorlar, Ulubey sevgisini hep yüreklerinde taşıyorlar. Acı tatlı günler gördün, beş bin nüfusla kalıverdin, Fazlasını bir umutla yurt dışına salıverdin. Ulubey'in geçmişinde, zengin bir yemek kültürü vardır, Ebem Köftesi, Döndürme, Cızdırma, Basma Helva bunlardandır. Mazide ünlü din büyükleri, Hocaları yetiştiren Ulubey, Senden yetişen onlarca bilim insanı önünde başını ey. Osmanlıda Ulubey küçük bir kasabaydı, Tahsil için gelinen bir ilim, irfan yuvasıydı. Dürüst,çalışkan, azimli Ulubey’liler, Eskiden adları Ulu Gök Bek’li idiler. Köylerimiz, İnay, Kışla, Çardak, Hasköy ve Avgan'dır,


205

Buralarda yetişen, arpa, huğday, çavdar, küçükbaş hayvandır. Büyük, Küçük Kayalı, Dutluca, Aksaz, Omurca Güzelliğinize doyamam, otursam ömür boyunca. Tanrı önce cenneti yaratmış, sonra Ulubey Deresi'ni. Sözcüklerle anlatamam, gidin görün ötesini, berisini. Biz, Ulubeyliyiz, anlımız açıktır, insanları hep severiz, Elini uzatanlara, inanın, canımızı veririz. Uşak ilinde güzel bir kentiz, yurdumuzu çok seviyoruz, Ulubey’de doğduğumuz için gurur duyuyoruz.

Eczacı Halit KARAMAN 23.3.2013

Mehmet Ersin

206


207

C. TRİKUPİS NASIL TUTSAK OLDU?

Mehmet Ersin

208


209

Nikolaos Trikupis (1868-1959) Uşak’ta Kurtuluş Savaşı’nın konusu açıldığında, söz döner dolaşır Trikupis’in kılıcına111 ve esir oluşuna gelir. Bu konuşmaların içeriği gerçeklere dayansın, konunun meraklıları aydınlansın diye bu konuda yazılanlardan çok önemli gördüğüm yazıları yayınlanış sıra-sında göre bu bölüme koyarak okuyuculara sunuyorum.

Trikupis’in Tutsaklığı Trikupis’in tutsaklık öyküsü, birçok kişi tarafından, çeşitli tarih-

lerde farklı anlatılsa da, Genelkurmay tarafından hazırlanan“Türk İstik-lal Harbi” kitabında, Genelkurmay tarafından yazılanlar gerçeğe daha yakındır. Söz konusu kitapta, Trikupis’in tutsak olduğu/nasıl teslim edildiği özetle şöyledir. I.Ordunun IV. Kolordu’sunun 23. ve 5. Kafkas Tümenleri sağ-dan, 11. ve 12. Tümenleri soldan Uşak’a doğru ilerliyor. 23. Tümen mola verdiğinde; 23. Tümene bağlı 69. Piyade Alayı, bir süvari bölüğü, bir dağ bataryası, 5. Kafkas Tümeni emrine veriliyor. Sonra neler olu-yor? “…69. Alayın 2. Taburu daha solda mevzide idi. Bu tabur 5. Kaf-kas Tümenini beklerken, saat 17.50’de Karacahisar güney sırtlarındaki düşmanla süvarilerimizin ateş muharebesi yaptıklarını gördü. Bunun üzerine Tabur Komutanı, süvari keşif kolunun bulunduğu hatta bir bölüğünü sürdü. Bu hatta gelinince köyün önündeki dereden 4 Yunan subayı ve silahsız on er ellerinde beyaz mendiller sallayarak geldiler. Tabur Komutanı’na (Yüzbaşı Nihat Ok) : “Teslim olacaklarını, fakat Tümen Komutanlarının bir Tümen Komutanına teslim olmak istedikle-rini “ bildirdiler. Tabur Komutanı Yüzbaşı Nihat Ok : “Tümen Komuta-nının kendisi olduğunu gelip teslim olmalarını” söyleyerek subayların-dan birisini Yunan Komutanına gönderdi. 15 dakika sonra 2 general ve 100 kadar karışık rütbedeki subay Tabur Komutanının yanına geldi-ler ve protokolle teslim olacaklarını söylediler. Tabur Komutanı, proto-kolün geride imza edileceğini bildirerek tercümanları ile 2 generali Tabur Emir Subayı Teğmen Sungurlu Nuri ile Uşak’a 23.Tümen’e gönderdi. Fakat sonra 19.30’da Kosur vadisini batıya geçerek kuzeye ilerlemekte olan, 9. Alayın başında bulunan 5. Kafkas Tümeni Tugay Komutanı Yarbay Hopalı Ali Rıza Bey, bunlara rastladı ve esir gene-ralleri Emir Subayı’nın elinden aldı.112”

111 Mehmet Ersin: a.g.e., s.,67-70. 112 Türk İstiklal Harbi, II.Cilt, Batı Cephesi, 6.Kısım, III.Kitap, Ankara, 1995 (Genelkurmay

Basımevi), s.,77-85.

Mehmet Ersin

210

Tutsaklar, 2 Eylül 1922 cumartesi günü saat 23.00’da Göğem Köy’ünde bulunan 5. Kafkas Tümen’i karargâhına getirildiler. Yunan Generaller ve Kurmayları 3 Eylül 1922 Pazar günü saat 08.00’da Tü-men Süvari Bölük Komutanı Sivaslı Yüzbaşı Ahmet Salih Efendi refa-katinde atlarıyla Uşak’a IV. Kolordu karargâhına gönderildiler. Tutsaklar: a)1. Yunan Kolordusu Komutanı General Trikupis: 22 Ağustos 1922’de Yunan Resmi Gazetesinde Yorgo Hacıanestis yerine Küçük Asya Orduları Komutanlığına tayin emri yayınlanmış, ancak bu haberi Trikupis, Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın huzurunda öğrenir. Trikupis Uşak’tan Ankara’ya ve oradan Kayseri Esir Kampı’na götürülür. Trikupis’in esareti 1 yıl sürer. b)2. Yunan Kolordusu Komutanı General Dienis c)1. ve 2. Yunan Kolordularının Kurmay Başkanları: Albay Yuanis ve Albay Vandelis d) 13. Tümen Komutanı Albay Kaybalis (İzmir’e 15 Mayıs 1919’da çıkan bu tümendir.) Tutsaklar, silsile yoluyla IV. Kolordu Komutanı Kemalettin Sami’nin sonra 1.Ordu Komutanı Nurettin Paşa’nın, daha sonrada Garp Cephesi Kurmay Başkanı Asım Bey’in (Orgeneral Asım Gündüz) huzuruna çıkarılırlar. En sonra da 2 General (Trikupis ve Dienis) 1. Ordu Komutanı Nurettin ve 4.Kolordu Komutanı Kemalettin Sami Pa-şaların arasında Başkomutan Gazi Mustafa Kemal Paşa, Fevzi ve İsmet Paşaların huzurlarına çıkarılırlar.

9 Eylül 1922 tarihinden 6 gün öncesine gidelim: Yer: Uşak

Mekân: Kaftancılar’ın Evi (Bugün Atatürk ve Etnografya Mü-zesi), Üst kat, Sofa. Ortada bir tahta masa. Masanın pencere kenarın-da 3, karşısında 2 sandalye. Zaman:3 Eylül 1922 Pazar Kişiler: a) 1.Gazi Mustafa Kemal Paşa

2.Mareşal Fevzi Paşa (Çakmak) 3. İsmet Paşa (İnönü)

b) 1.Yunan 1. Kolordusu Komutanı General Trikupis 2. Yunan 2. Kolordusu Komutanı General Diyenis


211

Trikupis Nasıl Teslim Oldu? 113 Anlatan: Dadaylı Albay Halit Bey (AKMANSÜ) Yazan: Feridun KANDEMİR114

Büyük Taarruzumuz esnasında vazife başında bulunmayan Yunan Orduları Başkumandanı General Hacı Anesti yerine bu vazifeyi üstüne alan General Trikupis, sonraları yayınladığa hatıralarında, uğradıkları bozgundan sonra adım adım esarete doğru nasıl gittiklerini anlattığı gibi, onu esir etmek mazhariyetine eren kıymetli kumandanla-rımızdan rahmetli 1. Kafkas Tümeni Kumandanı Dadaylı Albay Halit Bey (Akmansü) de askerlik hayatının en mesut hâdisesini teşkil eden bu olayı arkadaşımız Kandemir’e tafsilâtıyla anlatmıştı. Aşağıda, birbirini tamamlayan bu hatıralarını bir arada bula-caksınız. Trikupis anlatıyor115: “30 Ağustos akşamı saat 17.30’dan itibaren ihtiyat diye bir kuvvetimiz kalmamıştı. Gerideki kuvvetlerden bir ihtiyat kuvveti teşkili-ni emretti isem de erlerimiz bu emrimi dinlememişlerdi. Saat 19’da, erler mevzilerini terk ediyorlar, buna karşılık Türk kuvvetleri kuzey ve güneyimizdeki çemberi gittikçe daraltmağa başlıyorlardı. Bu durumda kuzey batımızda-ki serbest kalan biricik noktadan faydalanmağa karar verdiğim sırada, 9. tümenin kuzey cephesinin bozulması ile, o kısım müthiş bir paniğe sahne oldu. Başıboş bir kaçış ve ateş başladı. Ka-çanlar, borularla arka arkaya verilen: “Dur. Dikkat!” emirlerine kulak asmıyorlardı. Karanlık bastıktan sonra durumun vahameti arttı. Şafak sökerken – yani 31 Ağustos sabahı – Çal köyü yakınlarında her şey-den evvel, tümenlerin mümkün olduğu kadar süratle derlenip toplan-malarını emrettim. Saat 21’de bazı birliklerin hareketi başladı. Aliviran muharebesi diye isimlendirdiğimiz bu savaşa katılan-lar, kuvvetlerimizin uğradığı büyük kayıplardan dolayı buraya (Ölüm Geçidi) adını vermişlerdi. Arazinin dağlık ve ormanlık, elimizdeki hari-taların da yanlışlıklarla dolu oluşu yüzünden yolumuzu şaşırdık. Ve gün ağarırken kendimizi Murat dağı yamaçlarında bulduk. Yanımda bulunan 2. Kolordu Kumandanı General Dienis, orman içinden geçerken, güzel çiftlikler gördüğünü zannederken he-

113 Bu yazı, Uşak Der., Temmuz 1978, S.:3, s.,6-9’da yayınlanmıştır. 114 (Hatıralar, Vesikalar, Resimlerle) Yakın Tarihimiz, C.:3, S.,28, 6 Eylül 1962, s.,35-36 115 Kaynak gösterilmiyor, ilerleyen sayfalarda kaynak gösterilerek, Trikupis’in anılarına

yer verilecektir.

Mehmet Ersin

212

zeyana başladı, biraz sonra da hayal ettiği köşklere girmek ister gibi hareketler yaparken atından düştü. Doktorlar öldüğünü zannettiler. Bu minval üzere gece yürüyüşünden sonra 1 Eylül sabahı şafak sökerken, Murat dağının bir tepesi üstünde bulunduğumuzu anlamış ve – henüz Türkler tarafından alınmadığını ümit ettiğim – Uşak’a bir an evvel varmak için, o istikamette ilerlemeğe başlamıştık. Saat 22’de, Küçükler kuzeyindeki tepelere vardık. Erler aç ve yorgun-du. Biraz dinlenmeleri için mola verilmesini emrettim. Ve ertesi günü erkenden Uşak genel istikametinde Küçükler – Karacahisar – Mesudi-ye yolunun takip edileceğini emrettim. 2 Eylül sabahı saat 4’de yürü-yüş kolu, verdiğim emre göre güneye doğru bitkin bir vaziyette, ağır ağır ilerliyordu. Öğleye doğru Karacahisar kuzeyinde iken, Uşak’ın Türkler tarafından işgal edilmiş olduğunu haber aldık. Üç dört günlük açlık ve yorgunlukla perişan bir halde bulunan erler, adeta sürüklenir gibi idiler. Vadinin tabanını takip eden patika yoluna çıkarak, buradaki savunma mevziinde tutunmağa karar verdim. Yürüyüş kolu Karacahisar’dan hareketle 1115 rakımlı tepeye kadar ilerledi. Bir dayanma merkezi halindeki bu yerde, saat 16’da gözetleyiciler bin metre yakınımıza kadar, beş yüz mevcutlu bir Türk süvari kuvvetinin yaklaştığını ve biraz gerilerinde de 4 km. derinliğinde bir piyade kolunun bize doğru ilerlediğini haber verdiler. Bu haber üzerine, 13. Tümen Kumandanı Albay Kaybalis’e son savunma tedbirlerini almasını emrettim. Savaşabilecek durumda nihayet 1500 kadar erimiz vardı. Fakat topların muhafazasına memur silahlı piyade erlerinin, top başındaki nişancı arkadaşlarına “ateşe başladıkları takdirde, evvela kendilerini öldüreceklerini” söyledikleri görüldü. Ve bu esnada örtme kıtalarımızla Türk süvarisi arasında ateş başlayınca, kendilerine “Ateş ve ileri!” emri verilen 13. tümen birlikleri de: “Artık savaşacak halimiz kalmadı, Boşu boşuna helak edilmeye-lim!” diye bağırarak, karşı geldikleri görüldü. Bunu gören borazan eri de kendiliğinden “Ateş kes” işaretini verdi.” Birinci Kafkas Tümeni Kumandanı Albay Halit Akmansu da demişti ki: “31 Ağustos sabahı, düşmanın çekildiği anlaşılınca Uşak’a doğru takibimiz devam etti. Fakat tümenim, beş günlük aralıksız sa-vaşlar esnasında 105 subay ile 1200 er yaralı ve şehit vererek çok yorgun düştüğü için, o gün Aslıhanlar civarında dinleniyordu. Ertesi gün, ağırlıklarımızla toplu bir halde, Uşak istikametinde yolumuza devam ettik. Eylülün ikinci günü öğleden sonra, ikiye doğru kol başı-mız Karacahisar’a yaklaşmıştı ki dört nala gelen bir köylü: “On iki bin


213

kadar tahmin olunan düşmanın, köyleri yakarak Murat dağı cihetinden, Elmalı-Uşak’a doğru” ilerlediğini haber verdi. Arazi çok dalgalı, dereli tepeli olduğu için bir şey görülmüyor-du. Hemen muharebe tertibatı aldırdım. Süvari bölüğümü de düşman mevkiini tayine memur ettim. Biraz sonra bu bölük düşmanla temas etti. Biz de zaten ilerliyoruz. Süvari bölüğüm yaya cengine başlayınca, onu bir alayla takviye ettim. Bir batarya dürbünü ile, düşman istikametini tarassut ve tetki-kimde Elma dağı doğu eteğindeki Karahisar köyünün yandığını ve düşman askerlerinin köy içinde gezindiklerini gördüm. Ve tümenin mütebaki kuvvetiyle Kosur deresinin iki tarafında hazırlık mevziine girdim. Durumun bizar aydınlanmasını bekliyordum. Düşman son hesaplara göre filhakika, on, on iki bin tahmin ediliyordu. Dağı işgal altında bulundurduğu için mevzii bize hakimdi. Akşama da iki saat kadar bir zaman vardı. Kolordu, Uşak’a gitmiş olduğu için tümenim, yalnız kalmıştı. Bu durumda yalnız başıma ve hemen bir taarruza kalkmayı doğru bulmadım, ihtiyatlı hareketi tercih ettim. Fakat akşama doğru Elma dağı üzerinden, büyük bir beyaz flama sallandı. Aramızda iki kilometre kadar bir mesafe vardı. İlerideki süvarilerimiz ise bir kilometreden uzakta değillerdi. Biraz sonra, süvari bölüğüme gelen beyaz flamalı bir Yunan küçük zabitini bana getirdiler: - “Beni General Trikupis gönderdi. Teslim olacak. Teslim al-manızı istedi...” dedi. - “Yanında kim var; ne kadar kuvvet mevcut, neredeler?” diye sorduk. - “Yanında 2. Kolordu Kumandanı General Dienis, Tümen Kumandanı Albay Vandelis ve Erkân-ı Harbleri, yaverleri ve bir tümen asker var...” Liva Kumandanı Ali Rıza Beye gidip bunları teslim alması emrini verdim. O gün 23. tümenden emrime verilen bir alay da dahil olmak üzere, dört piyade alayı halindeki kuvvetlerim Elma dağı ete-ğindeki Göğem köyü civarında Yunanlıları teslim aldılar. Esir alınan asker sayısı 6000 idi. 2-3 Eylül gecesi saat 10’a doğru süvari bölüğü kumandanı Sivaslı Yüzbaşı Salih Efendi, iki general ile bir albayı, erkân-ı harpleri ve yaverlerini bulunduğum Göğem köyü kuzeyindeki Bölmelik tepeye getirdi. Atla geldikleri halde yorgun, bitkin bir halde idiler. Bunların İzmir’e ilk çıkan 13. Yunan Tümeni oldukları anlaşıldı. Generaller ve maiyetleri karşıma geldiler. Fakat General Trikupis beni mirî fiyatla levazımdan alınmış ve yollarda yıpranmış bir

Mehmet Ersin

214

er elbisesi ve kaputu, yine öyle bir er çizmesi ve başımda sade kalpak gibi bir şeyle görünce, bir kumandana filan benzetmemiş olmalı ki gözlerini sağa sola çevirerek araştırıyordu. Hakkı da yok değildi. O anda cebimde top topu bir lira param vardı. Kendisi ise, mükemmel bir Avrupalı kumandan kıyafetinde bulunuyordu. Bir zaman sesimi çıkarmadım. Nihayet karşısında benden başkasını göremeyince, yüzüme bakıp Fransızca: - “Ou est le Commandant?” diyerek, kendisini teslim alacak kumandanı aradı.

Ben, “Yârabbi, bu zalimleri benim gibi mütevazi bir adama tes-lim ettin” diye Allah’a şükrediyordum. Sonra kendisine, bir adım daha yaklaşarak Fransızca:

- “Kumandan benim... Hoş geldiniz!” dedim. İnanmıyormuş gibi, şaşkın şaşkın bakıp bir tereddüt devresi

geçirdikten sonra, böyle basit kılıklı birine teslim olmak talihsizliğine düştüğünü hissettiren bir iç çekişi ile boynunu büktü. Ben tabancaları-nı alarak – hiçbirinin kılıcı yoktu - :

- “Buyurun oturun...” dedim. Karşı karşıya yere oturduk. Melûl ve mahzun bir halde idiler.

Karınlarının aç olduğunu anlayınca bir sofra çıkaralım, güzelce yesin-ler, içsinler dedim ama, kendilerine haber gönderdiğim, hala evleri alev alev yanıp duran köylüler, bunları da gözleriyle gördükten sonra:

“Kumandanımıza canımız feda... Nemiz var, nemiz yoksa onun olsun. Ama bize yapmadıklarını bırakmayan düşmana, avuç dolusu altın da verseniz, alimallah bir lokma ekmek bile veremeyiz... Baksanıza, hala yanıyoruz...” diye red cevabı verdiler. Ben de yanım-da bulunan zeytin, peynir, ekmekle bir fincan çay ikram ettim. Ortamı-za da bir ateş yaktırdım. Onun çatırdaya çatırdaya yükselen alevi esaretin acısını birkaç saatten beri çekmekte olan General Trikupis ile arkadaşlarının yüzlerine bir başka ıstırap ve hüzün veriyordu. Nihayet sıra sorguya gelmişti. General Trikupis’e:

- “Siz, dedim. Vazifenizi yaptınız, fakat harp talihi aleyhinize döndü. Zaten memleketimizi haksız yere işgal etmiştiniz. Biz sizi vata-nımızdan çıkarmak için çalıştık. Er geç muvaffak olacağımızdan emin-dik ama bu kadar çabuk, bir hafta gibi kısa bir zamanda, ordunuzun darmadağın olarak bozguna uğrayacağını, doğrusu, tahmin edemez-dik. Ben Sakarya Meydan Muharebesi’nde Tümen Kumandanı olarak bulundum. Yunan ordusu orada, bu seferki muharebelere nispetle daha ziyade harp kıymeti göstermişti. Şimdi ne oldu? Başkumandan Vekili sıfatıyla elbette bunun sebeplerini bilmeniz lazımdır.”


215

General Trikupis, artık olan oldu der gibi bir el işareti yaptı ve anlatmağa başladı:

- “Mağlubiyetimizin sebepleri çoktur. Bence bunların başında Sakarya bozgunundan sonra Yunanistan’da kabinenin değişmesini mucip olan büyük galeyan ve Başkumandan General Papulas ile Ge-nel Kurmay Başkanı General Dosmanis’in azli gelir. Bundan sonra da orduya, Krala sadakatini muhafaza edecek bir Başkumandan aranın-ca, Kralın yaveri Hacı Anesti’nin seçilişi gelir ki bu general Başkuman-danlık yapacak kudrette değildir. Hele maiyet kumandanları da kendisi gibi aynı düşünce ile tayin edilince, içine siyaset giren orduda ne itimat ne inzibat kaldı.

Diğer mühim sebep de şu olmuştur: Casuslarım vasıtasıyla, sizin taarruza hazırlandığınızı ve Uşak istikametindeki ric’at hattımızı kesmek üzere bütün kuvvetlerle sağ kanadımıza taarruz edeceğinizi haber aldığım zaman bunu, Başkumandan Hacı Anesti’ye yazdığım halde, o böyle bir taarruza ihtimal vermediğini söyledi, boş bulundu.

Sonra: 26 Ağustos’ta taarruza başlayıp da birinci hat siperle-rimizi düşürdüğünüz zaman, Altıntaş-Eskişehir istikametindeki taarru-zunuzun kuvvetlerimizi oraya tespit için olduğunu yazarak, asıl ciddi taarruzun, Afyon bölgesinden olduğunu tasrih ile yine acele kuvvet istedim. Ancak geç vakit ve yalnız bir tümen gönderildi. Bunu takviye-ye muhtaç tümenlere dağıttım ama iş işten geçmişti...

Son sebep: Cephe, kuvvetimizle gayrı mütenasip genişlikte olduğundan Eskişehir-Afyon hattında muharebeyi kabul etmemiz mü-nasip değildi. Ben geride, Belen hattında muharebeyi kabul etmenin lazım geldiğini, daha muharebeye başlamadan evvel, Başkumandan-lığa teklif etmiştim, bu da kabul edilmemişti.

Nihayet bütün bunlara bir de Yunan askerinin, Sakarya Muha-rebesinden sonra uzun müddet hareketsiz beklemesinin, ruhi ahvali bozmuş olduğunu da ilave edebiliriz. Bu esnada Yunanistanda da hava bulanmış, umumî efkârda harp aleyhtarlığı alıp yürümüştü... Bu fikir cephedeki askere kadar yayılıp, subayların da erlerin de manevi-yatını sarsmıştı. Öyle zamanlar oldu ki subaylar ve erler, bizzat benim emrimi dinlemez oldular.

İşte yunan ordusunu umulmadık bir yenilgiye uğratan başlıca sebepler bunlardır.”

3 Eylül sabahı General Trikupis ile arkadaşlarını Süvari Bölü-ğüne teslim ederek Uşak’a gönderdim. O gün Başkumandan Mustafa Kemal Paşa ile Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi Fevzi ve Cephe Kumandanı İsmet, 4. Kolordu Kumandanı Kemalettin Sami ve 1. Ordu kumandanı Nurettin Paşalar da Uşak’ta bulunuyorlardı.”

Mehmet Ersin

216

19 Ağustos 1922 Uşak’a Doğru Çekiliş116 (Taarruzun Yedinci Günü)

General Nikolaos TRIKUPIS117 Gece yürüyüşünden sonra ve ortalık ağarmağa başlarken Murat Dağı’nın tepelerinden birinde ve Sukur-Evren’den (Susuzören olması muhtemel) üç kilometre Güney-doğu’da bulunuyorduk. O zaman, Banaz istikametinde yürümeyi faydasız bulduğum-dan, Murat Çay vadisinden Batı istikametinde ilerlemeğe karar verdim. Fakat yürüyüş esnasında Türklerin iki piyade tümeni (16. ve 17. Tü-menler) ve bir süvari tümeni (14. Tümen) ile karşılaşacağımız haberini aldığım ve silahlarımızın noksanlığı ile askerimizin kötü durumunu düşündüğüm için Yunan kuvvetlerini bulmak ümidiyle, istikamet değiş-tirerek, Uşak yolunu tuttum. Saat 22’de, kuzeydeki Çikli tepesine geldik ve bitkin olan as-kerlerin dinlenmesi için mola verdim. Yürüyüş esnasında Türk devriye-leri tarafından takip ediliyorduk. Ertesi günü, saat 4’te Çikli-Karacahisar-Mesudiye üzerinden Uşak istikametinde yürüyüşe devam edilmesini emrettim.

20 Ağustos 1922 Uşak İstikametinde Çekilişe Devam (Taarruzun 8. Günü “Son Gün”)

Ertesi günü (20 Ağustos) bizim alay hedefsiz olarak ilerliyordu. Fakat askerlerin yorgun ve aç olmaları sebebiyle ilerleme yavaş olu-yordu ve askerler aç oldukları için etrafta yiyecek arıyor, alayda kalma-ları güçleşiyordu. Öğleye doğru Karacahisar yakınındaki küçük Mug-Arap köyü-ne geldik ve oradan köylülerden Uşak’ın geçen akşamdan beri Türkler tarafından işgal edilmiş olduğunu öğrendik. O sırada, alaya dahil as-kerler, yürümekten ziyade sürünüyorlardı. 16 Ağustos’tan beri iki şid-detli savaşa girmişlerdi ve geri kalan zaman zarfında da kısa birkaç mola hariç, mütemadiyen yürümüşlerdi. Buna ilaveten, ayın 17’sinden ve hatta 16’sından beri gıda olarak bir şey almamış, yalnız ot ve yolda rastladıkları tek tük sebze bahçelerinden temin ettikleri meyve ve seb-zeleri yemişlerdi. Cephaneye gelince, her birinde 5-10 mermi kalmıştı, makineli tüfeklerin ise bir tek mermisi yoktu. 116 Trikupis Yunan takvimi kullandığından, arada 13 günlük fark vardır. 19+13=1 Eylül

1922 olarak düşünülmelidir. 117 General Trikupis: Hatıralarım (General Trikupis’in Hatıraları) Çeviren: Ahmet Angın,

İstanbul, 1967, s.,99-104


217

Alayın genel durumu bu olup, askerler birer savaşçıdan çok, insan harabesi haline gelmişti ve bu halde bulunan asker ve subaylar 13 Ağustos’tan beri çarpışıyor, ablukaya giriyor, ikinci bir savaşa baş-lamak üzere düşman hatlarını yarıyor, geceleri ormanlarda ilerliyor, ayın 16’sından beri bir şey yemeyip cephanesiz kalıyorlardı. Velhasıl bu alay yorgun ve aç olup, sinirleri tamamen bozulmuştu. Kısaca, başlarına bunlar gelmişti ve çektikleri insan takatinin üstünde idi. Uşak’ın işgal edildiğine dair haber üzerine subaylarla askerle-rin içinde bulundukları durumdan dolayı fazla bir şey yapamazdım; bunun için ordunun şoseden ayrılarak, günün geri kalan kısmında oradaki mevcudiyetimizi gizlemek amacı ile vadi içinde ve savunma durumunda kalmasına karar verdim. Bu suretle askerler de karanlık basıncaya kadar istirahat etmiş olacaklardı. Gece olunca yola devam edecek ve Uşak ovasından güneyde, Karacahisar üzerinden Mesudi-ye’ye, oradan kapaklara ve yine güneyde Salmanlara ve oradan batı-ya giderek bu suretle mümkün olduğu kadar az enerji sarf edecektim. Bunun üzerine alay, 1155 metre yüksekteki köyün güneyinden Karacahisar istikametinde yola çıktı; bu alan 1921 Haziranında Kütah-ya harekatının cereyan ettiği yerdi ve Uşak doğusundaki savunma hattı burada idi. Saat 14’de burada mola verilmesini ve emniyet tedbiri olarak da askerlerin gizli siperlerden çıkmamaları emrini verdim. Saat 16 sıralarında güney tarafındaki nöbetçiler o cepheden takriben 1 km. mesafede Türk süvarisiyle ondan dört km. mesafede de bir miktar Türk piyadesinin görüldüğünü haber verdiler. Keşif yapmak üzere yolladığımız 2. Grup kurmay subaylarından Binbaşı Ruvlais geri dönerek yukarıki haberleri doğruladı ve tahminine göre gelen kuvvetin üç piyade tümeni kadar olduğunu söyledi. Aynı anda, güney istikame-tinden Türk topçu ateşi başlıyordu. Bunun üzerine 13. Tümen Komutanı Albay Kaybalis’e gerekli tedbirleri almasını söyledim. Ben bu albaya, çoğu 14. tümene mensup birliklerden teşekkül etmiş alayın kumandasını vermiştim. Bu derleme kuvvetlerin heyeti mecmuası 15.000 kişiyi geçmezdi. Fakat biraz sonra yanıma gelen bu komutan, savaşmak üzere ilk hatta götürmek istediği askerlerin kafi cephaneleri olmadığından cepheye gitmek istemediklerini ve boşuna telef olacaklarını söyledikle-rini bildirdi. Bundan sonra, borazanlardan biri, kimsenin emri olmaksı-zın “ateşkes” borusunu çaldı ve bu suretle ilk hattı işgal eden askerler, kendilerinden 600 metre mesafedeki düşmana ilk kurşunlarını attıktan sonra yerlerini terk ettiler.

Mehmet Ersin

218

Buna hiddetlenerek, mezkûr borazana doğru koştum ve “ateşe başla” borusunu çalmasını emrettim. Bu emrimi yerine getirdi. Sonra uzaklaşmasını söyledim. Derhal cepheye gitmek istemeyen bölüğün yanına koştum ve vatan ve namus hislerini okşayıp vatana karşı olan vazifelerini hatırlatarak onları iknaya çalıştım; bölüğün başına geçtim ve sonuna kadar mukavemet etmelerini söyleyerek takip etmelerini istedim. Fakat onlar, reddederek mermileri olmadığını ve bu sebeple boş yere ve maksatsız olarak ölmeyeceklerini söylediler. Daha küçük birliklerin komutanları da askerlerin Türklere karşı gitmek istemediklerini bildirdiler. Bazıları da başlangıçta işgal etmiş oldukları savunma mevkilerini terk etmişlerdi. Bazıları ise, kendilerini boş yere telef edecekleri için, buna devam ettikleri takdirde subaylarını bağlayıp, Türklere teslim edeceklerini söylüyordu. Bu vaziyetle karşılaşınca 12. Tümen topçu komutanı Yarbay Manusos’u çağırarak, Türklere tümenin toplarıyla ateş açmasını söy-ledim. Bu işte mevcut mermileri kullanacaktı. Fakat topçu ateşi geciki-yordu. Biraz sonra şu haberi aldım: Silahlı piyade askerleri, topçuların etrafını sarmış ve Türklere ateş açıldığı taktirde, kendilerinin de topçulara ateş edeceklerini söy-lemişlerdi. İleri sürdükleri sebep de şu idi: Şayet şimdiden ateşe baş-lanmaz da Türklerle göğüs göğüse gelince savaşa girişilirse, Türkler onları esir alırdı, eğer cephanelerini şimdiden bitirirlerse, Türkler geldi-ği zaman hepsini keserdi. Bu suretle son mukavemet ümidi de sönmüştü. Derhal küçük birlik komutanlarının subay ve askerleriyle birlik-te sonuna kadar mukavemet için mevzie girmelerini emrettim. Fakat istisnasız, bütün subaylar bana askerlerinin savaşmak istemediklerini söylediler ve kendi fikirlerini de ilave ederek mücadelenin boş olduğu-nu, tarafımdan gösterilecek sabrın, subayların Türklere teslim edilme-sinden daha hayırlı olacağını bildirdiler. Bu acıklı durumda kalınca, büyük bir üzüntüyle top ve makineli tüfeklerin tahrip edilmesini emrettim ve bu emrim yerine getirildi. Mev-cut subaylar bana askerlerin takındığı tavır hakkında imza verdiler (bu husustaki rapor bilahare General Konstantinos Aenias Mazarakis’in riyasetindeki Tahkik Komisyonu’na verildi) ve Türk süvarilerinin hatla-rımıza yaklaşıp, mukavemet gösterdiğimiz takdirde askerlerin kesile-ceğini anlayınca, beyaz bayrak çekmek mecburiyetinde kaldık.


219

Esaret, Yunanistan’a Dönüş Uşak dışında esir olup, o zamanki Türk ordusu kumandanı İsmet Paşa’nın (bilahare Türkiye Cumhurbaşkanı olmuştur) dairesine götürüldüm; o da beni Mustafa Kemal’e götürdü. Mustafa Kemal’in odasına girdiğim zaman o, ayağa kalkarak, dostane bir şekilde beni karşıladı ve Fransızca hitap ederek şunları söyledi: - Unutmayın ki koca Napoleon da esir olmuştu. Siz vazifenizi tam olarak ve sonuna kadar yaptınız, biz de sizi takdir ve size hürmet ediyoruz. Siz burada esir değil, misafirsiniz. Sonra bana sordu: - Küçük Asya Orduları Komutanlığına tayin edildiğinizi biliyor musunuz? Ben cevap verdim: - Hayır! Malum olduğu üzere Türk ordusunda telsiz vardı ve taarruz esnasında dışardan haber alıyordu. Ne olursa olsun, 23 Ağustos 1922 tarihli Atina gazeteleri şu haberi veriyordu: “Tuğgeneral Trikupis, Küçük Asya Orduları Komutanlığına tayin edilmiştir. Kendisi harp sahalarındaki cesaretinden dolayı tüm-generalliğe terfi ettirilmiştir.” 22 Ağustos 1922’de de Resmi Gazetede benim Küçük Asya Orduları Komutanlığına tayin emrim intişar etmişti ve bunda şöyle deniyordu: “Halihazır yılın 22 Ağustos günü Kraliyet iradesi ve milli Sa-vunma Bakanı’nın tasvibiyle, bakanlık emrine alınan Tümgeneral Hacı Anesti G.’in yerine Tuğgeneral Nikolaos Trikupis, Küçük Asya Orduları Komutanlığına getirilmiştir.” Savaş alanlarında gösterdiğim cesaret hakkındaki sözler ise bu emirde yoktu: Zira, herhalde felaket ve Küçük Asya’daki ordumu-zun dağıldığı öğrenilmişti. Fakat sonraları, 1927 yılında bu rütbeyi aldım. 9 Haziran 1927’de imzalanan tümgeneralliğe terfiim emri ayni yıl ve ayın 11 tarihli Resmi Gazetesinde yayınlanmıştı. Uşak’tan Ankara’ya ve oradan da Ankara’nın kuzeydoğusunda ve Küçük Asya’nın ortasında bulunan Kırşehir’e götürüldüm; buraya diğer generaller (Diyenis, Dimaras ve Kladas) ile birçok subay da getirilmişti.

Mehmet Ersin

220

Orada aslen Tesalya’nın Larisa şehrinden olan ve Yunanca bilen bir Türk albayının sıkı nezareti altında idik. Günün birinde ikimiz konuşurken bana: - Birkaç güne kadar, dedi, bizden ayrılacaksınız. Ben sordum: - Ne oldu? - Türk Hükümeti, Yunan hükümetinden Trakya’da esir olan General Cafer Tayyar’ın iadesini istedi. Yunan hükümeti de mukabilin-de sizi istemiş. Birkaç gün sonra aynı Türk albayı bana şöyle dedi:

- Türk hükümeti, General Cafer Tayyar’a mukabil, Trikupis ha-riç, herhangi bir Yunanlı generali vermeğe razı olduğunu bildirdi.

Bu suretle, neticede general Kladas esaretten kurtuldu. Esaret bir yıl devam etti.

General Trikupis’in Esir Edilişi Değişik Söylentiler ve Gerçek Durum

Albay Dr. Ziya GÖĞEM118 1. Ordu Sağlık Bşk.lığından Emekli

Anadolu’nun düşman çizmesinden temizlendiği Kurtuluş Sa-vaşı sonunda, Yunan I. ve II. Kolordu Komutanları General Trikupis’le119, General Dienis ve maiyetlerinde bulunanlardan başka 4776 subay ve er, 2-3 Eylül 1922 gecesi Murat dağları güneybatısın-daki Elma dağı eteklerinde, Türk birliklerine teslim olmak zorunda kaldılar. Generallerle öbür komutanlar, geceyi Göğem köyü kuzeyin-deki Bölmelitepe’de (Çakmaklıtepe), Kurmay Albay Dadaylı Halit Bey’in (Akmansü) komuta ettiği 5. Kafkas Tümeni Karargahında geçir-dikten sonra, 3 Eylül Pazar sabahı Tümen süvari bölüğü refakatinde Uşak’taki IV. Kolordu Komutanlığı emrine gönderildiler.120 Bunların,

118 Türk Kültürü Der., S.:82, Ağustos 1969, s.,32-53. 119 23 Ağustos 1922 günlü Atina gazetelerinde yayınlanan habere göre, General

Trikupis “Küçük Asya Ordusu Komutanlığına” tayin edilmiş, gösterdiği kahramanlık-lardan ötürü de, tümgeneralliğe yükseltilmişti. Ancak, Türklere esir olduktan sonradır ki 29 Ağustos’ta Hacı Anesti’nin yerine Başkomutanlıkla görevlendirildiğini, Uşak’ta Kaftancıların evinde karargâh kuran Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ten öğrenmiş bu-lunması, General için bir sürpriz ve üzüntü kaynağı olmuştu. Bu durum, Yunan ha-berleşme teşkilatının gaflet içinde bulunduğunu gösteriyordu. Trikupis, 93 yaşında iken, 1956’da bir kalp krizi sonucu Atina’daki evinde ölmüştür.

120 General Trikupis, Uşak’a götürüldüğü zaman, silsileler yoluyla IV. Kolordu K. Kemalettin Sami, I. Ordu K. Nurettin Paşalardan sonra, Garp Cephesi Karargahında Cephe Kur-


221

esir olmadan az önce ve sonra içinde bulundukları durumla, Türk Tümeni tarafından alınan savaş düzeni, teslim bayrağı çekilmesine yol açan çatışma ve karşılaşma olaylarına; Trikupis’in Yunan mağlubiyeti sebeplerini açıklayan ve tarihi bir değer taşıyan konuşmasına ait bili-nenlerin kısa özetini, yazımızın sonuna bırakmayı faydalı bulduk. Ön-celikle, bazı hissî sebepler ve üstünkörü bilgilerle ortaya sürülmüş mühim yanlışlıkları, bir çuval pirincin taşını ayıklar gibi ele almanın uygun olacağını sanırız. Bu satırlar sabırla okunacak olursa ibret alınmaya değer bir çok noktalar bulunduğu hayretle görülecektir.

Trikupis’in Esaretine Ait Değişik Söylentiler Yunanlı General Trikupis’in Türk Silahlı Kuvvetleri’ne esir düşmesi olayı, I. Dünya Savaşı’nda İngiliz Generali Tawsend’in 13 bin kişi ile Kût-ül Emmare’de teslim olmasından sonra, harp tarihimize altın harflerle kaydı gereken mühim ve o kadar da şerefli sayılabilecek başarılardandır. Ancak 1944’ten beri bu konuda pek değişik söylenti ve kulaktan dolma bilgilerle, mesnetsiz ve belgesiz birçok yazıların yayın organlarımızda yer aldığı görülüyor. Bu yüzden şaşırtıcı ve ger-çek dışı hikayelerle, Trikupis’in esareti meselesi karmakarışık bir du-rum almaktadır. Halbuki, birçok canlı şahitler ve arşivlerdeki belgeler-le, yakın tarihte cereyan etmiş bu olayı tespit etmek her zaman müm-kündür. Son yirmi beş yıllık devrede bazı askerî yazarların her 30 Ağustos’ta yayınlanan yazılarında, türlü yanlışlıklara ve birbiriyle çeli-şen görüşlere rastlamak gerçekten üzüntü ve ibret verici olmaktadır.

Olayın bugüne kadarki açıklamalarında, çok defa bu generali teslim aldığı söylenen tümenlerle komutanları, kendisiyle ilk karşılaşan daha küçük rütbedeki ilgililer, esaret günü ve yeri, değişik biçimde anlatılmaktadır. Yazımızın bu bölümünde, türlü söylentilerden pek yanıltıcı saydığımız birkaç örneği özetlemek suretiyle, doğruların göz önünde belirmesine yardım edeceğiz...

may Başkanı Asım Bey’in önüne de çıkarılmıştı. Em. Orgeneral Asım Gündüz “Soh-betler Mecmuası”nın 3. sayısında (Şubat 1969) bu sahneyi şöyle anlatıyor: “Çok asabi idim. Yunan Ordusunun bir eşkıya sürüsü halinde geçtikleri yerleri yakıp yıktıkları, şe-ref ve namuslara tecavüz ettikleri, taş üzerinde taş bırakmadıkları haberleri geliyordu... Kendilerine dedim ki: Sizi muntazam, askerlik ve insanlık kaideleri içinde harp eden bir nizam ordusunun zabitleri diye mi yoksa ahlak ve kanun dışı katil bir çetenin fertleri olarak mı karşılamak lazım? Bunda tereddüt içindeyim. Trikupis sapsarı kesilmişti. Üzgündü... Başında olduğu kuvvetin cinayetlerini pekala biliyordu.”

Mehmet Ersin

222

3. Kafkas Tümeni ile 16. Tümeni İlgilendirenler II. Dünya Savaşı sırasında askerlik olaylarına dair Cumhuriyet gazetesinde kritikler yapan Em. Gnl. H.Hüsnü Erkilet, 14 Mart 1944 günü yazdığı uzunca bir makale ile, Yunan Başkomutanı Trikupis’in 3. Kafkas Tümeni tarafından esir alındığını anlattı. Bu yazı ile, hadisede-ki şerefin, o sıra Genelkurmay Başkanlığına getirilen Orgnl. Kazım Orbay’a verilmek istendiği anlaşılıyordu. Ancak, yanlış bazı bilgiler verilmek suretiyle de gerçeklerle taban tabana zıt ve tamiri güç bir durum yaratılmıştı. Bunun üzerine Generale bir mektup yazarak, çeli-şen noktalara dikkatini çekmiş, görüşünün bildirilmesini rica etmiştim. Gönderdiği karşılığı yeterli ve doyurucu bulmadığımdan, durumu Ka-dıköy’de oturan 5. Kafkas Tümen Komutanı Em. Kur. Alb. Halit Akmansü’ye bildirdim. Dayım H. Akmansü’nün 25 Haziran 1944’te Van’a yazılmış 12 sayfa tutarındaki mektubunda, esaret olayının bili-nen şekildeki açıklamaları ve iç yüzü, teferruatiyle anlatılıyordu. Mek-tubun birkaç parçası şunlardır: “16. Tümenin Erkânıharbi İsmail Hakkı Bey’in 2. Orduya ver-miş olduğu bir rapora istinaden mütalâa yürütüyor: Trikupis ile yirmi kadar erkân ve ümerânın 31 Ağustos’ta 16. Fırka İstihkâm Bölüğüne teslim olmak istediklerini ve 3. Fırkanın Süvari Bölüğü yetişerek Trikupis ve maiyetini İstihkâm Bölüğü elinden alıp kendi Fırka Kuman-danı Kâzım Beye götürmüş olduğunu, onun da Dumlupınar İstasyo-nunda Başkumandan Mustafa Kemal Paşa’ya teslim ettiğini yazıyor...” “Bolvadin’de O II. Ordu, ben I. Ordu Erkânıharbiye Reisi idik. Bu sıfatla da temaslarımız vardır, beni tanıması lâzımdır. En muktedir kumandan da bazan yanlış kanaate varabilir. Trikupis’in esaretinde Muhterem Paşa da İsmail Hakkı Bey’in raporuna bağlanarak yanlış kanaat vermiştir. Neşriyatının tekzibini istemem. Çünkü böyle bir tek-zip, şahsına ve askerî kudretine büyük itimat beslediğim General Kâ-zım Orbay hakkında saygısızlık olur. Ben, şeref ve şan peşinde deği-lim. Trikupis’in esareti de bütün Ordu’nun mesaisi mahsulüdür. Şeref umuma aittir. Ben, Ordu’nun aciz bir ferdi sıfatıyla Ordu namına onu teslim aldım. Muhterem Hüseyin Hüsnü Erkilet, bugün tanınmış ve muktedir bir askeri muharririmiz olduğundan, tarihin mühim bir safha-sına ait bir mesele hakkındaki yanlış kanaatini tashih buyurması mü-nasip olur.” “97 sayılı Askerî Mecmuanın 262. sayfasında, 3. Kafkas Fır-kasına ait 1 Eylül 1922 günü harekatı meyanında şu cümle vardır: “3. Fırka Süvari Bölüğü bugün Kızıltaş Vadisinde 4. ve 12. Yunan fırkaları kumandanları ile (Gnl. Dymeras’la, Albay Kalliopulos’dur, yazan) I., II.


223

Kolordu ve 4., 12. Fırkaların topçu kumandanlarını ve bir miktar askeri esir ederek Dumlupınar’a getirmiştir.” “İşte, 3. Kafkas Fırkası’nın esir aldığı erkân, ümera ve esirler bunlardır. Mezkûr Fırka Süvari Bölüğü bunları Dumlupınar’a sevk etmiştir. İhtimal ki Hüseyin Hüsnü Paşa’ya bu esirler, Trikupis ve mai-yeti olarak aksettirilmiştir...” Bu mektupta açıklanan hususlar, sayın Gen. Erkilet’e tarafı-mızdan tekrar duyurulmuşsa da yanlışları düzeltme yolunda bir teşeb-büsü görülmemiştir. 3. Kafkas Tümeni’ne ait Harp Ceridelerinde, General Trikupis’le maiyetinin bu tümence teslim alındığına dair herhangi bir belge bulunmamaktadır. Buna mukabil, 4 Eylül günü Karacaahmet’ten 3. Tümenin alaylarına verilmiş ve öbür silahlı kuvvetlerimizin hareket-lerini de özetleyen 26 No.’lu Tümen Komutanlığı emrinin birinci mad-desindeki şu şifre durumu aydınlatmaktadır: “Adatepe Muharebesinde mağlup edilen düşman fırkalarının takriben 10.000 kişilik bakiyyetüsüyyûfu şimaldeki kuvvetlerimizin tazyiki üzerine Murat dağlarından cenuba Comburt civarına geçerek, başlarındaki iki generalle 3.9.1338’de o mıntıkadaki kıt’alarımıza tes-lim olmuşlardır.” Burada işaret edilen iki generalin, 2-3 Eylül akşamı 5. Kafkas Tümeni’ne teslim olan Trikupis ile Dienis’ten başkaları olmadığını kestirmek güç değildir. On yıl kadar önce idi. 4. ve 12. Tümen Komutanlarını Dumlu-pınar’a götüren 3. Kafkas Tümeni Süvari Bölüğü’nün Takım Komutan-larından Pers. Alb. Rıfat Bey’le Konya As. Hastanesinde yattığı sırada bu meseleyi konuşurken, esirler kafilesinin sevkine dair oldukça geniş bilgi edinmiştik. Ancak, 16. Tümen İstihkam Bölüğü elinden aldıkları general ve komutanlar içinde Trikupis’in de bulunduğunda ısrar edi-yordu. Albay Rıfat Bey’e, yanılmalara sebep olan noktaları anlatarak bazı belge, yazı ve kitaplar da verdim. Bunları okuduktan sonra: “Derin bir uykudan uyanır gibi oldum, durumu şimdi daha iyi kavradım...” sözleriyle teşekkür ettiğini hatırlıyorum. General Trikupis’in, M. Kemal Atatürk’e takdimi olayını anlatan eski Başkomutanlık yaverlerinden merhum Muzaffer Kılıç da İsmet Paşa’ya cevap niteliğindeki “Trikupis’i Esir Eden Bir İstihkam Subayı-mızdır” başlıklı bir yazısında (Son Havadis, 6 Mayıs 1959), aynı konu-yu işleyerek, yanlış bazı mütalâalar ileri sürmüştür: “... Kumandanları Trikupis, Murat dağları şimal eteklerinde Kızıltaş Deresi civarında kaçarken, bir İstihkam Teğmenimize teslim

Mehmet Ersin

224

olmuştur. Binaenaleyh, bu general ve arkadaşı General Dienis bu suretle Başkomutanımızın huzuruna getirilmiştir...” dedikten sonra, İsmet Paşa’nın da Afyonkarahisar’da Garp Cephesi Karargahında bulunduğunu, Başkomutana tâzim ve tebrik telgrafı gönderdiğini yaz-maktadır. Ki bazı hissî sebeplerle kaleme alındığını sandığımız buna benzer gazete ve dergi yayımlarının halkoyunu şaşırtmaktan başka bir faydası düşünülemez. Bir de büyük zaferden sonra Gazi M. Kemal Atatürk’ün, 4 Ekim 1922 günü B. M. Meclisi’nde yaptığı bir konuşma sırasında, bu olayı anlatan sözleri vardır: “Son defa şuraya buraya başvurup kurtulmak im-kanını bulamayan Başkumandan Trikupis ve bakiyyetüssüyûfu teslim olacak adam arıyordu. Tesadüfen oralarda bir istihkam mülazımımız vardı, ona haber göndermiş. Mülazım Efendi buyursun demiş, Derhal atına binmiş, birkaç neferle dereye inmiş ve saff-ı harp nizamında bekle-yen ordu bakiyesini görmüştür. Bunlar derhal zabitleri, generalleri ve askerleriyle beraber bu zabitimizi selamladılar ve arz-ı teslimiyet ettiler...” Besbelli ki gerçekleri iyi bilmeyen bazı zevatın sonradan ver-dikleri yanlış bilgiye dayanarak, Trikupis’i bir istihkam mülazımının teslim aldığı ifade olunmuştur. Bu satırlar içinde gün, yer ve kişi adları fazla geçmemekle beraber, Trikupis’i 2-3 Eylül gecesi teslim alan 4. Kafkas Tümeni’nde esaret olaylarıyla ilgili bir istihkam subayı bulun-madığına göre, bunun 1 Eylül akşamı Dumlupınar’da Atatürk’ün huzu-runa çıkarılan iki Yunan tümen komutanını Oysu civarında teslim al-dıktan sonra, 3. Tümen birliklerine bırakmak zorunda kalan İstihkam Teğmeni Celal Bey’le (Em. Tümgnl. C. Sorgunç) ilgili bulunması gere-kir. Aslında, yanlışlığı ortada bulunan müphem bazı cümlelerin Ata-türk’e sarf ettirilmiş olmasından ötürü de zaman zaman bu konunun açıklanmasında değişik görüşler ileri sürülmesine kapı açılmış bulun-maktadır. Nitekim Yaver Muzaffer Kılıç’tan başka, Nâtık Poyrazoğlu da 30.8.1954’te Ayyıldız Gazetesi’nde, Trikupis’in 2 Eylülde Somaklı civarında (Murat dağı kuzeyindedir, yazan) bir ere rastladığını, ondan bir subay istediğini ve bir istihkam teğmenine teslim olduğunu hikaye ediyor. Sonra da gerçek durum ele alınmak suretiyle, 5. Kafkas Tü-meni Komutanı Halit Akmansü’nün karşısına çıkarıldığı, edebî bir dille anlatılıyor. Burada, hem Murat dağı kuzeyindeki Somaklı Köyünden ve istihkam teğmeninden, hem de 2 Eylülde Murat Dağı’nın oldukça gü-neyinde görev yaptığı bilinen Tümen K. Halit Bey’le Trikupis’in konuş-masından söz ediliyor. Bizce yanıltıcı yayımların en önemlilerinden biri, kısa süre önce vefat eden Em Korgeneral Nüzhet Bulca’nın 1949 Ağustos so-


225

nuna doğru binbaşı rütbesinde iken radyoda yaptığı konuşmalarla, bunları bir araya getiren “30 Ağustos Zaferine Doğru” adıyla yayınla-dığı kitaptaki satırlardır. Yazara göre General Trikupis, karargahı Sa-raycık’ta bulunan 16. İstihkam Bölüm K. Celal Efendi tarafından Murat dağı kuzeyindeki Oysu civarında esir edilmiş; sonra, 3. Kafkas Tüme-ni’ne bağlı 11. Alay K. Rahmi Bey işe müdahale ederek esir kafilesini ellerinden almış ve Dumlupınar’a götürmüştür. General Erkilet’in gerçeklere uymayan yazılarından beş yıl sonra aynı yönde ileri sürülmüş olan yukarıki mütalâalar, sağduyu sahibi kişilerle esaret olayını açıkça bilen ve merak edenlerin zihinleri-ni karıştırıcı ve pek şaşırtıcı olmuştu. Bundan sonraki yıllarda esaret olayının tatmin edici şekilde açıklanması, Feridun Kandemir’in kale-miyle Resimli Tarih ve 20. Asır dergilerinin 1950 ve 1952 Ağustos sayılarında, 5. Kafkas Tümeni K. Em. Kur. Alb. Halit Akmansü tarafın-dan yapılmış olmakla beraber, 16. İst. Bl. Komutanına ve 3. Kafkas Tümenine ait yanlış bilgilerin arkası kesilmemiştir. 24 Haziran 1954’te 20. Asır Dergisi’nin 97. sayısında Afyonlu yazar Behçetoğlu Muzaffer Görktan’ın bir yazısı çıktı. Görktan, bir yıl önce Dumlupınar’da on generalin huzuruyla yapılan tören sırasında geçen bazı konuşma ve tartışmalar üzerinde duruyor; Kurmay Nüzhet Bulca’nın radyo konuşmalarını ele alarak: “... Fakat, işin mütehassısı olmadığından hurafelere de yer vererek vesika istememiş, hadiseleri birbirine kaynatamamıştır.” Diyordu. Bu yazı üzerine, bazı gazetelerde ve Yeni Sabah gazetesi fıkra yazarı merhum Kadircan Kaflı’nın sütu-nunda, meseleyi yanlış bilenlerden başka, olaydan fazlaca sinirlendiği anlaşılan eski 16. Tümen Kur. Başkanı İsmail Hakkı Okday’ın da yazı-ları çıktı. Bunlardan sonra, ağırlık merkezini bu konuda yapılmakta olan türlü hataların düzeltilmesi teşkil eden uyarıcı bir yazıyı, Genelkurmay Harp Tarihi D. Başkanlığı ile 20. Asır Dergisi’ne göndermiştik. Bu yazı, Derginin 20 ve 25 Eylül 1954 tarihli 110 ve111. sayılarında yayımlan-dı. 112. sayısında da (7 Ekim 1954), M. Savunma Bakanlığı Temsil Bürosu’nun gerçek durumu aydınlatan ve bizi tamamen teyit eden bir açıklaması çıktı. Bazı parçaları şunlardır: “Muhtelif tarih ve zamanlarda yapılan neşriyatta İstiklâl Sava-şımızın değerli menkıbeleri ve olaylar; yazarların elde edebildikleri değişik ve resmî olmayan vesika, bu savaşlara katılanların anlattıkları ve kulaktan kulağa intikal eden ve fakat bu nakillerde unutulma ve eklemelerle hakikatlerin bilerek veya bilmeyerek uğradığı değişiklikler-le başka başka tarz ve şekiller alan bazı şahısların kendisine mal ettikleri olay ve hadiselere istinat ettirilmektedir...

Mehmet Ersin

226

Kurmay Yarbay Nüzhet Bulca’nın dahi verilen müsaade ile Harp Tarihi Dairesinde mevcut İstiklâl Savaşı resmî vesaikini tetkik ile 1949 yılında radyoda yaptığı konuşmaları ve derlediği “30 Ağustos Zaferine Doğru” eserinde de bilhassa 1.9.1922 günü Oysu civarında hattı bâlâ ile Kızıltaş arasındaki yamaçlarda 16. Tümen İstihkam Bölü-ğü tarafından esir edilen iki general (bunlardan birisi albaydır, yazan), 1. Kolordu 4. ve 12. Tümen kumandanları... kaydını havi vesikalardan mülhem ve esasen muharebenin bidayetinden beri Yunan 1. Kolordu-su Kumandanı da General Trikupis olması dolayısıyla şahsen bu ge-neralin de bu birlik tarafından bugün esir edildiği zühulüne düşülmüş ve Harp Tarihi Dairesince de 20. Asır Mecmuası Yazı İşleri Müdürlü-ğüne gönderilen 2.7.1954 tarih ve 405 sayılı yazı ile böylece teyit edilmişti. Üzerinde durulan bu konuya ait zamanında tutulan vesaik, evrak mahzeninde devam edilmekte olan tasnif çalışmalarında mey-dana çıkarılarak yeniden elden geçirildiği ve hakikatin açıklanması ile yazarların ve devâirin düştüğü tereddüt ve zühullere son verilmesi gerektiği kanaatine varıldı...” Bu açıklamanın devamında, Gnl. Trikupis’le maiyetindekilerin 5. Kafkas Tümeni tarafından teslim alınışına ait harekâtla, 2-3 Eylül gecesi Türk Tümen Komutanının esir generalle yaptığı konuşmalar anlatılmakta ve yazı şu satırlarla son bulmaktadır: “Değerli asker ve kumandan Halit Bey: “Düşman ordusunun büyük kumanda heyetini bu vaziyette karargahımda esir görmek maz-hariyetine nail olduğumdan dolayı Cenab-ı Allah’ıma bin hamdü senâ-lar ettim” sözleriyle 2 Eylül 1922 tarihine ait Harp Ceridesi günlük kay-dını kapamaktadır.” Öteden beri, Trikupis’i ilk defa teslim aldığı şeklinde bazı yanıl-tıcı söylentilere sebep olduğu anlaşılan Em. Gnl. Celal Sorgunç, 1965 Meclis seçimlerinde Doğu illerinin birinden Türkiye İşçi Partisi adına adaylığını koymuştu. Bu sırada çıkmaya başlayan “Kurtuluş” gazetesi-nin ilk sayısındaki general üniformalı klişesi yanında “Trikupis’i Nasıl Esir Aldım” başlığı ile bir yazısı da yayımlandı. Bunda, esaret olayın-dan 43 yıl geçtikten sonra da bundan önceki uyarıcı ve inandırıcı ya-yın ve belgelere rağmen, savaşın heyecanlı günlerinde çevreye dal budak salan bazı yanlış hikaye ve söylentiler sıralanıyordu: “O zaman ünlü 16. Tümende teğmendim. Bana bir ganimet bataryası teşkili emri verildi. Ödevi başardıktan sonra, 1 Eylül günü tümenime dönerken Uysu Köyü çevresinde bazı düşman hareketleri olduğunu haber aldım. Bölüğü gereken muharebe nizamında yürüyü-şe geçirdim. Düşmanın Uysu sırtlarında görünen kuvvetleriyle çarpış-


227

ma başladı. Yarım saat süren çatışma sonunda düşman ateşi kesti ve teslim bayrağını çekti.121 Türkçe bilen bir Yunan yüzbaşısı gelerek şu bilgiyi verdi: “Yunan Başkumandanı General Trikupis ile İkinci Kolordu Kumandanı Dienis ve diğer generaller teslim olacaklardır.” Bunun üzerine, iki manga kuvvetle bunları teslim almak üzere bir değirmen civarında bulunan düşman karargahına gerekli tertibatı alarak gittim. Vardığımda, yüzbaşıya verdiğim talimata uygun olarak hazırlık içinde olduklarını gördüm... Mevcudu dört general (gerçeklerle bağdaşması mümkün olmayan şu satırların, bir vakitler Türk Ordusunda ciddi so-rumluluklar almış bir zat tarafından yazılabilmiş olması, bize üzüntü vermektedir, yazan), 85 subay, 1300 erden ibaret Yunan Başkuman-danlık heyeti, önce Uşak çevresinde bir gedik bulup kaçmak istemiş-ler, başaramayınca dereye dönmüşler, bu kez de karşılarında bizi bulmuşlar. Bunları yola koyduk. Uysu Vadisine doğru indik... Silahlar, hayvanlar ve ağırlıklar teslim alındı. Generallerin kılıçları kendilerine bırakıldı ve Birinci Ordu Karargahına sevk edildi.” General Celal Sorgunç’un yukarıki ifadelerinde, doğru olanlar yanında büyük yanlışlıklar, hayal mahsulü ve gerçek dışı sözler de bulunduğu açıkça anlaşılmaktadır. Aslında, İstihkam Bl. K. Teğmen Celal Bey’in iki manga asker-le böyle bir işi başarmakta gösterdiği cesaret övülmeğe değer bir olaydır. Ancak, teslim aldığını söylediği kolordu komutanları bu saat-lerde Murat dağlarının güneyindeki Elma dağı doğu eteklerinde Minkarip Köyünü geçmiş, belki de Aşağı Karacahisar’a girmişlerdir. 1 Eylül’de Celal Bey’in teslim aldıkları, arşivlerde kayıtlıdır. Olay yeri, Murat dağlarının kuzeyinde Kızıltaş Vadi ve çevresi; gün, 1 Eylül Cu-ma, zaman öğle vaktidir. Trikupis ve maiyeti ise, Elma dağı güneydo-ğusunda 2-3 Eylül Cumartesi gecesi teslim alınmış, 3 Eylül sabahı da Uşak’a sevk edilmişlerdir. Yayla Boğazı’nda (Dana Eğreti) silahtan tecrit edilerek Oysu Köyüne getirilen esirler kafilesi, sonradan olay yerine gelen 16. Tümen kurmay Başkanı Bnb. İsmail Hakkı (Okday) Bey’le kendisinin de itirazlarına rağmen, bu bölgede tarama ve temiz-leme görevi yapan 3. Kafkas Tümeni 11. Alayı’na mensup 10. Piyade Bl. K. Yzb. Ali Bâkube (Baykal), Tümen Sv. Bl. K. Yzb. Vahap (Küçük) beyler tarafından alınarak, akşamüzeri Dumlupınar’daki Alb. Kazım (Orbay) Bey’in karargahına götürüldüler. Tümen komutanları da orada M. Kemal Atatürk’ün huzuruna çıkarıldılar...

121 Bu kuvvetler, bir gün önce buralardan batıya doğru yürüdükten sonra, gece vakti

İsmail Kaya ve Emin Karakafa adlarındaki kılavuzlarla birlikte 1 Eylül sabahı “Başalan” köyüne inmişler, sonra da Yayla Boğazında toplanmışlardır.

Mehmet Ersin

228

Ana hatlarıyla durumun özeti bundan ibarettir. Aslan pençe-sinde munis bir ceylanı kurtarmak kadar güç ve yorucu olan şu açık-lamalardan sonra, General Trikupis’in daha sonraki esareti ile 16. ve 3. Kafkas Tümenlerinin ve bu tümenlere mensup küçük birliklerin ve subaylarının ilgili bulunmadıkları, sanırız ki şüpheye yer bırakmayacak şekilde gün ışığına çıkmıştır.

Ahmet Çavuş’la 23. Tümeni İlgilendirenler 5. Kafkas Tümeni tarafından teslim alınan Trikupis’in, Tümen Komutanının emriyle Piyade Tugay K. Kurmay Yarbay Hopalı Ali Rıza Bey’in sorumluluğuna giren öncü birliklerince Aşağı Karacahisar köyü çevresinde ele geçirildiği bilinmektedir. Bu güne kadar temas kurabil-diğimiz Tümen ilgilileri, Afyonlu Ahmet Çavuş’un (Ünlü) yanındaki iki erle Trikupis’i ilk defa karşılayarak teslim aldığına, sonra da karargahı Göğem köyü kuzeyinde bulunan Tümen Komutanı Dadaylı Halit Akmansü’ye gönderdiğine dair kendisi ve başkaları tarafından anlatı-lanları teyit etmemişlerdir. Vatan gazetesinin 29.4.1953’te yayımlanan Afyon ilavesinde, Ahmet Çavuş’un eski biçim asker üniformalı resmi altındaki açıklama-da; Sabahattin Şehsuvar’ın “Trikupis’in Hatıraları” adıyla derlediği tefrikanın 17 No.’lu kısmındaki Gazetecioğlu Cemalettin Ünlü tarafın-dan verilen bilgilere dayanılarak yazılanlarda; Hasan İzzettin Dina-mo’nun “Kutsal İsyan” adlı eserinde (Cilt:8, s.:525-526) ve daha başka eserlerle radyo yayımlarında da Ahmet Çavuş’tan söz edilmiştir. 1958’de kendisiyle Afyon’da görüştüğümüz Ahmet Ünlü Ça-vuş, bu olayı inandırıcı şekilde açıklayamamıştı. Anlattığı hikayenin gerçek bazı yönleri bulunsa bile, hangi birlikten olduğunu, emrinde bulunduğu bölük ve tabur komutanlarını, olay yerini ve zamanını da tarif edemediğini hatırlıyoruz. Bizce, Ahmet Çavuş içinde bulunduğu psikolojik durum tesiriyle çevreden ilgi ve takdir bekleyen, İstiklâl Ma-dalyası’na sahip saf ve cesur bir savaş kahramanı sayılmalı; bu konu-daki sözleri de teyit edilinceye kadar ihtiyatla karşılanmalıdır. General Trikupis’in sarıldığı ve teslim olmaya başladığı saat-lerde Uşak’a girmiş bulunan 23. Tümenin o zamanki Kurmay Başkanı Em. Korgeneral Fahri Belen de bu olayda 5. Kafkas Tümeni emrine giren 23. Tümen birliklerinin payı bulunduğuna birkaç defa işaret et-miştir. Halen derlemekte olduğunu duyduğumuz hatıralarında, konuyu etraflıca ve belgelerle açıklaması umulur. Biz burada, şimdiye kadar yayımladığı ve birbiriyle kısmen çeliştiği görülen birkaç yazı parçası üstünde duracağız.


229

3 Mayıs 1959 günlü Dünya Gazetesinden: “İşte bu sırada 4. Türk Kolordusu, başta 23. Tümen olmak üzere Uşak’a varmıştı. Ben de bu tümenin Kurmay Başkanı idim. Uşak şimalindeki dağlarda yangınlar görülüyor, halk da dağlardan ovaya doğru kaçıyordu. Derhal o istikamete doğru takviyeli bir alay sevk ettik. Fakat, daha batıdan da gittikçe Uşak’a doğru yaklaşan ateş sesleri gelmekte idi. Buradaki durumu anlamak ve tedbir almak için bir miktar süvari ile ileri doğru giderken birkaç otomobile rast geldim. Başku-mandan Atatürk ve Garp Cephesi Kumandanı İsmet İnönü birinci oto-mobilde idiler. Durumu arz ettim. Düşmana karşı sevk ettiğimiz bir alayı kâfi görmediler. Tümenin bütün kısmıyla da Uşak üzerinden Elma dağı istikametinde ilerlemesini emrettiler. İşte bu hareket netice-sinde Yunan Başkumandanı, maiyetindeki on bin kişi ile teslim olmuş-tur.” Bu yazının dipnotunda şunlar kaydedilmiştir: “Trikupis’e karşı iki koldan harekete geçen 23. Tümendir. Sonra, sağ kol Halit Bey’in idaresindeki 5. Tümen tarafından takviye edilmiştir. Bu takviye oluncaya kadar, Trikupis 23. Tümen müfrezesi tarafından teslim alınmış bulunuyordu. Yeni kumanda tertibine göre, Trikupis 23. Tümen 68. Alay kumandanı tarafından Halit Bey’in karar-gahına gönderilmiş, o da İsmet Paşa’ya sevk etmiştir.” Vatan Gazetesinde “Büyük Taarruzun Bilinmeyen Tarafları” başlığı ile 2.9.1960 günü yayımlanan yazısında da şöyle demektedir: “Bu kısa hikayeden anlaşılıyor ki Trikupis 23. Tümenin gönder-diği ilk müfreze ile teslim müzakeresine girmiş ve 23. Tümenin büyük kısmına daha batıda vazife verildiği, müfreze 5. Tümen Kumandanı emrine girdiği için de müfreze, teslim aldığı generalleri 5. Tümen Ku-mandanına göndermiştir ki Trikupis’in 5. veya 23. Tümenler tarafından teslim alınması hakkındaki rivayetler de bundan ileri gelmiştir...” Bu parçalar 23. Tümenin iki koldan harekete geçtiği, aynı zamanda Tümenin büyük kısmına daha batıda vazife verildiği söylen-mektedir. Trikupis’in o sırada bulunduğu yer ise Uşak’ın takriben 12-15 km. doğusundaki Kusura Deresi kuzeybatısı ile Elma dağıı’nın kuzeydoğu yamaçlarıdır. 68. Alay da saat 14’ten biraz sonra 5. Kafkas Tümeni emrine girmiş bulunmaktadır. Bir de burada Trikupis’in 68. Alay komutanı tarafından Halit Bey’in karargahına gönderildiği kayıtlı-dır; daha aşağıda görüleceği gibi, 69. Alayın I. Tabur Komutanı Yzb. Nihat Bey de aynı görevi kendisinin yaptığını ifade etmektedir. Em. Korgeneral Fahri Belen’in 30 Ağustos 1962 günlü Milliyet Gazetesinde çıkan “Büyük Türk Zaferi-Trikupis’i 5. Tümen Esir Almış-tı” başlıklı yazısından:

Mehmet Ersin

230

“Kolordunun ilerisinde yürüyen 23. Tümen, dağlarda düşman bulunduğunu haber alarak 69. Piyade Alayı, Süvari Bölüğü ve bir dağ bataryasından mürekkep müfrezeyi düşmanın bulunduğu istikamete gönderdi... Alınan tertip maksada fazlasıyla kâfi görüldü. Tümen, Uşak batısındaki konaklama yerine doğru yürüyüşe devam etti... Kolordu-nun aldığı tamamlayıcı haberler üzerine, bütün 4. Kolordu düşmana doğru yöneltildi. 23. Tümen Uşak’ın batısından ve 5. Tümen de doğu-sundan kuzeydeki dağlara doğru yürümeye başladılar. 23. Tümenin gönderdiği müfreze de yürüyüş istikameti itibarıyla 5. Tümen emrine verilmişti... Trikupis’i ve ilk kafileyi 23. Tümenin gönderdiği 69. Alay müfrezesi teslim almış ve sonra yetişen Tümen işe el koyarak teslim muamelesi tamamlanmıştı... (Bu ifadeler, 1 Eylül’de Kızıltaş Deresin-de, 16. İst. Bölüğü ile 3. Tümen arasında geçen el değiştirme olayla-rından ilham alınmış intibaı vermektedir, yazan)... Bizim gönderdiğimiz alay, 5. Tümen emrine girdikten sonra da sevk ve idarenin mesuliyet ve şerefi o tümene aittir. 5. Tümenin esir generalleri rütbeler silsilesine göre yüksek makama göndermesi, Garp Cephesi Kumandanı tarafın-dan Başkumandana takdim edilmesi pek tabiidir.” Belli bazı gerçeklerin belirtildiği görülen bu parçalarda, alay numaraları değişik olarak kaydedilmiştir. 5. Kafkas Tümeni emrine giren alay, Uşak’taki 23. Tümenin muhtemel direktifinden önce bu görevi yapmıştır. Ayrıca, 23. Tümenin Uşak doğusundaki düşmana karşı sevki işi, Halit Bey’in durumu Kolorduya bildirmesinden sonra ve geç vakit uygulanmıştır. Fahri Belen’in de son satırlarında işaret ettikleri gibi, herhangi büyük bir birliğin emrine giren daha küçük birliklerin karşılaştıkları olayların acı ve tatlı tarafları, sorumlulukları ve şerefleri, emrine girilen o büyük birliğe ait olması gerekir. Nitekim, Trikupis’in teslim alınması-na ait patent, 23. Tümenden önce, 5. Kafkas Tümeninindir ve sırasıyla 4. Kolordu, 1. Ordu ve bütün Türk Silahlı Kuvvetleri’nindir. Bununla birlikte, 5. Tümen yönünden, General Trikupis’in 68. veya 69. Alaylar-dan biri veya mensuplarınca ilk defa teslim alınmış olduğu yolunda ve kayda değer bir bilgi yoktur. 5. Tümenin ön saflarındaki birlik komutan-larıyla yakın temasta bulunan ve emirlerin ulaştırılması işleriyle görevli o zamanki Tugay Emir Subayı Gnl. Kemal Çakın da aynı görüşü yaz-dıkları mektupta ısrarla belirtmektedir. Bu sebeple, yetkili makamların arşivdeki resmî belgelerle ve objektif esaslara göre hazırlayacakları eserler henüz elde bulunmadığından, daha ileri hatlara ait teslim ve tesellüm olaylarının yeterince aydınlığa kavuşmuş sayılamayacağına işaret etmek yerinde olacaktır. Türkiye Eski Muharipler Dergisi’nin 1966 Mayıs sayısındaki “Trikupis’i Kim Esir Aldı” başlıklı yazıda, harp mâlûlü Afyonlu Altınay’ın


231

Harp Tarihi Daire Başkanlığı’na baş vurarak edindiği bilginin özeti ile bazı parçaları şöyledir: 1) 2 Eylül 1922 günü 23. Tümen Uşak’a yürürken, 5 km. arka-dan 5. Kafkas Tümeni geliyordu. Çarıkköy hizalarında istirahatta iken, Kusura Boğazı istikametinden gelen bir köylünün haber vermesi ve köylerin yakıldığının görülmesi üzerine, 23. Tümenin 69. alayı bir dağ bataryası ile takviye edilerek kuzeye doğru ilerlemeye, tümenin büyük kısmı da Uşak istikametinde yürüyüşe başladı. 23. Tümen Uşak kuzeyinde görev aldığından, 69. Alayın yal-nız 1. Taburunu bir süvari bölüğü ile boğaza bırakarak batarya ile birlikte Uşak istikametinde yürüyüşe geçti. Boğazda bırakılan 69. P. Alayının 1. Taburu, 5. Kafkas Tüme-nine bölgesini teslim için beklerken, Taburun sağındaki sırtlardan 5. Kafkas Tümeni Süvari Bölüğünün de boğaza doğru ilerlediği görüldü. Aynı gün saat 17.50’de hafif bir piyade ateşi başladı. Bu sırada Karacahisar Köyünün batısındaki dereden dört Yunan subayı ile silah-sız on er, beyaz mendil sallayarak 1. Tabur Komutanının yanına geldi ve komutanlarının Tümen Komutanına teslim olmak istediklerini söy-ledi. 1. Tabur Komutanı Yüzbaşı Nihat da bu söze karşılık olarak: Tümen Komutanının kendisi olduğunu ve kendilerini teslim alabilece-ğini bildirerek, gelen subaylardan birini teslim olmak isteyen komutan-larının yanına gönderdi. 15 dakika sonra General Trikupis, yanında General Dienis ve muhtelif rütbelerdeki 100 kadar subay olduğu halde 1. Tabur Komutanı-nın yanına gelerek teslim olacaklarını, mevcutlarının 12.000 olduğunu ve bu hususta bir protokol imza edilmesini beyan ettiler. Ortalık karar-mak üzere olduğundan, Tabur Komutanı Yüzbaşı Nihat, protokolun geride imza edileceğini söyleyerek, iki generali tercümanlarıyla bir de Emir Subayı Sungurlulu Teğmen Nuri refakatinde 23. Tümen Komutan-lığı’na teslim edilmek üzere Uşak’a gönderdi. (Bunların, 23. Tümen tarafından alındığı bilinen esirler arasındaki Yunan 1. Kolordu Kurmay Başkanı ile 96 subay olması gerektiği mütalâasındayız, yazan) Kafile yolda giderken geriden gelmekte olan 5. Kafkas Tümeni 9. Alayının o sırada başında bulunan Tugay Komutanı Yarbay Ali Rıza, esir generalleri Teğmen Nuri’den alarak 5. Kafkas Tümeni Ko-mutanı Dadaylı Halit Akmansü’ye teslim etti. Zaten, Yüzbaşı Nihat’ın komuta ettiği tabur da o sırada 5. Kafkas Tümeni emrinde bulunmakta idi. 2) İstihkam Üsteğmeni Celal (Emekli Tümgeneral Sorgunç)’un General Trikupis’i teslim alması olayında ise bir isim yanlışlığı vardır.

Mehmet Ersin

232

Yukarıki açıklamalardan anlaşıldığına göre, Murat dağları kuzeyinde 1 Eylül günü teslim olan iki Yunan Tümen Komutanı yerine adları geçen General Trikupis ile, Dienis, İst. Teğmeni Celal Bey’le 3. Kafkas Tümenine ait söylenti ve hikayelerden kesin olarak ayrılabil-miştir. Bazı yönleriyle aynı hikayeleri andıran 23. Tümeni ilgilendiren senaryo biçimindeki yakıştırmaların da beş bine yakın Yunan askerinin ileri hatlarda silahtan tecrit edilmeleri sırasında ve bütün gücüyle çalı-şan 5. Kafkas tümeni birliklerinin (üç piyade, bir topçu alayı ile bir hücum taburu ve süvari bölüğünden başka, emrine aldığı 23. Tümen-den bir piyade alayıdır) şerefle dolu büyük emeklerini, bilerek veya bilmeyerek gölgelemek gibi bir mana taşımaktadır. Bununla birlikte, 5. Kafkas Tümeni ve Komuta bakımından, tarihe mal olan bu büyük başarının seyrine ve harp ceridelerinin resmî kayıtlarına aykırı düşecek hiçbir nokta bulunmadığını rahatlıkla söyle-yebiliriz.

General Trikupis’in Esir Edilişi Olayı ve Kurmay Alb.

Dadaylı Halit Bey (Akmansü) Em. Orgeneral Asım Gündüz, Sohbetler Mecmuasının 1969 Şubat sayısında Trikupis’in esaretini anlatan 24 sayfalık uzunca yazı-sına başlarken, “Kahraman 5. Kafkas Tümeni ve Kumandanı” başlığı altına şu satırları koymuştur: “Fertlerin olduğu gibi, müesseselerin ve birliklerin de şansları ve kaderleri vardır. Bazan talih, emek ve himmetleri değerlendirmek için de tecelli eder. Millî Mücadele tarihimizde böyle örnekler çok oldu. İşte, Yunan Başkumandanı Trikupis’i teslim alan 5. Fırkamız ve onun değerli Kumandanı Kurmay Albay Dadaylı Halit Bey (Rahmet-li Halit Akmansü) böylesine hakkettikleri kadere sahip oldular. Gerçekten, Halit Bey’le emrindeki iyi hazırlanmış tümeni, 26 Ağustos’ta aşılması çok güç sanılan müstahkem Küçük Kalecik Sivri-sine, 30 Ağustos akşamı da Adatepe’ye cepheden yapılan çetin taar-ruzlarıyla, harp tarihimize altın sayfalar kaydeden Türk Silahlı Kuvvet-lerinin başarıya ulaşmış mütevazi bir paçası, fedakarlık örneklerinden olmuştur. Şimdi, “Yunan istila ordularının büyük umutlarıyla birlikte Ana-dolu yaylasında mezara gömülüşünün ibret verici hikayelerinden” pek ilgiye değer olan bir safhayı, Yunan Başkomutanı (veya Küçük Asya Ordusu Komutanı) General Trikupis’le maiyetindekilerin esareti olayını özetleyebiliriz: Bu konuda, zarurî bazı sebeplerle ve şahsen birkaç defa açıklamalarda bulunduğumuzdan, burada okurlarımızın aydınlanmasını


233

sağlayacak noktalar üstünde kısaca durulacaktır. Yazacaklarımızın tek satır ve kelimesinde, gerçeklere aykırı sayılabilecek ve yanıltıcı herhan-gi şüpheli bir nokta bulunmadığı inancını beslemekteyiz... 5. Kafkas Tümeni, ağırlıklarıyla birlikte 2 Eylül Cumartesi sa-bahı Hatıplar’dan Uşak istikametinde yürüyüşe başladı. Daha sol ve ilerisinde 23. Tümen vardı. Geceyi Uşak’ın kuzeydoğusundaki Akse Köyünde geçirecekti. Bindiği atı ter içinde bırakan Ovacık Köylü Kuşçu Hasan (rahmetli Hasan Toy) saat 14 sularında Karlık köyüne girmek üzere bulunan öncü birliklerden, Tümen Komutanını sordu. Biraz ar-kadan gelen Komutan Halit Bey’le Kızılhisar köyünde karşılaşınca, düşman hakkında bildiklerini heyecanla anlatmaya başladı. Kuşçu’nun sözlerinden, geceyi Murat dağlarında geçiren 10-12 bin kişilik Yunan askerlerinin “kuşluk vakti” Comburt Ovasını geçerek Minkarap üzerin-den Elma dağı’na yöneldikleri, köyleri yaktıkları, halkın da ölüm korku-suyla dağlara sığındığı anlaşılıyordu. Ancak arazi çok dalgalı, dereli-tepeli olduğundan uzaklardaki yer yer duman sütunlarından başka düşman varlığını gösteren bir işaret yoktu. Tümen Komutanı, bir ihtiyat tedbiri olarak yürüyüş kolunu, Karlık’tan Göğem Köyü’ne çevirtti. Sü-vari Bölüğü, düşman hakkında kesin bilgiler edinmek üzere, Kosura Deresinden Elma dağı eteğindeki Aşağı Karacahisar istikametine keşfe gönderildi. Biraz sonra, Karlık Köyünden gelen 68. Alay Emir Subayı da köylülerden alınan haberleri getiriyordu. Bu alay kolbaşısı Çarıkköy’de idi. 23. Tümen Komutanı Halis Bey (Bıyıktay) Uşak’a gittiğinden, alın-ması gereken tedbirleri sormaya gelmişti. 5. Tümen Komutanı, önde giden tümenin kol nihayetindeki alay komutanına: “23. Tümenin yürüyüş kolundan ayrılarak kolbaşısı ile sağa çarketmesini, Kepeztepe istikame-tine yürümesini ve Zepköy’de emrine girmesini” bildirdi. Alay komutanı emri yerine getirdi. Bu sırada, Uşak’ta bulunan IV. Kolordu Komutanlı-ğı’na bir atlı ile düşman hakkında elde edilen ilk bilgilerle, yürüyüş isti-kametinin değiştirildiği, Göğem Köyü çevresinde ve Kosura Deresinin iki yanında alınacak düzen bildirildi. Durumun aydınlanmasına kadar Tü-men komutanlığınca alınan tedbirler şunlardı: 9. alayla Hücum Taburu Elma dağı güney eteğindeki Zepköy’e hakim Kepeztepe’de, 10. Alay Bölmelitepe gerisinde mevzie gireceklerdi. 13. Alay ihtiyatta tutularak, bir topçu taburu Kepeztepe’de, öbürü Göğem Köyü’nde görev alacak; sıhhiye bölüğü Göğem’de, bir postası da Zepköy’de bulunacaktı. Kepeztepe’deki birlikler Tugay K. Yarbay Ali Rıza Bey’in emrine veril-mişti. Tümen Karargahı ve gözetleme yeri Bölmelitepe idi... Tümen gözetleme yerinden batarya dürbünü ile bakıldığı za-man, Elma dağı güneydoğu eteğindeki Aşağı Karacahisar Köyü’nün

Mehmet Ersin

234

yanmakta olduğu, düşman askerlerinin köy içinde ve hakim sırtlarda gezindikleri görülüyordu. Yalnız, tepelerin arkasındaki durum iyi tespit edilemiyordu.

10-12 bin kadar olduğu söylenen düşman kuvveti Elma dağını el-de bulundurduğundan, Türk birliklerine üstün durumda sayılırdı. Tümen Komutanı, hava kararmadan topçuyu örtmek, düşmanı yayılmaya ve ateşe zorlamak suretiyle kesin durumu ve niyetlerini öğrenmek için, Kepeztepe’deki birliklerin Aşağı Karacahisar Köyü sırtlarını işgale baş-layarak, yaya savaş düzeni alan Süvari Bölüğü hizasına kadar ilerleme-leri emrini verdi. Sırtların işgale başlandığı sırada, 9. Alay ile Hücum Taburunun giriştikleri bu hareket, düşman hatlarından şiddetle karşılık görecek yerde, Süvari Bölüğü karşısındaki zayıf piyade ateşi de kesil-mişti. Pek ilgiye değer olan bu durumu, Tümen gözetleme yerinden batarya dürbünü ile takip eden Halit Bey, düşmanın Türklerle savaş-maktan çekindiği anlamına gelen ani sessizliği değerlendirmek üzere iken, A. Karacahisar Köyü sırtlarından bir beyaz flamanın sallandığını gördü. Bunun, bir teslim olma işareti sayılması gerekirdi... Bir süre sonra, Süvari Bölüğüne başvuran bir Yunan parlementeri, Süvari Takım Komutanı ile birlikte Bölmelitepe’deki Tü-men Komutanına getirildiler. Parlementer, kendisinin General Trikupis tarafından gönderildiğini, teslim olmak istediklerini bildiriyordu. Yunan-lının anlattıklarından, Trikupis’in yanında II. Kolordu K. Dienis, bir tümen komutanı, diğer erkânla kurmaylarından başka, beş-altı bin kadar da asker bulunduğu anlaşılıyordu. Parlementerin gerekli talimat-la geri çekilmesinden sonra, Tümen Komutanı Halit Bey, Kepeztepe’deki Tugay Komutanı Ali Rıza Bey’e son durumu bildirerek, bunların derhal teslim alınması ve silahtan tecrit edilmeleri; erlerin Zepköy’de toplanması; yaralıların Göğem’deki Shh. Bölüğüne, gene-rallerle maiyetindekilerin de Tümen Karargahına gönderilmelerini iste-di. Bu emrin uygulanmasına gurup zamanı ve hemen başlandı. Yeni durum, Kolorduya bildirildi. Bugün öğle vakti Aşağı Karacahisar Köyü’ne ulaşan dağınık Yunan birlikleri, kendilerinin bir an önce tutmak istedikleri Uşak’ın 1 Eylül’de Türkler tarafından alındığını öğrenerek ne yapacaklarını şa-şırmışlardı. Beklenmeyen bu durum karşısında Gnl. Trikupis, Elma dağı eteklerindeki sırtlarda eskiden yapılmış müstahkem mevzilerin savunmaya elverişli olduğunu düşünerek, karanlık basıncaya kadar burada birkaç saatlik vakit kazanma kararı verdi. Böylece, aç ve yor-gun askerin istirahatini sağlamak ve durumun gelişmesini beklemek mümkün olacaktı. Daha sonra, 1155 rakımlı tepelerden Mesudiye-Kapaklar yolu ile düzlüğe inip, nereden ve nasıl çekilebileceklerini,


235

olayların gelişmesine göre ayarlayacaktı. Saat 14’te ihtiyat tedbirleri alınarak bu mevzide durulmuş, erlere de sırtlar üzerinde gezinmeme-leri tembih edilmişti. Saat 16’dan sonra, ileri hatlardaki gözcüler, bulundukları tepe-ye bir kilometre mesafede 500 kişilik (?) Türk süvarisinin ilerlemekte olduğun, dört km. arkadan da kuvvetli piyade birliklerinin geldiğini (uğradıkları şaşkınlık yüzünden üç tümen tahmin etmişlerdi, yazan) haber verdiler. Bu sırada, güneydeki yamaçlardan Türklerin açtığı piyade ateşi de başlamıştı. General Trikupis, Türklere ait saldırı ve işgalleri önlemek üzere görevlendirdiği 13. Tümen Komutanı Albay Kaybalis’in dönüşünde, askerlerin savaşa girmek istemediklerini ve beyhude harcandıklarını söylediklerini öğrendi. Adatepe Savaşların-dan canlarını zor kurtarabilen yılgın Yunanlılar, Türklerle bir daha kapışmaktan ürkmüştü. Ast-üst münasebetleri ortadan kalkmış, disip-lin kalmamıştı. Aynı zamanda, yakında bulunan bir borazan kimseden emir almadan “ateş kes!” işareti de verince, 600 metreye kadar soku-lan Türkler karşısında savunma yapan erler, mevzilerini terk etmişler-di. Bundan sonraki, birlik komutanlarının inandırıcı söz ve didinmeleri-nin de sonuç vermemesi üzerine büyük üzüntüye kapılan General Trikupis, “yaralı bir kalp ile, toplarla makineli tüfeklerin tahribini” em-retmek zorunda kaldı. Yüksek rütbeli komutanların katılmasıyla bir Harp Meclisi kuruldu; oradaki subaylardan, erlerin uygunsuz davranış-larını ve çözülme olaylarını belirten yazılı belgeler alındı. Toplantıdaki kısa süren tartışmalar sonunda, Türklere boyun eğmekten başka çıkar yol bulunmadığına karar verilerek, beyaz teslim bayrağı çekildi. 2-3 Eylül gecesi saat 22’den sonra , Süvari Bölük Komutanı Yzb. Sivaslı Ahmet Salih Bey, esir generallerle maiyetindekileri 5. Kaf-kas Tümeni Karargahının bulunduğu Bölmelitepe’ye (Çakmaklıtepe) getirerek, Tümen K. Halit Bey’e teslim etti. Bunlardan her birinin yüzün-de derin bir üzüntü ve endişe seziliyordu. Atlarla geldikleri halde, çok yorgun ve bitkin durumda idiler. Şimdi Uşak Valiliğince zarif bir anıt yaptırılan yerde ateş yakılarak çevresinde oturuldu. Karargahta buluna-bilen yiyeceklerle, Türk misafirperverliğine yakışır şekilde ikramda bulu-nuldu, çay içildi, sohbet edildi. Bu akşam esir alınan birliğin, İzmir’e ilk çıkan 13. Yunan Tümeni olduğu anlaşılmıştı. Ateş çevresinde biraz kendilerine gelen generallerle subayların, parlak üniformaları içinde, basit giyimli Türk subaylarından çok farklı bir yaşayış ve varlığa sahip oldukları görülüyordu. Türk Tümen Komutanı ile yanındakilerin tevazu, azim ve metanetleri karşısında ezilmiş, perişan ve pişmandılar. 5. Kafkas Tümeni tarafından teslim alınan Yunan Komuta He-yeti şunlardı: Bu olayın ertesi günü, Gazi M. Kemal Atatürk’ten Başko-

Mehmet Ersin

236

mutanlığa daha önceki günlerde atanmış bulunduğunu öğrenen I. Yu-nan Kolordusu Komutanı General Trikupis, II. Kolordu K. General Dienis, 13. Tümen K. Alb. Kaybalis, II. Kolordu Kurmay Başkanı Alb. Yuvanis, Albay Vandelis, bir kısım kurmaylarla emir subayları... Ayrıca, 391 subay ve astsubayla 4385 er, 700’den fazla hayvan, 1296 tüfek, 11 ağır, 50 hafif makineli tüfek, 4 top ve çok sayıda cephane de alınmıştı. Esir komutanlar, o geceyi Çakmaklıtepe’de kurulan mahrûti çadırlarda geçirdiler. General ve albayların üzerlerindeki tabancalar, yatmadan önce bizzat Halit Bey tarafından alındı. Hiç birinin üstünde ve atlarındaki eğer takımlarında kılıç yoktu. 3 Eylül Pazar sabahı, yine Tümen Süvari Bölüğü refakatinde ve kendi atlarıyla, Uşak’ta bulunan IV. Kolordu Komutanlığı emrine gönderildiler. Çakmaklıtepe’de ateş çevresindeki sohbet sırasında, Tümen Komutanı ile General Trikupis arasında, Fransızca olarak ilgi çekici tarihi bir konuşma oldu. Halit Bey, Yunanlıların yenilme sebeplerini Trikupis’in kendi ağzından öğrenmek istiyordu. Sorulanlar General Trikupis’in hoşuna gitmemiş olmakla beraber, bu konudaki düşüncele-rini açıklamak zorunda kaldı. Anlattıklarının özeti şunlardı: “1- Sakarya Savaşlarından önce, Kral Konstantin de Eskişe-hir’e kadar gelmişti. Sakarya çekilmesi üzerine komutanlar değiştirildi, yerlerine siyasi tesirlerle kabiliyetsiz kişiler getirildi. Kralın Yaveri Top-çu Generali Hacı Anesti, Başkomutan oldu. En kötüsü,orduya siyaset karıştırıldı. 2- Son taarruzunuzdan önce, Türklerin ciddi saldırılarını Af-yon-Eskişehir hattında kabul etmek yerine, Milen hattında tertiplen-memiz gerektiğini teklif ettim. Bunu, Başkomutana kabul ettiremedim. 3- Casuslarım vasıtasıyla taarruz hazırlıklarınızı haber alarak, Hacı Anesti’ye durumu bildirdim. Lakin, Türklerin taarruz edecek kud-rette bulunmadığını, bildirdiğim yığınakların birer blöften ibaret olduğu karşılığını aldım. Altıntaş tarafındaki 2. Kolordumuzun, sağ yanımıza yaklaştırılması teklifimi de kabul etmedi.

4- 26 Ağustos sabahı Afyon mevzilerine taarruzunuz üzerine, Altıntaş-Eskişehir istikametindeki taarruzunuzun kuvvetlerimizi tespit için yapıldığı, asıl amacın sağ yanımız olduğu anlaşıldı. 2. kolordunun bu tarafa kaydırılmasını ve hemen cephenin takviyesini istedim. İz-mir’den sakat emir ve hedefler vermeğe devam etti, geç olarak gön-derdiği bir tümen de durumu kurtarmaya yetmedi. Sağlam durumumu-za rağmen, böylece yenildik, çekildik ve bozguna uğradık. 5- Sakarya Savaşlarından önce, bütün erlerle subaylarda fedakarlık ruhu vardı, disiplin yerinde idi. Uzunca süren bekleme dev-


237

resinde, Yunanistan’da savaş aleyhtarlığı ortaya çıktı. Komünizm propagandası ileri hatlarımıza kadar sokuldu. Firar olayları sıklaştı. Moral bozulmuştu. Öyle zamanlar oldu ki subay ve erler, bizzat benim emirlerimi dinlemediler.”

Düzeltilmesi Gereken Birkaç Nokta

Trikupis’in Kılıcı Meselesi: Esir olduğu sırada General Trikupis’in kılıcı yoktu. Uşak’ta, Türk Başkomutanına kılıç teslim ettiği şeklindeki söylentiler de gerçek-lerle bağdaşmamakta, yakıştırma sözlerle sembolik resimler olarak kalmaktadır. Trikupis kendi hâtıralarında, teslim olma kararına varılan harp meclisi sonunda, kılıcının yaveri tarafından alınarak, parçalandı-ğını anlatmaktadır. 1952’de Atina’ya gittiği zaman, muharrir Hıfzı To-puz’a da: “Ordunun adım adım hezimete yaklaştığını hissediyorduk. Bizde, kılıcını düşmana teslim etmek küçüklük sayılır. Durumun kötü-ye gittiğini gören yaverim bir an yanıma gelerek, “Generalim kılıcınızı imha edelim” diye teklifte bulundu. Kılıcımı kendisine verdim. Aldı ve parçaladı” demiştir. Ayrıca General Trikupis’le maiyetindekileri bir gece Çakmaklıtepe’de alıkoyan 5. Kafkas Tümeni Komutanı ile karargah subayları da kesin olarak Trikupis’te kılıç bulunmadığını söylemiş ve yazmışlardır. Şu halde, Askerî Müzemizde 11. Tümen tarafından alındığı ve Trikupis’e ait bulunduğu ifade olunan kılıcın, nereden ve nasıl sağlan-dığı araştırma konusu olmalıdır. Bizim tahminimize göre, durum şöyle olabilir: Dumlupınar savaş alanında beş tümen askerini kaybettikten sonra, 30-31 Ağustos gecesi, Türk çemberinin batısına rastlayan zayıf noktalardan Kızıltaş Vadisine kaçmak imkanını bulan Trikupis’in, Adatepe’deki çadırına terk edilen eşyalar arasında, 11. Tümen ilgilile-rince böyle bir kılıcın ele geçirilmiş olduğu düşünülebilir. Bunu teyit eden başka bir delil de 2 Eylül günü Uşak’a hareket etmeden önce (ki 3 Eylül’de Uşak’ta Trikupis ile karşılaşma olayından bir gün öncedir, yazan) Başkomutan Atatürk’ün, General Kâzım Özalp’e kendi el yazısı ve imzasıyla yazdığı şu mektuptur: “Müdafaa-i Milliye Vekili Kâzım Paşa Hazretlerine: Muharebe meydanında 1. Kolordu ve Cenup Ordu-su Kumandanı General Trikupis’in eşyası arasında iğtinam olunan kılıncını zât-ı âli-i biraderilerine takdim ediyorum efendim. 2 Eylül 38 (1922) M. Kemal.”

Mehmet Ersin

238

13. Tümen Komutanının Adı: Bu Tümen Komutanının adı bazı yazılarda ve Hâlid Akmansü’nün notlarında Vandelis olarak gösterilmekte ve Kalinalis şeklinde yazılmakta ise de bunun Kaybalis olarak düzeltilmesi gereklidir.

Şahıs ve Yer Adları: “Trikopis” şeklinde söylenen Generalin adı “Trikupis” olacaktır. Digenis veya Digennis kelimesi Dienis, Zimeras da Dymeras olarak dizilmelidir, sanıyoruz. Bundan başka, Trikupis’in esareti olaylarında ve bazı tartışmalar sırasında geçen yer adlarının doğruları şöyledir: Uysu=Oysu, Keçi-li=Keçiller, Kökem-Köküm=Göğem, Kosur Deresi=Kosura Deresi, Cumburdu=Comburt, Mütekarrip-Munkarip-Minkarip=Minkarap... olacaktır.

Bir-İki Yanlışlık Daha: Trikupis’in teslim olduğu sırada, Tümen Komutanı ile ve daha üst rütbedeki komutanlarla çekilmiş fotoğrafları yoktur. Bazı gazetele-rimizde çıkan ve Trikupis’i, Uşak İstasyonunda veya esirler kampında-ki garnizon subaylara ile gösteren resimler altına da yanlış adlar ko-nulduğu görülmektedir. Süvari Bölüğü refakatinde Çakmaklıtepe’ye getirilen Trikupis’in bindiği kadana siyah renkli olduğu halde, biz de bir kitabı-mızda122 bunun beyaz renkte olduğunu yazmıştık ki düzeltiriz. Yüze yakın kitap, dergi, gazete ile başka not ve kaynaklardan faydalanmak suretiyle ve oldukça emek vererek kaleme aldığımız bu satırlar, önemli bir yakın tarih olayının aydınlanmasında sayın okuyu-cularımıza yararlı olur, aynı zamanda ibret vesilesi teşkil ederse, bun-dan derin mutluluk duyacağız...

General Trikupis’in Esareti (2 Eylül 1922 )

General Fahri BELEN123 Başkumandanlık Muharebesinden çekilen üç Yunan kuvvetin-den 5. ve 9 tümen müfrezelerinden mürekkep olan kol, kurtulmaya muvaffak olmuş, Trikupis grubundan ayrılan bir Yunan kolu da 1 Ey-

122 Dr. Ziya Göğem: Kurmay Albay Daday’lı Hâlid Beğ (Akmansü), I. C. 1954, II. C.

1956, İstanbul. 123 General Fahri Belen: Büyük Türk Zaferi (Afyon’dan İzmir’e) İstiklâl Harbi Hatıraları,

Tenkitler, Tahliller, İstanbul, 1970, s.,810


239

lül’de esir edilmişti. Bu kuvvetlerden en önemlisi olan Trikupis kolu 2 Eylül’de Murat dağından Uşak’a doğru yürürken durum şöyle idi: 1 Eylül akşamı Uşak 1. Kolordumuz tarafından zapt edildi. 2 Eylül’de 1. ve 2. kolordularımız karşılarındaki düşmanı Güre ve İnay istikametlerinde takip etmekte idiler. Murat dağı kuzeyinden ilerleyen kuvvetlerimizden, Gediz’i işgal eden süvari kolordumuz, Selendi istikametinde yürümekte ve bunu takip eden 2. ordu birlikleri de Gediz’e doğru ilerlemekte idiler. Başkumandanlık Muharebesinden sonra, bir gün istirahat eden IV. Kolordumuz da 1 Eylül’de Dumlupınar’dan hareket ederek 2 Eylül’de Uşak’a varacaktı. Tesadüf ve tali’ Trikupis’i Uşak’ta tekrar IV.kolordumuzun karşısına çıkardı. Bu kolordu, Başkumandanlık Meydan Muharebesinde elinden kaçırdığı yorgun ve yaralı avını Uşak’ta yakaladı. IV. Kolordu Uşak’a doğru iki kol halinde yürümekte idi. Sağ kolda 23. ve 5. tümenler, sol kolda da 11. ve 12. tümenler vardı. Sağ kolun başında bulunan 23. tümen sat 15.30’da Uşak’a birkaç kilometre yaklaştığı zaman, şehirden muntazam muntazam geçmek için büyük mola vermişti. Bir gün evvel zapt edilen Uşak’ta askeri idare kurulmuş, yangınlar söndürülmüş, mağazalardan bir kısmı da açılarak normal hayat başlamıştı. 2 Eylül öğleden sonra Başkumandan ve Garp Cep-hesi Kumandanları da Uşak’a gelmişlerdi. 23. Tümen Uşak doğusunda molada iken köylüler, düşmanın Comburt’tan Uşak’a doğru ilerlediğini ve köylerini yaktığını haber ver-diler. Dürbünle yaptığımız gözetleme neticesinde yangınlar ve dağdan ovaya doğru kaçan köylüler görüldü. Biz bunların bir gün evvel Uşak’ta yapılan muharebede dağlarda kalan düşman artıkları olduklarını tah-min ederek 69. piyade alayı, bir süvari bölüğü ve bir dağ bataryasın-dan ibaret olan müfrezeyi hadise mahalline gönderdik. Daha sonra tamamlayıcı bilgiler ve Garp Cephesi Kumanda-nı’ndan da direktif alan IV. Kolordu kumandanı, bütün kolordusunu düşman istikametine yöneltti. 5. Tümen bizim gönderdiğimiz müfreze-nin gittiği istikamette, Uşak doğusundan, 23. tümen de Uşak batısın-dan kuzeye doğru yürütüldü. 23. tümenin evvelce gönderdiği 69. piya-de alay müfrezesi de 5. tümen emrine verildi. 11. ve 12. tümenler de birinci hatta bulunan tümenlerin gerisine yanaştırıldı. Bu tertipler alınırken evvelce gönderilen 69. alay müfrezesi düşmanla temas etti. Trikupis bidayette müdafaa için emirler vermiş ise de birlikler bu emre itaat etmemişlerdi. Trikupis hatıratında hadise-yi şöyle anlatıyor: “Kol ertesi gün (2 Eylül) Karacahisar güneyinde 1155 rakımlı tepeye vardığı zaman saat 16’da düşman süvarisinin ve bunun gerisin-

Mehmet Ersin

240

den piyadesinin ilerlediği (69. alay müfrezesi) haber verildi.” Bu haberi alan Trikupis müdafaa için verdiği emirleri, aldığı tedbirleri anlattıktan sonra şöyle devam ediyor: “Müdafaa ya memur edilen Albay Kaybali yanıma gelerek kâfi cephane olmadığını, askerin beyhude feda edildik-lerini söyleyerek, mevzii işgal etmediklerini bildiriyor. Bir borazan da ateş kes işaretini verdiği gibi, erler de mevzilerini terk ediyorlar.” Trikupis, erlerin isyan ederek kalan mermilerini subaylara karşı kullanmak ihtarı karşısında “böyle elim bir vaziyette mecruh bir kalp ile” topların ve makineli tüfeklerin tahribini emrettikten sonra, subaylardan, erlerin isyanına dair yazılı beyanat alarak, teslim bayrağını çektiriyor. 69. Alayımızın raporuna ve bu alayın öncü taburu kumandanı Yzb. Nihat Bey’in bana anlattığına göre vak’a şöyle cereyan etmiştir124: Öncü, düşmana yaklaştığı zaman, düşman teslim olmak için büyük rütbeli bir subay istemiştir. Yüzbaşı Nihat Bey, kendisini tümen kumandanı göstererek, müzakereye girişmiş ve teslim muamelesi başlamıştır. 5. Tümen kumandanı da haberi aldıktan sonra teslim muame-lesini idareye tugay kumandanını memur etmiştir. Nihat Bey ilk aldığı esirleri 25 kadar üstsubay, birçok subay ve 1000 kadar eri, 23. tümen karargahına gönderdi. Tümen karargahı Uşak’ın 7 km. kuzeyindeki çamlık bir tepede bulunuyordu. Hava soğuktu. İçlerinde kolordu, tü-men kurmay başkanları ve topçu kumandanları buluna yüksek rütbeli Yunan subaylarını bir ateş etrafında toplayıp konuşurken Yunan su-bayları, yanımıza gelen Yüzbaşı Nihat Beyi görünce, tümen kuman-danı geliyor diye ihtiram için ayağa kalktılar. Bu hareket Nihat Bey’in tümen kumandanı rolünü yaptığını göstermişti. Trikupis’in kimin ve hangi tümen tarafından teslim alındığı meselesi harpten sonra bir mesele halini aldığı için bu konuda biraz tafsilata girmek lüzumunu hissettim. 23. Tümenin 69. alay müfrezesi, 5. tümen emrine girdiği için Trikupis’in de bu tümen tarafından esir edildiğini kabul etmek lazımdır.125

124 Harp Tarihi Dairesi Arşivi No: 6/3389 Dosya: 1: Saat 17.30’da süvari ileride muharebe

yapmakta idi. Tabur Komutanı Nihat Bey, bir bölük ile bunların yanına gittiği zaman Karacahisar güneyindeki dereden dört Yunan subayı ile on er, ellerindeki beyaz men-dilleri sallayarak geldiler. Komutanlarının bir tümen komutanına teslim olacağını bildir-diler. Nihat Bey, kendisinin Tümen Komutanı olduğunu söyleyerek gelip teslim olmala-rını istedi. Ve subaylardan birini gönderdi. 15 dakika sonra 2 general ile 100 subay tes-lim oldu. Esir generaller, tabur emir subayı ile 23. Tümen Karargahına yola çıkarıldı. Bunlar yolda iken, 5. Tugay Komutanı esir subayları emir subayının elinden aldı.

125 Harp Tarihi Dairesi incelemeler sonunda Trikupis’in, 23. Tümen tarafından esir edildiğini kabul etmiştir.


241

Esir generaller, 5. tümen tarafından IV. Kolordu karargahına ve sonra da Garp Cephesi Kumandanına gönderilmişlerdi. Garp Cep-hesi Kumandanı da bizzat Başkumandana takdim etmiştir ki mertebe-ler silsilesine göre işin böyle cereyan etmesi de tabiidir. Uşak’ta esir edilenler, Garp Cephesinin muharebe raporuna göre General Trikupis, İkinci Kolordu Kumandanı General Dienis, Kurmay Başkanı Albay Yuvanis, 13. tümen kumandanı Albay Vandelis ile 120 subay, 3000 erdir. Diğer bir raporda da er miktarı 4000 göste-rilmektedir. Yunan kaynaklarına göre de 300 subay, 5000’den fazla erdir.126 Trikupis’in esareti, süvari kolordusunun Murat dağı kuzeyin-den Gediz ve 1. kolordunun da güneyden Uşak istikametinde yaptıkla-rı hareketlerin meydana getirdiği bir neticedir. Stratejik tedbirler ve durum Trikupis’i Uşak’ta bizim önümüze getirmiştir. Bizim Uşak’ta yaptığımız iş, teslim olmaktan başka çaresi kalmayan, bir kuvveti esir etmekten ibarettir. Umumî efkâr, taktik ve stratejik başarılardan ziyade, şehirleri kurtaran ve düşman kuvvetini esir eden kumandanları takdir eder. Kumandanların da buna ehemmiyet vermeleri yüzünden tarihimiz boyunca bir çok fırsatlar kaçırılmıştır. Biz bu kitapta kati netice yerle-rindeki başarıları ile ordumuzu zafere ulaştıran kumandanları ve birlik-leri göstermiş bulunuyoruz

Trikupis’i Esir Alan Kimdir?

Tahsin ÜNAL127

Zafer kazanılınca, kahramanlar çoğalır. Hakikisini, sahtesin-den ayırmak bir hayli zorlaşır. Bilindiği gibi büyük taarruzun bir parçası demek olan Dumlu-pınar (Başkomutanlık) Meydan Muharebesi de kazanılmış ve Yunan ordusu başkomutanı Trikupis esir edilmişti. Trikupis’in esaretinden sonra, bazı kimseler ortaya çıktı. Trikupis’i ben esir ettim, dedi. Mese-la, 69. Alayın öncü Tabur Komutanı Yzb. Nihat Bey: “Trikupis’i ben esir ettim, öncüler düşmana yaklaştığı zaman, Trikupis teslim olmak için büyük rütbeli bir subay istedi. Ben Tümen komutanıyım dedim. Teslim müzakeresine giriştim. Teslim muamelesini tamamladım” diyor. Mesela, 16. Tümenin istihkam bölük komutanı Yzb. Celal Bey: “Trikupis’i ben teslim aldım. Fakat, 5. Kafkas Tümenine mensup olan 11. 126 İstiklâl Harbi Tarihi, 2.Cilt, 6.Kısım, s.,52. 127 Türk Kültürü Der., 1 Kasım 1972, S.:121, s.,30-39.

Mehmet Ersin

242

Alay Komutanı Bnb. Rahmi Bey işe müdahale etti ve esirleri benim elim-den aldı” diyor.128 Yahut: “5. Kafkas Tümenine mensup olan ve Tümen komutanı Kur. Alb. Halit Bey tarafından keşfe gönderilen süvari bölük komutanı Sivaslı Yzb. Ahmet Bey, Trikupis’i esir alıp geldi ve Göğem köyü üzerinde Bölmelik tepede Halit beye teslim etti” deniliyor.129 Fakat bunların hiçbiri doğru bir tarih, yer, hatta saat söyleye-medikleri gibi hadiseyi anlatırken, Yunan Başkomutanı’nı esir alırken duydukları his ve heyecandan, esir komutanla aralarında neler konu-şulmuş olduğundan bahsetmiyorlar veya bahsedemiyorlar... Bunlar, isimleri geçen şahısların, Yunan Başkomutanını esir alıp almadıkları hususunda, insanı tereddüde sevk eden başlıca âmiller olmaktadır. Afyon’dan sonra ve Dumlupınar Muharebesinin sonuna kadar, zaman zaman ve peyderpey, düşman er ve komutanları esir alınmış-tır. Konuyu ve Trikupis’i kimin esir aldığını karıştıran, tereddüde yol açan ve Trikupis’i ben esir aldım dedirten, işte bu çeşitli zamanlarda çeşitli Yunan birliklerinin, komutanlarıyla beraber esir alınmış olması-dır. Tabii sonuç olarak biraz da maiyetine moral vermiş olmak için, “Trikupis’i ben esir aldım” demiştir; halbuki esir aldığı Trikupis değil, üst rütbeli (General veya Albay) bir Yunan subayı idi. Şurası da bir hakikattir ki bu konuda şimdiye kadar, detaylara kadar inen ne ciddi ve ilmi bir tetkik yapılmış ve ne de ciddi ve doğru olarak tutulmuş bir hatıra neşredilmiştir.130 Sanırım ki ilk defa bu konu-daki doğru ve ciddi hatırayı biz neşretmiş, dolayısıyla tarihin buradaki karanlık yerini aydınlatmış olacağız. Büyük Taarruzda 5. Kafkas Tümeninin Komutanı Dadaylı Kur. Alb. Halit Bey idi. Bu Tümenin Tugay Komutanı da Hopalı Kur. Yb. Ali Rıza Bey idi. Ali Rıza Bey’in o günlere ait günlük hatıralarından önemli kısımlarını akrabasından Öğr. Yzb. Tahsin Benli’nin müsaadesiyle aynen neşrediyorum. Okuyunca anlaşılacaktır ki Ali Rıza Bey, hem hadiselerden ilham alarak bize bazı nasihatler veriyor, hem bilmediği-miz veya tarihlerimize geçmemiş olan bazı olayları naklediyor, hem de Trikupis’i bizzat esir alıp geldiğini, bu arada his, heyecan ve düşünce-lerini naklediyor:

128 Z. Göğem, Halit Bey, İstanbul, 1954, I/276 129 Z. Göğem, aynı eser, I/148. 130 Dr. Z. Göğem Bey’in Dadaylı Halit Bey hakkında neşretmiş olduğu iki ciltlik eser bu

konuda yazılmış ciddi bir eserdir. Trikupis’i esir alan da Halit Bey’in komuta ettiği 5. Kafkas Tümenidir; fakat bu eserde Trikupis’i kimin esir alıp geldiğini izah etmez. Bu konudaki izahları da hatalıdır.


243

“... hadiseler insanların karakterini ne güzel gösteriyor. Geri hatlarda kabadayılık ve kahramanlık taslayanların hiç biri ileri hatlarda görülmüyor... Erlik ve cesaret lafla, sırmayla ve nişanla değil, idealle, imanla ve vatanperverlikle mütenasiptir...” “Sırmalar komuta etmeyi kolaylaştırıyor. Fakat komutan olmak sanatını vermiyor.. İnsan, sanıldığından çok fazla güçlüdür, lakin insan ne kadar güçlü olduğunu bilmez. Türk ruhunun soydan gelen, aşılması zor yalçın vadileri bulunduğunu işte olaylar gösteriyor ve daha da gösterecektir... Vatan denilen toprakları korumak demek, bir milletin geçmişini, halini ve geleceğini korumak demektir. Bunu ancak, birkaç sene önce ölmek ile birkaç sene sonra ölmek arasında bir fark olma-dığını, yahut madem ki kaderde ölmekte var, öyleyse yatakta ölmek-tense, Vatanı müdafaa ederken şehit olarak ölmeyi yeğ görenler dü-şünebilir.. Türk ruhunun en güçlü belirtisi, vatan ve millet sevgisidir. Asırlarca beslenmiş olan bu ruh, bundan sonra da dikkat ve ihtimamla beslenmelidir. Milletin bekası, buna vabestedir. Milli ruhun güçle belir-diği ve şahlandığı yer, Muharebe sahalarıdır. Muharebe sahalarında şahlanmayan ruhlar, yenilmeye ve yerlerde sürünmeye mahkumdur. Bir milletin ruhu, kaderinin ve geleceğinin yaratıcısıdır. Mehmet’te gördüğüm sağlam iman ve güçlü ruh ve cesaret, bana Yunanlıların akıbetinin iyi olmadığını gösteriyor... Evvelden görmek nasıl her ada-mın, her komutanın harcı değilse, atılgan olmak da herkesin ve her askerin harcı değildir. Yenilenin ümidi kırılmışsa, bir mağlubiyet bir mana ifade etmez, aksine Milli duyguları kamçılar. Sağlam ve güçlü bir iman ve ideal yoksa, güçlü bir ordu yoktur...” “25-26 Ağustos 1922. Bu gün yatsı namazından sonra tümen-de zafer için dua edildi. Güzel sesli hafızlar, Allah’ın mücahit melekle-rini yardımımıza göndermesi için niyazda bulundular. Şahsen ben ilahî güçle kalbimin dolduğunu hissettim. Diğer tümen ve kolordularımızda da böyle dualar edildi. Büyük muharebelerden önce, Allah’a dua etmek, ondan yar-dım istemek, bilindiği gibi Türk tarihinde âdettir. Maddî güçleri, mânevi güçlerle destekleyerek, birkaç misli düşman kuvvetine saldırmak, Türk ordusunda bir gelenektir. 50.000 kişiyle, 200.000 kişiye taarruz etme-den önce Malazgirt’te, Kosovalar’da, 122 parça gemi, 166 top ve 8.000 kişiyle, 302 parça gemi, 250 adet top ve 6.000 kişiye taarruz etmeden önce Preveze’de böyle dua edilmiş, Barbaros paşa secdeye kapanarak, Yarabbi bize zafer ihsan et, demişti. Büyük taarruzdan önce de bu geleneğe uyuldu ve dua edildi.” “Duadan sonra Tugayımın başına dönmüştüm. Biraz sonra, mümkün olduğu kadar düşman mevzilerine yaklaşılacak ve saat

Mehmet Ersin

244

4.30’dan 6’ya kadar devam edecek olan topçu tahrip ateşinden sonra, düşman mevzilerine taarruz edilecektir, emrini aldım. Bu emir üzerine Tugayımla beraber düşman mevzilerine biraz daha yaklaştım. Heye-can içinde top ateşini beklemeye başladık.” “26 Ağustos 1922. Bugün sabah saat 6.55’te hedeflerimizi ilk defa biz aldık. Bunun başlıca âmili, ağır topçumuzun bizi çok iyi hima-ye etmesi ve karşımızdaki düşmana göz açtırmaması; birliklerimizin böyle bir taarruz için iyi yetiştirilmiş olması; baskın tarzında başlayan bu taarruzda askerlerimizin gösterdiği şecaat ve kahramanlıktır. Büyük bir iman ve vatanperverlik ruhu ile dolu olan ve düşmandan beheme-hal intikam almak isteyen askerler, düşman mevzilerine gözünü kırp-madan, kurdun koyuna saldırdığı gibi saldırıyorlardı. Mehmetlerin, çavuşların ve subayların her biri bir aslan kesilmişti... Ölmek kimsenin aklına bile gelmiyordu. Darbemiz o kadar ani, o kadar şiddetli olmuştur ki düşman, siperlerinde bastırılmıştı. Tel örgüler sökülüp atılmış, ilk düşman siperleri saat 6.50 veya 6.55’te zapt edilmişti. Düşman subay-ları, ocaklardaki kahve cezvelerini almaya vakit bulamadıkları gibi siperde bulunan hiçbir şeye el sürmemişler, her şeyi yerinde bırakarak kaçmışlardı. Hafif ve ağır makineli tüfekler kullanılmamıştır. Olduğu yerde bırakılmıştı. Kullanacak bilek ve yürek olmazsa, makineli tüfek bir yığın demir külçesidir.” “27 Ağustos 1922. Tümenimiz bugün ve bunu takip eden 28, 29 ve 30 Ağustos günleri de kaçan düşmanın peşini bırakmadan şevk ve heyecanla muharebelerine devam etti. Düşmana nerede rast gel-mişsek, orada şiddetle vurduk. Derlenip toparlanmasına asla müsaade etmedik. Fırsat ve imkan vermedik. Düşman birlikleri sürüler halinde çekiliyor, biz de adım adım takip ediyorduk. Bir tepe veya derede yer-leşmesine göz yummuyor ve ihmal etmiyorduk. Bir tepede tutunmaya, mukavemet etmeye kalkarsa, hemen etrafını kuşatarak, toplan, tüfeklen ver-yansın ediyorduk. Düşman, daha gerilerde bulunan Resulbaba-Oğlan mezarı- Bakırcık- Dumlupınar ve Toplusivrisi hattında mukavemet edebilirdi. Fakat biz düşmandan önce davrandık ve Balmahmut’tan geçerek Resulbaba- Oğlan mezarı hattını tuttuk. Trikupis, bizden önce bu hattı tutmadığına sonra çok üzülmüş ve vurunmuştur. 5. Kafkas Tümeni Komutanı Halit Bey, 29 Ağustos 1922 sa-bahı, komutam altında bulunan Tugay önde, ben Tümen karargahıyla arkada, 12. Tümen de benim arkamda olduğu halde yürümeye başla-dık. Öğleden sonra saat 2.30 civarında Tugay Komutanım Ali Rıza Bey atla dört nala yanıma geldi ve:


245

“- Komutanım, ordu komutanımız, Çat köyü tarafında keşif yapılmasını, hücum taburunun Mandıra civarında ihtiyatta kalmasını, onuncu alayın Taşlı ve Düz tepelerin sırtlarını tutmasını, bataryanın bu iki tepeyi ateşle baskı altına almasını, 9. Alayın sağda, ihtiyatta bulu-nan hücum taburunun merkezde, benim tugayımın da solda olmak üzere Adatepe’ye taarruz ederek, Adatepe’yi zaptediniz, emrini verdi. Bilgilerinize arz eder, emirlerinizi beklerim, dedi. Ben de tasvip ettim. Ali Rıza Bey’in fedakarlık ve kahramanlığıyla Adatepe zapt edildi.131 Ali Rıza Bey bununla da kalmadı. 11. Tümenden önce Çal köyü sırtla-rını da işgal etti ve Dumlupınar yolunu açtı, diyor.”132 “2 Eylül 1922. Bugün ben Tugayımla önde, Tümenimiz bizim arkamızda olduğu halde hareket ettik. Uşak’a doğru gidiyorduk. Yürü-yüş kolu halinde gidiyorduk. Havada bunaltıcı bir sıcak vardı. Askerin kaldırdığı toza, civarlardan gelen dumanlar da karışıyor, sık sık boğa-zımızı kurutuyordu. Bir hayli yürümüştük ve asker yorulmuştu. Öğle üzeri bir çeşmenin başında Tugaya mola verdim. Biz mola yerinde iken, Halit Bey de mola yerine geldi ve burada birleştik. Halit Bey beni bir kenara çekti. Parmağı ile araziyi ve yükselen kesif dumanları gös-tererek:

- Ali Rıza Bey, şu yükselen dumanlar Elma dağında peraken-de düşman kuvvetlerinin bulunduğunu gösteriyor ve izah ediyor. Düş-man yine bir köyümüzü veya ormanı yakıyor. Bunlar kalabalık ve mu-harebe edebilecek muntazam kuvvetler olabileceği gibi, az ve başıboş kuvvetler de olabilir.

Vaziyet tamamen aydınlanmadan önce Tümeni yürütmeyece-ğim. Sonra da aynı istikamete doğru gideceğim, belki Göğem köyü sırtlarında, Bölmelik tepesine yürüyeceğim. Dikkatimi de bu dumanla-rın çıktığı taraftan ayırmayacağım. Ben bu dumanların çıktığı tarafta neler olup bittiğini anlamak için Yüzbaşı Ahmet Bey komutasında bir süvari bölüğünü keşif yapması maksadıyla, o tarafa gönderdim. Siz de moladan sonra Tugayınızla beraber bu dumanların çıktığı yere doğru gidiniz. Bu mıntıkada bizzat tetkik ve keşifte bulununuz. Gereken ted-birleri vakit geçirmeden alınız ve bana bilgi veriniz, emrini verdi. Ben de başüstüne dedim.

Moladan sonra Tugayımla beraber bahsedilen dumanların yükseldiği tarafa doğru hareket ettim. Bir saat kadar yürüdükten sonra, ileride, tepenin üstünde ve çamlar arasında bir birliğin muharebe hat-

131 Bahsedilen Muharebe, Dumlupınar (Başkomutanlık) Meydan Muharebesidir. Bilgi için

bkz.: Z. Göğem: Halit Bey, İstanbul, 1954, I/142-143 132 H.T. Dairesi Arşivi: Dosya No.: 25160/33

Mehmet Ersin

246

tına yayılmış olduğunu gördüm. Düşman birliği mi yoksa tümen komu-tanının bahsettiği süvari birliği mi diye tereddütte iken, bizim süvari bölüğü olduğunu anladım. Nitekim biraz sonra süvari bölük komutanı Yzb. Ahmet Bey levend endamı, merdâne tavrıyla yanıma geldi. Se-lamlaştık:

- Komutanım, dedi. Biraz evvel beyaz bayrak çeken bir Yunan subayı görüldü. Yanıma getirttim. General Trikupis tarafından gönde-rildiğini, 4000 kadar er ve 400 kadar subayla, aralarında Trikupis de olduğu halde teslim olmak istediklerini, teslim şartlarını görüşmek üzere komutanımızı istediklerini bildirdi. Bu Yunan subayını bir çavuş ve iki erle Tümen komutanımız Halit Beye gönderdim.

Bir çatışmaya meydan vermemek için, ileriye gözcüler gön-dermekle ve sağdaki açık kanatta da keşif yaptırmakla beraber, bölü-ğümü burada durdurdum dedi. Bunun üzerine ben, gözetleme yerine gittim. Araziyi ve gösterilen bölgeyi gözden geçirdim. İleride ve yakın-da düşman namına bir şey göremedim. Fakat aşağı kısmı derince bir vadi idi. Bu vadide saklanmış olabileceklerine hükmettim. İşte bu sıra-da tümen komutanımız Halit Beyden bir süvari eri geldi ve bana hita-ben yazılmış bir emir getirdi. Halit Bey emrinde Yzb. Ahmet Bey’in bana söylediklerini yazdıktan sonra:

- 9. Alay ve onu takip eden 11. alay komutanlarının yanına kadar gidiniz. Alay komutanlarına düşmanın teslim olmak istediğini bildiriniz. Herhangi bir çatışmaya meydan verilmeden, fakat 9. ve 11. alayları, Trikupis kuvvetlerine karşı kuşatıcı ve muhasara edecek bir şekilde tertibat aldırınız. Lazım gelen bütün emniyet tertiplerini alınız.

Bize subay göndermek suretiyle teslim olacağını bildiren Trikupis’le kayıtsız şartsız teslim görüşmesini ve muamelesini yapma-ya zat-ı âliniz memur ve selâhiyettarsınız. Yanınıza iki subay alarak Trikupis’in yanına gidiniz, diyordu.”133

Ali Rıza Bey devamla “Emri aynen yerine getirmek için kalk-tım. 9. alay komutanı Hüseyin Beyin yanına gittim. 11. alay komutanı Rahbi Beyi de oraya çağırdım. Kendilerine emri tebliğ ettim. Lazım gelen askeri tedbirleri ve tertipleri aldırdım. Haritamı açtım. Düşmanın bulunduğu yeri ve gideceğim yolu tespit ettim. Güneş inmek üzereydi. Yanıma karargahımdan bir yedek subay ile bir çavuş aldım. Hava kararmak üzereyken, mevzilerimizi geride bırakarak yürümeye başla-dım. Güneş artık yoktu, ama parlak bir mehtap vardı. Mehtap sanki 133 Bu emir, Z. Göğem’in kitabında I/148, hem de Ali Rıza Bey’in hatıratında vardır. O

halde şek ve şüphe yoktur ki Trikupis’i esir almaya giden ve alıp gelen Ali Rıza beydir.


247

bize, gideceğimiz yolda ışık tutuyor ve bize yol gösteriyordu. Bir pati-kadan gidiyordum zaman zaman kayalıklar yolumuzu kesiyor, yeniden yol bulmamızı zorlaştırıyordu.134

Bir saatten fazla yürüdük, gece o kadar sessizdi ki etrafta ge-ce böceklerinin seslerinden başka çıt yoktu... Hiçbir tehlike, sessiz bir gecede bu kadar tatlı ve heyecanlı olamaz. Talihin bana bahşettiği bu tarihi anı yaşamış olmanın sevinci ve bahtiyarlığı içindeydim... Ey Allahım!.. Sen ne büyüksün!.. Sen neye kadir değilsin... Üç sene önce mağrurane memleketimize saldıranların, şimdi başlarını yere getirip rezil ve rüsva ediyorsun... Mazlum Türk Milletini bugün nasıl aslan yapıyor, kahramanlar zümresine ithal ediyorsun... Mağrurane insanları çiğneyenlerin, hayal aleminde fetihlere girişenlerin başı, şimdi o insan-ların ayağını öpmek için başını toprağa koymuş bekliyor... Beline so-payı yiyen yılan, şimdi beni öldürme diye dil döküp yalvarmaya hazır-lanıyor.

Ben bunları düşünüp giderken, birden nasıl oldu bilmem, bir arazi kesiminden geçer geçmez, kendimi kalabalık düşmanlar arasın-da buldum. Düşmanın bir gözcü koyacağını, bir emniyet tedbiri alaca-ğını, bizi önce onların karşılayacağını düşündüğüm için, kendi ayağı-mızla gelip esir olduğumuzu sandım. Halbuki düşman, bizim ümit ve düşüncemizin hilafına, hiçbir emniyet tedbiri almamış ve buna neden-se lüzum görmemiş.

O kadar şaşkın, ümitsiz ve insicamsızdı ki belki gözcü koymak, tedbir almak düşünülmüş, fakat kimse bu emri dinlememişti.. Gördükle-rim asker değil, sanki lalettayin oraya toplanmış başı bozuktu.

Askerler bizi aralarında görür görmez, bizi dört gözle bekliyor-larmış ki sevinçle bağırmaya, yüksek sesle konuşmaya başladılar. Tabii ne dediklerini anlayamıyordum. Yalnız Kemal!.. Kemal!.. kelime-lerini anlıyordum. Merak ve heyecanla etrafımı çevirdiler. Bazılarının Türkçe konuştuklarını duydum. Ben Türkçe konuşanlardan birini ça-ğırmadan, biri bana yaklaştı. Ona:

- General Trikupis nerededir... Beni yanına götürünüz, dedim. Düzgün Türkçe konuşan biri:

- Buyurun, dedi ve önüme düştü. Beni Trikupis’in yanına gö-türdü. Mağlup komutanı; sadece selamladım, kendimi tanıttım. Tümen komutanımızın emrini kendisine tebliğ ettim. Teslim muamelesini yü-rütmeye memur edildiğimi söyledim. Kayıtsız şartsız teslim olmaları- 134 Türk Kültürü Der., S.:34, s.,684-685.

Ali Rıza Bey’in üzerinde bulunduğu yer, Karacahisar köyü sırtları idi. Bu sırtlardan Kosur deresini tetkik etti. Kosur deresi derin ve dik yamaçlı bir vadidir.

Mehmet Ersin

248

nın, komutanımızın emri olduğunu, bu itibarla mukabil teklifte bulu-nulmamasını; teslim hususunda pazarlığın kabul edilmeyeceğini söy-ledim. Bunların haricinde bir teklifte bulunmak, sizlere bir fayda temin etmeyecektir. Belki zaman uzayacak, fakat kurtulmanız mümkün ol-mayacaktır. Çünkü şu anda dört yanınız kuvvetlerimiz tarafından çev-rilmiş, muhasara edilmiş ve çıkabileceğinizi ümit ettiğiniz bütün kapılar kapanmıştır, dedim.

Az çok Türkçe bilen Trikupis, konuşmamı dünyada duyulabi-len en derin bir ıstırabın zehirli sükûtu içinde dinledi. Kadere baş eğen büyük bir teslimiyetle ve yarım Türkçe’siyle:

- Evet, bunları biliyorum. Teslim olmaktan başka çıkar yolu-muz kalmamıştır. Kabul ediyorum. (Etrafındaki generallere dönerek) Öyle değil mi generaller? Teslim olmaktan başka çaremiz var mı? diye sordu. Onlar da sadece evet dediler. Sonra bana dönerek:

- Tümen komutanınızı bekliyorum. Ne zaman gelirler? - General, Tümen komutanımız gelmeden evvel, sizin silahla-

rınızı bize teslim etmeniz lazımdır. - Silahlarımızı teslim etmemiz kolaydır. Görüyorsunuz bizimki-

lerin çoğu zaten silahlarını attılar. Silahlı olanlara da emir veririm. Silahlarını teslim ederler. “Biraz ilerimizdeki dereyi göstererek” silahlı askerler gidip silahlarını şu derenin içine koysunlar ve silahların ya-nından uzaklaşsınlar, emrini verdi. Yunan askerleri tereddüt etmeden, hatta sevinerek, gösterilen yere silahlarını koydular ve uzaklaştılar. Yunan askerleri silahlardan tecrit edilmişti. Trikupis:

- Şimdi sıra (generalleri kastederek) bizim ve subayların silah-larını teslim etmeye geldi. (Subaylara hitaben) Arkadaşlar kılıçlarını ve tabancalarını çıkarıp teslim etsinler emrini verdi. O zaman ben:

- Hayır general, sizin ve subaylarınızın silahları kalsın. Ben bu hususta komutanımdan hiçbir emir almadım.

- .... Teşekkür ederim. Bu Türkün bir âlicenaplığıdır, dedi. - Komutanımı buraya davet edeceğim. 8-10 dakika bana mü-

saade etmenizi rica ederim, diyerek yanlarından ayrıldım. Bir köşeye çekilerek Tümen komutanı Halit Beye, kısaca yaptıklarımı yazdıktan sonra “Düşmanın 4000 askeri silahtan tecrit edildi. 400 Sb. Ve 4000 askerle beraber teslim oldular. Bundan sonra nasıl hareket edeceğim hakkında emirlerinizi bekliyorum” diye ilave ettim. Yanımdaki çavuşla gönderdim. Bir saat kadar bir zaman geçmişti ki Elma dağı’ndaki derin ve kuru Kosur deresinin batı kısmında ben esirlerle beraber dururken, derenin doğu kısmında, o mehtaplı gecede bazı karaltıların belirdiğini gördük ve bir süvari birliğinin bize yaklaştığını, ayak seslerini duyarak anladık. Biraz daha yaklaştıklarında parlak mehtaplı gecede, birliğin


249

önünde geleni siluetinden tanıdım. Bu tümen komutanımız Halit Bey idi. Ben:

- Tümen komutanımız geliyor, dedim. Bunun üzerine, esir su-baylar bir araya toplandılar. Ben ayrı duruyordum. Bu sırada benim gönderdiğim çavuşun kılavuzluğu ile Halit Bey yanıma geldi ve atın-dan indi.

Arkasında Karargah makineli tüfek müşaviri İbrahim Bey, ka-rargahındaki süvari takımı vardı. Onlar atlarından inmediler. Ben Halit Beyi selamladım. Halit Bey sessiz bir teslimiyet içinde bekleyen esir subaylara ve Trikupis’e doğru yaklaştı. Trikupis’in elini sıkarken:

- Üzülmeyin General, bu harp talihidir. Her asker için yenmek kadar, yenilmek de mukadderdir. Esasen Yunan ordusunun memleke-timizde yapacak bir işi, halledecek bir davası da yoktu. Şahit olduğu-muz şu netice, hakkın tecelli ve tezahüründen başka bir şey değildir. Yarım Türkçe’siyle:

- Şahsen bu neticeden pek üzgünüm. Fakat sizleri de tebrik ederim. Türk Ordusu cidden büyük bir zafer kazandı. Bizim için artık yapılacak hiçbir şey kalmamış ve her şey bitmişti. Bu neticeyi Türkler için bir mucize olarak vasıflandırmak icap eder, dedi. Ali Rıza Bey: duramadım. Ben de konuşmaya katıldım ve:

- Anadolu’nun suçsuz, mazlum ve müdafaasız köylülerine ve halkına yapılan Yunan mezaliminden acaba kimler mesuldür? Kaçar-ken bile buna devam ediyorsunuz. Sizlerde hiçbir vicdan ve izan yok mudur?.. Bu masum milletten ne istersini? Bunlara neden lüzum görü-lüyor dedim. Trikupis, önce sustu. Sonra kekeleyerek:

- Haklısınız Komutan, bunları perakende, şaşkın ve yolunu şaşırmış askerler yapıyor. Ben, birlikler üzerindeki kontrol imkanımı kaybettim. Bu itibarla herhalde bunların, şahsen mesulü sayılmam icap eder. Fakat bunlara elbette üzülüyor ve müteessir oluyorum, dedi. Halit Bey:

- Ali Rıza Bey, bunları daha fazla uzatmayalım, hesaplaşma-nın yeri burası değildir, dedi ve Trikupis’e dönerek:

- Buyurun gidelim... dedi. - Nereye gideceğiz? - Büyük Karargaha, Mustafa Kemal Paşa’nın yanına... - .... Beni lütfen birliklerimden ayırmayınız, diye ricada bulun-

du. Halit Bey: - General, birlikleriniz kalabalık olduktan başka bir kısmı da

hasta ve yaralıdır. Sizlerle beraber, bunları da götürmek bize zaman kaybettirir. Bu itibarla askerleri, yaralı ve hastaları ayrı, sizi ve üst rütbeli subayları ayrı götürmekte zaruret vardır ve biz mecburuz. Kü-

Mehmet Ersin

250

çük rütbeli subaylar ve askerlerle komutanlarımız meşgul olacaklardır. Sizler benimle geleceksiniz, dedi. Ben, Halit Bey, General Trikupis, General Dienis, Alb. Yuvanis, Alb. Vandelis, yaverleri ve daha birkaç üst rütbeli subayla büyük kafileden ayrıldık. Vakit bir hayli ilerlemiş, saat 24 olmuştu. Sabah saat 5 civarına kadar yol aldık. Sabahın so-ğuğu çökmüştü. Bir aralık Trikupis:

- Birkaç gündür ağzıma bir şey koymadım. Yiyecek bir şeyiniz bulunur mu? diyerek, yiyecek bir şey istedi. Ali Rıza Bey:

- General, birkaç günden beri biz de doğru dürüst bir şey ye-medik. Yanımızda ikram edilecek bir şeyimiz yok, yediklerimiz Yunan-lılardan ele geçirdiğimiz bisküvi, peksimet ve konserve gibi şeylerdir derken, bir süvari eri çantasından çıkardığı 8-10 bisküviyi generale uzattı. Askerin uzattığı bisküviler, Yunan bisküvileriydi.

- Buyurun general, kendi malınız gibi yiyin, dedim. Bu sırada güneş doğuyordu ve biz Göğem köyüne gelmiştik. Köylüler bizi karşı-ladılar, ısrarla mola vermemizi istediler. Karpuz ikram ettiler. Trikupis’e ve öteki subaylara da verdik. Trikupis bir taş üzerine oturmuş; bir yan-dan karpuzla bisküvi yiyor, bir yandan da derin, kederli düşüncelere dalmış, acı acı tebessümle gülüyordu. Bir aralık başını kaldırdı. Neden icap etti bilmem:

- Çok yaman savaştınız. Amansız bir takip yaptınız. Bu cidden bir mucize ve bir hakikattir, dedi.135

Trikupis’in esir olduğu gece 2-3 Eylül 1922’dir. Bugün 3 Eylül ve saat 8.15’tir. Ben mola verdiğimiz Göğem köyünde tümen komuta-nımın emriyle, kafileden ayrıldım ve tugayımın başına döndüm.136

Ne zaman doğduğunu bilmediğimiz Hopalı Ali Rıza Bey, 1910’da Harp akademisin bitirmiştir. Balkan Harbinde, 1. Cihan Har-binde Doğu Cephesinde, Harp Okulu İstihkam Öğretmenliği hizmetin-de bulunmuştur.

Sakarya Meydan Muharebesi’ndeki kahramanlıkları ve hizmet-leri ayrı bir makale teşkil edecek kadar önemli ve uzundur. Fedâkarane hizmetleri sebebiyle, akademidekinden başka 4 yıl Kıdem

135 Z. Göğem: Halit Bey; I/148’de anlattığı esaret olayı ile Ali Rıza Bey’in anlattığı birbi-

rinden çok farklıdır. Olay her halde Ali Rıza Bey’in anlattığı şekilde cereyan etmiştir. Z. Göğem’in burada hadiselerin derinliğine inmediği ve Trikupis’i Yzb. Ahmet Bey’in alıp Bölmelik tepede Halit Bey’e teslim ettiğini sanmıştır. Cemal Kantar’ın Türk Kül-türü, sayı 34/684-685’de anlattıkları da Z. Göğem’in anlattıklarından farksızdır.

136 Anlaşılıyor ki Halit Bey, esirleri Bölmelik tepede beklememiş. Bizzat Kosur Deresine kadar giderek General Trikupis’i oradan almış ve Bölmelik tepedeki karargahına ge-tirmiştir. Hasta ve yaralı askerler Göğem köyünde sıhhiye bölüğüne teslim edilmiş, öteki sağlam askerler de Zep köyünde muhafaza altına alınmıştır.


251

ve 3 kere Liyakat ve Kahramanlık Madalyası ile taltif edilmiştir. Fakat talihin kaderi ve cilvesine bakınız: Bunca fedakârlıklardan, kahraman-lıklardan ve Trikupis’i esir alıp geldikten 19 gün; İzmir’in İstirdadından 9 gün sonra, zaferin sevincini tatmadan 22 Eylül 1922’de mide kana-masından vefat etmiştir. Allah Rahmet Eylesin.

General Trikupis’in Esir Edilişi 137

5. Kafkas Tümeni (Kroki: 10) 2 Eylül 1922 günü saat 08.30’da üç yürüyüş grubu halinde; “Birinci grup; 9. Alay, muhabere takımı, karargah muharebe kademesi, bir dağ top bataryası; İkinci grup; 13. Alay, sahra topçu bataryaları, Üçüncü grup; 10. Alay, sıhhiye bölüğü, topçu cephane kade-mesi, hücum taburu” halinde sırasıyla ve gruplar mesafesiz olarak Hatipler-Kuşdemir-Derbent yolu ile Akse istikametine doğru yürüdü. Tümen süvari bölüğü önde gidiyordu. 23. Tümen fazla ilerlemiş oldu-ğundan yol serbest bir durumda idi. Uşak şosesi bir çok kafile ve ka-tarlarla dolu olduğundan yolların açılması için Derbentte büyük mola verildi. Moladan sonra Karlık-Göğem yolu ile Akse istikametinde yürü-yüşe geçildi. Saat 16.00’da kolbaşı Karlık köyüne 2 km. yaklaştığı anda, bir köylü gelerek bir tümen kadar düşmanın Murat dağından Comburt ovasına inerek Elma dağına doğru yürümekte olduğunu bildirdi. Bu sırada, tümen süvari bölük komutanının Çarık köyünün iki km. kuzeyinde bulunan Ortaköy’ün bir km. kuzeydoğusundan saat 15.15’te yazmış olduğu raporu geldi. Bu raporda; “Bir düşman kuvvetinin Murat dağından inerek Minkarip-Aşağıkaracahisar’a geldiğini ve köyleri yaktığını, o tarafa iki keşif kolu gönderdiğini, bölüğün de Göğem istikametine doğru gideceğini” bildiri-yordu. Saat 10.20’de tümen Karlık köyüne gelince 69. Alay’dan bir subay gelerek düşmanın Minkarip’de olduğunu, alayın Çarıkköy kuze-yinde bulunduğunu bildirmesi üzerine tümen komutanı: “Yetişmek üzere yolda bulunan tümenin gelinceye kadar alayın, mevzilerini sa-vunmasını” emretti. Ayrıca 9. Alaya da ağızdan: “Göğem istikametinde ilerleyerek ve sağ tarafını süvari bölüğüyle emniyete alarak Zep köyü batısındaki Kepeztepe’yi tutup kuzeye karşı emniyet tertibi alarak Karacahisar ve Kosur deresi istikametinde keşif kolları sürmesini”

137 Türk İstiklâl Harbi, II. Cilt, Batı Cephesi, 6. Kısım, III. Kitap, Ankara, 1995 (Genel

Kurmay Basımevi), s.,77-85.

Mehmet Ersin

252

emretti ve Alayı desteklemek üzere bir dağ top takımını da verdi. Diğer yürüyüş gruplarını da Göğem istikametine yöneltti. Göğem köyünün 1 km. kuzeyindeki sırtta tümen süvari bölüğünü görünce de oraya gitti. Giderken yolda süvari bölüğünden saat 16.20’de yazılmış bir rapor aldı. Bu raporda “Karacahisar köyü batısındaki ormanlıkta bir düşman kuvvetinin görüldüğü, miktarının tespit edilemediği keşif kollarının düşmanla çarpıştıkları” bildiriliyordu. Saat 18.15’te 9. Alay Göğem köyünü batıya geçerken tümen komutanı, alay komutanına “köyün batısındaki sırtlarda tertiplenmesini” emretti. Bu sırada tugay komutanı tümen komutanının yanına gelerek tümen büyük kısmının Göğem köyüne yanaşmakta olduğunu bildirdi. Yine bu sırada Karacahisar güneyindeki Süvari Keşif Kolu Komutanı olan astsubayı beraberinde bir Yunan sözcüsü olduğu halde, geldi. Yunan sözcüsü; “Teslim ola-caklarını, iki generalin teslim alınmak üzere tümen komutanını bekle-diklerini” bildirdi. Saat 18.30 olmuş ortalık kararmaktaydı. Tümen ko-mutanı 13. Alay’la Hücum Taburu’nun ve sahra bataryalarının Kosur batısına geçmelerini emretti. 9. Alay’la beraber bu birlikleri tugay ko-mutanının emrine verdi. Tugay komutanı Yunan sözcüsü ile birlikte hareket etti. 10. Alay ile iki dağ topu Göğem köyünün 1,5 km. kuzeyin-de tümen ihtiyatında bırakıldı. 69. Alay’ın 2. Taburu daha solda mev-zide idi. Bu tabur 5. Kafkas Tümenini beklerken, saat 17.50’de Karacahisar güney sırtlarındaki düşmanla süvarilerimizin ateş muha-rebesi yaptıklarını gördü. Bunun üzerine tabur komutanı, süvari keşif kolunun bulunduğu hatta bir bölüğünü sürdü. Bu hatta gelinince köyün önündeki dereden dört Yunan subayı ve silahsız 10 er ellerinde beyaz mendiller sallayarak geldiler. Tabur komutanına; “Teslim olacaklarını, fakat tümen komutanlarının bir tümen komutanına teslim olmak iste-diklerini” bildirdiler. Tabur Komutanı, Yüzbaşı Nihat Ok; “Tümen komu-tanının kendisi olduğunu, gelip teslim olmalarını” söyleyerek subayla-rından birisini Yunan komutanına gönderdi. 15 dakika sonra 2 general ve 100 kadar karışık rütbedeki subay, tabur komutanının yanına geldi-ler. Ve protokolle teslim olacaklarını söyledi. Tabur komutanı, protoko-lün geride imza edileceğini bildirerek tercümanları ile 2 generali Tabur Emir Subayı Teğmen Sungurlulu Nuri ile Uşak’a 23. Tümene gönder-di. Fakat saat 19.30’da Kosur vadisini batıya geçerek kuzeye ilerle-mekte olan 9. Alayın başında bulunan 5. Kafkas Tümeni Tugay Komu-tanı Yarbay Hopalı Ali Rıza Bey, bunlara rastladı ve esir generalleri Emir subayının elinden aldı. 69. Alayının 1. Taburu, sorumluluğunda bulunan bölgeyi 9. Alaya teslim etti. O zamana kadar gelip teslim olan 117 subay, 600 er,


253

82 hayvanı beraberlerine alarak, alayına katılmak üzere Uşak’a gitti. Sabaha karşı tümenine katılan tabur, aşağıda özeti yazılı muharebe raporunu verdi: “2 Eylül 1922’de Tabur, 5. Kafkas Tümeni’ne işgal ettiği mev-zilerini teslim için beklerken, saat 17.50’de, 5. Kafkas Tümeni’nden 1 mevcutlu bir süvari keşif kolunun Minkarip köyü istikametine doğru ateş ettikleri görülmüş ve derhal taburdan bir bölük Zep deresini tara-mak için süvarilerin bulunduğu hatta sürülmüştü. Bölük bu hatta gelin-ce Minkarip köyünün yanında bulunan dört Yunan subayı ve silahsız 10 er, ellerindeki beyaz mendilleri sallayarak kendilerini komutanları-nın gönderdiğini ve teslim olacaklarını bildirmeleri üzerine bunlara cevap verilerek, subaylardan birinin komutanlarının yanına gönderildi-ğini, on dakika sonra iki general, 100 kadar karışık rütbede düşman subayları geldiler. Bir protokole göre teslim olacaklarını ve kuvvetleri-nin mevcudu 12.000 olup, 1. ve 2. Kolordularının birliklerinden aldıkla-rını söylediler. Generallere cevaben protokolün geride yapılacağını, Tabur Komutanı Yüzbaşı Nihat bildirmiş ve iki general ile tercümanları tabur emir subayı ile geriye gönderilmişse de yolda önlerine çıkan 5. Kafkas Tümeni bunları zorla almıştır. 100 subayla 600 er ve 82 hay-vandan gayri diğer esirlerle çok miktarda hayvan, silah, cephane ve eşya 5. Kafkas Tümeni’ne bırakılmıştır.” Yunanlılar, her şeylerini bırakarak, saat 19.00’dan itibaren teslim olmaya başladılar. 5. Kafkas Tümeni’nin 9. ve 13. Alayları ve Hücum Taburu, Kosur vadisi batısında sabaha kadar esirleri toplamak, kafilelerini düzenlemekle meşgul olmuşlar, 10. Alay, Kosur deresi doğusunda Göğem köyü kuzey sırtlarında, tümen karargahı ve bağlı birlikleri Göğem köyünde gecelemişlerdi. Alınan esirler arasında 1. Yunan Kolordusu Komutanı General Trikupis, 2. Yunan Kolordusu Komutanı General Dienis, 13. Yunan Tümen Komutanı Albay Miryanidis, 2. Yunan Kolordusu Kurmay Baş-kanı Albay Yuvanis ve Albay Kalinablis vardı. 69. Alay’ın 1. Tabu-ru’nun götürdüğü esirlerden başka 391 subay, 4385 er, 700 küsur hayvanla 3 Eylül 1922 sabahı toplanan silah toplamı 5000 tüfek, 100 makineli tüfek, yüzlerce otomatik tüfek, 12 dağ topu ve 1000 sandık topçu cephanesiyle miktarı sayılamayan piyade cephanesi ve bomba idi. Esirler, 2 Eylül 1922 saat 23.00’de Göğem köyünden 5. Kaf-kas Tümeni karargahına getirildiler. Çok yorgun olduklarından istira-hatları sağlandı. Yaralı ve hastaları tümen sıhhiye bölüğünde tedavi edilerek köylerden toplanan kağnı arabalarıyla Uşak hastanesine gönderildiler. Diğer esirler de iki bölükle gece Uşak’a sevk edildi.

Mehmet Ersin

254

Yunan Generalleri de 3 Eylül 1922 saat 08.00’de tümen Süva-ri Bölüğüyle Uşak’a kolordu karargahına gönderildiler. Bu günkü hadisenin en önemlisi muharebe esnasında ordu komutanlığına atanan 1. Kolordu Komutanı Trikupis ve 2. Kolordu Komutanı Dienis’in Başkomutan Meydan Muharebesi’nde kaybettikleri enkazı teslim etmeleridir. Bu generaller 30/31 Ağustos gecesi cephe-den kaçarak Murat dağlarına sığınmış bir vaziyette kalmışlardı. 1 Eylül 1922’de Uşak kasabasının tarafımızdan zapt edilmesi üzerine artık hiç kaçma ümitlerinin kalmadığını anlayarak teslim olmuşlar ve Uşak’a getirilmişlerdi. Ne gariptir ki Yunan ordusunun en büyük emir ve kumanda heyeti, yaktıkları ve halen alevler içinde büyük bir harabe halini almak-ta olan Uşak caddelerinden kızararak başkomutanın huzuruna sevk edilirken, civar köylerde Yunan ordusunun süngüledikleri köylülerin önünden suçlu suçlu geçmekteydiler. Allah’ın bunları bu kadar çabuk cezalandırması, yaptıkları cinayetlerin dehşetini göstermekteydi. General Trikupis, esaretini şöyle anlatıyor: “Küçükler köyünün kuzey sırtlarında 1-2 Eylül 1922 gecesini geçirdikten sonra, 2 Eylül sabahı saat 04.00’de güneye doğru yürüyüş başladı. Yürüyüş kolu bidayette düzgündü. Biraz sonra açlıktan, yor-gunluktan erler dağılmaya başladılar. Öğleye doğru Karacahisar kö-yünün kuzeyindeki Minkarip köyüne gelindi. Burada, bir gün önce Uşak’ın işgal edildiğini öğrendik. Takip edilen araba yolundan çıkarak akşama kadar bir savunma mevzii tutmaya ve gece olunca Mesudiye-Kapaklar üzerinden güneye çekilmeye ve duruma göre harekete karar verdim. Kol yürüyüşüne devamla Karacahisar köyünün güneyindeki tepeye ilerledi. Burası, Kapaklar mevziinin kuzey savunma merkeziydi. Saat 14.00’de yürüyüş durdu. Emniyet düzeni alındı. Saat 16.00’da emniyet hattının 1000 metre ilerisinde süvari kolları, 4 km. ileride de piyade kolları göründü. 13. Tümen Komutanı’na tertip alarak savun-masını emrettim. Türk piyadesi 600 metreye yanaşmıştı. Topçuya Türk piyadelerine ateş için emir verdim, fakat erler mani oldular. Erler 29-30 Ağustos’tan beri aç idiler, ot yiyorlardı. Cephaneleri de tüfek başına 10, top başına da birkaç mermi kalmıştı. Bu sırada 13. Tümen Komutanı yanına gelerek erlerin muharebe etmek istemediklerini bil-dirdi. Ben, herhangi bir karar vermeden evvel kıta komutanlarının imzasıyla erlerin harp etmekten kaçındıklarına dair resmi bir rapor verilmesinin lüzumlu olduğunu söyledim. 2. Kolordu Kurmay Başkanı,


255

hiçbir erin harp etmek istemediğini ve eratın subayları herhangi yeni bir zayiata uğramamak için tehdit ettiklerini söyledi. O zaman erleri harbe girmeleri hususunda ikna etmeye tekrar çalıştım. Buna mukabil erat, harpten kaçınmaktan vazgeçmeyerek ateşin derhal kesilmesini istiyorlardı. Bazı subaylar da topçu ateşi başladığı anda erat üzerinde zayiatı ortaya çıkaracak düşman ateşine sebep verildiği takdirde era-tın, subaylar aleyhine hareket edeceklerini haber verdiler. Böyle bir vaziyet karşısında, savunmanın artık mümkün olma-dığına dair subayların hepsinin fikri karşısında teslim olmaya karar verdim ve beyaz bayrak çekilmesini kabul ettim ve toplarla cephanenin tahribini emrettim.” Yukarıda görülüğü gibi Yunan ordusu; en büyük komutanın-dan en kıdemsiz erine kadar Anadolu’da asri ve medeni bir ordu gibi değil, haydutluk, katillik ve soygunculukla, insan denilen yaratığın yüzünü kızartacak bütün kötülükleri nefsinde toplamış bir canavar sürüsü gibi davranmıştı. Ordusunun büyük kısmı yok edildikten sonra bütün sevk ve idare dayanak ve gücünü kaybederek, Kızıltaş deresi istikametinde bir kurtuluş yolu arayan yeni Yunan Başkomutanı Trikupis, yanındaki generaller ve kurmay heyetleriyle ve döküntü kıtalarıyla nihayet teslim olmaya mecbur olmuştu. Bunların, verdikleri emir ve direktiflere göre yakılan, alevleri yükselen, dumanları tüten Uşak caddelerinden utanç içinde ve daima önlerine bakarak 5. Kafkas Tümeni Süvari Bölüğü’nün kısa muhafazası altında geçmişler, bir taraftan civar köylerde yine Yunan ordusunun süngüledikleri ve her türlü iğrenç ve korkunç zulüm-lere uğrattıkları köylü kadınlarını taşıyan ve sanki kaderinden inleyen kağnılarla, yığın yığın masum, halk ölüleriyle karşılaşmışlardı. Ölüsü-ne, ırz ve namusuna, yanan ocağına ağlayan bu zavallı halkın arasın-da Yunan komutanları Türk Orduları Başkomutanı Mustafa Kemal Paşa’nın huzuruna götürüldüler. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa esirleri, evvelce Yunan Başkomutanı Hacı Anesti için hazırlattığı, içi mavi ve beyaza boyatıl-mış bir Türk evinin geniş salonunda Fevzi ve İsmet Paşalarla beraber kabul etti. Kıyafetleri, erler gibi son derece sade ve yüzleri çok sakindi. Buna karşılık 1. Ordu Komutanı Nurettin ve 4. Kolordu Komutanı Kemalettin Sami Paşaların arasında salona gelen Yunanlı iki Gene-ralden Trikupis daha dinç, Dienis ise biraz daha yaşlı görünüyor ve her ikisi de yorgun ve yaptıklarından korkan ve utanan bir vaziyette görü-nüyorlardı. Yunanlı Generaller sırmalı üniformalar giymişlerdi. Fevzi

Mehmet Ersin

256

Paşa son derece, adeta taşlaşmış gibi sakindi. İsmet Paşa ise gözle-rindeki öfkeyi göstermemeye çalışıyordu. Mustafa Kemal Paşa, suçluluk ve aşağılık duygusu altında ezilen Trikupis’in elini sıkıp; “Oturun general, yorulmuş olacaksınız” dedi. Mustafa Kemal Paşa harita üzerinde bazı izahat aldıktan son-ra, yunan ordusunun hezimetini kastederek: “Bu nasıl sevk ve idare-dir? Sizin için teşebbüs edilecek birçok hareket tarzları vardı, hiç birine neden başvurmadınız?”138 diyerek durumu açıklayarak önemli sorular sordu. Dienis kahvesini içiyor ve dinliyordu. General Trikupis dertlerini bir profesyonele döken amatörler gibi konuşarak bir taraftan hükümetinden birçok şikayetlerde bulun-muş, Yunan ordusunun kötü durumunu, bundan sorumlu olan Başko-mutan Hacı Anesti’nin kusurlarını ve durumu anlamadan orduya ver-diği emirleri anlatmıştı. Görüşme sonunda Mustafa Kemal Paşa ayağa kalkarak Trikupis’e; “Dünyanın en meşhur askeri Napolyon bile esarete düş-müştür, üzülmeyin, yorgunsunuz. Gidip istirahat ediniz. Sizin için bir şey yapabilir miyim?” diye sormuş, Trikupis de İstanbul’da bulunan eşinin hayat ve sıhhatinden haberdar edilmesini rica etmişti.139 Diğer taraftan, Yunan Kolordularının Kurmay Başkanları ve Kurmay subayları da Batı Cephesi Kurmay Başkanı, Kurmay Albay Asım’ın (Orgeneral Gündüz) huzuruna çıkarılmışlardı. Yıllardan beri çekilen zahmetlerin ve bilhassa Yunan vahşet zulümlerinin haklı açıla-rıyla heyecan içinde bulunan Albay Asım, Yunan kurmaylarına; “Sizleri muntazam, asrî ve medenî bir ordunun subayları diye mi, yoksa kana susamış sefil bir çetenin efradı olarak mı karşılayalım? Bunda müte-reddidim” demiştir.140 Bunlar da Albay Asım’ın yanında bir süre kaldık-tan sonra kalacakları yerlere gönderilmişlerdi. Türklerin misafiri durumuna gelen esirlerin aç oldukları anlaşı-lıyordu. 5. Kafkas Tümeni Komutanı Dadaylı Halit bey, karargah ko-mutanına bir ikramda bulunulması emrini vermişti. Fakat, aşağıda bulunan Göğem köyüne erzak tedariki için gidenler elleri boş dönmüş-lerdi. Köylüler daha birkaç saat önceye kadar köylerini yakan ve kendi-lerine her çeşit zulmü reva gören düşman subaylarına hiçbir yiyecek 138 İncedayı; s., 195 139 a.g.e.; s., 195 140 Asım Gündüz: Hatıralarım, İstanbul, Kültür Yayınları Matbaası, 1973, s.:178.


257

hatta bir lokma ekmek bile vermeyeceklerini, buna mukabil, komutanın şahsı için canlarını feda edeceklerini söyleyerek özür dilemişlerdi. Bunun üzerine kendilerine karargahta ne varsa o ikram edilmişti. Esir generallerin bu ikramla biraz kendilerine gelebildiklerini gören 5. Kafkas Tümeni Komutanı Halit Bey kendi ağızlarından mağ-lubiyetlerinin sebebini öğrenmek isteyerek General Trikupis’e şunları sordu: “Siz bir asker ve bir komutan olarak vazifenizi yaptınız. Ancak, harp talihi aleyhinize tecelli etti. Biz de vazifemizi yaptık. Ordularınızı vatanımızdan çıkarabilmek için elbirliği ile çalıştık. Anadolu’yu haksız işgalinizden dolayı er geç sizi mağlup edeceğimize inanıyorduk. Ancak bu kadar çabuk, bir hafta gibi kısa bir zamanda ordunuzun çökeceğine inanmamıştık. Ben, Sakarya Meydan Savaşı’nda da tümen komutanı idim. Görünüşe nazaran, Yunan ordusu Sakarya’da son meydan mu-harebesinden çok daha fazla harp kabiliyet ve kıymet göstermişti. Şimdi, neden bu kadar süratle mağlup oldunuz? Mağlubiyetinizin ger-çek sebeplerini sizin ağzınızdan duymaktan memnun olacağım.”141 General Trikupis, kısaca düşünerek, teessür içinde, Yunan ordusunun yenilmesinin sebeplerini beş maddede toplayarak özetle-meye çalışmıştı. Ona göre, birçok yenilgi sebeplerinin başlıcaları şun-lardı: 1. Sakarya Muharebesi’nden evvel Kral da Eskişehir’e kadar gelmişti. Başkomutanımız ehliyetli bir zat idi. Sakarya çekilmesi üzeri-ne Yunan genel efkârında galeyan görüldü. Siyasi değişiklikler oldu. Bu sebeple de Başkomutan Papulas ile Genelkurmay Başkanı Dusmanis değiştirildi. Papulas’ın yerine siyasi düşüncelerle, Kralın yaveri topçu generali Hacı Anesti Başkomutan oldu. Bu suretle bazı makamlar iktidarsız ellere verildi. En kötüsü, orduya siyaset karıştırıldı. Her işimize hakim oldu. 2. Son taarruzumuzdan önce, Başkomutanımız general Hacı Anesti’ye şu teklifte bulundum: “Türklerin ciddi saldırılarını, şimdi bu-lunduğumuz Afyonkarahisar-Eskişehir hattında kabul etmediğimiz hatalıdır. Burasını daha fazla kuvvetle tutmak iktiza eder. Bu cephenin genişleyeceği, bizim kuvvetimizle mütenasip değildir. Bu sebeple Türklerin muhtemel taarruzlarını Milen hattında kabul edecek şekilde tertiplenmemiz uygun olur” dedim. Bu fikrimi Hacı Anesti’ye kabul ettiremedim. 3. Casusların vasıtasıyla ve uçak keşifleriyle taarruz hazırlıkla-

141 Sözler, 5. Kafkas Tümeni K. Halit Bey’e aittir.

Mehmet Ersin

258

rını haber alarak, durumu Başkomutanlığa bildirdim. Ancak, Türklerin taarruz edecek kudrette bulunmadığı düşüncesine kapılan Hacı Anesti, bildirdiğim hareket ve yığınakların bir blöften ibaret olduğunu söyledi. Sizin, Uşak istikametindeki çekilme imkanlarınızı ortadan kaldıracak şekilde sağ cenahımıza taarruz edeceğinize ihtimal verdi-ğimizden, Altıntaş tarafındaki 2. Kolordumuzun vakit geçirmeden bu tarafa yaklaştırılmasını kendisine yazdımsa da onu buna da inandıra-madım. Blöfte ısrar ederek yine tekliflerimi kabul etmedi. 4. Nihayet 26 Ağustos sabahı bütün cephede taarruza geçti-niz. Altıntaş-Eskişehir bölgesindeki taarruzların kuvvetlerimizi tespit için yapılan, asıl taarruz hedefinizin kolordunun cephesi, sağ cenahı-mız olduğu anlaşıldı. İlk savunma mevzilerimiz teker teker düşmek-teydi. İzmir’deki başkomutanlığa hemen müracaat ederek, 2. Kolordu-nun sağ cenaha kaydırılmasını, bu cephenin süratle takviyesini iste-dim. Bu yerinde teklifim karşısında, geç olarak ve ancak bir tümenle takviye edildim. Bu kuvveti düşmüş olan mevzilerimizin yeniden alın-ması için parçalanmak zorunda kaldım. Hacı Anesti, bize İzmir’deki Karargahından tekrar taarruz emir ve hedefleri vermeye devam etti. İşte, makul tekliflerimize kulak asılmadığından, çalışmamıza ve sağ-lam durumumuza rağmen böylece mağlubiyete uğradık. Çekildik ve imhilâl ettik. 5. Sakarya Muharebesi’nden önce, bütün erlerle subaylarda fedakarlık ruhu vardı. Disiplin yerindeydi. Uzun süre bekleme devre-sinde memlekette harp aleyhtarlığı ortaya çıktı. Cephedeki asker ihmal edildi. Komünistlik propagandası ileri hatlara kadar sokuldu ve erlerde itaat ve disiplin gevşedi. Erler, neden evlerimize gitmiyoruz demeye başladılar. Gruplar halinde firar hadiseleri oluyordu. Moral bozulmuştu. Öyle zamanlar oldu ki subay ve erler bizzat benim emirlerimi dinleme-diler.142 General Trikupis, Yunan mağlubiyetinin sebeplerinden en önemlisini unutmuştu; bu “Türk fedakarlığı” idi. 2-3 Eylül 1922 gece yarısında sona eren, bu dikkate değer konuşmalardan sonra, esasen yorgun olan Yunan generalleri ile mai-yeti mahruti çadırlara yatırıldı. Bunların istirahatları şüphesiz ki layıkıyla temin edilememiştir. Çünkü, Yunanlılar geçtikleri yerlerde her şeyi yakmış, yıkmış, harap etmiş ve oturulabilir bir tek dam bırakmamışlardı.

142 a.g.e.; s., 178-180 Haritaya Bak.


259

Ovacık Köylü Kuşcu Hasan (Toy) Anlatan: Hakkı TOY-1932-1997

Yazarı: Ali TOY Rahmetli babam Hakkı TOY’ un bana anlattığına göre; Rahmetli dedem Banaz Ovacık köyünden 1890 doğumlu Kuş-

çu Hasan (Hasan TOY (1890-1962)) Kurtuluş Savaşı’nda, Yunanlıların köyümüz “Ovacık”ı basma tehlikesi ile kendilerini güvenli bir yere al-mak için tüm köylü çoluk çocuk herkes köyün en yüksek mevkisi olan Sırıklı Dağı’na çıkarlar.

Bu arada Tümgeneral Trikupis komutasındaki Yunan ordusu, Murat Dağı’ndan inerek Baltalı ve Mıngırap (Çamyuva) köylerini talan edip Aşağı Karacahisar köyünü yaktıklarını, bulundukları Sırıklı Da-ğı’ndan, zamanın Ovacık köyünün ağası Osman Ağa Kıdiroğlu (Erdo-ğan) ile birlikte dürbünle etrafı kontrol amacıyla izlerken görürler, Os-man Ağa ile Kuşçu Hasan oturup konuşurlar ve Göğem’de bulunan Türk birliğine haber ulaştırmaya karar verirler. Dedem Kuşçu Hasan, o zaman 30 yaşlarında genç ve dinamik tabiri caizse filinta gibi bir adamdır. Şöyle bir üstünü başını düzeltir, kendine bir çeki düzen verir ve atına atlar köylüyle helalaşır ve yola koyulur, ormandan Göğem köyüne gider ve Türk birliğinin bulunduğu yere varır, askerlere, komu-tanla görüşmek istediğini söyler. Türk birliğinin komutanı Albay Daday-lı Halit Bey (Akmansu) dedemi kabul eder. Dedem kendini tanıtır. Ben Ovacık köyünden Kuşçu Hasan, biz köyümüzü düşman tehlikesiyle boşaltıp yüksek olan Sırıklı Dağı’na çıkmıştık, oradan dürbünle Aşağı Karacahisar köyünden dumanların kabardığını ve köyün ateşe verildi-ğini gördük ve size haber vermeye geldim, der. Albay “Hasan Ağa tahminin Yunan ordusu kaç kişi, gücü ne kadar”, diye sorar; Dedemde 10-12 bin var, der.

Albay orada görevli subayı çağırır ve düşmanın kuvvet ve gü-cünün öğrenilmesini ister. Bunun üzerine giden Türk askerleri, Yunan ordusuna silah çekerek, “teslim olun etrafınız sarıldı” derler. Bunun üzerine Trikupis “tamam teslim olacağız, teslim oluyoruz atın silahları” der, komutasındaki birliklere emir verir. Bu arada bir teğmen “ben teslim olmam” der ve tabancasıyla intihar eder.

Dedemle Albay çadırda konuşurlar. O sırada Türk askerleri Trikupis’i Albay Halit Bey’in yanına getirirler. Orada Albay Trikupis’e bir misafir gibi davranır.

Albay, dedem Hasan’a “seni Uşak’a göndereceğiz” der, de-demin yanına bir asker verirler ve Uşak’a gelirler, Uşak’ta yetkililerle görüşürler. Ertesi sabah, Uşak Halı Pazarı’ndaki bir kahvede çay içer-

Mehmet Ersin

260

lerken, tellal bağırır, “Yunan ordusu 12 bin askeriyle teslim alınmış olup, şu anda Uşak’a girmek üzere, bakmak isteyenlerin Halı Pazarına gelmeleri” diye, O sırada dedemin yanında bulunan asker, kahvedeki-lere “bir dakika beni dinler misiniz” der ve ekler “Yunan ordusunun teslim alınmasına yardımcı olan kişi yanımda oturan Ovacık Köyünden Kuşçu Hasan’dır”, der ve kahvedekiler dedemi ayakta alkışlarlar.

Sonra dedem atına binip, Göğem Köyü’ne yine Albay Halit Bey ‘in yanına geliyor bir müddet konuşuyorlar, müsaade isteyip kö-yüne gitmek üzere yoluna koyuluyor ve Kusura Deresinde, askerlerin Yunan ordusunun silah ve cephanelerini toplayıp istif ettiklerini görü-yor, selam verip başlarındaki subaydan, bir tüfekle biraz mermi istiyor. “Amca orman silah dolu isterse atına sar götür” diyor. Dedem, oradan bir mavzer ve biraz mermi alarak, mermileri ata ata köye varıyor. Köy-dekiler tabi dedemden ümidi kesmişler, geldiğine de çok seviniyorlar. Dedem köylülere müjdeyi veriyor “Yunan ordusunu teslim aldık, artık ülkemiz kurtuldu” diyor, dedem, sevincini Ovacık köylüler ve Osman Ağa Kıdiroğlu ile paylaşıyor.

Daha sonra 1960-1961 yıllarında, köyümüzden Halil İbrahim Çavuş’un oğlu Mustafa ÇAKAL, Konya’da askerlik yaparken bölük komutanı Albay Halit Bey’in (Akmansu) yeğeni Dr. Yzb. Ziya GÖĞEM soruyor erata “İçinizde Uşak Banaz Ovacık köyünden olan var mı?” diye, Mustafa Çakal da “Ben varım komutanım” diyor, odasına çağırıp “Sizin köyünüzde Kuşçu Hasan isminde bir adam, var mı sağ mı öldü mü?” diye soruyor, Mustafa da, “var sağ”, diyor. Peki sana 30 gün mükafat izni vereceğim ama bana bu adamı memleketine gidip, Hasan Amcayı buraya getireceksin diyor, Mustafa köye gelip dedemi ziyaret ediyor. “Hasan Amca benim askerlik yaptığım Konya’daki Bölük Ko-mutanımız Dr. Yzb. Ziya GÖĞEM seni çağırıyor Konya’ya, bana senin hatırına 30 gün mükafat izni verdiler izin bitiminde beraber gideceğiz, der. Dedem de “oğlum ben yaşlıyım, hastayım” der. Dedem o sıralar astım hastasıdır. Daha sonra, Mustafa’nın izin bitiminde dedem, kar-deşi olan öbür dedem, Halil Toy’u da yanına alarak, birlikte Konya’ya giderler.

Konya’da Dr. Yzb. Ziya GÖĞEM dedemi 4-5 gün evinde misa-fir eder, Kurtuluş Savaşı’yla ilgili anılarını, anlattırır. Dedem Albay Dadaylı Halit Beyi soruyor, konuşuyorlar. Dedem, “sen beni nereden sordun buldun” deyince, Yzb. Göğem, “Hasan Amca Albay Dadaylı Halit Bey benim dayımdır, ben onun not defterini okurken, defterde senin adını dayım sık sık tekrarlayarak “ah Kuşçu Hasan ah” diye çok yer verdiğini okudum ve seni çok merak ettim. Kusura bakma, babam yaşındasın, seni buraya kadar yordum ama çok merak ettiğim için


261

dayımı ve savaş anıları için görüşelim, bir de maddi durumunuz nasıl-dır bilmem ama iyiyse Kurtuluş Savaşı’yla ilgili bir film çevirmek istiyo-rum bu filmde size de rol vereceğiz, daha sonra çocukların torunların izlerler, hem seni görmüş olurlar”, diye konuşur. Dedem ise “oğlum biz köylüyüz ve çiftçilikle uğraşırız, köyümüz dağlık bir köy olup arazi verimsiz ve engebeli olduğu için anca karnımızı doyuruyoruz”, der.

Daha sonra dedeme teşekkür eder Yzb. Göğem, (1962 yılında “Murat Dağlarında” isimli bir kitap yazmıştır Dr. Yzb. Ziya GÖĞEM) Dedemle kardeşi oradan ayrılırlar ve köye dönerler. Dedem de 25 Mart 1962 yılında vefat eder. Allah rahmet eylesin mekânı cennet olsun.

Göğem Köyünde Trikupis Anıtının Yapılışı Anlatan: Dr.Alaettin Ergönenç

Yazan: Mehmet Karayaman 1961 yılında Uşak Valisi İhsan Tekin idi. Kendisinin anlattığına

göre, Dumlupınar Meydan Muharebesindeki Trikupis’i teslim alan tümen kumandanı Dadaylı Halit Beyin yeğeni imiş. Dadaylı Halit Beyin anısını yaşatmak için Karadeniz taraflarında bir dernek kurmuş, bu dernek vasıtasıyla Yunanistan’a gidip Trikupis ile görüşmüş.

Bu sebeple Göğem Anıtının yapımıyla çok ilgilendi. Burada da olayın geçtiği köylerdeki yaşlı kişileri bulup onlarla konuştu. Trikupis’in esas esir alındığı yer, anıtın yapıldığı yer değil, Aşağıkaracahisarlı Köyünün alt tarafından küçük bir düzlük var orada esir alınmış.

İhsan bey anlattı bana, bir gün belediyenin üstündeki valiliğe Aşağıkaracahisar Köyünden biri geliyor. Elinde bir kılıç getiriyor, üs-tünde Trikupis’in ismi yazıyormuş. Bu kişinin amcası Yunan askerleri-nin ve Trikupis’in esir oluşuna şahitlik etmiş, bir çalıların arkasında Yunan askerlerini izlemiş. Onun anlattığına göre, Yunan subayları yeter savaşmayalım teslim olalım diyor, Trikupis Murat Dağı eteklerin-den İzmir’e gideriz diyormuş. Subaylar teslim olmak için ısrar etmiş, Trikupis teslim olmam deyince ona tabanca çekmişler. Trikupis de subaylara, teslim olmak istediğinize dair bana yazılı kağıt verin demiş, subaylar da vermişler. Daha sonra Trikupis, kılıcını alıp çalıların arası-na atmış. Bu olayları izleyen kişi Yunan askerleri gidince gidip kılıcı alıyor. Yıllarca bu kılıcı saklıyor, çocuğu olmayınca kılıcı yeğenine veriyor, o da getirip Uşak Valisi İhsan Beye teslim ediyor. İhsan Bey de bunu İstanbul’daki Askeri Tarih Müzesine bağışlıyor.

Atatürk’e sembolik olarak Trikupis’in kılıcı diye bir kılıç veriyor-lar o da komutanlardan birine hediye ediyor kılıcı. Bu kılıç sonra Askeri

Mehmet Ersin

262

Tarih Müzesine bağışlanıyor, dolayısıyla bu gün müzede iki tane Trikupis’e ait olduğu iddia edilen kılıç var, biri Trikupis’in üzerinde ismi yazan gerçek kılıç, diğeri de sembolik kılıç

Dadaylı Halit Akmansu’nun kuvvetleri Yunanlıları teslim almış-lar. Dadaylı Halit Beyin karargahı şimdiki anıtın olduğu yerdeymiş, Yunan askerlerini teslim alan çavuş esirleri buraya getirmiş. Dolayısıy-la şimdiki anıt esir alınan yere değil, karargahın kurulduğu yere yapıl-mıştır.


263

İKİNCİ BÖLÜM

A.YAYINLANMAMIŞ ANILAR

Her anı parçası yaşanmış ya da yaşanacak serüvenlerin anlamlı bir toplamı değil mi?

Analar, insanlık komedyasının ya da hayal olmuş hakikattlerin görüntüleridir.

Şener ÖZTOP

Cumhuriyet Gazetesi, Cumhuriyet Kitap,

28 Kasım 2002 s.:10-11

Mehmet Ersin

264


265

I. UŞAK-İŞGALDEN ÖNCE

Mehmet Ersin

266


267

Yaşanmışlar Bir yerde okumuştum. Bir yazarımız Yörüklerle cıva arasındaki

benzerliğe dikkati çekerek, “Yörük; hararet ölçüleri içindeki cıva gibi sıcak oldukça yükselir, dağlara çıkar; soğuk oldukça alçalır, ovalara iner.” Nereden nereye yaşlılarla röportaj yaparken, yapılanları okurken bu sözler aklıma geliyor, cıva ile yaşlılar arasında ilişki kuruyordum. Yaşlılara sevgiyle yaklaşıp, saygıda kusur etmeyip, yalnızlıklarını paylaşırsanız, keyiflerine diyecek yoktur. Size anılarını tatlı tatlı anlatır-lar, heyecanlanırlar, dağlara çıkarlar, sonra da içsel bir dürtüyle ağlar-lar. Yaşanmışları anlatan yaşlının, o anda ayakları yerden kesilir, geçmişe yolculuk yapar. Yaşamı, gözünün önünden film şeridi gibi geçer, son noktayı da öğütle bitirir. Birlikteliğinizle zamanını paylaştı-ğınız için mutludur, sevinçlidir. Yaşlı, tek kaldığında sessizce düşünür. Ovalarında yalnızlığı-nın türküsünü söyler. Eski gücünde olamamanın, bir şeyler yapama-manın hırçınlığıyla çoğu kez asabidir. Yaşadıkları, artık anılarında kalmıştır. Kişinin yaşadığı mekanda, gündüzün telaşı, gürültüsü bitip akşamın karanlığı çöktüğü ilk anda, insanı ürküten bir renk oluşur. El ayak çekilince, koyulaşan renkler arasında alıştığımız her şey yiter; çevrede hiçbir eşya kalmamış gibi bir sahipsizlik duygusuna kapılırız. Artık gece hayali besler. Yalnızlık içinde sahipsizlik duygusuyla anılar dile gelir. İşte o anda yaşlıların kapısını çalarsanız, size neler neler anlatırlar. Bilindiği gibi anılar, tarih için, tarihçi için de bir kaynaktır. Anı-lar, anılarını açıklayan kişinin dünyasını yansıtmakla beraber, dolaylı olarak pek çok konuya da aydınlık getirir. Uşaklıların Kurtuluş Savaşı’yla ilgili şimdiye kadar yayınlan-mamış anılarını, anlatan-yazan biçimiyle düzenlerken, özüne dokun-madım. Kendi el yazılarıyla verilen anıları ise anlatımlarını bozmadan vermeye çalıştım. Yazıların başlıklarını ben koydum. Bu anılar, Kurtu-luş Savaşı’mızın öncülerinin çok dikkate değer anıları değildir. Bunlar, sonuçta bir zaman diliminde yaşanmıştı. Bizler, anıların tamamından veya satır aralarından o dönemdeki kişileri tanıdıkça, daha büyük işler yapmak gayreti içinde oluruz. Atatürk’ün belirttiği üzere: “Türk çocuğu ecdadını tanıdıkça, daha büyük işler yapmak için kendinde kuvvet bulacaktır.” Bu bölümde, yüreğimi, gözlerimi, yaşayan canlı tarihlere çe-virdim. Anlattılar, ağladılar, ağladım. Sonra onları; sevgiyle, saygıyla, içtenlikle teselli ettim. Anıları hep acıklıydı. Gözlerinde sonsuz bir

Mehmet Ersin

268

elem, karanlık dönemin izleri vardı. Bugüne, bağımsızlığa gelince, gözleri ışıl ışıldı. Ulusu özgürlüğe kavuşturanlara sonsuz minnet duyu-yorlardı. Geleneğimizde “büyüklere saygı, küçüklere sevgi” vardır. Büyüklerimizi saygı ile hatırlama, onları yüceltme insanlığa hizmettir. Yaşayanlar, yaşanmışlara saygı duyarsa, onları yüceltirse, içinde acıları barındıran anıları hafifletebilir. Yürekten inanırım şu sözlere: “Acılar paylaşıldıkça azalır, sevgiler paylaşıldıkça çoğalır.” Benimle konuşan, belge, bilgi, yazı verenlere gönülden teşek-kür ederim. Duyulanlar, bilinenler, görülenler; insanlığın belleği olan yazıya dökülünce unutulmaktan kurtuldu. Yazılı bilgi verenlerin yazıla-rını, çektiğim kamera bantlarını arşivimde saklıyorum. Paylaşmayı sevdiğimden, isteyenlere kopyalarını, gerekirse asıllarını – yazılı bilgi verenlerden izin alarak – resmi makamlara, örneğin Türk Tarih Kuru-mu, Genelkurmay ATASE gibi, vermeye hazırım. Bilgisine başvurduğum kişilerden kimilerinin “Ah... on yıl, yirmi yıl, otuz yıl önce olsaydı”, “Anam, babam, dedem... sağ olsaydı”, “Si-zin istediğiniz bilgileri verir, gördüklerini anlatırlardı...” yakınmalarına, ahlarına, vahlarına çok tanık oldum. Bu nedenle, yazılı bilgi verecekle-re ulaştım, bulabildiklerimle yetinmek zorunda kaldım.


269

Hubb-ül Vatan 143 (Vatan Sevgisi)

Münevver Okur MERİÇ144 Babam Hacı Ahmed Efendi (H.1290/M.1873)’de Divrik’te doğmuş. “Rıdvan Paşazâdeler” ailesinin oğludur. On beş yaşında tahsil için Divrik’ten ayrılıp Mısır’a, Kahire’ye gider. Orada EZHER Üniversitesi’nde medrese öğrenimi görür, tahsili sekiz yıl sürer, eski adıyla (aliyyül alâ) pekiyi dereceyle bitirir. Bu zaman içinde Mısır Hidiv’i çocuklarının eğitimi için Ahmed Efendi’yi sarayına alır. Ahmet Efendi sarayda ikisi kız, ikisi erkek dört çocuğa verdiği din bilgisi ders-lerinin yanında, cebir, geometri ve kozmoğrafya dersleri de vermiş. Bundan Ahmed Efendi’nin Ezher’de din öğrenimi yanında cebir, geo-metri ve kozmoğrafya dersleri de gördüğü anlaşılıyor. Hidiv, Ahmed Efendi’ye ders ücreti olarak her bir çocuk için her Cuma dört altın vermeyi teklif eder. Ahmed Efendi altın yerine, Hidiv’den kendisine kitap vermesini ister. O da bir deve yükü kitap verir. Ahmed Efendi, Ezher’deki sekiz yıllık medrese eğitimini bitir-dikten sonra İstanbul Fatih Külliyesinde İcazetini alır. O dönemde Uşak iki büyük (Antepli-Adanalı) medreseleriyle, İmparatorluğun önemli kültür merkezlerinden biridir. Adanalı medresesinin Müderrisi Adanalızâde Mehmed Efendi’dir. O dönemde usule göre müderris olabilmek için medrese sahibi olmak gereklidir ve müderrislik babadan oğula ve ailenin büyük erkek çocuğuna geçmesi şartı vardır. Müderris Adanalızâde Mehmed Efendi’nin kendisinden sonra müderrislik yapa-cak şartlarda oğlu olmadığından, müderrislik boş kalır. Rivayete göre Adanalılar ailesi Adana dolaylarından Toroslara çıkmış, orada bir kuşak kaldıktan sonra yedi kola ayrılıp Anadolu’nun batısına inmiş, bu kollardan biri de Uşak’ta yerleşmiş. Ahmed Efendi, Fatih külliyesinden icazetini aldıktan sonra (1898) yılında Müderris Adanalızâde Mehmed Bey’in kızı Hesna ha-nımla evlenip, ailenin oğlu olur, Adanalı medresesinde müderrisliğe başlar. Adanalı Medresesi’nde Müderris olan Hacı Ahmed Efendi, Uşak’ta Yunan işgalinde bütün vatanseverlerle beraber Millî Mücadele hareketinin içinde yer alır ve İbrahim Tahtakılıç’ın (anam Hesna Ha-nım’ın dayısıdır) giriştiği cephe harekatının ana damarını besleyecek olan bir başka istikametinde çalışır.

143 Hubb-ül Vatani min-el îmani: Vatan sevgisi imandandır. (İmandan gelir.) Hadis 144 Hacı Ahmet Efendi’den olma, Hesna’dan doğma, Uşak 1924 D., İstanbul’da ikamet

ediyor.

Mehmet Ersin

270

Hacı Ahmed Efendi’nin karargahı sıra ile Uşak camileridir. Camilerde halkı Milli Mücadeleye katılmaya, İstiklâl Mücadelesine inandırmaya, yüreklendirmeye başlar. Halkı milis kuvvetlerinin toplan-masında, vatan müdafaasına hazırlamada vaazlarıyla kendi manevî cephesini kurar. Vatan sevgisin, vatanın kutsallığını, dini yönden işler. İslami-yet’te Hz. Peygamber’in hadisinde (Hubb-ül Vatan imândandır.) sözü-nün imanın şartlarından birisi olduğu gerçeğiyle halkı bu doğru yönde bilinçlendirir. “Hubb-ül Vatan kavramını” yani vatan sevgisini, vatanı kurtarmanın bir iman işi olduğunu Hubb-ül vatan sözünün Peygam-ber’in sözü olduğunu, İslamiyet’te imanın esaslarından biri olduğunu hatırlatır. Vaazlarında halkı milis kuvvetlerine katılmalarına inandırır. Yunanlılar, halkı bu içten, gönülden silahlandırmaya öncülük eden Hacı Ahmed Efendi’yi hemen öğrenirler, bu gerekçeyle, Uşak’taki diğer vatansever arkadaşlarıyla beraber Atina’ya sürgüne gönderirler. Kitabınızın145 44. sayfasında adı geçen Adanalı damadı Hacı Ahmed Efendi babamdır. Yiğit’in146 babasından duyduğu bir küçük olay, “Halkta milis kuvveti şuuru oluşur, eli silah tutan herkes milis teşkilatına katılmaya başlar, halk atlanıp dağa çıkar, babam da bir ata binip arkalarından aynı dağa çıkar, (Burada hangi dağ olduğunu bilmiyoruz.) Dağda di-ğer, gönüllülerin toplanmasını bekleyen gönüllüler, babamı görünce şaşırırlar, Hoca Efendi sen silah tutmayı bilmezsin, buraya niye geldin derler. O da bu çocukları vatan uğruna ölüme ben gönderdim, yanla-rında olmam gerekir, der.” Hoca Efendiyi zorla Uşak’a geri gönderirler. O günler için anamın anlattıklarından biri: Yunanlılar, babamın da aralarında olduğu esirleri Atina’ya götürürken önce İzmir Kordon boyundan geçirirler, burada diğer başka Türkleri bu esirlerin yüzlerine tükürtürler. Gine anamdan duyduğuma göre: Babamları esarette Atina’da hendekler içine koymuşlar. Türkiye’de ordu muharebeyi kazanırsa Yunanlılar esirlere yemek verirlermiş, Türkiye’de ordu muharebeyi kaybederse mısır koçanı yedirirlermiş. Evden babama açıktan mektup yazamazlarmış, mektubu gizli gönderebilmek için (eskiden erkekler kaput bezinden yakası açık iç gömlekleri giyerlerdi) mektubu gömleğin iç kısmına sabit kalemle ya-zarlar, mektubu bu yolla gönderirlermiş. Babamın Atina’daki esareti

145 Mehmet Ersin, a.g.e. s.,186. 146 Av. Dr. Yiğit Okur: Hacı Ahmet Efendi’nin (Okur) torunu.


271

sırasında sol tarafına felç gelmiş, onu Manisa’ya getirmişler, orada tekrar hapse atmışlar. Cumhuriyet Hükümeti tarafından İstiklâl Madalyası ile onur-landırılanlardan biri de odur. Madalya kırmızı şeritlidir. İstiklâl Savaşı Madalyasının kırmızı şeritli olanı, kanun gereği en yüksek rütbeye verilen madalya olarak öngörülmüştür. Hacı Ahmed Efendi, Mısır Hidiv’inin çocuklarının ders ücretine karşılık verdiği bir deve yükü çok kıymetli kitapları kendisiyle beraber Uşak’a getirmiştir. O dönemde Uşak iki medresesiyle yetiştirdiği seç-kin kişileriyle İmparatorluğun ehemmiyetli kültür merkezlerinin başlıcalarındandır. Buna bağlı olarak halkın kültür seviyesi çok yük-sektir. İlme, ilim adamlarına saygılıdırlar. Anamdan duyduğuma göre: bu kişiler arasından o zaman Hacı İnceler lâkaplı, yanılmıyorsam gali-ba Mehmed Efendi adında bir bey, bir meydanda taşlar yaktırıyor. Yanmayan taşlarla Hacı Ahmed Efendi’nin oturduğu evin müştemilatı-na onun Mısır’dan getirdiği kıymetli kitaplarını koyabilmesi gayesiyle bir kütüphane yaptırıp Hacı Ahmed Efendi’ye hediye eder. Uşak’ta Yunan yangınından her yer yanarken, Hacı Ahmed Efendi’nin kütüp-hanesi yanmayan taşlardan yapıldığından içindeki kıymetli kitaplarıyla beraber yanmaz. Hacı Ahmed Efendi, şapka kanununa hemen uyar, sarığının çıkarır, kasketini giyer. Atatürk’ün Uşak’a bir gelişinde ona “Hoca efendi siz sarığınızı çıkarmayabilirsiniz” der. Ahmed Efendi, Atatürk’e “Kanun neyi emrediyorsa ben onu yaparım” der. Hacı Ahmed Okur Efendi, aydın kafalı, ilerici, çağdaş bir mem-leket evladıydı. Hukukun üstünlüğüne inanan, devrimlere bağlı, Kuva-yı Milliyeci idi. 05.09.1934 tarihinde öldü. Hacı Ahmed Okur Efendi’nin üç çocuğu vardı. Merhum Mah-keme reisi Yargıç Hasan Tahsin Okur, Merhum Dr. Mustafa Emre Okur, kızı Türkolog Münevver Okur. Torunları: Avukat Dr. Yiğit Okur, Avukat Mehmet Okur, Eko-nomist Ahmet Okur. Hacı Ahmed Okur’un çok kıymetli kitaplarla dolu kütüphane binası eski eser olarak korunmaya alınmış durumdadır. Fakat maale-sef bugün kütüphane düşmanlarıyla her an tehdit altındadır. Kökleriyle binanın temeline zarar verecek ceviz ağacı, kütüphanenin dibine kas-ten dikilmiştir. Bizzat Müftü ceviz ağacını diken şahsın caminin temiz-liğine yardım ettiği bahanesiyle ağacın yerini daha uzağa kaldırtma-makta ısrarla arka çıkmaktadır. Kütüphanenin dibindeki cevizin kökleri, binanın temeline zarar vermekte, bina su almaktadır.

Mehmet Ersin

272

Şimdi Uşak nereden nereye geldi. Vaktiyle ilme, ilim adamla-rına saygılı Uşak halkından değerli insanlar, kütüphanenin yapımında muhtemel yangından korunmak için taşların yanmayanını arıyor. Şim-di ise Uşak’ın en öndeki din temsilcisi müftü efendi kütüphaneye zarar veren şahsı koruyor, zarar verecek ağacın da yerini değiştirtmemek için tehlikenin koruyucusu oluyor. Bir hazin gerçeğe bir ilave daha: Kütüphanede çok nadide kıymetli kitaplar ve beraberinde çok sayıda el yazması eserler vardı. Meraklısının kullanımına açılması için Kültür Bakanlığı Kütüphaneler Genel Müdürlüğü ile yüz yıllık geçerli olacak şartlı bir anlaşma yapmış-tık. Anlaşma şartımı; kütüphaneden hiçbir kitap dışarıya izinsiz verilmeyecek, kitapların tasnifinde, düzeninde biz de bulunacaktık. Tamir yapılırsa bizim de haberimiz olacaktı. Bu şartların herhangi birisinin gerçekleştirilmesi için haber beklerken Fikri Sağlar’ın Kültür Bakanlığı döneminde bütün kitaplar, bizden habersiz, kütüphaneden kaldırılıyor, kütüphane boşaltılıyor, kitaplar önce müftülük binasına konuyor, sonra da o dönemdeki kültürsüz Kültür Müdürü kim idiyse, hiç vicdanı sızlamadan, bir daha yerine konması mümkün olmayan nadide kitapları ve el yazmalarını, müdürlüğünün bodrumuna attırıyor, yağmaya açıyor; bütün kıymetli kitaplar ve el yazmaları belirsiz kişiler-ce kapışılıyor. Kitaplarımızın habersiz yerinden kaldırıldığını ve onların Kültür Müdürlüğü binasında bodrumdan başka hiçbir yer bulunamamasını doğrudan Türk kültürüne vicdansız bir saldırı olarak görüyorum. 1999’da Hacı Ahmed Efendi’nin torunları, kütüphaneyi Eski Eserleri Koruma Kurulu’nun izniyle tamir ettirdiler. Koruma altındaki bir eski eser binanın tamiri sırasında Uşak Kültür Müdüründen hiçbir ilgi göremedim. Bu sebeple Kütahya Kültür Müdürü Ahmet Yılmaz Bey’den –kendisini tanımadığım halde- telefonla yardım istedim. Kü-tahya Kültürü Müdürü Ahmet Yılmaz Bey, özel arabasıyla Uşak’a geldi ve kütüphane için o günkü sıkıntımı halledip gitti. Kütahya Kültür Mü-dürü Ahmet Yılmaz Bey’e Uşak ve kendim adına tekrar teşekkürler. Kitapların Kültür Müdürlüğündeki çalınanlarından geri kalanı-nın akıbetini Uşak Kültür Müdüründen sorduğumda onları Kütahya’ya gönderdik dedi. Derhal Kütahya’ya gittim. Orada yokmuş. Kütahya’dan geri kalanların Ankara’da Milli Kütüphaneye gönderildiğini öğrendim. Kültür Bakanlığı’nın emriyle o günkü Uşak Kültür Müdürü’nün eliyle başımıza gelen bu felaketin, Milli değerlerin göz göre göre bile-rek kayboluşuna seyirci kalan idarecilerin Türk kültürüne yaptıkları bu aleni düşmanlığı açıkça kınıyorum.


273

Akarcalı Medresesi Mehmet KEYVANOĞLU

Akarcalı Medresesi’nin banisi Akarcalı Mehmet Efendi, tahsil yapmak için 1890’lı yıllarda Akarca Köyünden Uşak’a gelir. Belli bir eğitim öğretimden sonra kendi medresesini kurmaya karar verir. 1905 veya 1907 yıllarında istasyon yakınında şimdiki Umpaş marketlerinin olduğu yerde medresesini inşa eder. 1920 yılında işgalci Yunan, Uşak’a yaklaşırken Mehmet Efendi Yunanlılar kullanmasın diye kendi elleriyle yaptığı medresesini yıkar.

O yıllar iletişimin zor olduğu, hatta imkansız olduğu, Türk hal-kının kimin tarafında olacağına karar veremediği bir devir. Mustafa Kemal’in istanbul tarafından hain ilan edildiği, Yunan Kuvvetlerinin kurtarıcı olarak geldiği söylentilerinin olduğu dönem 1 5 Mayıs 1919 da İzmir’e ayak basan Yunan askerleri ve yerli işbirlikçileri henüz vah-şete başlârnamışlardı. Yerli halka çok da zorluk çıkarmıyorlardı. Ama işte Uşak’a girmek üzereydiler. 29.8.1920’de Uşak işgaledildi.

İstasyona yakın olması sebebiyle stratejik konumda olan Akarcalı Medresesi binasının Yunan askerlerince çeşitli sebeplerle kullanılabileceği düşüncesiyle, Mehmet Efendi tarafından yıkılması uygun görülür ve yıkılır. Bu medrese binasını da Yunan’m eline geç-memiş olur. Daha sonra görüleceği üzere bu tür binalar; tavla olarak, yargı binası olarak, hastane olarak veya karargah olarak kullanılmıştır. En sonunda da oralara doldurulan vatandaşlarımız diri diri yakılmıştır. İşte tüm olanları önceden sezen Mehmet Efendi böyle bir önlem al-mıştır. Akarcalı Mehmet Efendi Akarcalı Medresesi ni Yunan askerleri Uşak’ı işgal etmeden önce yıkmıştır.

Şimdiki Akarca camiinin bulunduğu mevkiye gelerek savaş sü-resince derslerine orada devam eder. Savaş sonrasında ise yerleşik medresesini ve camii inşa eder. Camii yeni binasıyla hizmete devam etmektedir.

Mehmet Ersin

274


275

II.UŞAK-İŞGALDE

Mehmet Ersin

276


277

Allah Âşkına Kapıyı Açın Ahmet ÖZDİL147

Yunan askerleri Uşak’a geldiğinde ben on bir yaşında idim. Yunan askerlerinin Uşak’a “Bugün geliyor, yarın geliyor” diye her gün bir korku içinde yaşıyorduk. Uşak halkı, her gün sabahleyin evden geç çıkıyor, akşam evine gün batmadan geliyor, evinin kapısını iyice kapa-tıyor idi. Korkudan hal böyle iken günün birinde Yunan askerleri Uşak’a geldiler. O gün Uşak halkı evinden dışarı çıkmadı. O gün ben oturduğumuz binanın sarayına çıktım. Ve saraydan yolları takip ettim. Yunan askerleri katırlar üzerinde doğru Hükümet ve Adliye binasına gelerek Yunan bayrağını astılar. Yunan işgalini gördüm ve yaşadım. Yunan askerleri Uşak’ta kaldığı zaman içinde, Uşak’ın varlık sahibi olan fabrika sahiplerinden Köme Mahallesi’nde (Özdemir Mah.) bulunan büyük evleri olan Yılancızadeler’in evlerini işgal ederek Askeri Hastane yaptılar. Bu hastahanede hasta olan askerler yatmakta idi. Hastahane de bizim evimize yakın olduğu için, hastahaneye ben süt, yoğurt verir, parasını alırdım. Askerlerin içinden parasını vermeyen de olurdu. Yunan askeri Uşak’ı işgal ettiğinde, Uşak halkı geceleri soka-ğa çıkamıyor, korkudan evlerinde lamba yakıyorlar. Yunan askerleri ışık olan evlerin kapısını çalarak içeriye girip, altın, para, güzel kız ve kadın istiyorlardı. Vermez ise eziyet ediyorlardı. Yunan askerleri Uşak’a girerken Uşak Devlet Demiryolları istikametinden geldiler. En fazla zarar gören mahalleler Yörükler (Du-rak), İslice, Kurtuluş Mahalleleridir. Yunan askerleri kaçarken yine de aynı mahalleler zarar gördü. Zulüm, işkence, yangın, ölüm, para, altın, ırza geçmek gibi tecavüze uğrayan mahalleler arasında bu üç mahal-le. Hüseyin Oğuz, Aksekili Hafız Ahmet, ben Ahmet Özdil, üçü-müz bir evde toplandık. Geceyi aynı evde geçirdik. Sabahleyin, üçü-müz birlikte evden çıkarak, çarşıya gittik. Dükkanlarımızı kontrol ede-lim dedik. Çarşıdan sonra da Hüseyin Oğuz’un evi Kurtuluş Mahalle-si’nde olduğu için, evi kontrol edelim dedik. Üçümüz birlikte eve gittik. Kapıya vardık, açtık, içeriye girdik. Kapıyı kapadık. Aynı zamanda da bir kadın bağırıyor Türkçe: “Allah aşkına kapıyı açın, bizi de içeriye

147 Halil’den olma, Ayşe’den doğma, Uşak 1909 doğumlu Ahmet Özdil’in 20.3.2002

tarihinde eski yazıyla yazıp, bana verdiği anısı.

Mehmet Ersin

278

alın” diyor. Hüseyin Oğuz kapıyı açıyor. İki Yunan askeri kapıda Hü-seyin Oğuz’dan para, altın istiyorlar. O da “Yok” deyince, dövüyorlar. Yunan askerleri bizi soruyorlar, Hüseyin Oğuz da “Yukarıdalar” diyor. Yunan askerleri bizi aramak için yukarıya çıkıyorlar. Hüseyin Oğuz da komşusunun bahçesine, sonra da evine girip bir tavuk kümesine giri-yor. Yunan askerleri bizleri bulamayınca bırakıp gidiyorlar. Hüseyin Oğuz bir gece tavuk kümesinde kalıyor. Ertesi gün daha evvel kaldı-ğımız evde birleştik. Hüseyin Oğuz’u çok fena halde dövmüşler. Her tarafı simsiyah bere idi.

Çekilip Gittiler Anlatan: Mehmet BAŞPINAR148

Yazan: Zuhal BAŞPINAR Savaşı daha tam hissetmemiştik. Bir gün caminin önünde otururken iki adam geçti yoldan. Banaz’a doğru gidiyorlardı: - Oturun beyler, dinlenin, dedik. - Ne oturması, Yunan geliyor, önlem alın, diye bağırıp gittiler. Aradan bir hafta geçmeden geldi Yunanlı ve tam iki sene buralardan gitmedi. Başlangıçta yiyecekleri çoktu, fazla sataşmadılar insanlara. Hatta ekmekleri çok güzel olduğundan onlarla ekmek değişmeye çalı-şırdık. Bazan ekmekleri karşılığında tütün verirdik, hemen kabul eder-lerdi. Yine de ilk günler, köy halkı, çok korktu Yunan askerinden. Bir gün evde oturuyorduk. Yunan askeri aniden içeri girdi, kadınlarımızdan birinin kolundan tutup, dışarı çıkarmak istedi. Benim babam ölmüştü. Üvey babam hoca idi. Hemen fırlayıp askere karşı çıktı. İkisi boğuşurken, süngü babamı yaraladı. Asker, babamın kula-ğının ucunu da ısırarak koparmıştı. Babam can havliyle askere vurdu. Süngü deldi geçti askeri. İçeri giren Yunan askerlerine ölen askerin suçunu söylediler: - Bunu alıp gidin, namusumuza el uzatırsanız arslan kesiliriz, dedi babam. Çok inatlaşmadılar, çekilip gittiler. Yine bir gün, ahırdan, kesmek üzere bir ineğimizi çaldılar. İnek çayıra çıkınca, kendini yere bir attı, bir daha kalkmadı. Dövdüler, söv-düler, ittiler olmadı, inek asla kıpırdamadı. Yanına kimseyi yaklaştırmı-yordu. Onlar bıkıp da çekilince, hayvan usulca ahıra döndü. Bizler de “Hayvan bile bunlara teslim olmak istemiyor” diye düşündük. Gözleri-

148 Salih’ten olma, Fatma’dan doğma, Uşak-Bozkuş Köyünden 1909 doğumlu Mehmet

Başpınar’la 20 Haziran 2002’de yapılan röportaj.


279

miz yaşarmıştı. Yunan askerleri her gün minareden Türk askeri geliyor mu di-

ye gözlerlerdi. Bir gün bir boru sesi duyuldu, apar topar kaçtılar. Top sesleri kesilince yine geri döndüler. Gitmek istemiyorlardı. Köyümüzde rahatları çok iyiydi. Erzakları tükeniyor, aç kaldıkça saldırganlaşıyorlardı. Evde 8-10 ka-dın, erkek olarak bir ben vardım. Komşunun kazmasıyla bizim kapıyı kırdılar. İçeri girip “ekmek” diye yalvardılar. Kadınlar acıdı, ateş yakıp yufka yapmaya karar verdiler. Yufkalar piştiği anda, silah sesleri du-yuldu ve Türk askeri köye girdi. Bir tanesine bile o yufka nasip olmadı. Hepsini sevinçle askerlerimize verdik. O sırada Türk askerlerinden birinin üzerine giydiği elbiseyi üç senedir çıkarmamış olduğunu öğren-dim. Bunu hiç unutmam.

İstedikleri Yerlere Oturdular Anlatan: Ali ALCAN (Gök Ali)149

Yazan: Mehmet ERSİN Yunanlılar, Salihli’yi işgal edince o taraftan, dombaylar ve inekleriyle mâcırlar (Salihli’den düşmandan kaçanlar) köyümüze geldi-ler. Sonra da Yunanlılar, Kalfa Meşesi’ne gelip, karargah kurdular. Tayyare alanında dört Türk tayyaresi varmış, biri arızalanmış, tayyarelere bakmaya gittik. Yunanlılar, bizi tayyarelerin yanında gö-rünce ateş ettiler, darıların içine saklandık. Yunan askerleri köyümüze geldiğinde sakindiler. Sonra evle-rimizi işgal edip, istedikleri yerlere oturdular, hayvanlarımızı aldılar. Köyümüzün bütün insanlarını bir alana topladılar. - Silah var mı? dediler. Hepimize eziyet ettiler, dövdüler. Beni de bacağımdan asıp, kırbaçla dövdüler. Ben bir şey söylemedim. Cebren malımızı alıp, alem yaptılar. Her türlü rezaleti yaptılar. Kimi kime şikayet edeceksin? Türk askerinin gelişini minareden takip ettiler. Ben o sırada Hacı Ahmet dedenin evinde, torunu Mehmet Ali’yle beraberdim. Evden Yunanlılara bakıyorduk. Yunan askeri, minareden telefon gibi bir şey atınca Yunan askerleri, köyümüzden çıkmaya, kaçmaya başladılar. O sırada harman yerinde harman savurmakla meşgul olan Yörükoğlu Halil’i, evinde Şerif Ağa ile Bıdıloğlu Hasan Ağa’yı kaçarken Yunanlılar

149 Mehmet’ten olma, Nazife’den doğma, Uşak-Bozkuş 1908 D. Ali Alcan’la 8 Nisan

2002’de yapılan röportaj.

Mehmet Ersin

280

öldürdüler. Çok sakin girdi kefereler, sonra sonra eziyet etmeye, giderken de yakıp yıkmaya, öldürmeye başladılar. Yunan askerinin yaptıkları ölünceye kadar kafamdan çıkmaz.

Köyde Benden Başka Kimse Yok Anlatan: Mustafa AKIN150

Yazan: Necati AKIN151 Yunanlılar kaçarken 14-15 yaşlarında idim. Babam köy muhta-rı idi. Yunan bozgunu duyulunca, köylüler dağlara kaçmışlardı. Köyde yaşlı kadınlar ile biz kalmıştık. Babam kaçan Yunanlılar köye zarar vermesinler diye köyün dışına Hatıplar köyü yolu yakınına ekmek pişirmek için saç vurdurmuş, yaşlı kadınlar orada ekmek pişiriyor, gelen Yunanlılar da ekmek alıp kaçıyorlardı. Bir ara kağnılarla birlikte gelen ve ağırlıklarını taşıyan Yunanlılar geldi. Babama kağnı angarya-cısı bulmasını söylediler. Babam da:

-Köyde benden başka kimse yok, dedi. Babamı tüfek dipçiği ile dövdüler, başından yaralandı. Bana kağnı arabamızı hazırlamamı söylediler. Ben Çeşme’ye kadar başka köylülerle birlikte gittim. Orada İslam köyünden Yavaşçıoğlu bana yardım etti. Köye dönerken Türk süvarisi ile karşılaştık. Süvarilerin başında bulunan subay:

-Şerefsiz herifler, düşmanı uğurlamaktan mı geliyorsunuz, di-ye bize hakaret etti. Biz gerçeği söyleyince ve olayı anlatınca, subay, önceki sözlerinden pişmanlık duydu. Köye döndüğümde, babamın cenazesi ile karşılaştım.

Şehitler Abidesi Anlatan: Mustafa BAYRAKTUTAN152

Yazan: Necati AKIN

Yunan işgali sırasında ben Şabanköy-Hasanköy taraflarına tarla sürmek, odun kesmek bahanesiyle giderdim. Orada benim yanı-ma Sabri Bey’in yolladığı sivil kıyafetli adamlar gelir, benden Banaz

150 Mustafa Akın: Ahmet’ten olma, Uşak-Banaz, (1907-1979) 151 Necati Akın: Uşak, 1934 D. Emekli İlköğretim müfettişi, Banaz’da ikamet ediyor. 152 Mustafa Bayraktutan (Mustafa Çavuş) Yunus’tan olma, Elif’den doğma, Uşak-Banaz-

İslâmköy, 1893-1961: Çanakkale Savaşlarına çavuş olarak katılmış, İngiliz gemisinin vuruluşunu gözüyle görmüş, Kurtuluş Savaşı’nda Sandıklı tarafında bulunan Sabri Bey komutasındaki Türk birlikleri ile irtibatlı olarak İslamköy’de bulunmuştur.


281

Tren İstasyonu’ndaki Yunanlılar hakkında bilgi alırlardı. Bir gün Sabri Bey’in bir manga askeri istasyondaki Yunan askerlerine saldırdı. Ancak Yunanlılar hangarın arkasına mevzilenmiş olduklarından başaramadılar. Üç askerimiz şimdiki Şehitler Abidesi’nin olduğu yerde şehit oldu. Aynı sıralarda köyümüzde Ali Rıza isimli bir şahsın Türk birlik-lerine ait bir atı çalarak Yunanlılara satmış olduğunu öğrendik. Ali Rıza benim Türk askerleri ile ilişkim olduğunu bildiği için, bunu benden bilerek, bizim harman yerine geldi. Ben harman saplarının içine sak-landım. Küfür ederek harman yerine silahı ile gelen Ali Rıza benim yerime, babamı vurdu. Ben kaçarak Türk askerlerine sığındım. Yunan bozgun halindeydi. Ben Türk askerleri ile tekrar İslamköy’e geldim. Sabri Bey, Ali Rıza’yı buldurarak, İslamköy köprü-sünün başına kurdurduğu bir darağacında astırdı.

Bakalım Beni Ne Yapacaklar Anlatan: Tahsin COŞKUN153

Yazan: Mazhar Osman KUTSAL154 Tahsin Coşkun babasından155 naklen anlattı: Kurtuluş Savaşı’nın son zamanlarıymış. Yunan cephesinin bozulduğu haberleri gelmiş. Babam, Alfaklar köyünde yaşayan dedem Hacı Hasan’ı ve kardeşlerinin durumunu merak edip, köyüne gitmiş. Kısa zaman sonra Yunan orduları İzmir’e doğru kaçmaya başlamış. Alfaklar köyü ve civarından Yunan kafile ve askerleri korku ve telaşla geçiyormuş. Amcamlardan birisi neler olup bitiyor diye evlerinin çatısını çıkıp etrafı gözetlerken, Yunan askerleri onu görüp evlerinin kapısına dayanmış. Babam evde bulunanların yüzlerine birer yazma bağlayıp, samanların içine saklamış. Kendisi dışarı çıkıp teslim olmuş. Düşman askerleri tüfek ve süngülerle tehdit edip kaçan kafilelerin arasına gö-türmüşler. Yunanlılar kendi kamyonları ve köylerden mecbur ettiği araba

153 1926 Uşak doğumlu Tahsin Coşkun, İstanbul’da ikamet ediyor. 154 Mazhar Osman Kutsal: Hüseyin’den (Yağcı Hüseyin) olma, Ummahan’dan doğma,

Uşak 1924 doğumlu, İzmir Yüksek Ticaret mezunu, Tüccar, İstanbul’da ikamet edi-yor. 18.01.2003 tarihinde bana gönderdiği anı.

155 Nuri Coşkun: Tahsin Coşkun’un babası. Uşak-Karahallı-Alfaklar, 1893 doğumlu. Cumhuriyetin ilk yıllarında Bölme köyünde öğretmenlik yapmış, daha sonra Uşak Özel İdaresi’nde çalışmıştır.

Mehmet Ersin

282

ve kağnılarla cephane ve diğer ağırlıklarını taşıyorlarmış. Babam yol-culuk devam ederken, hem korkuyor hem de gerilerde kalmaya gayret ediyormuş. Niyeti kaçmakmış. Yükünü boşaltıp geriye tekrar yük almaya dönen Yunan kam-yonlarından birine elleri ile işaretler verince duran şoförün yanına oturuvermiş. Şoföre yine işaretlerle yiyecekler verebileceğini, memnun edeceğini anlatmaya çalışmış. Onun bu hali şoförün hoşuna gitmiş, aynı yollardan köyüne geri gelmiş. Götürülürken beni bakalım ne yapacaklar, nerede öldürürler diye düşünürken, böyle bir mucize ile düşmanlardan kurtulmuş.

Babam Gelmiş Nihat MIDIKOĞLU156

Babamın amca oğlu Remzi Mıdıkoğlu’nun (Uşak-Güneli 1933 D.) anlattığına göre, dedesi Hamit Mıdık’ı (1877-1951) Büyük Taar-ruz’dan önce çeteler yakalayıp “Sen Yunan ajanısın” diye suçluyorlar. Sonra Yunanlılar, Hamit Mıdık’ı yakalayıp onlar da “Sen çetecisin” diye suçluyorlar. Hamit Mıdık, çeteciler ve Yunanlılar tarafından 3-4 kez karşılıklı suçlamaya maruz kalıyor. Sonunda Yunanlılar, Hamit Mıdık’ı yanlarına alarak Salihli hapishanesine atıyorlar. Hamit Mıdık hapishanede altı ay kalıyor. Türk askerleri, Yunanlıları Ege Denizi’ne doğru sürerken, Hamit Mıdık’ın Mıdıklı köyündeki evinin önündeki geniş arsada mola verirler. Hamit Mıdık’ın oğlu Akif Mıdık (1913-1988) Türk askerlerine gereken ve elinden gelen konukseverlikle, buğday arpa ambarlarını açarak süvarilerin tüm atlarını yemliyor, torbalarını dolduruyor, kendi-lerine de yemek veriyor, kumanyalar hazırlatıyor. Türk askerleri ye-mekten sonra istirahata çekildiklerinde Akif Mıdık’la sohbet ediyorlar. Akif Mıdık, Türk askerlerine, babasının hem çeteciler hem de Yunanlı-lar tarafından suçlandığını, Yunanlıların yaptıkları eziyetleri, babasının da şu anda Salihli hapishanesinde olduğunu anlatıyor. Türk askerleri, Mıdıklı köyünde gece dinlenmede iken, Hamit Mıdık, Salihli hapishanesinden çıkıp köyüne gece saat iki sularında gelerek, oğluna sesleniyor. Akif Mıdık babam gelmiş diye evinden koşarak çıkıyor. Sesi duyan dinlenmedeki Türk komutanları, Hamit

156 Selim oğlu, Uşak-Güneli (Mıdıklı), 1963 doğumlu, Yüksek Ziraat Mü-

hendisi Nihat Mıdıkoğlu’nun 19.11.2002 tarihinde bana verdiği yazıdır.


283

Mıdık’ın etrafını sarıyorlar. Hamit Mıdık, olup bitenleri, Yunanlılar hak-kında bildiklerini, askerlerimize anlatıyor. Türk askerleri sabaha karşı hazırlanıp, hemen Salihli’ye doğru hareket ediyorlar. Dedem Ahmet Sabit Mıdık’tan (1914-1985, Hamit Mıdık’ın oğlu) dinlediğim olayı yazayım. Yunanlılar bir gün Hamit Mıdık’ın evine gelirler. Hasta annesi-nin yanında yatmakta olan Ahmet Sabit Mıdık’ı, bir Yunan askeri ko-lundan tutarak kaldırır ve evin bahçesine götürür. Yunan komutanı, askere çocuğu ne yapacağını sorar. Asker de çocuğu havaya atıp, yere düşerken süngüyle öldüreceğini söyler. Bunun üzerine Yunan komutanı askere çocuğun öldürülmemesi gerektiğini ve onu serbest bırakmasını emreder. Asker çocuğu yani Ahmet Sabit Mıdık’ı yere çarparak bırakır. Çocuk ağlayarak ve koşarak tekrar hasta annesinin yanına gelir, ona sokularak yatağına yatar.

Efendiler Biz Şu Anda Esiriz Anlatan: A. Rıza BAYRAM157

Yazan: Necati AKIN Yunan işgali sırasında Banaz köyü nahiye idi ve köyde önemli bir Yunan komutanı vardı. Ben çocuktum. Bir gün köyde bir kalabalık oluştu. Yunanlılardan da Türklerden de tanımadığımız insanlar köye geldiler. Halk EREK denen köy meydanında toplandı. Konuşmalar, kavgalar oldu. Daha sonra bu işin aslının şöyle olduğunu öğrendim: Köye bazı Yunan subayları ile Avrupalı gazeteciler gelmiş. Banaz nahiyesinin köylerinden ileri gelenleri, köyde toplamışlar. Köylü-lere Yunan idaresinden memnun olup olmadıklarını sormuşlar. Köylü-lerden biri memnun olduklarını söylemiş. Halk arasından, 18 yaşların-da bir delikanlı olan Ahmet Yücel158 itiraz etmiş. Her gün tavuklarımızı yiyorlar diye. Bunun üzerine Yunan askerinin biri onu, omuzundan dipçikle vurmuş. Yunan askeri ile Ahmet Yücel dövüşmüşler. Ahmet Yücel, Yunan askerini döverken diğerleri alkış tutarak seyretmişler. Bu olay üzerine köylüler konuşmak istememişler. Yunanlılar konuşun diye ısrar etmişler. Susuz köyünden Yüzbaşıoğlu namıyla tanınan birini ısrarla ortaya çıkarmışlar. Israr üzerine Yüzbaşıoğlu: - Efendiler, biz şu anda esiriz, biz ne söylesek kıymeti yoktur. Biz kötü söyleyemeyiz, iyi söylesek inandırıcı olmaz, diye cevap ver-

157 Ali Rıza Bayram: Faik’ten olma, Hatice’den doğma, Uşak-Banaz, 1915 D. 158 Halk arasında sonradan Kadı Dayı diye tanınan eski Uşak Milli Eğitim Müdür Yar-

dımcılarından Ali Yücel’in babası.

Mehmet Ersin

284

miş. Yukarıdaki olayı köyden bir çok kişiden dinledim. Ancak işin mahiyetini, gazetecilerin olup olmadığını bilen yoktu. A. Rıza Bayram daha sonradan olayın mahiyetini araştırdığını ve aslının böyle olduğu-nu anlattı.

Geldiler Mahmut SEZER159

Yunanlıların Uşak’ı işgalinde beş yaşında idim. Gittiklerinde yedi yaşında idim. 5-7 yaş arası hatırlayabildiklerimi yazmaya çalışa-cağım. Babam, Bağdat Cephesi’nde şehit olmuştu. Babaannem, annem vardı. Yunanlılar Uşak’ı işgale başlayınca, halı dibine saklan-dık. Silah sesleri geliyordu, sonradan makineli tüfek olduğunu öğren-dim. İşgalden sonra, yavaş yavaş dışarı çıkılmaya başlandı. Her-kese iyi davranıyorlardı. Evlerden “Üç yumurta bir tavuk, çabuk çabuk” diyerek yumurta, tavuk isteyip, parasını veriyorlardı. Bu ara “Erkek çocukları kesiyorlarmış” sözü yayılıyor. Annem bana kız entarisi giy-dirdi. Şimdiki Kemal Paşa (Kemalöz) Mahallesinde, Rumlar oturu-yordu. Yunanlılar gelinci ispiyonculuğa başladılar. “Şu komitacı, şu zengin” diye ileri gelenleri ihbar ettiler. Bu arada da Mustafa Kemal, İsmet Paşa, doğuda örgütlenme-ye gece gündüz devam ettiler, iki yıl sonra taarruz başladı. Yunanlılar, durumlarını değiştirdi. “Türkler geliyor” diye her yeri yıkmaya, çıkanları öldürmeye başladılar. Bu durum karşısında, bazı eşyalarımız yanma-sın diye, kuyuya attık. Kendimiz de bahçelere çıktık. Yunanlılar, evlere girip, yükte hafif pahada ağır eşyaları (altın) cebren almaya başladı. Kuyucuların evine girip, Ömer ismindeki çocuğu yatırıp kesmek ister-ken, annesi altınlarını Yunanlıların önüne atıp, çocuğu alıp, kaçıyor. Annem, komşular, bahçede duruyorduk. Yunan askeri bahçe duvarından seslenip ekmek istedi. “Kemal bom bom, şimdi geliyor” dedi. Bu ara Türk taarruzunun başladığını anladık. Bu sırada üzerimizden bir top mermisi geçti. Bahçe önündeki

159 Ayşe Dudu’dan doğma, Osman’dan olma, Uşak 1915 doğumlu Mahmut Sezer’in

19.3.2002 tarihinde yazıp bana verdiği anısı.


285

patlıcan kökenleri arasına saklanan bir Yunan askeri gördüm. Bir iki saat sonra herkes dışarı çıkmaya başladı. Ben de çıktım. Kiremithane-lere doğru gittim. Mahallemizde biriken adamlar da vardı. O sırada bizim süvariler gelmeye başladı. Süvariler, tozdan, topraktan simsiyah olmuştu. Atların apış araları köpürmüş. Herkes süvariye sarılmaya başladı. Süvari: “Allah aşkına beni bırakın” deyip atını mahmuzladı. Arkadan süvariler çoğaldı. Bir kısmı istasyon tara-fından, bir kısmı Aybey Mahallesi tarafından Uşak’a girdiler. Bir gün İslice Mahallesine doğru gittim. Orada, sokak kapısı önünde bir kadının cesedini gördüm. Yarısı içeride, yarısı dışarıda, siyah çarşaflı idi. Oradan şimdi Ziraat Bankası olan yer mezardı, me-zara gittim. Birkaç tane ölü gördüm. Yunanlılar kaçarken öldürmüştü. Esirler, Demiryolları İstasyonu’nun arkasında geniş arazide, tel örgü içine konuldu. Evlerinde ağır işleri olanlar – Lağım temizliği, kiremit aktarma gibi işlerde – çalıştırılmak üzere 2-3 esir alırdı. Akşa-ma tel örgüye teslim edilirdi. Bir gün komşumuz iki esir almış, geliyor-du. Duvar dibine atılmış karpuz kabuğu gören esirlerin, kabukları ka-pışarak yediklerini gördüm. Şimdi Kemal Paşa Mahallesi olan mahallede, Ermeniler ve Rumlar oturuyordu. İstirdattan (geri alma) kaç gün sonra olduğunu hatırlamıyorum, Ermenileri, Rumları, kadın, çocuk bir sıra olarak Türk askerinin emrinde (50-100 kadar) İstasyona götürüldü. Oradan İzmir’e sevk edildi. Yunanlıların Uşak işgalinde ispiyonculuk yapan Rumlar da Karamanlis, Yorgo ve Dimitri, İzmir’de yakalanarak Uşak’a getirildi ve hükümet önünde asıldı.

Yunan İşgalinde Ali Rıza MİNARECİ160

1920 yılı Ağustos ayının sonlarında, Burçakçı Deresi’ndeki bahçemize ceviz ağacındaki cevizleri toplayıp ev getirmek üzere git-miştik. Biz bahçede iken Yunan ordusu Ulubey’i işgal etmiş. Eve gel-diğimizde Halil Efendi Camii’ne bakan evimizin odasındaki penceresi-ne perdenin üstüne bir de namazlağ ile kapatmışlar, oda çok karanlık olmuştu. Ben, penceredeki perdeyi birazcık açmak istedim, beni ko-lumdan tutup çektiler, açtırmadılar. Odada kimse kalmayınca, perdeyi biraz açıp baktım, ne göreyim! Yunan askerleri camiyi işgal etmişler.

160 Mehmet’ten olma, Fatma’dan doğma, Uşak-Ulubey, 1914 doğumlu, Ali Rıza Minare-

ci’nin 24.3.2002 tarihinde yazıp bana verdiği anısıdır.

Mehmet Ersin

286

Bu askerler ilk zamanlarda halka yumuşak davranmakta idiler. Arada sırada yumurta kaynatıp, boyalı olarak çocuklara dağıtırlardı. O sıralarda birçok evde, tavuk ve inek bulunurdu. Bu inekler, sabahleyin bir yerde toplanıp bir çoban tarafından, boş arazi ve mera-larda güdülür, akşamına evlerine dönerlerdi. Yunan askerleri, bu inek-lerin sütünü sağmak için yoldan çevirir, sütleri sağarlardı. Bizim de bir ineğimiz vardı. Ben, ineğimizi onların hududuna gelmeden sopa ile koşturarak geçirirdim. Zaman uzadıkça, askerler halka biraz sertleşmeye başladılar. İnzibat Zabiti Kavrako, dayım Ethem Hoca’yı silah bulundurma ihbarı ile çok şiddetli şekilde dövdürdü. İki kişi hamur teknesinde eve getirdi-ler, evde bir koyun kesilerek derisine sarıldı. Bir gün; dedem, babam ve iki amcam ve yengelerim bahçeye gitmişlerdi. Evde ebem ve ben ikimiz vardık. Öğleyin evimize bir Yu-nan askeri geldi. Tavukları görünce, yumurtaları istedi. Bu sırada bü-yük amcam Hasan eve geldi. Yunan askerini sopa ile dövdü ve evden gidip, Yukarı Mahalledeki tanıdık bir ahbabın evine gizlendi. Biraz sonra mahalle muhtarı İbrahim Hoca ile birlikte silahlı Yunan askerleri eve geldiler. Ebem ile ben tavanın üzerine, kiremidin altına saklandık. Ben saçağın ucuna kadar giderek onları gözetledim. Her yeri aradılar, bir müddet sonra gittiler. O zaman bizde, iki adet mavzer, bir çifte, bir tabanca varmış. Bunları saklayabilmek için evin bir kısmını yıkarak, sandık içinde ker-piç duvarın içine yerleştirilmiş. Dedem, Hacı Yusuf, babam Hafız Mehmet, amcalarım Hasın, Ahmet ve Hüseyin, kökten gelen meslek olarak minare yaparlar ve inşaat işleriyle uğraşırlardı. Bu silahların saklama işlerini, bir baba, dört oğul, gece gündüz hep kendileri çalışa-rak, evin bir kısmını yeniden yapmak suretiyle gerçekleştirdiler. Yu-nan’ın Ulubey’den kaçıp gittiği gün duvarın önünü açıp silah sandığını çıkardıklarını hatırlıyorum. Yine bir gün, dedem ve babamların hepsinin evde olduğu zaman, eve yine bir Yunan askeri geldi, yumurta istedi. Tarladan kal-kan mahsulleri koymak için, tahtadan geçkili yapılmış, iki gözlü amba-rımız vardı. Yerden altmış santim kadar yüksekte kurulmuş, altı boş ambara, tavuklar yumurtluyor. Asker yumurtaları görür, sürünerek ambarın altına girer, yumurtaları alıp kaba koyar ve sürünerek geri gelir. Yunan askerinin tam kafasının dışarıya çıkmasıyla, iki tarafından büyük çekiçle kafasına vurularak öldürülür. Üç metre derinlikteki tuva-let çukuruna atılarak üzeri hayvan gübresiyle örtülür ve Yunan Ulu-bey’den gidinceye kadar gübre arıtılmaz. Yine bir gün, on beş yaşından büyük ne kadar erkek varsa


287

camilerde toplanır, kapıları kapatılır. Her evde büyük heyecan vardır, ne yapacakları belli değildir. Dört beş saat sonra, Sığır Yolu’ndaki karargahta bulunan komutanın emriyle serbest bırakılırlar. Yunan askerleri 1922 yılı Eylül ayının ikinci günü sabahın erken saatlerinde çarşıdaki bütün tahta dükkanları gaz dökerek yak-mışlar ve kaçıp gitmişlerdi. Uyandığımda çarşıdaki yangının alevi adeta Ulubey’i aydınlatıyordu. Bütün Ulubey halkı, ellerinde teneke ve kovalarla çeşme ve kuyulardan su taşıyarak, elle çalışan bir tulumba ile yangını söndürmeye çalışıyorlardı.

Haydi Köyüne Emin SARIHAN161

Bizim köyde Uşaklı yerli Rumlardan Yordanoğulları tüccarlık yapıyor. Bir gün Yordanoğulları Ladin, Köselerin odada oturuyormuş. Bizim köyden Uzun Ali oğlu İsmail Ağa, Köselerin odaya gelip Yordanoğlu’nu dövmeye çalışıyor. Hane sahibi de: - Benim odamdaki misafir dövülmez, diyerek bıraktırıyor. Yordanoğlu: - Haydi İsmail Ağa, gün bir de batıdan doğar, fırsat bir de bize geçer, der. Yunan bölgemizi işgal edince Yordanoğlu Ladin, kendi ku-mandanlarına İsmail Ağa’yı şikayet ediyor. Yunan kumandanı Uşak’ın merkez köylerinden Kabaklar istasyonunda oturuyor. İsmail Ağa’yı oraya götürüyorlar, usulen ifadesini alıyorlar. “Haydi git” diye bırakıyor-lar. İsmail Ağa oradan biraz ayrıldıktan sonra mavzerle vuruyorlar. Bizim askerle Yunan askerinin arası pek yakındı. Bizim asker-ler bir gün gece gelip Yordanoğlu’nu oturduğu evden alıp götürüyorlar. Yunan askerleri, Yordanoğlu’nun kaçırıldığını duyunca, köyümüz Kızılcasöğüt’e gelip köyde erkekleri camiye, çocukları muhtarın evine, kadınları bir tarafa toplayıp sorguya çekiyorlar. Yordanoğlu muhtarın dünürünün evinden kaçırıldığı için muhtarı, oğlunu ve bir kişiyi daha Atina’ya götürüyorlar. Köy muhtarsız kalınca babamı da muhtar vekili yapıyorlar. Kurtuluştan sonra mübadelede muhtarın oğlu köye dönü-

161 Emine’den doğma, Mehmet’ten (Hacı Gaganın Mehmet Ağa) olma, Uşak-Banaz-

Kızılcasöğüt 1913 doğumlu Emin Sarıhan’ın 19.4.2002 tarihinde dokuz sayfa olarak eski yazıyla yazıp, bana verdiği anısıdır. Bu dokuz sayfalık eski yazıyı bugünkü ya-zıya çevirip, okuyup değerlendirdiğimde; pek çok tekrarların, düzensizliklerin oldu-ğunu gördüm. Metnin özüne ve anlatımına sadık kalarak, yazıyı yeniden kaleme al-dım.

Mehmet Ersin

288

yor, muhtarla öbürü Atina’da kalıyorlar. Yordanoğlu kaçırıldıktan sonra, bizim köyü macır olarak Uşak’ın merkez köylerinden Çarık köyü, Bozkuş Suadiye’ye taksim ediyorlar. Ama harman zamanı, harman kaldıracağız, afyonumuzu işleyeceğiz, bütün bunları gavurun kumandanlarından izin alarak ya-pıyoruz. Afyon işleniyor, sonra hasadımız, arpa buğday, her ne varsa onları işlemeye, biçip harman yerine getirmeye çalışıyoruz. Gidiş ge-lişler vesikaya bağlandı. Köydeki kağnıları, sahipleri ve öküzleriyle beraber bir araya topladılar. Ankara’ya doğru kağnılarla mermi ve eşya taşımak için köylüleri zorlayarak götürdüler. Gidenlerden pek çoğu gavurlar uyu-duktan sonra kağnısını, öküzünü bırakıp kaçıyorlar. Bizim odada otuz senedir yatıp kalkan, yiyip içen Gediz’in Şaphane köyünden Topal Mustafa Dayı namında birisi vardı. Bu Topal Mustafa’yı kandırarak: - Mehmet Ağa ile Yusuf Çavuş, Yordanoğlu’nun, Türk askerle-ri tarafından kaçırılışına yardım etti, şeklinde ifade verdirmişler. Babam Mehmet Ağa ile amcam Yusuf Çavuş’u Kabaklar İs-tasyonu’ndaki Yunan karargahına, Yordanoğlu’nun kaçırılışı hakkında ifadeye çağırıyorlar. Kumandan babama: - Sen yardımcı olmuşsun, senin teşvikinle götürmüşler, öyle mi? Babam: - Hayır efendim, benim haberim yok. Kumandan: - Şahidim var. Babam: - Kimdir? Kumandan: - Topal Mustafa. Babam: - Efendim, aklı ermez, delidir o, diyor. Kumandan Topal Mus-tafa’yı sıkıştırıyor. Topal Mustafa: - Ben deli değilim, diyor. Babam, Kumandana: - Topal Mustafa Dayı nerelidir, sorun. Kumandan: - Mustafa Dayı nerelisin? - Gediz’in Şaphane’denim. - Kaç sene oldu buraya geleli? - Otuz sene. Babam: - Otuz senedir nerede yatıyorsun, nerede yiyip içiyorsun? Elbiseni kim alıyor, kim seni yıkıyor? Topal Mustafa babama bakıyor. Babam devam ediyor: - Efendim, benim odamda otuz senedir, benim himayem altın-da yaşıyor. Deli olmasa, ben bu işi yapmadım ama yapsam bile söy-


289

lememesi lazımdır. Kumandan düşünür: - Haydi köyüne. Böylelikle kurtulup geliyorlar. Yunanlılar Uşak’a geldiğinde Uşak’ın merkez köylerinden Kırka köyünden kendini bilmez birkaç efe ortaya çıkıyor, Yunanı des-tekliyorlar. Günler geçti, aylar geçti... Bizim Türk askeri Yunanlılara pek yakın. Bizim askerler ikindi üzeri bizim köyün yakınlarına doğru marş söyleye söyleye geliyorlardı. Kırka köyünün efeleri Yunanın askerleriyle o gün, batı güneyine düşen Sarıçam namıyla hâkim tepe-den bizim askerlere ateş açıyorlar. Bizim askerleri şehit ettiler. Hatta biz de bunalım geçirdik. Ateş kesilince köyün ön tarafından oralara bakmaya gittik. Sarıların bahçe evinde bizim askerlerden iki yaralı görünce köylülere haber verdik. Köylüler o askerleri getirdiler. Köyü-müzde Hacı Ahmet isimli tedaviden anlayan bir adam vardı. Bu adam yaralı askerlerimize on-onbeş gün baktı, askerlerimiz iyileşmeye baş-ladı. Yaralı askerlerimizi, köyümüzden Hüseyin Sarı ismindeki şahıs, kağnısıyla memleketleri olan Sandıklı’nın Kelferli köyüne götürdü. Bozgunda düşman hem kaçıyor, hem de önüne geleni yakıp yıkıyor. İkindi ile akşam namazı sıralarında köylüler harımlarını ateşe veriyorlar. Daha önce düşman korkusundan harımların altına cepha-ne, mermi saklamışlar. Harımlar ateşlenince bu mermiler patlamaya başlıyor ve bir gürültüdür gidiyor. Düşman, Türk askeri yetişti, diyerek olanca hızıyla köyümüzden uzaklaştı. Yatsı zamanı Türk süvarileri köyümüze girdi. Süvarilerimizin geldiğini gören halk, evinden çıkarak alkışlamaya, sevinç gösterileri yapmaya başladı. Düşman yöremizi terk ettikten sonra bir saat ileride cephe kurmuş, bizim süvariler arka-larından koşuyorlar. Arkadan piyadeler geliyorlar. Babam Mehmet Ağa muhtar vekili olduğundan köy korucusuyla evlere haber göndererek “Herkes birer tavuk kessin, getirsin. Fırınlarda ekmek yapsınlar” diyor. Askerlerimiz usul usul gelmeye başlıyorlar. Babam beş altı kişi tayin ediyor. Kendisiyle de beraber askerlerimize ekmek, 3-4 kişiye bir tavuk vererek askerimizi memnun etmeye çalışıyor.

Mehmet Ersin

290

Daha Siz Gitmediniz mi? Kadriye EŞLER162

İbrahim Eşler kızı Kadriye Eşler, Yunan işgali hakkında annem ve babamdan duyduklarım: Annem, babamla yeni evlenmişler, baba-mın ilk evliliğinden iki ablamız var, bizler yokuz. Evimiz çok büyük, taş duvarlı, bahçesi var, duvar bir yerinden yıkılmış, oradan Yunan asker-leri bizimi eve girmeye başlamış. O sırada kapı çalınmış, babam kapı-yı açmış, atlı Yunan subayı bizim evde asker kalacağını söylemiş. Babam da “İki saat izin verin evi boşaltalım” demiş. Müsaade etmişler; dört odanın ikisini boşaltmışlar, annemi, ablalarımı babam almış, da-yımlara koymuş, babam Yunan askeri ile yaşamak zorunda kalmış. Bizim ev, Akarca Camisi’nin önündeydi. Yunanlılar camiyi de işgal etmişler, orada da kazanlarla yemek pişermiş, Ayşe teyzeden duydum: “Biz yemek istemeye giderdik” derdi. Daha sonra bizim evi boşaltmışlar, tabii babam bahçe duvarını yaptırmış, evi temizlemişler, annemi, kardeşlerimi eve getirmiş. Yunan subayı bir gün, babamın önüne geçmiş, askerlerin arasında bir Türk kızı olduğunu söylemiş, babam da “Bizde askerin yanında kadın olmaz, varsa onu bana getirin, ben bakayım” demiş. Kızı getirmişler. Babam, “Bak kızım, onlar Yunan, biz Türk’üz. Onların yanında yaşamak hem günah, hem de ayıp, burada; ekmek, aş, her şey var, burada otur” demiş, fakat kız vazgeçmemiş. Yunan çobanı her gün domuz gütmeye gidermiş, kız bizim evin önünden onun geçe-ceği saati bilirmiş, annemi avsıdır (aldatır), ya kapıdan ya da pencere-den konuşurmuş, bir süre sonra çoban ile kaçmış. Türk askerleri bizim evin önünden İzmir’e doğru yürümüş, bütün halk sokaklara çıkmış, askerlere yiyecek, sigara vermişler, camilerde selâlar verilmiş ve bazı Yunan askeri ile yaşayan kadınları Kara Dede Mezarı’nın üstünde vurmuşlar. Annem babam işgal altında yaşamışlar ama Yunanlılar kendi-lerine zarar vermemişler. Kurtuluş Mahallesi’ne Yörükler Mahallesi’ne çok zarar vermişler, olanları ben yaşayan tanıklardan dinledim: Eşimin amcasının gelini Şemsilerin kızı Naciye Güneş 4 yaşında, Hüseyin Güneş 2 yaşında imiş. Yunanlılar kaçıyormuş, herkes saklanmış, Naciye ablamın babası da samanlığa saklanmış. O sırada annesi beşinci çocuğunun doğum sancısını çekiyormuş. Herkes can cana, baş başa, kadına bakan yok. Eşi samanların arasından çıkar, “Ayşe 162 İbrahim’den olma, Fatma’dan doğma, Uşak 1930 doğumlu, Uşak’ta ikamet ediyor.


291

nasıl oldun” dermiş, gene saklanırmış. Derken bir kız doğmuş ama Yunanlılar evi ateşlemiş. Başlamış ev yanmaya, baba saman içinde yanacak, oradan çıkmış, Halkevi’nin olduğu yer, şimdiki park, mezar-lıkmış. Anne; yeni doğan çocuğu arkasına sarmış, iki yaşındaki Hüse-yin ile dört yaşındaki kızının elinden tutmuş, baba ile iki oğlu da yan-gından yatak, yorgan, eşya çıkarmaya başlamış. Tam o sırada Yunan askeri gelmiş; para istemiş, o da para yok, saatini vermiş. Orada onu öldürmüşler; karısının, çocuklarının gözü önünde yere devrilmiş. Onu gören karısı, saçını başını yolmaya başlamış, arkasına bağladığı ço-cuğunu atmış, dönmeye başlamış. On iki, on yaşındaki oğulları, yeni doğan çocuğu almışlar, çocukları annesinin başındaki altın fesi almış-lar. Ayşe teyzeyi ben tanıyorum, bu acıları yaşadığı için sıkıntılı bir kadındı. Yörükler Mahallesi’nde Okkaların Hacer teyzeyi çocukluğum-da dinledim; Manisa’ya gidenlerden Yanıkların kızı Makbule’den din-ledim: Yanıkların Hüseyin, Hüseyin’in karısı Iraz, Hüseyin’in kız karde-şi, Ahmet Kemikli’nin babaannesi, daha pek çok kimseleri yazıya gö-türmüşler, daire gibi toplamışlar, etrafına gaz dökmüşler, tam o sırada jiple büyük bir subayları gelmiş. Ne yaptıklarını sormuş. İçlerinden bir bey, biraz Rumca anlıyormuş, “Yakacağız...” demişler. Subaylar, “Yakmayın, Kemal geliyor, esir alın, istasyona götürün” demiş. Toplu-ca bunları trene bindirmişler, çok kalabalıklarmış, İzmir’e doğru yolda; Küpe, yüzük, para, ne varsa almışlar. Aç, susuz, akıbetlerinin ne ola-cağını bilmeden, Turgutlu’ya gelmişler. O sırada Yanıkların Hüseyin amcanın eşi, sekiz aylık hamileymiş. Hamile kadına baygınlık gelmiş. Orada Uşaklı bir makinist, Iraz teyze doğum yapacak, ölüyor, diye yardımcı olmuş, trenden indirmiş, onları kaçırmış ve evine götürmüş. Onların ihtiyaçlarını gidermiş, doyurmuş, orada da yangından kaçışma varmış. Onlar da oradan tepelere doğru kaçmaya başlamışlar. O sıra-da bir erkek de kaçıyormuş, çocukları, karısı yanmış, şuurunu kay-betmiş, “Yakın, yakın...” diye bağıra bağıra koşuyormuş. Hüseyin amca, karısı Iraz, kardeşi, Uşak’a doğru yollara düşmüşler. Iraz teyze hem hamile hem de ayağında ayakkabı da yokmuş. Bir hafta yürü-müşler, ayakları kanamış. Yolda bir karpuz kabuğu bulmuşlar, içine su dolmuş. Susuzluktan o suyu içmişler, dibini de yemişler. Yorgun argın Uşak’a evlerine gelmişler. Evler yanmış, evlerinin ocağında dikilmiş kömür gibi yanmış üç ceset görmüşler. Evler yanık, insanlar ölmüş, kalacak yer yok. Iraz teyzenin annesine gidelim, sağ mı, ölü mü bilmi-yorlar. Annesi de Yunan kaçınca gelmiş, kızı yok, damadı yok, ev yok,

Mehmet Ersin

292

ölüsü yok, ölüleri aramış. Ne ölüsü var, ne dirisi, acılar içinde kıvranan bir anne. Bir kapı çalınıyor: “Kim o?” diyor. Iraz teyze, “Biz geldik ana” diyor. O anda kadını dili tutuluyor, kadın iki ay konuşamıyor. Yunanlıların, Manisa’ya kadar götürdükleri diğer vatandaşlar, Manisa’da trenden inip, dağlara kaçmaya başlamışlar, Yunanlılar da kendi başlarının derdine düşmüşler. Kemikli’nin babası, anasını ara-maya Manisa’ya gitmiş. Hatice Kemikli anlattı: “Babam, babaannemi Manisa dağlarından aldım, geldim” dermiş. Hatice Kemikli’nin evi Or-han Dengiz’lerin dibinde, İsmail Çobanların evi de yanında, “Komşular hep bir yerde saklanalım” demişler. Orhan Dengiz’in babası (Tahir Hoca), ablası, kapıdan çıkınca hemen vurulmuşlar, kadınlar da büyük bir fırın varmış, fırına saklanmışlar. Telaştan bir oğlan çocuğunu unutmuşlar. O çocuk sokakta kalmış ve bir yere saklanmış, o vurulan-ları görmüş. Koca bir kapı, arkadan demirli bir kapı, o kapıyı zorlamış-lar, fakat açamamışlar. Silahla kapıyı delik deşik etmişler, içerden Türkler de taşla cevap vermişler. Hatice Kemikli’nin kayınvalidesi an-latmıştı bu vahşeti, en çok Kurtuluş Mahallesi, Yörükler Mahallesi yaşamış. Yörükler Mahallesi’nden Meryemlerin torunu Fatma yenge annesinin yaşadığı olayı anlattı: Yanıkların karşısında evleri varmış, Yunanlılar kapıyı tepip girmişler. Meryem teyze on bir aylık oğlu Alaattin’i emziriyormuş, asker hemen silahını doğrultmuş çocukla anaya, Meryem teyzenin annesi Fatma; “Onun çocuğu var öldürmeyin, beni öldürün” diye üstüne kapanmış ve anneanne ölmüş. Alaattin’in babası da gitmiş. O kaçanların içinde, Berberlerin gelini varmış, elleri kınalı yeni gelin, o da vurulmuş, ölmüş. Meryem teyzenin kocası ölmüş, annesi Fatma, anneanne ölmüş, kadın çaresiz sığınmak için her kapıyı çalmış, korkudan kimse kapısını açmamış. Kadın çocuğu ile Aybey’e doğru kaçmış, bilmediği bir eve sığınmış. Bu arada çocuk da altını kirletmiş. Bez serilen bir ev varmış, oradan bir bez almış, çocuğuna bağlamış. Yaşadığı sürece hep kızı Fatma’ya anlatırmış: “O bez aldığım evi bilemiyorum, bilsem de o bezi götürseydim” dermiş. On bir aylık Alaattin Aksuna İzmir Bayraklı’da oturuyor. Mer-yem teyzenin ikinci eşinden olan, annesinin adını verdiği Fatma yen-geden, yaşayan tanığın kızından öğrendim. Hüsnü Boztuğ 93 yaşında, İzmir Hatay’da oturuyor. Yunan askerleri onu çok feci dövmüşler, her tarafı yara bere olmuş. Ağabeyi Mehmet Ali, salhaneden deri getirmiş, o deriye bütün vücudunu sar-


293

mışlar. Hüsnü ağabeyin hanımı, babaannesi Ümmüş, babası, Çolakla-rın Hacı İsmail Hakkı, evleri de Acemler Hamamı’nın sırasında; ha-mamın karşı köşesi Surullahların eviymiş, onun dibi Çolakların eviy-miş. Surullahların evini, hastane yapmışlar. Bir de Sinanoğlu varmış. Üç Yunan askeri görmüş, “Daha siz gitmediniz mi?” demiş. Birini vur-muş, kalan iki asker gitmiş, diğerlerine haber vermiş, onlar da gelmiş-ler, Surullahların evini, Çolakların evini ateşlemişler. Onlar da altın akçadan başka bir şey alamadan, Paşa Caddesinde kardeşinin evine kaçmışlar. Yılancı Hanı’ndan az ilerde Bayram Çavuş’un evi vardır. Yu-nan askeri onu ateşlemeye gelmiş. Kasap Efe’nin anası karşıdan görmüş, kadın bir odun sopası almış, askeri kovalamış, askeri kaçır-mış, belki de “Efe Kızı” derlermiş, bu unvanı o cesaretten almıştır. Ahmet İçöz de çocukmuş, “Biz Çalıkların bağına kaçardık” diyor. Akrabaları Kireçtaşların Şerif Ahmet de kadınları bir eve götür-müş, kendisi de en arkadan girerken vurmuşlar. Eyüplerin evlerini, dükkanlarını yakmışlar, onlar da bağlara kaçmışlar. Ben, bu yazdıklarımı, yaşayan tanık veya çocuklarından öğre-nerek yazdım. O günleri bir daha yaşamayalım. Atatürk nur içinde yatsın

Toz Bulutu Anlatan: Hatice COŞKUN163 Yazan: Ramazan COŞKUN

Köyümüze Yunan askerlerinin geldiğinde takriben altı-yedi yaşlarında, babası ölmüş, annesi ve ağabeyi ile yaşayan bir kızdım. Bize ait olan evin bir bölümünde de Yunan askerlerinden bir grup kalıyorlardı. Köyümüzün vatandaşlarına ait büyük ve küçük baş hayvanları kesmeden, can damarlarına sert bir cisimle vurarak öldürüyorlardı. Bir gün bizde kalanlardan biri bana: - Sizin de ineğiniz var mı? diye sordu. Ben de çocukluğun verdiği temizlikle: - Sarı bir düvemiz var, dedim. Ancak, bizim sarı düvemize herhangi bir şey yapmadılar. Komşularımız, köyümüzün genç kızlarından bazılarına kötü muamele ettiklerini söylüyorlardı. Bu davranış içinde köyümüzde iki 163 Ömer’den olma, Emine’den doğma, Uşak-Banaz-Paşacık köyünden 1914 doğumlu

Hatice Coşkun’la 15 Aralık 2002’de yapılan röportaj

Mehmet Ersin

294

yıldan fazla kalan Yunan askerinin köyümüzü terk ettiği gün, ben ve kardeşim köyümüze 1,5 km. uzaklıktaki arpalığımızda tütün kırıyorduk. Köyümüz tarafından bir toz bulutu yükseldi. Küçük olduğumuz için kardeşimle çok korktuk. Gelenler Yunan askerleriydi. Yunan askerleri bizim dengimize geldi, içlerinden iki Yunan askeri bizim bulunduğumuz tarafa geçti. Yanımızda bulunan eşeğimizi ve ekmeğimizi alarak, bize herhangi bir şey yapmadan diğerlerinin arkasından gittiler.

Kuru Darı Anlatan: Mustafa DÖNER164

Yazan: Mehmet ERSİN Bir gün Veli, Kürdoğlu Hüseyin ve ben, cin darımıza bakmaya gittik. Alaşehir tarafından gelen süvariler bizi görünce: - Yunanın önünde biz duramadık, çekiliyoruz, artık siz durun, diyerek uzaklaştılar. Arkasından Çerkez Ethem çetesinden Kafaoğlu Ahmet de kaçmış, köyümüze geldi. - Ben kurtuldum. Arkadaşım Boz Ahmet’i esir aldılar, dedi. Korkumuzdan ne yapacağımızı şaşırdık. Hemen Ulubey Demirtepe’ye kaçtık. Bir ay kadar Avgan’da kaldık. Köyde kalanlar bize haber saldı. - Gelin, bir şey yapmıyorlar. Bu haberi duyunca köyümüze döndük. Yunanlılar köye yerleşti. Üç ay kadar kaldılar. İyi davrandılar. Bir gün Doğantepe’deki bahçemize gittim. Yunan askerleri, bahçede beni görünce: - Bahçe kimin, dediler. Ben de korkumdan: - Sizin, sizin, dedim. O sıralarda koyun güdüyorum. Köydeki kağnıları topladılar. Beni de kağnının başına verdiler. Kağnılara cephane sardılar. Benim kağnıda, biri sarı, diğeri kara Yunan askeri vardı. Kara Yunan askeri Türkçe biliyordu. O asker: - Yunan hem bizi, hem de sizi yaktı, dedi. Sarı Yunan askeri bu lafa kızdı. Dereden geçerken sarı Yunan askerinin matarası yere düştü. Kağnının tekerleği matarayı ezdi. Bunun üzerine o sarı Yunan askeri bana bir tokat vurdu. İstasyonda kağnılar toplandı. 500-600 kadar Türk’üz istasyonda. Bizi esir alıp götürecekler diye çok korktuk. Bizi tek sıra yaptılar. Yaz günü sıcak mı sıcak. Ancak çay bardağıyla su verdiler. Cephane yüklü katarlara yol vermediler. Uşak tarafından katarlar geldi, içinde yaralı Yunan askerleri varmış, iniltilerini duyduk. 164 Hüseyin’den olma, Hatice’den doğma, Uşak-Eşme-Yeleğen köyünden 1904 doğumlu

Mustafa Döner’le 10 Nisan 2002’de yapılan röportaj


295

Milis komutanı İbrahim Bey’le Yunanlılar çarpışmış. Güney’den istas-yona gelen, işbirlikçi Topal Mustafa Yunan teğmenine: - Bunlar, Milise su, ekmek verdi, diyerek istasyonda bulunan-ları şikayet etti. Bize o zaman çok eziyet ettiler. Kağnıyla bostana gittim. Kayaağıl’dan toz duman içinde asker-ler geliyorlar. Köylüler toplandı. Panik içinde, kimimiz ormana, bir kıs-mımız Karaahmet mezarına, Kürt Deresine, Ada Deresine, Güllük mevkilerine kaçtık. Ada Deresi’ndeki sırttan köyümüzün yangınını gördük. Bir müddet sonra “köyümüze gidelim, yangını söndürmeye çalışalım” dedik. Köye doğru giderken bir kadınla karşı karşıya geldik. Elbisesi paramparça, her tarafı mosmor, belli ki kaçamayıp köyde kalmış. Yunanlılar tecavüz etmiş, deli gibi, yanımızdan uzaklaştı. Biz köyden kaçıp, Yunan’dan saklandığımız gece, Yunan askerleri köydeki evlerden yorgan, yatak almış. Toptepe’de yatmışlar. Talan ettikleri eşyalarımızı, kızartılmış kuzu ve tavukları, ertesi gün Toptepe’de gördük. Türk askerleri, bunları kovalayınca, kuzu ve tavuk-lara dokunmadan olduğu gibi bırakıp gitmişler. Biz de belki zehirlidir diyerek yiyeceklere dokunmadık. Ben, Veli, Kürdoğlu Hüseyin, üçümüz Yunanlıların gittiği yer-lerde, cephane, silah arıyoruz. O arada ölmüş bir Yunan askeri gör-düm, belinden kayışını aldım. Ağıldere sırtlarında, mızraklı ve yedekli atlarıyla Türk askerle-rine rastladım. O sırada Yunan uçağı süvarilerimize ateş etti, bizimki-ler dağıldılar. Ölen oldu mu bilmiyorum. Arkasından yaya piyadeleri-miz geldiler. Kumanya olarak ceplerinde kuru darı vardı. (Mustafa Döner, Türk askerinin cebinde yiyecek olarak “kuru darı vardı” derken ağlamaya , gözünden yaşlar akmaya başladı.))

Teğmen Yorgo Galip Agâh AKIN165

Benim köyümün adı: Paşacık köyü. Ege Bölgesi’nin küçük bir iline Uşak’ın Banaz ilçesine bağlı küçük bir köy. Yunan Genel Kurmayı, işgal planında bizim köye de bir takım askeri yerleştirdi. O günlerde köyün muhtarı Hacı Osman sülâlesinden Koca Mehmet Dayı, öğretmen Galip Akın’a şöyle anlattı: “Ben padişahlık döneminde askerliğimi Girit adasında yaptım. Adanın güzel bir sahil kentinde, merkezi bir yerde, güzel bir kahvenin

165 Galip Agâh Akın: Mehmet Emin’den olma, Ayşe’den doğma, Uşak-Banaz-Paşacık

1926 doğumlu, emekli öğretmen.

Mehmet Ersin

296

vazgeçilmez müşterileri biz Osmanlı askerleriydik. Kahvenin sahibi Türk dostu bir Rumdu. Rum işletmecinin 5-6 yaşında çok sevimli bir oğlu vardı. Yorgo adlı bu sevimli çocuk biz Türk-Osmanlı devleti as-kerlerini çok severdi. Bizler de Yorgo’yu kucağımızdan indirmezdik. Anadilimiz Türkçe’yi Yorgo’ya öğretmeye çalışırdık.” Kurtuluş Savaşı’mızın kökeninde ulusal varlığımızın yeniden bağımsız bir yapıya kavuşması için yapılan bir direniş ve ayağa kalkış, onurumuzu kurtarma işi gibi kutsal bir savaşa karar verme gibi çağdaş değerleri içine düşmanlık değil, barışın sürekliliğini sağlama girişimi olarak görmek durumundayız. Yunan birliğinin komutanı teğmen Yorgo, bir gün Muhtar Koca Mehmet Dayı’yı yanına alarak yakın bir köy olan Büyükoturak köyüne gitmek üzere yola çıkarlar. Teğmen atlı, muhtar yayan yürümektedir. Teğmen Yorgo, muhtara sorar: - Muhtar, askerliğini nerede yaptın? - Ben askerliğimi Girit adasında yaptım, der. Orada bir Rum kahvecimiz ile Yorgo isimli küçük oğlu vardı. Onu çok severdim, şimdi büyümüştür. Muhtar, bunları der demez at üstündeki Yorgo’nun başı döner, bayılır. Muhtar teğmeni ayıltır. Yorgo: - O kahvecinin oğlu Yorgo benim, der. Muhtarın eline sarılıp öper. Köye dönerler. O günden sonra Yunan işgal gücü askerlerinin tavrı değişir. Köyden hiç kimse dövülüp, sövülmez. Milli Kurtuluş tarihimizin üzerinde düşünülecek, genç kuşakla-ra aktarılacak bir davranıştır.

Düşmanın Köyümüzü Terk Edişi Mehmet ÜNAL166

Dumlupınar’da yenilgiye uğrayan Yunan birliklerinin İzmir’e doğru geri çekildiklerini kulaktan kulağa duyan köy halkı, hayvanları ile birlikte “Tümenler” diye bilinen ormanlık bir vadiye sığınmışlardı. 2. Eylül 1922 sabahı tan yeri ağarırken düşman müfrezeleri köyümüze (Ulubey’in Çardak Köyü) girerek 15 kadar evi ve bir çok harmanı ateşe vererek köyü terk etmişlerdi. Üç dört gündür aç açık, korku içinde yaşamını sürdüren köy halkımız, gizlendikleri yerlerde düşman baskınına uğradıklarından

166 Mahmut’tan olma, Emine’den doğma, Uşak-Ulubey-Çardak 1915 doğumlu emekli

veteriner teknisyeni Mehmet Ünal’ın 18.3.2002 tarihinde yazıp bana verdiği anısı.


297

köyümüze doğru kaçarak, köye 300 metre kadar bir yerde toplanmış-lardı. İşte burada toplanan halkımız “Köye girelim mi, girmeyelim mi” diye pür heyecan ve korku içinde beklerlerken, köy tarafından atlı süvarilerin bize doğru olanca hızı ile gelmekte olduklarını görünce, askerlik yapmış köy adamları: - Biz düşmanın piyadelerinden kaçarak, buraya geldik. Şimdi ise süvarileri geliyor, bunlardan kaçılmaz” diye pür heyecan ve korku içinde beklerlerken, yanımıza gelen süvariler: - Korkmayın kardeşler, biz Türk askeriyiz, dediklerinde; yerler-de korku içinde ağlaşan, kadın erkek, çoluk çocuk, sevinçle askerlerin ayaklarına sarılmış, onlara: - Siz şimdiye kadar nerelerdeydiniz? Bizler birkaç senedir düşman mezaliminde inim inim inledik, bizlere yapmadıkları eza cefa kalmadı, diye dert yandılar. Askerler:

- Bırakın bizi, eğlenmeyin, düşmana yetişelim. Köyleri, har-manları yakmalarından kurtaralım, deyip orada küçük bir vadiye inip, yarısı henüz köy hudutlarında görülen düşmanla sıcak temasa geçti-ler. Köye girdiğimizde, bizim evin saçaklarından yanmaya başla-dığını gördük. Hemen komşularımız gölden (Çardak köyünün ortasın-daki su toplanan büyükçe havuz) kovalarla, bakraçlarla su taşıyarak yangın söndürülmüştür. Ben o zaman üzeri toprak olan evimizin üzeri-ne çıktım, etrafı gözlerken iki Türk süvari askerinin köyde kaldığını gördüm. Bu esnada köyün kuzey istikametinden sekiz askerin gelmek-te olduğunu gördüm. Köydeki Türk süvari askerinin birisi bu sekiz askerin geldiği yere geldiğinde, bunların bozguna uğramış, birliğini kaybetmiş Yunan askeri olduğunu görünce, hemen atını olanca hızı ile sürüp, köyün doğu tarafına kaçmıştır. Sekiz Yunan askeri, süvarimizin arkasından ateş etmişlerse de isabet ettirememişlerdir. Biraz sonra bu Yunan askeri köyün güney istikametindeki mezarlık arkasına doğru gittiklerinde oraya gelmiş olan Türk askerleri tarafından kurşunlanmış-lardır. Az sonra askerlerimiz köye girmişler ve bizim evin önündeki meydana silah çatarak, kısa bir mola vermişlerdi. Köy halkı ellerine geçirdikleri üzüm, kavun, karpuz, ekmek, ne varsa askerlerimize ikram etmişlerdir. Bu çok üzücü ve üzücü olduğu kadar da askerlerimizin gelme-siyle çok sevindirici dakikaları gördüğüm ve yaşadığım için, hala daha unutamıyorum. Hele bir gün, köy kenarında kuzularımı otlatırken Köy Korucu-su ile yanıma gelen iki Yunan askeri, en besili bir kuzumu aldılar, gitti-ler. Bu da hiç içimden çıkmıyor.

Mehmet Ersin

298

Allah bu günleri bize ve Türk halkına bir daha göstermesin. Bizi bu günlere ulaştıran, kahraman komutan Atatürk’e ve askerlerimi-ze şükran borcumuz sonsuzdur, nur içinde yatsınlar.

Yazarın Notu: Uşak Kültür Müdürü Şerif Arıtürk-Kurtuluş Savaşı ile ilgili çalışmalarımı bildiğinden ve Uşak Lisesinde öğretmen-liğini de yaptığımdan- Uşak’a gelecek olan gazeteci Yavuz Donat’la Kurtuluş Savaşı’na tanıklık eden birilerini bulmak için benden yardım istedi. Yaşayan canlı tarihlerden, yakınımda olan defalarca anılarını dinlediğim kayın pederim Mehmet Ünal vardı. Mehmet Ünal’ın anıları bu kitabın birinci ve ikinci baskılarında yer aldı. Kayınpederim Mehmet Ünal ile vilayete gittik. Yavuz Donat, ilk tanışmamızın ve konuşmanın içeriğini, köşesinde 21 Kasım 2004 tarihli Sabah Gazetesinde yayınladı. Her canlı gibi ölüme aday olan, çalışkan, dürüst, Uşak-Ulubey-Çardak köyünden emekli baytar memuru Mehmet Ünal 25.12.2004 tarihinde ölümü tattı. 27.12.2004 tarihinde Yavuz Donat’a telefon ede-rek, “CANLI TARİH”in vefat ettiğini söyledim. Yavuz Donat’ın Sabah Gazetesindeki, “Vitrin” başlıklı köşe-sinde “Canlı Tarihin Ölümü”, başlığı ile 1 Ocak 2005 cumartesi günü bir yazısı daha çıktı. Yavuz Donat’a 3 Ocak 2005 pazartesi günü saat:16.30’da telefonla yaptığım konuşmada şunları söyledim: “1 Ocak 2005 tarihli yazınız için şükranlarımı ve teşekkürlerimi sunuyorum. Cumartesi günü yayınlanan yazınızı okuyunca, hüzünden mi desem, yoksa saygın, tanınmış bir yazarın Türkiye’nin herhangi bir köşesinde yaşayan insana, kadirbilirlikle değer verdiğinizden mi, göz-yaşlarımı tutamadım. Oğlumun, kızımın cep telefonları ve evimin telefonu Mehmet Ünal’ın vefat haberini duymayanlara aracılığınızla duyurduğunuzdan, susmadı. Hep başsağlığı dileklerinde bulundular. 27.12.2004 tarihindeki konuşmamızdan sonra, düşüncelerim dinlenip, duygularım havalanınca, Yavuz Beye şunu da söylemeliydim, bunu da anlatmalıydım, diye içim içimi yedi. Size anlatacaklarımın hemen hepsini vefat haberinde yazmışsınız. Sağolun.” Yavuz Donat’a bir kez daha duyarlılığı için teşekkür ederim.


299

Aşıklar Diyarında Bir Canlı Tarih167 Yavuz Donat

Eskiden “Uşşak” diye bilinirmiş. “Aşıklar” anlamında. Evliya Çelebi’nin “küçük ama bakımlı bir yer” dediği Uşak, “aşıklar kenti” olarak tanınırmış.

Binlerce yıllık “aşıklar kenti Uşak”, aynı zamanda bir “acılar kenti... Şehitler kenti... Gaziler kenti.”

Hangi köye gitseniz “Kurtuluş Savaşı’ndan bir anı.” 0 günleri yaşayan bir “nine” ya da “dede”.

*** Uşak Lisesi’nin eski müdürü Mehmet Ersin “sizi kayınpederim-

le tanıştırayım” dedi. Ve yaşı 90’ı geçmiş olan Mehmet Ünal’ı getirdi. O sırada Vilayet Konağı’ndaydık. Mehmet dede bizi Uşak Valisi sandı, elimize sarıldı: -Demek Cumhuriyetin valisi sensin… Atatürk’ün yolunda hiz-

mete devam et… Seni seviyoruz Vali bey. “Dede” dedik: - Biz vali değiliz. Sonra Vali Ali Fuat Güven’i gösterdik: -İşte sözünü ettiğiniz Uşak valisi.

*** Uşak’ın Ulubey ilçesinin Çardak köyünden, emekli veteriner teknisyeni Mehmet dede anlattıkça anlattı. Vali beyle birlikte dinledik.

Yunan birlikleri Dumlupınar’da yenilgiye uğratılmış. İzmir’e doğru geri çekiliyor. Kaçıyor.

Mehmet Ünal’ın köyüne de “düşman yurdu terk ediyor haberi geliyor.

- Sonra dede? - 2 Eylül 1922 sabahı tan ağarırken Yunan müfrezeleri, bizim

köyde 15 evi ateşe verdiler... Harman yerlerini yaktılar... Sonra da köyü terk edip gittiler.

*** -Daha sonra dede? -Ben daha güççüktüm, çocuktum… Bir borazan öttürüldü…

Baktık 50 kadar atlı geliyor... Amanın Yunan geliyor diye kaçışırken, içlerinden biri bağırdı.

- Ne diye?

167 Yavuz Donat, Aşıklar Diyarında Bir Canlı Tarih, Sabah Gazetesi, 21 Kasım 2004.

Mehmet Ersin

300

- Korkmayın kardeşler biz Mustafa Kemal’in askerleriyiz diye. - Sonra?

- Kadın, erkek, çoluk, çocuk, genç ihtiyar köyde kim varsa herkes Mustafa Kemal’in askerlerinin atlarının ayaklarına sarıldı… atları öptük, askerleri öptük.

*** Kimi üzüm bulup koşturmuş, kimi kavun, kimi yumurta, kimi

ekmek. Askerlere vermek için. Askerler “yolumuzdan çekilin, bizi oyalamayın” demişler: -Bizi bırakın, varıp iki köy daha kurtaralım.

*** -Yaa işte böyle gazeteci bey… Çok acılar çektik… İyi ki Ata-

türk vardı… Atatürk, 15 gün sonra fakire, evi yanana giyecek yolladı… Atatürk bizi okula yolladı, Atatürk bizi adam etti... O günleri unutmayın gazeteci bey evladım…

Anadolulu, Anadulu ve Kınalı Kuzu Damadı Mehmet Ersin “baba” diyerek canlı tarih Mehmet

Ünal’ı yerinden kaldırmak istedi: - Gidelim, Yavuz beyin işi çoktur, fazla meşgul etmeyelim. 90’ı devirmiş Mehmet dede “dur” diye itiraz etti: -Kınalı kuzumu anlatacağım.

*** - Babam Çanakkale harbine gitmiş... Babam gittikten 3 ay

sonra doğmuşum... Babamı hiç görmedim... Gazeteci evladım, Anado-lu sözü nereden gelir, bilir misin?

- Nereden gelir dede? - Anadolu demek, Anadulu demek... Bütün analar dul kaldı...

Babalar Çanakkale’de, Sakarya’da, Dumlupınar’da hep şehit oldu... Bu vatan için.

*** Annesi, küçük Mehmet’e bir gün “kuzuları dere kenarına gö-

tür” demiş. Mehmet, dere kenarında kuzulan otlatırken, bir Yunan askeri

gelmiş. En besili kuzuyu alıp, gitmiş. - Ağlaya ağlaya eve vardım... Ana dedim... Kınalı kuzumu

Yunan aldı... O benim en sevdiğim kuzuydu. - Anam dedi ki, ağlama benim yetimim... Yunan kimi evin ökü-

zünü alıyor, iki evin eşeğini, kimi evin kağnısını... Hemi de onlara


301

mermi yükleyip, Türk askerine atmaya götürüyorlar... İçim yanıyor oğul, içim.

*** Küçük Mehmet, kınalı kuzusu için hüngür hüngür ağlamayı

sürdürünce, muhtar gelmiş. Mehmet’i elinden tutup, Yunan karakoluna götürmüş. “Bu çocuğun babası yok... Anası fakir... Kuzusunu geri verin” diye.

Komutan onları öyle bir kovmuş ki... Dede hala ağlayarak anlatıyor.

*** Mehmet dede seneler önce bir turla, turist olarak Rodos’a git-

miş. Yolda, kendisinden daha yaşlı, sarışın, mavi gözlü bir Rodoslu’yu görünce, hemen eşine dönmüş:

- İşte o... Ta kendisi. Eşi şaşırmış: -Kim? - Benim kınalı kuzumu alan Yunan askeri sarışın, mavi göz-

lüydü.. Bu işte o. Aynı turdaki Türkler “dur dede” demişler: - İnsan, insana benzer... Gördüğün her mavi gözlüyü, senin

köyü işgal eden Yunan askeri sanma. Mehmet Ünal bu olayı anlatıp, sordu: - Gazeteci bey yavrum, acep Rodos’ta gördüğüm o ihtiyar,

benim kınalı kuzumu alan Yunan askeri miydi? Ve yanaklarından yaşlar süzülmeye başladı. Mehmet Ünal, Atatürk’ü Anlatıyor. Mehmet dede, Atatürk’ü gördünüz mü? - Heç görmez olur muyum? O bizim kurtarıcımız, babamız...

Hemi de damadımız... Atatürk, Uşak’tan evli... Eşi Latife hanım, Uşakîler’den Helvacızade Mustafa beyin kızı.

*** - Atatürk’ü nerede gördünüz? - Talebeydim, Atatürk gelecek dediler, bizi istasyona götürdü-

ler. - Sonra? -Akşam oldu, tren geçikti, öğrencileri evlerine yolladılar ama

ben istasyondan ayrılmadım… İyi ki beklemişim. -Geldi mi? -Geldi, herkes selamladı… Konuşma yaptı. -Ne dedi?

Mehmet Ersin

302

-Ey Uşak ahalisi dedi… Asayiş iyi mi, bir şikayetiniz var mı, jandarma size iyi davranıyor mu, vergiler yüksek mi?... Bunları sordu.

-Sonra? -Lise öğretmeni Ethem Beye kızdı.168 -Neden? -Ethem Ruhi bey dedi ki, Atam, sen şöyle büyüksün, böyle

büyüksün, sen Bismark’sın, sen Napolyon’sun.. Atatürk buna kızıdı. - Ne dedi? - Dedi ki, onlar şan şöhret peşindeydi... Ben ise ülke için çalı-

şan, içinizden biriyim. ***

- Dede... Bugün Atatürk denilince aklınıza ne geliyor? - Okul geliyor oğul, okul... Eskiden köye mektup gelirdi de,

kimse okuyamazdı... Komşu köyden mektup okuyacak biri aranırdı... Şimdi okulu olmayan köy yok... Artık kültürlüyüz, güçlüyüz... Atatürk bizi adam etti oğlum, adam.

*** - Dede, hanım hayatta mı? -Hayatta… 80 yaşında - Sizi yorduk.. Kendinize iyi bakın. - İyiyim, iyiyim gazeteci bey evladım... Tek dileğim var, Allah

bir daha bu ülkeyi Kurtuluş Savaşı yapmak zorunda bırakmasın... Şu bayrak var ya, hep dalgalansın.

168 Yazarın Notu: Mehmet Ünal’ın yaşlılığından dolayı bellek yanılgısı var. Mustafa

Kemal Paşa’nın Uşak’a üçüncü gelişinde, 19 Şubat 1923’te Türk Ocağı’nda Ethem Ruhi Alper’in Atatürk’ü; Bismark ve Napolyon’la karşılaştıran bir konuşması vardır.


303

Canlı Tarihin Ölümü169 Yavuz Donat

Tarih 21 Kasım 2004... Pazar. Uşak’ın Ulubey ilçesinin, Çardak köyünden, 90 küsur yaşında-

ki, emekli veteriner teknisyeni, canlı tarih Mehmet Ünal erkenden kalk-tı, ilk işi SABAH gazetesini almak oldu.

“VİTRİN sayfasını” açtı. “Aşıklar diyarında bir canlı tarih” diye başlayan “kendi yaşam öyküsünü” okuyunca...

Gözyaşlarını tutamadı. Ve dudaklarından şu sözler döküldü: - Allah’ım, canımı alabilirsin... Demek bu yetim Memet’i de

takdir eden çıkıyormuş... Gayrı ölsem de gam yemem. ***

Mehmet dede yaşlıydı ama... Toprağa sağlam basıyordu. Yü-rüye yürüye gazete bayiine gitti:

- Yavrum, SABAH gazetesi ver. - Mehmet dede, az önce aldın ya. - Yavrum, gazete beni yazıyor. Gazete bayii işi gücü bıraktı. Başladı “Mehmet dedenin hikayesini” okumaya: -.....2 Eylül 1922 sabahı Yunan müfrezeleri, Atatürk’ün asker-

lerinden kaçarak, vatanı terk ediyorlardı... Köyümüzü ateşe verdiler... Harman yerini yaktılar.

*** Mehmet dede o gün “tam 20 gazete” aldı. “Bayi, bayi” dolaştı. “Okudunuz mu, gazete beni yazıyor” diye duyana, duymaya-

na, eşe, dosta, konu komşuya haber verdi. 169 Yavuz Donat, Canlı Tarihin Ölümü, Sabah Gazetesi, 1 Ocak 2005.

Mehmet Ersin

304

*** Mehmet Ünal’la Uşak’ta, Vali beyin odasında konuşmuştuk...

Bizi Uşak valisi sanmıştı. Uzun uzun onu dinlemiştik. Yunanlılar yakarak, yıkarak köyü terk ettikten bir süre sonra,

uzaktan “atlılar” görünür. Köylü “yine Yunan geliyor” diye sağa sola kaçışırken... Atlı askerler borazan çalarak yaklaşırlar: -Kaçmayın kardaşlar... Biz Mustafa Kemal’in askerleriyiz. Köyde herkes askerlere sarılır, onlara su getirirler. Atların

ayaklarını öperler. Askerler der ki: -Çekilin, bizi yoldan alıkoymayın... Varıp, bir köyü daha Yu-

nan’dan kurtaralım. ***

Mehmet’in annesi, askerlerden birine “bir tas ayran” uzatır. Kan ter içindeki asker, ayranı başına dikeceği sırada fark eder

ki, “ayranın içinde saman çöpü” var. Bir an duraklar. Yaşlı kadın der ki: -Yavrum, ayranın içine saman çöpünü mahsus koydum... Ter

içindesin... Soğuk ayranı birden içersen, hasta olursun... Yavaş yavaş iç istedim.

*** Mehmet Ünal “şehit çocuğu.” Babası Çanakkale savaşına gittikten 3 ay sonra o doğmuş. -Babamı hiç görmedim... Çocuktum, Yunan geldi... Sonra

Mustafa Kemal Paşa bizi kurtardı... Vatanı kurtardı... Hepimizi okuttu... Adam etti... Okumak gibisi var mı? Yaşasın Cumhuriyet.

*** 21 Kasım’dan bu yana Mehmet dede gelene, gidene “kendisi

ile ilgili yazımızı” gösterip, durdu. “Tarih kurumlarından... Tarih vakıflarından... Üniversitelerden”

dedeyi ziyaret etmek, anılarını “banda kaydetmek” isteyenler oldu. Ama “bunlar gerçekleşemedi.” “Yaşam öyküsünü” yazmamıza çocuklar gibi sevinen, “artık

ölsem de gam yemem... Gözüm açık gitmem” diyen “Uşaklı baytar Mehmet”, 2005’i göremedi.

Akşam saat 19.00’da, kronik kalp yetmezliğinden vefat etti. Elinde gazete, yüzünde ise bir gülümseme vardı. Nur içinde yat dede.


305

Zito Venizelos Anlatan: Hasan (Hasköylü) Bozkurt*

Yazan: Prof. Dr. Yalçın Bozkurt** Babam, işgal yıllarında 4-5 arkadaşıyla okula gitmektedirler.

Bir Yunan işgal kuvvetlerinin karakolunun önünden geçerken iki-üç Yunan askerinin kendilerini yanlarına çağırdıklarını görürler.

Askerlerin yanında iri bir karakol köpeği bulunmakta ve yanın-da bir de uyuz köpek bulunmaktadır.

Askerlerden biri, çocuklara; “---Gelin bakalım buraya… bu iri köpek Venizelos, bu uyuz

köpek de Kemal Paşa… kapıştıralım bakalım ne olacak?” Askerler uyuz köpeğin perişan olacağını beklemektedirler. Bu-

runlarını birbirine sürterek kapışmalarını beklerler. Beklenen olmaz, uyuz köpek Venizelos’u kovalar. Bu sahneye dayanamayan babam kahkaha ile gülerken kulağında bir kuvvetli tokat patlar.

“Aylarca kulağım, fan… fan… etti yavrum,” diye anlatırdı.

Mağara Anlatan: Hasan Bozkurt

Yazan: Prof. Dr. Yalçın Bozkurt Yunan işgalinde insanlar dağlara çıkar, yakalanmamak, meza-

limden kurtulmak için mağalara sığınırlar. Babam, annesi ile birlikte can derdi ile bir mağaraya girmek is-

terler. Ama mağaradan biri ---Siz başka yere gidin, burası dolu, der. Babam ve annesi bu cevap karşısında yıkılırlar. Zira bu lafı

eden kişi anneannem ve dedemin yıllarca gönüllü yardım ettiği kişi, evde hep misafir ettikleri bir kişidir.

Babam, bu örnekle bize; ---İnsanlar, sorunlar karşısında problemleri yaşadığında anla-

şılır oğlum, derdi. Bu olay, babamda çok hüzün yaratmışa benzerdi.

* Hacı Abdilerden Mahmut (Hasköylü) Bozkurt’tan olma, Hatice’den doğma, Uşak-

Ulubey-İnay-1327(1911)-1992, Hasan Bozkurt. ** Prof. Dr. Yalçın Bozkurt, Hasan’dan olma, Zekiye’den doğma, Uşak-26.5.1948 do-ğumlu, İzmir’de ikamet ediyor.

Mehmet Ersin

306


307

III.UŞAK-İŞGALDEN SONRA

Mehmet Ersin

308


309

Ekmek Anlatan: Hasan Bozkurt Yazan: Prof. Dr. Yalçın Bozkurt

Yunan Ordusu, Dumlupınar’da bozulup, İzmir’e doğru kaçar-ken pek çok subayı ve erleri tutsak olmuşlardır.

Küme halinde esir tutulanlara ekmek getirilir. Ekmek havadan dağıtılırken – zira insanlar açlıktan hücum ettiklerinden dağıtan kişi, ekmekleri her halde havaya atmak zorunda kalıyor- ekmekler havada, bir çok eller tarafından parçalanıyor. Hemen tüketiliyor. İşte o anda babamın gözlemlediği, esir biri havada kopardığı lokmayı hemen çiğ-nemeye başlar. O anda ekmek kapamayan diğer bir esir, çiğnemekte olan kişinin boğazına sarılır, sıkar, ağzını açmak zorunda kalan kişinin ağzından işaret parmağı ile çiğnenen lokmayı alıp, kendi ağzına atar ve oradan kaçar.

Babam: ---İşte savaş böyle bir şey yavrum, Allah açlıkla terbiye etme-

sin, derdi.

Kim Bu Baba? Fatma TOKMAK170

Babam Ali Sabri Cengiz171 kaç kez 4-5. sınıfları okuttumsa, benim sınıflarımda Kurtuluş Savaşı’nın tarihteki yerini, önemini, o dönemde çektiği eziyetleri, hatıralarını heyecanla anlatırdı. Yunanlılar yurdumuzu işgal edip, Uşak bölgesine geldiklerinde köyümüz Ahat Yunan karargahı olmuş, komşu Kaylı köyünde de Türk karargahı varmış. Bizim köyün halkı Yunan işgali karşısında göçmen olarak köyü terk etmiş, fakat babam köyde kalmış. Babam, 9. Kolorduda askerlik yapmış, yurdunu, yurdunun insanlarını çok seven bir insandı. İşgal edilen ve Yunan Karargahı yapılan köyümüzde kalan babam, gündüzleri düşmanla birlikte yaşa-masına karşın, geceleri Türk ordusuna çalışmaya başlamış. Düşman kumandanlarından ve askerlerinden öğrendiği bilgileri, geceleri çay-dan yoldan izini kaybederek Türk karargahına iletirmiş. Uzun süre bilgi

170 Fatma Tokmak: Ali Sabri’den olma, Ayşe’den doğma, Uşak 1924 doğumlu emekli

öğretmendir. Fatma Tokmak’ın, 21.1.2003 tarihinde yazıp bana verdiği anısıdır. 171 Ali Sabri Cengiz (Kör Ali Hoca): Hatice’den doğma, Himmet’ten olma, Uşak-Banaz-

Ahat köyü (1895-1967), din eğitimi, yeni alfabe öğretimi almış bir öğretmendir. 1967’de vefat eder.

Mehmet Ersin

310

alış verişi olmuş. Bir gün düşman cephaneliği deposunun ateşlenmesi emrini almış. Üç arkadaşıyla – ne yazık ki diğerlerinin ismini şimdi hatırlayamıyorum – düşman cephaneliğini infilak ettirmişler. Düşman şüpheleri üzerine üç arkadaş, yakalanmışlar. Önce köyde, sonra da Afyon’da Yunanlılar çok eziyet etmişler. Babamı te-pesi aşağı asıp, alttan da ateş verince saçları yanmış, o eziyetin ârazı olarak gözleri bozulmuş. Koltuk altlarına, avuç içlerine kaynamış yu-murta koymuşlar, kırbaçlarla dövmüşler, cevap alamayınca da babam-ları esirlerin arasına atmışlar. Sonra divan-ı harbe çıkarmışlar. Babam köyden Afyon’a giderken torbasına yanmış kaplumbağaları koymuş. Hakimlere, mahkeme huzurunda cephaneliği kundaklamadıklarını, yanmış kaplumbağaları göstererek, bunların tokuşurken çıkardıkları kıvılcımla cephaneliğin tutuşabileceğini söylemiş. Mahkemeden tekrar esirlerin ve arkadaşlarının yanına gönderilmiş. Babamın gözleri önün-de pek çok Türk esirleri, kurşuna dizilmişler. Babam bunları anlatırken nasıl üzülürdü, üzüntüsü hala gözümün önünden hiç gitmez. Yunanlılar, eza-cefa, ve sonunda bir grup Türk esirlerini Af-yon’dan İzmir’e, İzmir’den de Atina’ya götürmüşler. Babamın kemerin-de beş sarı lira varmış. İzmir’den Atina’ya gemiyle giderlerken muhafız subaya babam, bu beş sarı lirayı kendisine yardımcı olması için teklif etmiş. Yunan subayı rüşveti kabul ederek babama yardımcı olacağına söz vermiş. Yunan subayı, Atina’ya vardıklarında babamı, evine gö-türmüş, o gece eziyetten gördüğü yaralarını tedavi etmeye çalışmış. Banyo yaptırmış, mahkemede de her sorulan soruya “Bilmiyorum” diye cevap vermesini söylemiş. Babam yurttaşları ile bir süre Atina’da esir kalıyor, sonra İzmir, oradan da tekrar Afyon’daki Yunan hapisha-nesine gönderiliyor. Büyük Zafer’den sonra Afyon’da özgürlüğüne kavuşuyor. 1945 veya 1946 senesiydi. Babamla Uşak’tan öğretmenler toplantısından Banaz’a trenle dönüyoruz. Tren tıklım tıklım Yunanlılar-la doluydu. Yunanlılar muhacir olarak Suriye’ye gidiyorlarmış. İşin ilginç yanı bu sırada bir Yunanlı gelip babama boynundan sarıldı. Babama sordum: - Kim bu baba? Dedim. Babam: - İşte beni ölümden kurtaran kişi, dedi. Babam Rumca, Arapça bilirdi. O Yunanlıyla Banaz’a kadar konuştular. Babam, Banaz’da kalmasını, kendilerine misafir olmasını söylediyse de Yunanlı – ismini hatırlamı-yorum – kafileden ayrılamayacağını söylemiş. Uşak’tan aldığımız çantamızda bulunan yiyecekleri Yunanlıya verdik. Banaz’da vedalaş-tık.


311

Beş Bidon Glikoz Anlatan: Kamil Karaman*

Yazan: Halit Karaman** 1920-1922 yılları arası Ulubey, Yunan işgali altındadır. Düş-man yakın köylerden birinde karargah kurmuş, askerleri ile Ulubey’i baskı altında tutmakta, her şeye müdahale etmektedirler. Ahali, sıkıntı ve yokluk içinde hayatını idame ettirmek çabasındadır. Esnaf özellikle gıda maddelerini üretip satmakta, maişetini çıkarmaktadır. Ulubey’de o yıllarda gayrı müslim ancak az sayıda, yakındaki tren istasyonunun bulunduğu İnay Köyünde vardır. Bunlar çevredeki en büyük ticari mer-kez İzmir ile ticari bağlantı içindedir ve ülkemizden yurt dışına ihraç edilen her türlü emtia, ticarete hakim olan Yunan ve Musevi kökenli tüccarlar tarafından yapılmaktadır. İnaylı yerli Rumlar, bu çevrede yetişen tarım ürünlerini satın almakta ve Türkiye’ye Avrupa’dan ithal edilen sanayi mamüllerini, bu yörede satıcılığını yapmaktadırlar. O zamanlar Ulubey’de el sanatları ve esnaflık gelişmiş idi. Türkiye’de bu yıllarda şeker fabrikaları yoktu. İlk şeker fabrikası Uşak ve daha sonra Alpullu’da Cumhuriyet Döneminde kurulmuştu. Ulubey’de helvacılık sanatı gelişmişti. Şeker yerine ikame edilen glikozu helva, lokum, tatlı üretiminde kullanırlardı. Glikoz yurt dışından getirilmekte, helvacılara satılmakta idi. Bu yörede çok miktarda olan meşe palamutlarının meyvası olan pelitler yüksek oranda “tanen” içerir. Tanen, deri ve ilaç sanayinde değerli bir madde idi. Yıllar sonra kimya sanayi taneni sen-tetik olarak imal ettiğinden dolayı bu ürün gözden düştü ve maalesef meşe ağaçları kesilip yok edildi. İşte babam Kamil Karaman, -ki sonradan 1950-1954 arasında Ulubey Belediye Başkanı olmuştur tarım ürünlerini halktan satın alır, meşe palamudunu, İnaylı yerli Rumlar vasıtasıyla İzmir’e satardı. Ye-rine aldığı glikoz ile kardeşleri Adil ve Şevket Karaman ile birlikte hel-vacılık yapardı. 1922 Ağustos ayında ordumuzun Afyon Cephesinde çok güç-lenmesi nedeniyle yerli Rumlar tedirgin olmuşlar ve kendilerini güven-siz hissetmişlerdir. Doğup büyüdükleri ülkeyi terke hazırlanıyorlardı. Adını “Yorgi” olarak hatırlıdığımız bir yerli Rum tüccar gayet iyi tanıdığı babama:

* Kamil Karaman: (1900-1995), Halit ve Şemsi oğlu, tüccar ve sanayici, 1950-1954

tarihleri arasında Ulubey Belediye Başkanı. ** Eczacı Halit Karaman: (1938- ), Kamil ve Rabia oğlu, eczacı ve çevirmen, Uşak

Güven Eczanesi sahibi.

Mehmet Ersin

312

-Kamil Bey, durumlar iyi görünmüyor, burayı işgal eden Yunan Ordusu gidici görünüyor, benim ve ailemin geleceği de karanlık. Ben seni tanıyorum, Hacı Halit Hocanın*** oğlusun, dürüstlüğünüzü biliyo-rum. Ben sana beş bidon glikoz bırakacağım. Bana bir şey olursa, bedelini aileme ödersin, diyor. Tanesi yaklaşık 220 litre olan beş bidon glikozu gerçekten babama gönderiyor. Türk Ordusu 2 Eylül 1922’de Ulubey’e girmezden önce, Yunan askerleri, Ulubey çarşısını gidere ayak ateşe veriyor, bu arada dükkanda iki bidon glikoz da yanıp kullanılmaz hale geliyor. Geri kalanı değerlendiriliyor. Ordumuz İnay’a girince yerli Rumları ve ailelerini de İzmir’e doğru götürüyor. Geri ödeme imkansız oluyor. Yıllar boyu borcunu ödeyemediği için babam vicdanen çok rahatsız oluyor. 1930’lu yıllarda ürettiği tahini İstanbul’da da satmaya başlıyor. O yıllarda İstanbul’da, 120 bini aşkın Rum asıllı Türk vatandaşı yaşamakta ve bir çok meslek ve ticarete egemen durumunda idiler. Tanıştığı Rum vatandaşlarımıza kendine emanet olarak glikoz veren kişinin adını, tanıyıp tanımadıkla-rını, nasıl bulacağını soruyor. Onlar, “senin sorduğun isim Türkiye’de “Mehmet” gibi Yunanistan’da binlercesi var, nasıl bileceğiz, derler. En sonunda Prodromos Topçuoğlu adlı komisyoncu, kendisine Fener Rum Başpiskoposluğu’na başvurmasını salık verir. Babamı, başpiskopos bizzat kabul edip, aradığı kişiyi bulma-nın mümkün olmadığını, arzu ederse bedelini Heybeliada’da Rum Yetimhanesi’ne bağışlayabileceğini öğütler. Teklif, babama makul gelir. O günkü fiyat üstünden, üç bidonu sekiz bidon olarak hesaplaya-rak glikozun parasını bu Rum yetimhanesine fazlasıyla bağışlar ve vicdani rahatsızlıktan kurtulur. Babam, bunu anlatırken bile kendini ferahlamış hissederdi. O zamanlar İstanbul’da daha 1960’lı yıllara kadar yayın yapan “Apoyermatini” gazetesi çıkıyordu. Bu olayı 2-3 gün maneştten haber yapar ve İstanbul’daki Rum camiasına duyurur. Rumlar tarafından çok ilgi duyulan bu gazete haberi, babama İstanbul borsa ve ticaret ale-minde bir çok kapı açar, ismi hatırda kalır. Yapılan bu örnek davranış, sonunda Karaman Ailesi açılan bu kapıdan İstanbul ile ticaretlerini devam ettirmiş ve halen devam ettir-mektedirler. Bu olay bize “dürüst olmaya değer” ilkesini öğretmiştir.

*** Hacı Halit Karaman Hoca: (1866-1953) Mehmet oğlu, Ulubey’de müderris, kadı, Halil

Efendi Medresesi Müderrisi.


313

MEHMET ERSİN İLE TARİH SOHBETLERİ YEREL TARİH ARAŞTIRMACISI MEHMET ERSİN172

Kerim Özkan: Bir Haşim Tümer Hocamız vardı, Uşak’la ilgili derli toplu bir kitap yazmak için kolları sıvamayı akıl eden. Nasıl bir uğraşı verdi, nasıl bir enerji buldu ve nasıl bir sabırla çalıştı da o güze-lim Uşak Tarihi kitabını ortaya çıkarabildi bilinmez. Ancak yine de bu şehir çok şanslı sayılmalı ki, böyle bir insan geldi, toparladı tüm bilgile-ri, zamanına göre oldukça başarılı ve son derece saygıdeğer bir eser ortaya çıkartabildi. Ve daha sonra bir çok çalışma yapılmakla beraber ısrar ve inatla Uşak tarihinin özellikle bir dönemine eğilen bir tarihçi çıktı ortaya. Ona bir tarihçi dediğimizde gerçek anlamda tarih yazan pek çok insan ve özellikle akademisyen yadırgayabilir ve haklı da sayılmalıdırlar. Ne var ki, Mehmet Ersin Bey, pek çok kurumun ciddiye bile almadığı araştırma ve inceleme ve de belge toparlama çabasının içinde. Üstüne üstlük bir de bu belgeleri amatör yerel tarihçi boyutlarını giderek çok daha fazla aşan ciddiyet ve disiplin çerçevesinde yayına hazırlamayı başarmış bir insan.

Soruyoruz Sayın Ersin’e, ne oldu ve nasıl oldu da Uşak Tari-hini yazmaya başladınız?

Mehmet Ersin: 1995’de ben emekli olduktan sonra, kendi kendimi dinledim, evraklarımı toparladım, kendi özgürlüğümü tattım. Emekli olunca dershanelerden müdürlük ya da yöneticilik teklifleri geldi. Ancak bana göre öğretmenliği noktalamıştım. Neler yapabilirim diye düşündüm. Bu arada bir A.B.D gezim var. Ordan çok büyük izle-nimlerle döndüm. Hatta “Eski Dünyadan Yeni Dünyaya” adıyla Uşak Haber Gazetesinde bir ay kadar süren bir yazı dizisi olarak yayınla-dım. 1998’de Eski Dünya’da yaşayan bir insanın Yeni Dünya’ya dair gözlemleriydi bu yazı serisi. Bir anlamda şuna benziyordu; Namık Kemal İngiltere’ye gittiğinde, Parlamento dikkatini çekmiştir. Ve onu yazmıştır. Abdülhak Hamid Londra’ya gittiğinde, zevk-sefaya düşkün birisi olarak Hayd Park’ı yazmıştır. Önemli Olan gidip gördüğünüz bir yeri kendi kültürünüz ve bakış açınızla nasıl görüyorsunuz, bunun tespitini yapabilmektir.

2000’li yıllara geldiğimizde İstanbul’da Hakim Emekli Albay Sırrı Akbay’ın babasının hatıralarını okudum, dinledim ve çarpıldım ve buradan hareketle bir şeyler yapmaya çalıştım. Daha sonra bizim dergah diye tanımladığım Mehmet Keyvanoğlu’nun işyerinde oraya

172 Ege’de Yenigün Gazetesi, 17-19-22 Mart 2007.

Mehmet Ersin

314

gelen arkadaşlar, Mustafa Demirci, Şener Öztop, Mehmet Keyvanoğlu’yla danışarak, onların da yardımlarını alarak kitap yazma sevdasına kapıldım.

Bazı duygular bir temel oluşturuyor. Daha sonra belge ve bilgi birikiminiz devreye giriyor. Ben olaya çok geniş boyutlarıyla bakarken, daha sonra boyutların daraltılması sınırlandırılması gerektiği noktasına geldim. Bu da bana hareket rahatlığı sağladı aslında. Yurdum İçin Savaşırken’de olduğu gibi, 1920-22 tarihleri arasındaki bilgi ve belge-lere ulaşmak ve konuyu bu çerçevede ortaya koymak daha iyiyiydi. Ama bu ilk kitap yayınlandıktan sonra eldeki belgelerle Kurtuluş Sava-şı’nda Uşak kitabının malzemesi oluşturulmuştu. Ben bu kitapları yazmaya çalışırken, Uşak’ın entelektüelleriyle, olayların bizzat orta-sında yer alanlarıyla konuşmayı istemiştim. 1900 yıllarında doğanlara ulaşmayı hedeflemiştim. Konuştuğum kişiler 1915-16-17 yılı doğumlu-lardı ki, savaş yıllarında ancak çocuk yaşlarda olabilirlerdi. O yıllara ait akıllarında ne kalabilirdi. Ancak hayal-meyal birkaç cümle. Buna rağ-men tarihe tanıklık etme düşüncesiyle anlatılanları kayda geçirerek yayınladım. Bazılarını redakte ettim, bazı çok önemsiz görünen bilgile-ri başka birisi önemli bulabilir diye düşünerek yayınladım.

Kerim Özkan: Yayından sonraki dönemde aldığınız tepkiler nasıldı? Yankı buldu mu kitabınız?

Mehmet Ersin: Tabii bunun da yankılarını aldım. Ulusal baz-da yayın yapan kuruluşların yazarlarından, TRT’de yayınlanan “Tarihe Tanıklık Edenler” Programının yapımcısına kadar pek çok kişiden, ya da sözü edilen tarih dilimine ait olayları incelemek isteyen Üniversite Öğretim Üyelerine Öğrencilere kadar pek çok kişiye kaynak oluşturabi-lecek iki kitap yayınlamış oldum. Daha sonraki zamanlarda, Uşak’la ilgili yayınlanan kitapları, Uşak’lı yazar ya da şair insanların yayınladığı kitapları da toplayarak, bir Uşak kitaplığı oluşturma gayretine girdim. Uşakla ilgili dergi bilgi, fotoğraf, kaset toplama çalışmaları sonucunda pek az insanda olabilecek bir arşive sahip oldum. Bu birikimin de ver-diği cesaretle, özellikle Şu Çılgın Türkler’deki -bir aralar oldukça revaç-ta olan bir kitaptı- o kitapta gözümden kaçan ve bir dostumun yardı-mıyla farkına vardığım, kitapta kısa bir pasaj halinde adı geçen, Uşaklı Yüzbaşı Hasan Basri Beyle ilgili daha fazla malumata sahip olmak için yola düştüm.

Kerim Özkan: Peki neden böyle bir araştırma diye sorarsak. Mehmet Ersin: Çanakkale Savaşları hakkında bana göre en

özlü sözü Fazıl Hüsnü Dağlarca söylemiştir; “Çanakkale Savaşları, Türkiye Cumhuriyetinin önsözüdür.” Yani bu savaş kazanılmasaydı,


315

mısak-ı milli sınırları içindeki bu devlete sahip olamazdık. Bu savaş bizi Kurtuluş Savaşının yapıldığı zemine taşımıştır. Özellikle 1. ve 2. İnönü Savaşlarının kazanılması. Nitekim Gazi Mustafa Kemal, İsmet İnönü’ye siz bu milletin makus talihini yendiniz, demiştir. Çünkü, Bal-kan Savaşlarındaki yenilgiler, Kafkas Cephesindeki yenilgiler, Sarıka-mış üzüntüleri, 1.Cihan Harbi Yenilgileri ertesinde ilk kez bu millet 1. İnönü Savaşındaki zaferle ilk kez mutluluğu tadabilmiştir. 2000 yılının başlangıcı olacak dönemin eşiğindeki yüzyıldır bu. Önsöz Çanakkale ise İnönü ilk sayfası. Ve sonra Sakarya savaşı. Bu bir dönüm noktası-dır. Yunanlı Ankara’ya ulaşamayacağı bilincinde. Türkler ise Sakarya savaşıyla bu bilinci pekiştirmiştir. Sakarya savaşında her şeye inanmış bir ordu vardır. Ve bu ordunun en önemli neferlerinden ve daha son-raki yazılarımda anlatacağım derecede önemli görevler yapmış bir kumandan var ki bu Yüzbaşı Hasan Basri Beydir. Böyle bir evlada sahip olduğunu bütün Uşaklılara duyurmak bence büyük bir olaydır. Sakarya savaşında tabii ki pek çok Uşaklı görev almış ve şehit olmuş-lardır. Ancak bu çorbada tuzu olan önemli bir şahsiyettir Yüzbaşı Ha-san Basri Bey. Hasan Basri Bey Turgut Özakman’ın Şu Çılgın Türkler kitabında kısaca sözü geçen birisi iken, kendisine ulaştığımda bu ismin kurmaca bir roman kahramanı olmadığından hareketle Şevket Soğucalı’ın yazdığı “Samsundan İzmir’e Kurtuluş Savaşı” eserine yönlendirmiştir. Gerçekten bu kitapta Hasan Basri Bey uzun uzun anlatılmaktadır. Bu konuda daha iyi kaynaklara ulaşabilmek için Genel Kurmayla yaptığımız yazışmalardan sonra daha sağlıklı bir noktaya ulaşmayı umarken ordan gelen yanıt ta beni çok fazla tatmin etmedi. Daha sonra bir takım yeni belgelere ulaşarak bu günkü noktaya gele-bildik. Sonra da Belediye Meclisinde istek üzerine üyelere Hasan Basri Bey hakkında bilgiler verdim. CHP’li Meclis üyesinin teklifi ve diğer üyelerin de kabulüyle Cumhuriyet Mahallesinde bir sokağa Yüzbaşı Hasan Basri Bey adı verildiğini öğrendik. Tabi gönül isterdi ki, bu isim bir caddeye verilsin...

Kerim Özkan: Niye Cumhuriyet Mahallesi? Bir ilintisi var mı? Mehmet Ersin: Hiçbir ilinti yok. Sadece iş yapmış olmak için

Zaten Hasan Basri Beyin ne ailesinin ne de çevresinin kim olduğuna dair bir bilgi mevcut değil. 1890-1921 yılları arasında yaşadığı ve sa-dece babasının adının İsmail Hakkı olduğu bilgisine ulaştık. Yedek Teğmen Şevket Soğucalı’nın 1941 yılında yazmış olduğu kitaptan bu bilgilere ulaşıyoruz.

Kerim Özkan:Şevket Soğucalı kim?

Mehmet Ersin

316

Mehmet Ersin: Şevket Soğucalı, yüzbaşı Hasan Basri’nin bir-liğinde görev almış birisi. Ve bu kitabı olaydan 20 yıl sonra kaleme alıyor. Yani böyle bir şahsiyet hakkında daha fazla bilgiye sahip ol-mamız gerekmekte.

Kerim Özkan: Sayın Hocam, gerek Yüzbaşı Hasan Basri, ge-rekse bu olayda olduğu gibi, bir Besim Atalay, bir Ömer Bedrettin ve benzeri şahsiyetlere yönelik resmi makamların yakın ya da uzak tari-himize karşı genel bir ilgisizlikleri söz konusu.

Mehmet Ersin: Bu konuda benim şöyle bir çağrım oldu; özel-likle bu ismi taşıyan okullarda okuyan öğrencilere yönelik bir çalışma olmak üzere, bu adamlar kimdir? Böyle bir ismi taşıyan okulda oku-duklarına göre Besim Atalay kimdir? Ömer Bedrettin kimdir? Yani okula girişte kayıt parası alıyorsunuz. Mezun olurken de diploma pa-rası adıyla bir para alıyorsunuz. Ne bileyim başka bir kaynak da sağ-lanabilir. Ama öğrencinin okuduğu okulun adını alan kişiyle ilgili bir bilgileri yok. Bu isim her kimse O. Bu Muzaffer Mert’te olabilir. Sait ve Sabri Ağaoğlu da. Halit Ziya Uşaklıgil de olabilir. Böyle bir çalışma olabilir. Besim Atalay’la ilgili pek çok kitap var ancak öğrenciye ya da Uşaklıya dönük bir şey yok. Bırakın onu. İzzettin Çalışlar Lisesine gittim. Beğenmedim. Bunu o zamanın müdürüne de söyledim, e, ne yapabiliriz? Ne yapılabilir. Ben İzzettin Çalışlar ile ilgili birçok belge verebilirim dedim. İzzettin Çalışlar’ın Uşak’la ilişkisi nedir? Neden bu kişi Uşak için önemlidir? Meselâ İzzettin Çalışlar Uşak’a iki defa gel-miştir. Biri Kurtuluş Savaşı öncesinde bir diğeri Kurtuluş savaşında 1 Eylül 1922’de Cuma günü ikindi ezanında Uşak’a ilk giren birliklerin başındaki kişidir O’nun Kurtuluş Savaşı öncesinde Ulubey’in Çardak köyünde karargah kurduğu yeri tespit ettim. İzzettin Çalışlar, Çardak Köyünden Batı Cephesi Karargahı ile görüşmüştür. Yani bu noktanın bir anıtla taçlanması sağlanabilir. Bunlarla ilgili küçük kitapçıklar hazır-lanabilir. Bu gibi konularda genellikle şahsi çabaların ortaya çıkardığı eserler gözümüze çarpmaktadır. Sayın Şener Öztop’un hazırlamış olduğu Ömer Bedrettin Uşaklı kitabı etraflı bir araştırma kitabıdır. Ve Uşaklılar bu kitaba gereken ilgi ve desteği göstermemişlerdir. Bütün bunlar gösteriyor ki bir ilgisizlik söz konusu. Tarihe, sahip çıkacaksak somut adımlar atılmalı. Bu konuda okul müdürlerine Milli Eğitim öncü-lük yapabilir.

Kerim Özkan: Kurtuluş Savaşı ve işgal yılları konusunda ça-lışmalar devam edecek anladığım kadarıyla. Ancak özellikle daha sonraki yıllarda sosyal roller alan kişiler de yavaş yavaş tarihin karan-


317

lıklarına doğru yol almaya başladı. Yol almaya başladılar diyoruz çün-kü o kişiler de bu şehir ve bu ülke için kaygılara sahiplerdi Bir şeyler yaptılar, yapmaya çalıştılar. Ama bizler, Onlar hayattayken kendileriyle ilgili hiçbir çalışma yapmamaya inatla devam ettikçe ne yazık ki, tarihin karanlıklarında onlar da yerlerini alacaklar. Ne olacak söyler misiniz sayın hocam?

Mehmet Ersin:Küçük kentlerin küçük olanakları diye bakma-mak lazım. En büyük sıkıntımız kaynak sorunu.

Kerim Özkan: Parasal kaynak mı? Mehmet Ersin: Tabii o da var ama özellikle bir Halkevleri dö-

nemi var ki, Türk Aydınlanması diye bilinir. Eski Yunan ve Latin Klasik-lerinin tercümesi çalışmaları var. Bütün illere bu kitaplar gönderilmiş ancak merkezden gönderilmiş kitaplar şimdi kayıp. 1950’ye kadar musikiden tiyatroya, folklörden, tarih araştırmalarına kadar pek çok alanda kent bazında çalışmalar yapılmıştır. Uşak Halkevi 2 sayı dergi çıkarmıştır. Onlar da yok. Benim bildiğim Alaattin Tiritoğlu Kurultay adında bir dergi çıkarmış o da yok. Sadece adını bildiğimiz ancak kendisine ulaşamadığımız bir yığın dergi ve gazete var. Bırakınız bütün bunları şu anda yayın yapan gazetelerin kendi arşivleri yok.

Kerim Özkan: Şimdi hem komik hem trajik bir durumdan bah-sedelim isterseniz sayın Hocam. Geçenlerde Uşak Üniversitesinin bir fakültesinde bir öğretim üyemiz öğrencilerine mezuniyetlerine de etki edecek önemde bir tez veriyor; Özellikle son seçim döneminde medya ile seçim ve siyasal partiler arasındaki ilişkileri sorgulayacak bir araş-tırma yapılması gerekiyor. Yani seçim çalışmalarında medyanın rolü ne olmuştur gibi. Ve özellikle o yıllarda yayın yapan gazetelere gidildi-ğinde ve arşivlerine bakılmak istendiğinde maalesef söz konusu gaze-telerin kendi arşivlerini bile yapmadıklarını dolayısıyla da o döneme ait gazetelere ulaşamayacaklarını görüyorlar öğrenciler. Hayretler içinde bu olayı anlatıyorlar. Çok kolay ve zevkli bir çalışma olarak algıladıkla-rı bu tez çalışmasının nasıl da kabus gibi bir hale dönüştüğünden bahsediyorlar.

Mehmet Ersin: Doğru. Madem ki canlı tanıklar hayattan çeki-lip gitmişler bizim ufak bile olan bilgi kırıntılarından hareketle bir şeyle-re ulaşabilme çabasında olmamız gerekiyor. Meselâ, Zeki Sarıhan’ın henüz okuyup bitiremediğim Kurtuluş Savaş Günlüğü 4 ciltlik eseri var. Şu an Çerkez Ethem’in İhaneti kitabını okumaktayım. Çerkez Ethem’in İşgal Kuvvetlerine sığınmak için kardeşi Reşit’in Uşak’a gelerek Yunan Komutanıyla pazarlık yaptığından söz ediliyor. Yanlış hatırlamıyorsam

Mehmet Ersin

318

Ethem 26 Ocak 1921’de Yunanlılara sığınmış. Bundan önce onlarla beraber olan ve Osmanlı Dönemi Teşkilat-ı Mahsusa’sının Başkanı olan Kuşçubaşı Eşref var, onun bugünkü İsmetpaşa Caddesinde yani İstasyon Caddesinde deve ile yürüdüğü söylenmekte. Yani görenler var. Bu kişi kendi çiftliğini Çerkez Ethem’e tahsis ettiği de bilinmekte. Ve bu kişi Uşak’ta görünüyor. Bu küçük ve iki cümlelik bilgiden nereye varılabilir. Kaynak yok derken bunu kastediyoruz. Peki ne yapacağız? Canlı tanık yok, belge yok. Ulaşabildiğimiz en küçük bir bilgiyi dahi ihmal etmeden parçaları birleştirmeye çalışacağız. En ufak bir ışığı dahi değerlendireceğiz. Bunun gibi örneğin özellikle 1923’ten sonraki belediyelerin çalışmaları ya da başkanlarla ilgili çalışmalar yapılabilir. O yıldan itibaren görev alan başkanların kimler olduğu ve ne gibi gö-revleri yerine getirdiği ortaya çıkartılabilir.

Uşak Dokümantasyon Merkezi Kurulmalı

Mehmet Ersin: Uşak, pek çok yönden önemli kenttir. Her dö-nemde. Bakın Yunalıların Anadolu’yu işgali, üç ana koldan olmuştur, İzmir, kuzeye Balıkesir’e... Diğeri İzmir’den güneye Selçuk, Aydın, Nazilli, Denizli hattı.

Bunlardan en önemli olanı da; İzmir’den Kemalpaşa,, Salihli, Turgutlu, Alaşehir, Uşak Polatlı hattı, yani tam göbekten direnişi delme harekatı. Şimdi bu çizgilerin her birine karşılık gelecek direniş örgütleri kurulmuştur düzenli ordular döneminde. Esas hat Uşak hattıdır. İşgal kuvvetleri burayı delse işi bitirecektir. O işgal döneminde Uşak’ta işgal kuvvetlerinin askeri hastanesi, askeri yargılama sistemi vardır. Bu buranın ne kadar önemli olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Ve işte tam burada da İbrahim Tahtakılıç ortaya çıkmakta sahneye... Balıkesir, Nazilli Alaşehir Kongreleri yapılıyor. Ve bu kongrelerin birinde Balıke-sir’de Muhiddin Çarıklı başkan. Alaşehir Kongresinde de Çarıklı baş-kanlık yapıyor ama Tahtakılıç 2. başkanlık yapıyor kongrenin. Bu Tahtakılıç, Çerkez Ethem’i Uşak’a sokmayan kişi. Bu üç direniş hare-keti arkasından Düzenli Orduya geçilince İ.Tahtakılıç Bey de bütün mesaisini Kurtuluş Savaşı’na ayırıyor. Bu konunun da araştırmaya ihtiyacı vardır.

Kerim Özkan: Bu konuda son söz olabilecek bir şey söylemek gerekirse.

Mehmet Ersin: Tarihte son söz yoktur. İşte öncelikle bir Uşak Dokümantasyon Merkezi kurulması gerekmektedir. Uşak Gönüllüleri Derneğinin de yapmaya çalıştığı şeydir. Buradan hareketle Uşakla İlgili bir Uşak Tarihi Araştırmaları Enstitüsüne geçilebilir. Geçilmelidir


319

de. Çünkü tarih asıl itibarıyla, tarihsel araştırma metotlarıyla yazılması gereken bir bilim dalıdır. Bu konuda Uşak Üniversitesinde sadece tarihi konu edinen bir fakülte yok. Olmasında yarar var.

Mesela Haşim Tümer’den söz edildi. Sayın Sabri Kırlı’nın Halk Eğitim Derneği Başkanlığın-dayken, çıkarttığı bir dergi var. -”Dünkü Bugünkü Uşak” dergisi. Bu dergide Haşim Tümer, Uşak’ın Kurtuluşuy-la ilgili bir kitap hazırladığını söylüyor. Ama kitap yayına verilemiyor. Yani ömrü vefa etmiyor. Bir de İlçemiz Sivaslı adındaki kitapta Hacimli Mehmet Beyin Kurtuluş Savaşıyla ilgili anıları olduğu yazılmakta. Ve bu anıların Haşim Tümer tarafından alındığı söyleniyor. Sayın Sabri Kırlı’ya yani Haşim Tümer’in damadına konuyla ilgili sorduğum soruya olumlu bir yanıt alamadım. Ne yapılabilir. Her şey birer birer ortadan kayboluyor.

Mesela Alaattin Hazıroğlu’nun yayınladığı kitap; “Dorukta Gö-rülen Yer.- Uşşak.” Bu kitabı eleştirenler çıkmıştır. Ama bence Sayın Hazıroğlu kendi üzerine düşeni az ya da çok yapmıştır. Tamam eleşti-rilsin. İtirazımız yok ama daha iyisini de yapmak için çalış.

Kerim Özkan: Hocam, Keşke çeşitli kurumlar da hiç olmazsa o kadarcık bile olsa bir hassasiyet gösterebilmiş olsalardı diyor insan. Bu gün hemen hemen her kurumun kendine ait birtakım kayıtları mev-cut. Örneğin Ticaret Odasının üye kayıt defteri. 1920’li yıllara kadar uzanan bu defterler ortalıkta herhangi bir korumaya gerek görülmeden tutulabiliyor. Oysa o defterde yıllar önceki Uşaklıların çok önemli anıla-rı mevcut. Ne zaman ve hangi işi yapmış. Ne zaman işi bırakmış. İz sürme yöntemiyle herhangi bir kişi hakkında yapılacak bir çalışmada çok önemli bir başvuru kaynağı olabilir bu kayıtlar. Ancak, belirttiğimiz gibi hiç bir önlem alınmadan hırpalanmaya devam etmekte.

Mehmet Ersin: Tamam işte bunlar güncelleşebilir. Araştırma-larımızla ilgili biz de bir takım kurumlara gittiğimizde ne belediyeden, ne vilayetten, örneğin ne de emniyetten arşive konu olabilecek belge ya da kitap olmadığını gördüm. Belki vardı da yok denildi. Yani baştan savma şekilde davranılıyor. Elimde bir takım belgeler var. Zamanın Kütahya Valiliği, 1950’lerde galiba, o zaman Uşak daha Kütahya’ya bağlı, Uşak’taki kimi insanlara bir seri soru gönderiyor. Atatürk Uşak’a geldiğinde nerede kaldı, Trikupis’i nerede teslim oldu falan diye. Bu belgeyi de yayınlayacağım. İşte o dönemde bu soruları bu olaya görgü tanıklığı yapma ihtimali olan kişilere soruyor. Ve cevapların tamamını eski yazıyla yanıtlıyorlar söz konusu kişiler. Bu güne kadar gün yüzü-ne çıkmamış belgeler bunlar. Bir tanesinin verdiği cevapta Trikupis, Bedesten önünden geçirilip, Kaftancıların evine yani Mustafa Kemal Atatürk’e götürülürken, ya da getirilirken Bedesten’den Trikupis’e san-

Mehmet Ersin

320

dalye atıyorlar!. Ordu Komutanı Asım Gündüz’e, Trikupis’i götüren Müşfik Bey diye birisi var. Yayınlanan eserlerde Müşfik Beyin adından da bahseden olmuyor.’

Bir yanlışlığı olduğu gibi, düzeltmeye çalışmadan, mantık süz-gecinden geçirmeden aktarmaya devam ediyoruz. Geçenlerde Sayın Valimiz de TRT’deki “Gezelim Görelim” programında, Trikupis’in Ata-türk’ün huzuruna çıkarıldığı yerde, Trikupis’in silahını ve kılıcını teslim ettiğini anlatıyor. Yok böyle bir şey. Trikupis kılıcı belinde tabancası elinde Atatürk’ün huzuruna çıkartılacak, olacak şey mi? Bir kere man-tık buna itiraz eder. Muzaffer Türk Ordularının güvenliği, mağlup ol-muş bir komutanı, o ülkenin kaderini elinde tutan, o ülkeyi kurtaran bir insanın huzuruna silahı ve kılıcıyla çıkmasına müsaade eder mi? Yok böyle bir şey. Bunun için de bu en önemli olayda da olduğu gibi, tari-himizi iyice ortaya çıkartabilmeliyiz.

Ben buradan Uşak’ta yaşayan herkesin ellerindeki bilgi belge fotoğraf her ne varsa, kurulacak bir dokümantasyon merkezine devre-dilmesi çağrısını yapmak istiyorum. Şu sandıklardaki özel olarak sak-lanan ve topluma mal olmamış belgeleri Uşak Halkının ortak bilincine kazandırmaları çağrısı yapmak istiyorum. Bu görüşme için de Yenigün’e teşekkür ediyorum.

Kerim Özkan: Bizde Sayın Mehmet Ersin Beye teşekkür edi-yoruz. Umalım ki, bu sesleniş, gerek resmi kurumlara, gerekse halkı-mıza yapılan bu çağrı yankı bulur. Ve tarihiyle kucaklaşmış bir Uşak göreceğimiz günler çok uzak değildir. Saygılar.


321

ANILARIN DEĞERLENDİRİLMESİ

Mehmet Ersin

322


323

ANILARIN DEĞERLENDİRİLMESİ

Bu kitabı, ikinci baskısı için yeniden okuyup düzenlerken, anı-lardan ilginç notlarçıkardım. Saptamalarımın kaynağı bu kitaptaki anılardır. Dipnot kullanmadım. Anılarda sözü edilen, dikkatten kaçan; olaylar, olaylarda yer alan kişiler ve mekanlar, Kurtuluş Savaşı’mız konusunda bilinenlerin yanında, bilinmeyenleri de tespit etmek olana-ğını verdi. Kitabın, “Birinci BölünV’ünün “A. Yayınlanmış Anılar”a geç-meden önce “Anılar...” başlığı altında anılardan hareketle saptamalar yapmıştım. Bu tespitlerin dışında, başka tespitler de yapmak istiyo-rum.

1. İşgal Öncesi ve İşgalde Kişiler 15 Mayıs 1919-1 Eylül 1922 tarihleri arasındaki Uşak ilçesinin

atanmışlarını ve seçilmişlerini, tarihi kaynaklardan tespit etmek müm-kündür. Halk belleğinde yer eden, anılarda adı geçen kişileri belirle-mek, onların etkinliğini olumlu/olumsuz yönlerini de gün ışığına çıka-racaktır.

Kütahya Valisi : Fevzi Kaymakamlar : Asaf Bey (lakabı Demirayak) 1914’lerde

: Faik Bey (Ankara Valisi hain Muhittin Pa-şa’nın yakın akrabası)

: Kemal Bey (Fransız tabiyetinde): Azmi Bey (İşgal öncesi Uşak’ı terk eder): Murat Bey (Sivaslı-Bulkaz ve Ahat’taki Türk askerlerinin komutanı)

Belediye Başkanları: Köseoğlu Ahmet Efendi (İşgalde Ati-na’ya sürgün gönderilir)

: Acemlerin Hulusi Bey (Yunan Generali Nider tarafından atanır)

Müftüler : Çeltiklerli Halil Efendi : Hafız Ali Efendi

Vaazcı : Besim Atalay; “Kocayazı” denilen meydanda ve Ağalar Camii’nde Kurtuluş Savaşı’mız le-hinde konferanslar ve vaazlar verir.

Müezzin : Hafız Hüseyin: Ulu Cami Müezzini Ulubey Nahiye Müdürü: Mustafa Bey: Yunanlılar kaçarken

Beşir Mehmet, Yunan işgali sırasında nahiye müdürünün Yunancı olduğu gerekçesiyle öl-dürür.

Karahallı Nahiye Müdürü: Kosti (Yerli Rum İzmir’den gelir.)

Mehmet Ersin

324

Öğretmen: Mahmut Efendi Ulubey Mahalle Muhtarı: ibrahim Hoca Karakol Kumandanı: Banaz Çece (Çamsu) köyü Karakol

kumandanı Kütahyalı Talip Çavuş. Talip Çavuş, olumsuz davranışlar-da bulunan çetelerin, ateşe verdiği Ortaköy yangınını söndürmeye çalışır. Bunu duyan Kuşcubaşı Eşref, emir vererek, Talip Çavuş’u Cigeroğlu Pınan’nın yakınlarında kurşuna dizdirir.

Okullar : Numune-i Edep: Müdür Hacı Remzi Efendi. Bu yü-rekli müdür, işgalde okulundan bayrağı indirmeyen, “Bayraksız okul olmaz” diyen, kurtuluşta (1 .Eylül. 1922) elinde Türk bayrağı ve yanın-da 5-10 gençle birlikte “Yaşasın Türk ordusu geldi” diye Uşak caddele-rinde sevinç çığlıkları atan şahsiyettir.

Adanalı Medresesi: Müderris Hacı Ahmet Efendi: Milli kuvvet-lerin toplanmasında, halka katılmaları için vaazlar veren manevi, cep-heyi hazırlayan kişidir.

Dar-ül Hilafe Medresesi: Müdür: Ayıntabizade Salih Uçar, 1. Dünya Savaşı’nda 5.Fırka, 13 Alay, 2.Tabur imamı olarak; Çanakka-le’de, Anafartalar’da, doğuda da Bitlis Savaşı’na katılarak askerlik görevini yapar. İşgalde Yunan askerlerinin yaptıklarını, mezalimi; I.Dünya Savaşı’ndaki taburundaki yedek subay İzmirli Tüccar Abdullahzade Nuri Sevil’e bildirir. Nuri Sevil de Fransız postanesi kanalıyla Ankara Hükümetini haberdar eder.

Okulundaki öğretmenlerden biri Yunan emellerine hizmet edince, onu görevden alır.

Belediye Başkanı Hulusi Bey’in “İlhak ve muhtariyet” içeren bildirisini gençlerle protesto eder ve Nuri Bey aracılığıyla gereken yerlere haber gönderir.

İdama mahkûm olan üç kişi hakkında, Kral Konstantin Uşak’a geldiğinde (17 Temmuz 1921) refakatçi olarak bulunan İzmir Fevkala-de Komiseri İstiryadis nezdinde, teşebbüste bulunur. İdamlar 101 yıl hapse çevrilir.

Uşak’tan Atina’ya gönderilen sürgünler hakkında, İzmir’e gide-rek, Yunan casusu Madam Mari nezdinde girişimde bulunur, 200 lira rüşvet verir, Uşak’a sürgünler dönünce daha önce rüşvete ilaveten 200 lira daha ekler.

Medresenin camiine Yunan askerlerinin esir ettiği 12 Türk su-bayı ve erat konur. Müdür, İngiliz genelkurmayından gelenlere konuk severlik göstererek Türk esirlerine yardım edebilmek için onlardan belge sağlar. Bu belge sayesinde Müdür işgalde esir Türklere yardım eder. İngiliz komutanı sayesinde Yunanların bozgununu, katliam ya-pacakları öğrenerek, önlem almaya çalışır.


325

Gülüstan-ı Maarifet İptidai Okulu (Aybey İlkokulu): Hocalar: Sarı Sadık, Osman Kılıç, Hakkı Doğan.

Mahkeme Kâtibi: Canların Kadir Efendi (İdamlıktan 101 se-neye hapse çevrilen, Kuva-yı Milliye haberler ulaştıran)

Trikupis’in Tutsaklığı: Trikupis’in tutsak edildiğini Uşak’taki Türk karargâhına bildiren: Ovacık köylü Kuşçu Hasan (Toy) Halı Tüc-carı: Mehmet Kabakçı Tellâl: Feyzi Ağa

Kahve: Hamit Ağa’nın Kahvesi (Hamit Ağa; Mehmet Paşa’nın kardeşi, Alaattin Tiritoğlu’nun amcasıdır. Mustafa Kemal Paşa, 31 Temmuz 1920’de Uşak Elvanlar Cephesini teftişten sonra, Uşak’ta, Hamit Ağa’nın evinde kalır. Bu ev İstasyon Caddesinde olup, bugün yoktur, yıkılmıştır. Hamit Ağa’nın kahvesi, Kemalistlerin toplandığı yerdir. Gar: Şef Tren: Giritli Ali Kazım İstasyon Kısım Şefi: Vasilaki İstasyon Harekat Müfettişi: Dedeyan

Yerli Rumlar: Sava Usta, Fakir Yorgi (Sofuların Bekir’i öldü-ren), Aşçı Haralambus (Yunan askerleri geldiğinde işbirlikçi, Yunan Kralı’nın ayaklarına bayrak seren, Bedestenin önüne zorla halkı topla-yan ve ilhak ve muhtariyet bildirisini okuyan Belediye Başkanı Hulusi Bey’in yanında yer alan). Haralambus ve Yorgi, kurtuluştan sonra, izmir’den yakalanarak Uşak’a getirilir ve idam edilir. Yardanoğlu Ladin (Banaz-Kızılcasöğüt)

Not: O tarihlerde Uşak’ın nüfusu tahminen 16 bin civarındadır. Bu nüfusun 3-4 bin kadarı Rum’dur. İşgalde ve bozgunda, Uşaklı yerli Rum ve Ermeniler Türklere eziyet etmesine karşın yerli Yahudiler yardımcı olurlar.

İşgalciler: Yunan mevki kumandanı: General Nider, Yunan merkez kumandanı: Papa Nikola, İnzibat Kumandanı: Alb. Kondilis, Ulubey’deki topçu Fırkası Kumandanı: Gavrako, Uşak Ortaköy’de: Kel Zabit (Türklerin taktığı lakap)

2. Kuvayı Milliyeciler, Çeteler, Eşkıyalar a. Kuvayı Müliyeciler Uşak Müdafaa-i Hukuk Heyet-i Merkeziyesi: Başkan İbra-

him (Dalkılıç) Tahtakılıç. Kuruluşu: 30 Temmuz 1919. Uşak’tan: Kay-makam, Kabalak Ömer Ağa, Bacakoğlu Mustafa Bey, Acemlerin Re-şat Bey, Bursalıoğlu İbrahim Bey dışında Gediz delegesi olarak Şap-haneli Mehmet Fuat, Demirci’den Mazhar Nuruilah, Kula’dan Raşit, Alaşehir’den Nazmi, Salihli’den Abdullah Salih yer alırlar, ibrahim Bey’in Uşak’a sayısız hizmetleri vardır. Uşak’a kol-kanat geren, çetele-ri frenleyen, kötülükleri önleyen, bütün zorlukları yenen, erdemli halk

Mehmet Ersin

326

önderidir. Özellikle halktan hakça erzak, saman, bulgur, buğday, silah, at cephane, para toplayarak, hem Millilere hem de Çerkez Ethem’e (iki milyon lira) göndermiştir. Çerkez Ethem’in Uşak’a gelmesine, girmesi-ne engel olmuş, kötülüklerine fırsat vermemiştir. Yunan işgaline karşı Uşak Hücum Taburu’nu kurmuştur.

Müdafaa-i Hukuk Heyet-ı Milliyesi: Başkanı Mustafa Bacakoğlu’dur. Önce gizli olarak kurulmuştur. İtilafçılara karşı Uşak Harekatını düzenleyerek milisleri Uşak’a çağırır, tehlikeyi önler, itilafçı-ları bertaraf eder. Bu kuruluşta Yedek Subay Sökeli Hilmi Bey çok önemli roller oynar. Sökeli Hilmi Bey, gerçekten Uşak’ta çok önemli hizmetler yapar. 2003 yılında, torunu, bir devre CHP milletvekilliği yapan şimdi Söke’de eczacılıkla uğraşan Hilmi Ziya Postacı’ya, uzun araştırmalar sonunda ulaştım. Amacım Sökeli Hilmi Bey hakkında, bilgi, belge almak istiyordum. Hilmi Bey’in 1960’larda Söke’de çıkardı-ğı “Hür Söke” adlı gazeteyi bulamadım. Hiçbir belge alamadım. Araş-tırmak için içimde “ukde” kaldı. “Yurdum İçin Savaşırken” isimli kitabı-mın; 16-17.sayfalarında, Sökeli Hilmi Bey hakkında torunu Eczacı Hilmi Ziya Postacı’nın gönderdiği bilgi ve resimlere yer verdim.

Âkıncı Müfrezesi: Komutan Alaattin Tiritoğlu, komutan yar-dımcısı; Giritli Tahsin’dir.

Uşak Milli Piyade Taburu: İhtiyat erleri, 250-300 silahlıdan oluşur.

Uşak Süvari Alayı: 27 Temmuz 1920’de oluşur. Banaz’dan 47 süvari 19 gönüllü, Hacim ve Sivaslı’dan 100 süvari, Karahallı’dan gönüllüler

b. Çeteler Kuşcubaşı Eşref Çetesi: Mücahidin kumandanı da denilen

Kuşcubaşı Eşrefin çetesidir. Kuşcubaşı Eşref Sencer (1873-1964) İlkOsmanlı gizli haber alma teşkilatı olan “Teşkilat-ı Mahsusa”nın (1903) kurucusudur. Bu çete, Sandıklı ve Ulubey taraflarına giderek olumsuz davranışlarda bulunur. Kuşcubaşı Eşref, hecin devesine binerek istasyondan çarşıya kadar, devesini koşturur. Kocaman bir kadanası vardır. İşgalde oğlu Feridun’la birlikte Kuşcubaşı Eşref hecin devesine binerek, Uşak’tan kaçarlar.

Çerkeş İlyas Çetesi: inay’da karargâh kurdular. Konya’dan gelmişler. Komutanları Binbaşı Abdi’dir, Eşme-Elvanlar’da olumsuz davranışlarda bulunurlar.

Arnavut Çeteleri: Başında yine Kuşcubaş Eşref vardır. Bu çe-te daha sonra Bolu’ya gitmiştir.


327

c. Eşkiyalar, Efeler 1. Ayı Veli: Karahallı-Delihıdırlı’dandır. Kızanları: Kökezli Şev-

ket, Kökezli Mehmet Ali, Tatarlı Çomuk Musa, Kadir’dir. Özellikle Avgan ve yöresinde olumsuz faaliyette bulunmuştur.

2. Gaddar (Gadder) (Kıyıcı) Mehmet: Karahallı-Delihıdırlı’dandır. Ayı Veli’nin yakın arkadaşıdır. Veli ve Mehmet, faali-yetlerine başlamadan önce, olumsuz davranışlarını gören Örflü (itibar-lı) muhtar Hacı İbrahim Çatmadım, bunları uyarır.

3. Keçiler Köyünden Memiş Efe (Yunan Efesi) ve Mehmet Efe

4. Yörük Ali Çetesinden Moracalı Hasan Çavuş’un kardeşi İsmail

5. Tatarlı ÇamukMusa: Yunanlılar yol göstererek, işbirliği yapar.

6. Çiftlikli Dırgınoğlu 7. Kökezli Kadir 8. Eldenizli Efe Veli 9. Eldenizli Gök Üşen 10. Eldenizli Efe Şükrü 11. Sivaslılı Şükür Efe 12. Karaboyalıklı Şıddık Emin 13. Topal Mustafa (Yeleğen) 14. Kariıkiı Mustafa (Mıstıla Efe) 15.Uşak-Banaz, Bahadır Köyünden; Çingene Hasan 16.Uşak-Banaz, Kızılhisar Köyünden İbrahim Hakkı, Os-

man Çavuş 17.Uşak-Ortaköy; Köse Mustafa ve Kardeşi Mehmet Şirin

Ali173 3. Yunan Askerlerinin Yerleşme Alanları Haşim Tümer’in “Uşak’ın İşgali ve Sürgünler” başlıklı yazısın-

da, Yunan askerlerinin Uşak’taki yerleşme alanları konusunda tatmin edici bilgiler vardır. Bu bilgilerle birlikte yine anılardan hareketle Yunan askerlerinin nerelerde yerleştiklerine idari ve asgari tesisler kurdukları-na bir göz atalım:

Yunan ordusunun Uşak’a girerken muntazam birlikler halinde geldikleri, süvarilerinin atlarının kadana olduğu, toplarını arabalı mo-torlularla getirdiklerini, ilk işlerinin hükümet konağına ve belediye bina-sına Yunan Bayrağını çektiklerini, biliyoruz. Uşak’ta: Fırka, Mevkii,

173 15-17.madde ismi geçenler, Dr. Barış Metin, Esaretten Zafer’e, İstanbul, 2012,

s.,385, 395’den alınmıştır.

Mehmet Ersin

328

Merkez, İnzibat Kumandanlıkları kurulur. Divan-ı Harp ve Divan-ı Harp soruşturma yeri, İlhak ve Muhtariyet için siyasi çalışmalar bürosu, misafirhane, hastahane (yedi ev), için evler işgal edilir, istasyonda Çallı Ömer Efendi Cami, Silah Deposu; Küçük Çarşı ve Gülşen-i İrfan Mektebi, Cephanelik yapılır. Kadir Efendi’nin evi Büyük Depo, Pekmez ve Hacı Gedik Hanı kadınlar hapishanesi olarak, işlev görür. Subaylar ayrı ayrı evlere yerleşirler. Erlere; cami, medrese, okullar ayrılır. Azizlerli Ali’nin evini Efzun Askerleri işgal ederler.

Uşak’ın dışında Bozkuş’ta Yunan askerlerinin, toplan, atları, silahlan, iaşesiyle birlikte takviye tümeni yer alır. Ulubey’de; topçu fırkası ve süvari alayı vardır. Karahallı-Alfaklar’da Levazım Bölüğü bulunur. Yavu, Güllüçam köylerinde Karakolları vardır. Kabaklar istas-yonunda, Ahat’ta (Banaz) Yunan Karargahı kurulur.

4. Eziyet Yöntemleri Yunan askerleri işgalde yapmadıklarını, özellikle giderken ya-

parlar. İşgalde de mezalim görülür ama asıl mezalim kaçışta yapılır. Maddeler halinde sıralayalım:

1. Silah, bıçak vb. bulundurma, kuvvacılara yardım etme ihba-rı ve bahanesiyle dövme, (ayaklarından asıp kırbaçla dövme) işkence (tepesi aşağı asıp, alttan ateş verme, koltuk altına, avuç içine kayna-mış yumurta koyma)

2. Gençleri ve çalışabilecekleri angaryaya götürme, 3. Ev boşaltma, evi yağlama, mala mülke el koyma, 4. Uzuv kesme, 5. Çocukları öldürme, 6. Kadınlara, kızlara sarkıntılık, tecavüz, 7. Hırsızlık (Buğday, arpa, halı, mücevher, gümüş, altın, para

vb.) 8. Yakma (Köy, ev, ekin, mahsûl, bağ) Kaçışta Yakılan Köyler a. Bozkuş b. Muharremşah c. İki Saray d. Kılcan e. Ovademirler f. Çardak (Ulubey) g. Yeleğen (Eşme) h. Aşağı Karacahisar 9. Zorla alarak, tavuk, koyun, sığır kesme (İki yumurta bir ta-

vuk, haydi çabuk çabuk tekerleme haline gelmiştir.) Hayvanları kes-meden öldürme (can damarlarına sert bir cisimle vurma)


329

10. Ormanları kesme (Kalfa koruluğu, Akse ve Karaağaç Çamlığı)

11. Silahları toplama, arama, adam yaralama, 12. Taş çektirilip yol yaptırma, istihkam kazdırma, 13. Köy halkını camiye toplama, yakma, 14. Gençleri rehin alma, tutsaklara mısır koçanı yedirme, tut-

sakları su dolu hendeklere koyma, 15. Köylüleri başka köylere sürme, asıl köylerine gidiş-gelişi

vesikaya bağlama, 16. Sokaklara zorla fener astırma 17. Halı tezgahlarının çalışmasını durdurma, 18. Pazar günleri içki içip yolda gelip gezene sataşma, eziyet

etme 19. Hayvanları sürüp götürme, çiftçinin öküzünü sabanını al-

ma, öküzleri angaryaya götürme 20. Yerli Rumlar ve çocuklar taklitle “Dışarı çıkın bizimkiler

geldi” diyerek bağırırlar. Halk sokağa dökülünce, demek Türkler geldi-ği vakit böyle sevineceksiniz, diye çoluk çocuk karşılarına kim çıktıysa süngüleme, yaralama, öldürme.

Yunan askerleri kaçarken, daha önceden hazırlanan ve plan-lanan yerlere gaz ve benzin dökerek ateşe verir. Uşak merkezde ilk ateş Yılancı Camii yanında bir evde çıkmış. Çarşı, Durak, Kurtuluş (Sabah), Karaağaç, Ünalan, Aşağı mahalleleryanmış.

5. İşgalde, Kaçışta: Dövülenler, Vurulanlar, Öldürülenler “Yurdum İçin Savaşırken,” adlı eserimin “Üçüncü Bölüm” Yu-

nan Mezalimi’nde, kimilerini fotoğraflarla belirttiğimiz öldürülenlere, burada yerverilmemiştir.

a. Dövülenler: Cemal Aksoy (D. 1909) 11-12 yaşında çocuk, Bozkuş Köyünden ismail Bozkuş; arpa, buğday vermeyince,

Sivaslı Belediye BaşkanıTahsin (Aysal) Efendi, Katipoğlu Mehmet, Bayram Çavuş: halkın önünde, düşmana karşı direndiklerinden, Ulu-bey’den Ethem Hoca, silah bulundurma ihbarının sonucu, Uşak Mer-kezden Hüseyin Oğuz; para, altın vermeyince,

Uşak- Ulubey – İnay’da muhtar Tat Sefer Uşak- Ulubey- İnay’da köyün ileri gelenlerinden Arap Amca b. Vurulanlar Bölme Köyünden Cambaz Yusuf, Garabol değirmeninde, aynı

köyden Munis’in anası Hacce (Hatice), Sarıların Ayşe Alduman, Kireçtaşlarm Şerif Ahmet Banaz-Kızılcasöğüt’ten Uzun Ali oğlu ismail

Mehmet Ersin

330

Ağa, Muharremşah köyü muhtarının iki oğlu, Karıncaların İbrahim Efendi ve Asiye,

c. Öldürülenler Sivaslı’dan Kelvelioğlu Hüseyin Bölme’den Kerim Dayı Çanlı Mevkiinde Ağaç Kın’nda çeşme yanında, değirmeden

gelen dokuz kişi kurşuna dizilir. Bozkuş Köyünden; Yörükoğlu Halil (evinde) Şerif Ağa ve

Bıdıloğlu Hasan Ağa (Yunan askerinden kaçarken) Uşak’ta, Meryemlerin Meryem’in kocası ve annesi Fatma, Uşak’ta Berberlerin elleri kınalı yeni gelini, Cim cim çeşmesi önünde, Zincirli Camii hatibi, Ortaköy’den Hakkı Ülker’in halası Okkaların Celal Okan’ın annesi Uşak’ta Golancılarm Yusuf, kırk yerinden süngülenerek öldü-

rülür. Uşak’ta Yağcıların İbrahim evinin kapısında Uşak-Ulubey-İnay’da; Lütfi Beyin Babası Mehmet Ali Ağa Uşak-Ulubey-İnay’da Lütfi Beyin Anası Uşak-Ulubey-İnay’da Bekir Efendinin karısı Hanım Uşak-Ulubey İnay’da Kölelerin Küçük Mehmet Uşak-Ortaköy’de işkenceci “Kel Zabit” lakaplı Yunan subayını,

Ortaköy’den Kadir Çavuş ve Nuri Efendi, bozgunda öldürür. İşbirlikçi Ulubey Nahiye Müdürü Mustafa Bey’i, Ulubey’den Beşir Mehmet, Kurtuluşta öldürür. İşbirlikçi Külçen Köylü Ömer’i, Ulubey’den Buğuz Osman (Öz-

demir) Develilerin Harman Yeri’nde vurur. Karlıklı Mustafa (Mıstıla Efe)’yi Yunan askerleri gittikten sonra,

bu yiğit efeyi, onu çekemeyen bir başka efe öldürür. İşgalde, Yunan askerleriyle yaşayan kadınlar, Kara Dede Mezarı’nın üstünde, Kurtuluş’taTürklertarafından vururlar.

Banaz İslamköy’den işbirlikçi Ali Rıza, Sabri Bey tarafından İslamköy köprüsünde idam edilir.

6. İkramlar Tutsaklıktan özgürlüğe kavuşan Türk halkı, askerlerimize elin-

de nesi varsa, nesi yoksa ikram etmiştir. O günkü ikramlara baktığı-mızda, halkın içinde bulunduğu ekonomik koşullan hakkında bir parça bilgi sahibi oluyoruz.

a. Ekmek b. Şipit


331

c. Bazlama d. Ayran e. Pekmez f. Kavun g. Karpuz h. Üzüm i. Su j. Sigara Ulu Camiiden Mustafa Kemal Paşa’nın kalacağı Kaftancıların

evine kadartelefon hattını Süleyman Sebüktay 2 Eylül 1922 tarihinde çeker.

7. İşgalden Sonra Yargılananlar Kurtuluş gerçekleşmiş, sıra suçluları, işbirlikçileri yargılamaya

gelmiştir. Nuri Torlak, Kurtuluş’tan bir iki ay sonra tekrar askere alınır. Divan-ı Harb’te mübaşirlik görevi görür. Nuri Torlak’ın anlatımına göre; Divan-ı Harp başkanı Albay İsmail Hakkı Bey, üye yüzbaşı Tahsin Bey’dir. Divan-ı Harp’te: Esmeli Madanoğlu, Karahallı’nın Kül Köyün-den Kamil Çavuş, Karaçinoğlu Halil Ağa, Kökezli Memiş Efe, Tatarlı Musa, Acemlerin Hülûsi Bey, kardeşi Süreyya muhtelif suçlardan yar-gılanırlar. Hepsi de gereken cezayı alırlar.

Yerli Rumlardan aşçı Haralambus, Fakir Yorgi, İzmir’de yaka-lanarak Uşak’ta getirilirler. Yargılama sonucunda Haralambus, Yorgi, Uşak’ta Tuz Pazarı önündeki ağaçta idam edilirler.

Mehmet Ersin

332


333

SON SÖZ Okuduğun bu anılarla geçmişe yolculuk yaptın mı? Yaşanmış-

larla, tarih sayfasını araladın mı? Üzüntü-mutluluk gel-gitlerini yaşadın mı? Savaşın vahşet, kin ve nefretin insana yük olduğunu hissettin mi? Mutlu, kutlu, barış dolu bir dünyada yaşamak istedin mi? Gerçek ve su katılmadık kahramanları, yaşamın içinden geçerken pek fark ettin mi? Soruların yanıtları; kişinin bakış açısına, dünya görüşüne, kültürüne göre değişir. Kanaatimizce temel ilke ve yaşam biçimimiz; barış dolu bir dünyada yaşamalı insanlar... Dünya; güzelliklerle, iyilik-lerle, doğruluklarla doldurmalı insanların yüreğini. İnsanlık yaşamında yaşam, bir damla bile olsa, damlanın, zerrenin değerini bilmelidir in-san. İnsanların yüreğinden, kafasından savaşlar gitmelidir. Huzur dolu, mutluluklarla sarmaş dolaş, bir yaşam kurulmalıdır yer yüzünde. En kutsal hak, yaşama hakkı; Tanrı’dan gelip Tanrı’da bulma-lıdır son. Ölüm kuldan değil, Hak’tan gelmelidir. Alırsa canı kul değil, Tanrı almalıdır. Kimler geldi, kimler geçti, geçecek dünyadan. Bu dünya, gü-zellikleriyle, çirkinlikleriyle yaşanmaya değer. Anılar, yaşam süresince belleklerde güzelliklerden oluşsun. Girmesin beynimize; kötü, çirkin, acı anılar. İyi, güzel, tatlı anılar kalsın yarınlara, yarınlara, yarınlara... Erdal Atabek: “Beyaz Balinayı Sevmek” adlı eserinde: “... Kendimizi değil, kendimizin dışındakini de sevmek... Sade-ce bizim olanı değil, bizim olmayanı da sevmek. Sadece bize benze-yeni değil, bize benzemeyeni de sevmek. Sadece bizden olanı değil, bizden olmayanı da sevmek... Belki de asıl öğrenmemiz gereken buy-du. Eğer bunu bilseydik, aramızdaki nefret duvarlarının yerini birbirine sevgiyle uzanmış eller alırdı” diye yazıyor. Sevgi, saygı, barış, mutluluk dolu bir dünya dileğiyle......

Mehmet Ersin

334


335

KAYNAKLAR A. Resmi Yayınlar

∗ Her Yönüyle İlçemiz Sivaslı, İzmir, 1996 ∗ Türk Maarif Cemiyeti (T.M.C.) Uşak Lisesi Yıllığı, 1943-1944, İstanbul, 1944

∗ Ulubey ve Köyleri Tarihi ve Bugünü, b.y.y., b.t.y. B. Süreli Yayınlar

∗ Cumhuriyet Gazetesi, “Cumhuriyet Kitap” ekleri ∗ Dünkü Bugünkü Uşak Dergisi, (Aylık) Yayımlayan: Uşak Halk Eğiti-

mine Yardım Derneği, Uşak Saraçoğlu Matbaası, S.:1-8, 1969, 1., 2., 3., 4. sayıları müstakil, 5.- 6., ve 7.- 8. sayıları bir arada yayın-lanmıştır.

∗ Hatıralar Vesikalar Resimlerle Yakın Tarihimiz, C.:1-4, 1 Mart 1962-14 Şubat 1963

∗ Türk Kültürü Dergisi ∗ Uşak Halk Eğitimi Dergisi (2 aylık) Yayımlayan: Vali Mehmet Al-

dan’ın himayelerinde Uşak Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü, S.: 1-6 (1978-1979)

∗ Uşak Kültür Turizm Araştırma Derneği Dergisi (UKTAD): (Üç aylık) Yönetim Kurulu Başkanı: Adnan Bal, S.:1-9, 1998-2000

∗ Yeni Asır Gazetesi

C. Eserler ∗ Adıvar, Halide Edip: Türk’ün Ateşle İmtihanı, İstanbul, 1973 ∗ Adıvar, Halide Edip: Dağa Çıkan Kurt, İstanbul, 1976 ∗ Aydemir, Şevket Süreyya: Tek Adam, 2. C., İstanbul, 1967 ∗ Belen, General Fahri: Büyük Türk Zaferi, (Afyon’dan İzmir’e) (İstiklâl

Harbi Hatıraları, Tenkitler, Tahliller), İstanbul, 1970 ∗ Çalışkan, Süleyman: Örentepe Yokuşu, Uşak, 2001 ∗ Erenli, Muhterem: Atatürk 2 (Başkomutan), İstanbul, 1981 ∗ Ersin, Mehmet: Yurdum İçin Savaşırken, İzmir, Üçünü Baskı, 2012 ∗ Eyüpoğlu, Sabahattin: Mavi ve Kara, İstanbul, 1977 ∗ Halide Edip-Yakup Kadri-Falih Rıfkı-M. Asım: İzmir’den Bursa’ya, 2.

Baskı, İstanbul, 1980 ∗ Hazıroğlu, Alaattin: Aşıklar Diyarı Uşşak (Tarihi Vesikalar ve Şiirler)

Uşak, 1998 ∗ Hazıroğlu, Alaattin: Konuşan Tarih Dorukta Görülen Yer Uşşak, İzmir, b.t.y.

Mehmet Ersin

336

∗ İngiliz Kemal (Ahmet Esat Tomruk): Millî Mücadele Dönemi Hatırala-rı (Haz.: Zekeriya Türkmen), Ankara, 2000

∗ Kaygusuz, Bezmi Nusret: Bir Roman Gibi, (2. Baskı), İzmir, 2002 ∗ Okkan, Celal: Anılar, İstanbul, Köln, 2002 ∗ 30 Ağustos Hatıraları: Cumhuriyet Gazetesi Yayını, İstanbul, 2000 * Sarıkoyuncu; Doç. Dr. Ali: Millî Mücadele’de Din Adamları, C.:2,

Ankara, 1997 ∗ Semerci Bekir: Uşşak’ın Gönül Sultanları, Uşak, 1999 ∗ Tekeli, İlkin - İleri, Selim: Ege’deki Sivil Direnişten Kurtuluş Sava-şı’na Geçerken Uşak Heyet-i Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey, Ankara, 1989

∗ Tekin Kadir: Uşak Şiirleri Fıkra ve Anlatıları, Uşak, 2002 ∗ Trikupis, General Nikolaus: Hatıralarım, (General Trikupis’in Hatıra-

ları), Çeviren: Ahmet Angın, İstanbul, 1967 ∗ Tümer, Haşim: Uşak Tarihi, İstanbul, 1971 ∗ Türk İstiklâl Harbi, C.:2, Batı Cephesi, 6. Kısım, III. Kitap, Ankara,

1995 ∗ Ünaydın, Ruşen: Atatürk’ü Özleyiş, Ankara, 1957 ∗ Yılmaz, Şadi: Yarenler Pınarı, Uşak, 2002

Ç. Kendileriyle Konuşulanlar ∗ Alcan, Ali: Mehmet oğlu, Uşak-Bozkuş, 1908 doğumlu, 8 Nisan

2002, Konuşan: Mehmet Ersin ∗ Başpınar, Mehmet: Salih oğlu, Uşak-Bozkuş, 1909 doğumlu,

20.06.2002, Konuşan: Zuhal Başpınar ∗ Coşkun, Hatice: Ömer kızı, Uşak-Banaz-Paşacık, 1914 doğumlu,

15.12.2002, Konuşan: Ramazan Coşkun ∗ Döner, Mustafa: Hüseyin oğlu, Uşak-Eşme-Yeleğen, 1904 doğumlu,

10.4.2002, Konuşan: Mehmet Ersin ∗ Mıdıkoğlu, Remzi: Uşak-Güneli, 1933 doğumlu, 19.1.2002, Konu-şan: Nihat Mıdıkoğlu

D. Yazılı Bilgi Verenler ∗ Akın, Galip Agah: Uşak-Banaz-Paşacık, Emekli Öğretmen,

26.01.2003 ∗ Akın, Necati: Uşak-Banaz, 1934 D., 17.01.2003 ∗ Bağcı, Hasan: Uşak-Ulubey, 1943 D., 25.06.2002 ∗ Eşler, Kadriye: Uşak, 1930 D., 28.01.2003 ∗ Kaya, Erkan: Uşak-Yavu, 1955 D., 25.12.2002


337

∗ Kutsal, Mazhar Osman: Uşak, 1924 D., 18.01.2003 ∗ Meriç, Münevver Okur: Uşak, 1924 D., 08.02.2003 ∗ Minareci, Ali Rıza: Uşak-Ulubey, 1914 D., 24.03.2002 ∗ Özdil, Ahmet: Uşak, 1909 D., 20.03.2002 ∗ Sarıhan, Emin: Uşak-Banaz-Kızılcasöğüt, 1913 D., 19.04.2002 ∗ Sezer, Mahmut: Uşak, 1915 D., 19.03.2002 ∗ Şentürk, Ramazan: Uşak-Karahallı, 1953 D., 09.09.2002 ∗ Takmak, Fatma: Uşak, 1924 D., 21.01.2003 ∗ Temur, Veli: Kırşehir, 1940 D., 30.12.2002 ∗ Ünal, Mehmet: Uşak-Ulubey-Çardak, 1915 D., 18.03.2002 * Bozkurt, Yalçın, 13.2.2013. * Örnekol, Cevide, 10.4.2013. * Karaman, Halit, 15.4.2013

Uşak Hakkında Kaynaklar Denemesi A. Resmi Yayınlar:

∗ 10 Cumhuriyet Senesinde Uşak (1923-1933) * Uşak Ticaret ve Sanayi Odası, İzmir, 1933 * Uşak Lisesi Tarihçesi: İzmir, 1983. * Banaz Tanıtım Rehberi: (Banaz Belediyesi Yayını), b.y.y., b.t.y. ∗ 1953-1983 Uşak Lisesi Tarihçesi: İzmir, 1983 ∗ Cumhuriyetin 50. Yılında Uşak 1973 İl Yıllığı: İzmir, 1973 ∗ Cumhuriyetin 75. Yılında Uşak: (Uşak Valiliği Yayını), b.y.y., b.t.y. ∗ Dünden Bugüne Banaz: Mustafa Murat Öntuğ-Deniz Doğru (Banaz

Belediyesi Yayını), Uşak, 2002 ∗ Eşme – 1994: (Eşme Belediyesi Yayını), b.y.y., 1994 ∗ Her Yönüyle İlçemiz Sivaslı: İzmir, 1996 ∗ 10 Cumhuriyet Senesinde Uşak (1923-1933): Uşak Ticaret ve Sana-

yi Odası, İzmir, 1933 ∗ Öğretmenler Günü Bülteni Uşak 1988: Ankara, 1988 ∗ Türk Maarif Cemiyeti (T.M.C.) Uşak Lisesi 1943-1944 Yıllığı: İstanbul, 1944

∗ Ulubey ve Köyleri Tarihi ve Bugünü: b.y.y., 1993 ∗ Uşak (Uşak Valiliği Yayını): Ankara, 1953 ∗ Uşak 93 (Vilayet Özel Yayını): İzmir, b.t.y. ∗ Uşak Dünü Bugünü Yarını (Ankara Uşaklılar Derneği Yayını):

Ankara, 1989 * Uşak Halkevi Bir Yıllık Çalışma, İstanbul, 1937. * Uşak Halkevi İki Yıllık Çalışma, İstanbul, 1936.

Mehmet Ersin

338

∗ Uşak İli: (Uşak Valiliği-Komisyon) (Fotokopi), Uşak, 1985 ∗ Uşak İl Yıllığı (1967): İstanbul, 1968 ∗ Uşak İli Turizm ve Tanıtım Rehberi (Uşak Valiliği Yayını): İzmir, 1988 ∗ Uşak’ın Tanıtımı (Uşak Şoförler ve Otomobilciler Esnaf Odası Yayı-

nı): Uşak, 1996 ∗ Uşak Sanayi ve Ticaret Odası İş Rehberi 2000: Uşak, b.t.y. ∗ Uşak Şehit ve Gaziler Albümü: İzmir, 1999 ∗ Uşak Turizm Envanteri 98 (Türkiye Cumhuriyeti’nin 75 Yılı) (İl Tu-

rizm Müdürlüğü Yayını): İzmir, b.t.y. ∗ Uşak Turizm Envanteri 2000 (İl Turizm Müdürlüğü Yayını): b.y.y.,

b.t.y. ∗ Uşak Turizm Envanteri 2001 (İl Turizm Müdürlüğü Yayını): b.y.y.,

b.t.y. * Uşak’ın Tanıtımı (Uşak Şoförler ve Otomobilciler Esnaf Odası Yayı-

nı): Uşak, 1996 * Uşaklılar Rehberi (Karahallılar Vakfı’nın Katkılarıyla): İstanbul, 1992 * “İlkler Şehri” Uşak; Uşak, 2005 (Uşak Valiliği), * Uşak İli Şehitlerimiz, Uşak 2006 (AKÜ-Uşak iktisadi ve İdari Bilimler

Fakültesi): * Uşak Milli Eğitim Müdürlüğü, Uşak 2005 * Uşak Sanayi, Kültür, İzmir Eylül 2006. Uşak, Ticaret ve Sanayi Odası, * Uşak&Yaşam, : Uşak Temmuz 2006 (Uşak Belediyesi) * Sayan, Yüksel: Uşak Evleri, Ank. 1997 Kültür Bakanlığı Yayınları * Uşak Kültürel Değerler Yapı Envanteri. İzmir, 2007. (Uşak Valiliği)

B. Uşak’ta Yayınlanmış ve Yayınlanmakta Olan Gazete ve Dergiler

∗ Kurultay (Haftalık): Sahibi: Alaattin Tiritoğlu, 1949-1951 ∗ Demokrat Uşak (Günlük): Sahibi: İsmail Saraçoğlu, 15.02.1954-

22.01.1962 ∗ Dumlupınar: 1954-1956, İzmir’de basılır ∗ Halk Yolu: 1954-1956, Afyon’da basılır ∗ Halkın Sesi: 1954-1956, Eskişehir’de basılır. Sahipleri: Ali Uluğ,

Murat, Celal Kağnıcıoğlu ∗ Hür Uşak: 1954-1956, Sahibi: Av. Ahmet Seyhan ∗ Gürel: 01.06.1956-01.06.1965, Sahibi: Sabri Saraçoğlu ∗ 30 Ağustos: 1957-1960 ∗ Vatandaş (Günlük) (İlk adı, Demokrat Uşak): 22.01.1962, Sahibi:

Sabri Saraçoğlu


339

∗ Panayır: 1962 ∗ Asena (1963), Ufuk (1963), Haykırış (1963): Lise öğrencileri tarafın-

dan yayınlanmıştır. ∗ Pınar: 1963, Öğretmenler Derneği tarafından yayınlanır. ∗ Kaynak: 1963, Erkek Sanat Enstitüsü tarafından yayınlanır. ∗ Ülkü: 30.06.1964, Sahibi: Ş. Başakçı ∗ Gürel: 1967 ∗ Uşşak Postası Gazetesi: 1967, Sahibi: Sezai Duman ∗ Akın Dergisi (Aylık fikir ve sanat dergisi): 1967, 1.-7. sayıların sahi-

bi: Nevzat Sebüktay, 8.-22. sayıları Uşak Kültür Derneği Yayın Or-ganı olarak yayınlanır.

∗ Uşak İli Aylık Bilgi ve Haber Bülteni (Aylık): 1967, Halk Eğitimi Baş-kanlığı tarafından yayınlanır.

∗ Halkın Sesi Gazetesi: 1967,Sivaslı ∗ Yeşil Banaz Gazetesi: 1967 ∗ Banaz Postası Gazetesi: 1967 ∗ Höyük (Aylık Turizm ve Aktüalite Mecmuası): Ankara, 1968, sadece

bir sayısı Uşak’a aittir. ∗ Akış (Haftalık): 04.11.1968-19.06.1981, 85 sayı, Halit Ziya Ortaokulu

Yayını ∗ Dünkü Bugünkü Uşak Dergisi: 1969, 1.-4. sayıları ayrı, 5.-6. ve 7.-8.

sayıları birlikte (Halk Eğitimine Yardım Derneği Dergisi) ∗ Eşme’nin Sesi: 1971-01.04.1986’da Metin Cıvgın ∗ Yeni Eşme Sesi: 1972 ∗ Eşme Postası: 1972 ∗ Uşak Dergisi (2 Aylık): Mart 1978-Ocak 1976, 6 sayı (Uşak Halk

Eğitimi Dergisi) ∗ Uşak Haber Gazetesi: 1979’dan beri yayınlanmaya devam ediyor. ∗ Sivaslı’nın Sesi: 1982 ∗ Yeşil Sivaslı: 29.06.1982, Çetin Kököz ∗ Ege Ses: 1983-19.01.1987’den itibaren Erdoğan Dernek ∗ Millî Hakimiyet (Dergi): 1985, Bir sayı yayınlanır ∗ Gerçek: 1989 ∗ Uşşak: 1990 ∗ Yöneliş Dergisi: 1992, Ali Osman Aşçı ∗ Gazete 64: 1993, Kazım Şen ∗ Uşak Tarım: 1993-Şubat 2003 ∗ Yörem: 1994 ∗ İstikbal: 1994

Mehmet Ersin

340

∗ Sivaslı Haber: 1994 ∗ Müsiad Bülteni: 1994, Beyazıt Sağıroğlu ∗ Bir Eylül: 1994-2002 Hulusi Dinçer ∗ Sadeçler Bülteni: 1994-2003 itibariyle 9 bülten yayınlandı. ∗ Uşak Der. Bülteni: 1994 ∗ Usiad Dergisi: 28.08.1995 ∗ Genç Öğretmen: 20.11.1995 (Uşak Abdülkadir Kılavuz Anadolu

Öğretmen Lisesi Yayını) ∗ Kent Haber: 1996 ∗ Hasret Gazetesi: 17.06.1996, Murat Ali Teke ∗ Özgür Düşünce: 1997 (Atatürkçü Düşünce Derneği tarafından) ∗ Çağlayan: 1997 (Edebiyat ve Fen Fakültesi öğrencileri tarafından) ∗ Uşak Gözlem Gazetesi: 13.03.1997, Bülent Dolapçı ∗ Uşak Egemen Bülteni: 1998-1999 ∗ Nitelik: 1998 ∗ Uşak Mimarlık Bülteni: 16.03.1998, Mustafa Sinemci (Uşak Mimarlık

Odası adına) ∗ Yeni Uşak: 1998, Kazım Şen ∗ UKTAD (Uşak Kültür ve Turizm Araştırma Derneği Dergisi): 1998-

2000, 9 sayı yayınlandı. ∗ Uşak Lisesi: 1998, (1. Sayı Çanakkale Zaferi), (2. Sayı: 1999, Türki-

ye Cumhuriyeti’nin 75. Yılı) ∗ Çağdaş Haberci: 1999, Salih Kılınç ∗ Uşak Olay Gazetesi: 25.02.1999, Abdurrahman Yavuz ∗ Yeni Kent: 1999, Yıldıray Koç ∗ Banaz Belediyesinin Sesi Bülteni: 29.11.1999, Banaz Belediyesi ∗ Uşak Belediyesi Şehir Bülteni: 01.11.1999, Uşak Belediyesi ∗ Yeşil Banaz Gazetesi: 30.07.1999, A. Erdal Sarıoğlu ∗ Gazete Egem: 05.04.1999, Bildik Tekstil Turizm İnşaat Tarım Basım

Sanayii ve Ticaret A.Ş. ∗ 2 Eylül Gazetesi: 13.06.2000, Ahmet Gök (Karahallı’da çıkıyor) ∗ Uşak Sema Gazetesi: 05.04.2000, Sema Basım Yayın Dağıtım Tica-

ret A.Ş. ∗ Uşak Ticaret ve Sanayi Odası Gazetesi: 06.12.2000, Oda tarafından ∗ Asrın Gazetesi: 15.01.2001, Nazire Üstüner ∗ Uşak Barış Gazetesi: 19.02.2001, Hüsamettin Alak ∗ Uşak’ta Sağlık: 29.05.2001, Uşak Sağlık Müdürlüğü Yayını ∗ Sadık Alperen Dergisi: 27.07.2001, Murat Ali Teke


341

∗ CHP Uşak İl Bülteni: 23.01.2002, CHP adına Uşak İl Başkanı Ahmet Talat Arca

∗ Medeniyet Gazetesi: 30.01.2002, Resul Cengiz ∗ Uşak Tarım Gazetesi: 12.03.2002, Tarım İl Müdürlüğü ∗ Keyifli Alışveriş Bülteni: 11.04.2002, Neziha Hatun Kalıp ∗ Uşak Barosu Dergisi: 03.05.2002, Uşak Barosu ∗ Reçete Dergisi: 22.10.2002, Uşak Tabip Odası *Gazi’nin Sesi: Gazi İlköğretim Okulu, Uşak, 1-13 Sayı Dergi, 2003-

2006. *Yarenler, İstanbul Uşaklılar Derneğinin Bülteni, İstanbul, Bülten, Ara-

lık 2006. * Uşak-life, (1-8 Sayı), Dergi, Mart 2005. * Dikilitaş Atatürk Lisesi-Kasım 2004, Uşak (Dergi) * Anadolu’da Çınar, Orhan Dengiz Anadolu Lisesi (Dergi), 2004,

Uşak * Ege’de Yeni Gün, Uşak.

C. Araştırma-Tetkik Eserler ve Makaleler * Akağaç, Orhan: Atomların Dünyasında 10-11 Saniye, İzmir, Mayıs

2003. ∗ Akok, Mahmut: Uşak Ulu Cami, Vakıflar Dergisi, S.:3, Ankara, 1956 ∗ Akok, Mahmut: Kütahya ve Uşak Şehirlerinin Eski Evleri, Türk Et-

nografyası Dergisi, S.:6, s.:14, Ankara, 1968 ∗ Aktaş, Erhan: Atatürk ve Uşak, İstanbul, 1981 ∗ Atalay, Besim: Türk Halıcılığı ve Uşak Halıları, b.y.y., 1967 ∗ Banaz, Remzi: Uşak’ta Dokuma Sanayii ve Halıcılık (Kaymakamlık

Tezi) * Babacan, Sabri (Der.)- Turgut, Mehmet (Bas.Haz.): a-Atatürk’ten Anılar (Özlemler), İstanbul, 2004. b-Haksız Yere Mahkum Olan Ünlüler, İstanbul, 2005. c-İnönü’den Anılar (Özlemler), İstanbul, 2004. d-Anadolu’nun Aydınlık Yüzü, Bektaşi Fıkraları, İstanbul. ∗ Çetinkaya, Fatma-Çetinkaya, Yusuf: Uşak Dericiliği ve Sorunları,

Uşak Sanayici ve İşadamları Dergisi, S.:2, s.:22, Ocak-Şubat-Mart 1996

∗ Dengiz, Orhan: Uşak Tarih Yolunda I, Taşpınar Afyon Halkevi Mec-muası, S.:100-101, s.:272, Mayıs-Haziran 1943

∗ Dengiz, Orhan: Uşak Tarih Yolunda II, Taşpınar Afyon Halkevi Mecmuası, S.:105, s.:296, Birinciteşrin 1943

∗ Dengiz, Orhan: Uşak’ta Kitabeler

Mehmet Ersin

342

∗ Dengiz, Orhan: Uşak’ta Bir Köprü Kitabesi Çanlı Köprü (H.553-M.1255), Vakıflar Dergisi, S.:XIII, s.:528, 1981

∗ Ersin, Mehmet: Yurdum İçin Savaşırken, İzmir, Üçüncü Baskı 2012. ∗ Fıratlı, Nezih: Uşak-Selçikler Kazısı ve Çevre Araştırmaları, Türk

Arkeoloji Dergisi, S.:XIX-II, 1970 * Gülsevin, Prof. Dr. Dr. Güler, Uşak İli Ağızları (Dil Özellikleri-

Metinler-Sözlük), Ankara, TDK, 2002. * Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı:XIX-II, 1970. ∗ Göğem, Ziya: Dadaylı Halit Akmansü, İstanbul, 1954 ∗ Hazıroğlu, Alaaddin: Aşıklar Diyarı Uşşak (Tarihi Vesikalar ve Şiir-

ler), Uşak, 1998 ∗ Hazıroğlu, Alaaddin: Konuşan Tarih Doruk’ta Görülen Yer Uşşak, İzmir, b.t.y.

∗ İlimiz Uşak: Özgül Yayınları, İstanbul, 1988 * İnce, Yrd. Doç.Dr. Kasım, Uşak’ta Türk Mimarisi, Isparta, Ağustos

2004. * İncekara, Hasan, Avgan Tarihi, Uşak 2005. ∗ İncel, Rıza: Uşak İli Halk Edebiyatı ∗ İncel, Rıza: Uşak Tarihi (Arkeolojik Açıdan) * İşte Uşak, İstanbul, Şubat 2007, Marpar Yayını ∗ İzbudak, Veled: Şeker Sanayiinde 30 Yıl * Kaplan, Nazire, Uşak, Gediz, Simav Türk Eserleri, (Mezuniyet Tezi),

Uşak, 1970. * Kırlı, Sabri, Uşak İli Hakkında Bilgiler, ∗ Kırzıoğlu, Neriman Günay: Eşme Kilimleri, Ankara, 1994 * Okur, Münevver Meriç,

a) Cem Sultan, Cemşid ü Hurşid (İnceleme Metin), Ankara, 1997, TTK b) Cem Sultan (Hayatı-Esareti-Edebi Kişiliği), Ankara, 2006.

∗ Orta, Nedim: Folklora Giriş, Uşak Folklorundan Örnekler, Uşak, 1968 ∗ Orta, Nedim: Halk Eğitimi Üstüne * Önertoy, Dr. Olcay, Halit Ziya Uşaklıgil (Romancılığı ve Romanı-

mızdaki Yeri), Ankara, 1965. ∗ Öntuğ, Mustafa Murat: Uşak’ta Hacım Sultan Zaviyesi ve Vakfiyesi,

A.K.Ü., Sosyal Bilimler Dergisi, S.:1, Afyon, 1998 ∗ Öntuğ, Mustafa Murat: Hurufat Defterlerine Göre Uşşak’taki Eğitim

Müesseseleri (1702-1824), A.K.Ü., Sosyal Bilimler Dergisi, S.:3, Sonbahar, 1999

∗ Öntuğ, Mustafa Murat: Osmanlı Dönemi Uşak Medreseleri, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.:133, Ağustos 2001


343

∗ Ötüken, Vasfiye: Türkiye’de Şeker, İstanbul, 1955, s.:39-46, 88-90, 101-102

∗ Özav, Lütfi- Çakmak, Biray: Uşak Şehir Nüfusunun Tarihi Gelişimi, S.D.Ü., Burdur Eğitim Fakültesi Dergisi, Yıl:2, S.:2, s.:141, Temmuz 2001

* Özel, Sevgi, Besim Atalay, Ankara, 1983, TDK Yayını. * Umar, Bilge, Prof. Dr.: Yunanlıların ve Adanolu Rumlarının Anlatı-

mıyla İzmir Savaşı, İstanbul, 2002. * Uyguner, Muzaffer (Der.): Halit Ziya Uşaklıgil, Ankara, Ekim 1992. ∗ Özdeğer, Dr. Mehtap: 15.-16. Yüzyıl Arşiv Kaynaklarına Göre Uşak

Kazasının Sosyal ve Ekonomik Tarihi, İstanbul, 2001 ∗ Öztop, Şener: Ömer Bedrettin Uşaklı, İstanbul, 1992 ∗ Öztop, Şener: Uşak’ta Kültürel Etkinlikler, Uşak Sanayici ve İşa-

damları Derneği Dergisi, Yıl:1, S.:3, Nisan-Mayıs-Haziran 1996 ∗ Polat, Şerafettin: Karahallı ve Dokumacılık, Uşak, 2000 ∗ Purutçuoğlu, Bilge: Uşak Şehir Etüdü (Mezuniyet Tezi), Uşak, 1970 * Sakaryalı Muammer: İnais’ten İNAY’a İstanbul, 2005 ∗ Samuk, Gonca: Tarihte Uşak Halıları, Kaynaklar S.:3, s.:40, Anka-

ra, 1984 ∗ Samuk, Gonca: Uşak Halılarının Dünü ve Bugünü, Türk Dünyası

Araştırmaları, S.:32 (Türk Halıları Özel Sayısı), s.:125, Ekim 1989 ∗ Semerci, Bekir: Uşşak’ın Gönül Sultanları, Uşak, 1999 ∗ Solak, Erdoğan: XX. Yüzyılda Uşak, Uşak, 2003 ∗ Şişman, Adnan-Tutsak, Sadiye-Çakmak, Biray: XX. Yüzyıl Başla-

rında Uşak’taki Fransız Müesseseleri, A.K.Ü., Sosyal Bilimler Der-gisi, C.:IV, S.:1, s.:112-113, Afyon, 2002

∗ Şişman, Prof. Dr. Adnan: Uşak Şefkat Yurdu Çiçekleri (Transkripsi-yon-Sadeleştirme-Tahlil), Uşak, 2003

∗ Tan, Fazıl: Ömer Bedrettin Uşaklı’nın Derlenen Bütün Eserleri ∗ Tekeli, İlkin-İleri, Selim: Ege’deki Sivil Direnişten Kurtuluş Savaşı’nı

Geçerken Uşak Heyet-i Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey, Ankara, 1989

∗ Tekin, Kadir: Uşak İli Özü, Uşak, 1984 ∗ Tekin, Kadir: Kuva-yı Milliye Kahramanı Uşaklı Ayan Mehmet Ça-

vuş, b.y.y., 1997 ∗ Tutsak, Sadiye: Uşak Kazasında Mülki Taksimatın Gelişimi, Tarih

İncelemeleri Dergisi, S.:IX, İzmir, 1994 ∗ Tutsak, Yard. Doç. Dr. Sadiye: Cumhuriyetin İlk Yıllarında Uşak,

İzmir, 1998

Mehmet Ersin

344

∗ Tutsak, Sadiye: Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinde Uşak’ta Halıcılık ve Tarak İsyanı, A.K.Ü., Sosyal Bilimler Dergisi, S.:3, s.:66, Sonbahar 1999

∗ Tutsak, Sadiye: Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyıllarında Uşak Kaza-sı, Tarih İncelemeleri Dergisi, S.:16, s.:175-176, İzmir, 2001

∗ Tülemiş, Onur: Uşak Halk Kültürü Tanıtım Rehberi, İzmir, 1999 ∗ Tümer, Haşim: Uşak Tarihi, İstanbul, 1971 ∗ Yeni Asır: Uşak’ın Kurtuluşu 70. Yılı: 1 Eylül 1992, İzmir ∗ Yurt Ansiklopedisi:Uşak, C.:X, s.:7469, İstanbul, 1984 ∗ 21. Yüzyılın Eşiğinde Uşak Sempozyumu: C.:1-2 (İstanbul Uşaklılar

Eğitim ve Kültür Vakfı Yayını), İstanbul, 2001

D. Kurtuluş Savaşı’nda Uşak ve Çevresi İle İlgili Önemli Bilgi Veren Eserler ve Makaleler:

∗ Adıvar, Halide Edip: Türk’ün Ateşle İmtihanı, İstanbul, 1973, s.:260-262

∗ Adıvar, Halide Edip: Dağa Çıkan Kurt, İstanbul, 1976, s.:101-106 ∗ Altıner, Avni: Her Yönüyle Atatürk, İstanbul, 1961, s.:158-159 ∗ Ambelas, Dimitry: Yeni Onbinlerin İnişi, İstanbul, 1943, s.:60-62 ∗ Apaydın, Talip: Toz Duman İçinde, İstanbul, 1974 (Üçleme romanın

diğerleri: Vatan Dediler, Köylüler) ∗ Arıkoğlu, Damar: Hatıralarım, İstanbul, 1961, s.:302-305 ∗ Atalay, Besim: Uşak’ta Millî Hareket, Yakın Tarihimiz, S.:2, s.:205-

207, 20 Temmuz 1962 ∗ Atlas Dergisi: S.:110, Mayıs, 2002, s.:96 ∗ Aydemir, Şevket Süreyya: Tek Adam, C.:2, İstanbul, 1967, s.:186-

187, 601-602 ∗ Bayar, Celâl: Ben de Yazdım, İstanbul, 1970, C.:7, s.:2387 ∗ Belen, Fahri: Büyük Türk Zaferi, Afyon’dan İzmir’e, İstanbul, 1970,

s.:80-82 ∗ Borak, Sadi: Gizli Oturumlarda Atatürk’ün Konuşmaları, İstanbul,

1977, s.:120 ∗ Cebesoy, Ali Fuat: Millî Mücadele Hatıraları, İstanbul, 1953, s.:182-

189, 424-454 ∗ Dumont, Prof. Paul: Mustafa Kemal, Ankara, 1994, s.:96 ∗ Göğem, Ziya: Murat Dağlarında, Ankara, 1962, s.:272-284 ∗ Göğem, Ziya: General Trikupis’in Esir Edilişi, Türk Kültürü Der.,

Yıl:7, S.:82, Ağustos 1969, s.:700(32)-721(53)


345

∗ Gündüz, Asım: Kahraman Beşinci Kafkas Tümeni Kumandanı, Sohbetler Mecmuası, S.:3, Şubat 1969

∗ Gündüz, Asım: Hatıralarım, İstanbul, 1973, s.:113-114, 180-185 ∗ Halide Edip-Yakup Kadri-Falih Rıfkı-M.Asım: İzmir’den Bursa’ya

(2.Baskı), İstanbul, 1980, s.:81-85 ∗ Hocaoğlu, Mehmet: Belgelerle Yunan Barbarlığı, İstanbul, 1985,

s.:107-114, 259-263, 483 ∗ İnönü, İsmet: Hatıralar II, Ankara, 1985, s.:255, 292-296 ∗ Kandemir, F.: Trikupis Nasıl Teslim Oldu, Yakın Tarihimiz, C.:3,

S.:28, 6 Eylül 1982, s.:35-37 ∗ Karabekir, Kazım: İstiklâl Harbimiz, İstanbul, 1988, s.:478 ∗ Kinross, Lord: Atatürk Bir Milletin Yeniden Doğuşu, İstanbul, 1984,

s.:483-484, 487-488, 696-697 ∗ Kılıç Ali: Atatürk’ün Hususiyetleri, İstanbul, 1955, s.:107 ∗ Kutay, Cemal: Çerkes Ethem Dosyası, İstanbul, 1973, s.:388-400 ∗ Kutay, Cemal: Ege’nin Kurtuluşu, İstanbul, 1983, s.:139-140 ∗ Mango, Andrew: Atatürk, İstanbul, 1999, s.:303 ∗ Matbuat Umum Müdürlüğü: Anadolu’da Yunan Zulüm ve Vahşeti,

Ankara, (1338) 1922, s.:52-53, 91-96, 258-266 ∗ Mısırlıoğlu, Kadir: Türk’ün Siyah Kitabı Yunan Mezalimi, İstanbul,

1992, s.:228 ∗ Özalp, Kazım: Millî Mücadele (1919-1922), Ankara, 1971, s.:234 ∗ Özgiray, Ahmet: İzmir’den Uşak’a Yunan Harekatı, (1919-1922),

Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, XIV/40, Mart 1990 ∗ Parlak, Türkmen: İşgalden Kurtuluşa II, İzmir, 1983, s.:225 * Sakaryalı Muammer: İnais’ten İNAY’a İstanbul, 2005 ∗ Sarıkoyuncu, Ali: Millî Mücadele’de Din Adamları, C.:II, Ankara,

1997, s.:145-149 ∗ Soysal, İlhami: 150’likler, İstanbul, 1988, s.:26 ∗ Şapolyo, Enver Behnan: Kemal Atatürk ve Millî Mücadele Tarihi, İstanbul, 1958, s.:497-499

∗ Şişman, Adnan: Millî Mücadele’de Afyon ve Uşak’ın Kurtuluşu, Afyon Zafer Gazetesi, 9-18 Mayıs 1996

∗ Tansel, Selahattin: Mondros’tan Mudanya’ya, İstanbul, 1991, C.:IV, s.:172-176

∗ Topuz, Hıfzı: Eski Dostlar, İstanbul, 2000, s.:83-89 ∗ Trikupis, Nikolaus: Hatıralarım, İstanbul, 1967, s.:99-104 ∗ Tümerdem, İ.Hakkı: Türk İstiklal Savaşı, Yunan Cephesi Operatif ve

Tabiye Bakımından İnceleme, Ankara, 1944, s.:11-12

Mehmet Ersin

346

∗ Türk İstiklal Harbi, C.:II, Batı Cephesi, 6. Kısım, III. Kitap, Ankara, 1995, s.:77-85

∗ Us, Asım: Gördüklerim, Duyduklarım, Duygularım, İstanbul, 1964, s.:62

∗ Ünal, Tahsin: Trikupis’i Esir Alan Kimdir?, Türk Kültürü Dergisi, s.:121, 1 Kasım 1972, s.:30-39

∗ Ünaydın, Ruşen Eşref: Atatürk’ü Özleyiş, Ankara, 1957, s.:102-107 ∗ Yalazan, Talat: Türkiye’de Yunan Vahşet ve Soykırım Girişimi, (15

Mayıs 1919-9 Eylül 1922), Ankara, 1994, C.:I, s.:70-71, C.:II, s.:64-72 ∗ Yeni Asır Gazetesi Ege Eki (Uşak’ın Kurtuluş 67. Yıl): İzmir, 1 Eylül 1989

E. Uşaklı Şair ve Yazarların Eserleri ∗ Akbıyıkoğlu, Ali Rıza: Demokrasi ve İsmet Paşa, Ankara, 1986 (Anı) ∗ Akın, Galip: Tonguç’un Kır Çiçekleri, Ankara, 1998 (Anı) ∗ Aslan, Rıza: Sarı Yeşilin Ölüsüdür, İLARYA’M, Uşak, 1992 (Şiir) ∗ Aslan, Rıza: Duygunun Karekökü, Uşak, 1993 (Şiir) ∗ Aslan, Rıza: Ad Koyamadığım, Salihli, 2000 (Şiir) ∗ Aydın, Gündüz: Ağlamalar, Salihli, 1978 (Şiir) ∗ Aydın, Gündüz: Çiçeğim Ayazda Soldu, Manisa, 1983 (Şiir) ∗ Bölme, Ömer: Bir Düş Sentezi (Manzum Öykü), Ankara, b.t.y. ∗ Cimi, Mehmet: O Yıllar dile Gelse, Ankara, 1997 ∗ Cimi, Mehmet: Tonguç Baba (Ülkeyi Kucaklayan Adam), Ankara,

2001 ∗ Çalışkan, Süleyman: Örentepe Yokuşu, Uşak, 2001 (Anı) ∗ Çalışkan, Süleyman: Eğitimde Öğretimde Ulusal Buluşumuz, Çifte-

ler Köy Enstitüsü’nde Okuyorum, Uşak, 2001 (Anı) ∗ Çanakçı, Aylin: Güller ve İnsanlar, Ankara, 1992 (Şiir) ∗ Çobanoğlu, Mustafa: Uşak’tır Bizim İlimiz, Öykülerle Türkülerimiz,

b.y.y., b.t.y. (Şiir) * Dilsiz, Süleyman: Yeşil Külçe “Banaz”, İstanbul, Nisan 2005. ∗ Dukul, A.Orhan: Uşak Ufukları, Konya, 1943 (Şiir) ∗ Eldem, Necati: Üçel (Şiir) (Mehmet Ali Bayraktutan+Nedim Orta) ∗ Eldem, Necati: Bir Akşam Yolcusuna, Uşak, 1965 (Şiir) ∗ Eldem, Necati: İntikam (Şiir) ∗ Gültekin, Halim: Anadolu’dan Haykırdı Köz Düştü Yüreğime, Uşak,

2002 (Şiir) * Gökçay, Namık:

a-Mavi, 1950, Şiir. b-Açıkhava, İstanbul, Ağustos 1970 (şiir)


347

c-Birlikte Şiirler, İstanbul, Mayıs 1972 (Şiir) * Keyvanoğlu, Mehmet Sezai, Sen Hep Beş Dakika Kala Gel, Uşak,

Ekim 2006, (Şiir) * Keyvanoğlu, Mehmet, Bir Masal Şehriydi Uşak, İzmir, Ağustos 2012. * Öğün, Güler, Hüzün Vakti, Uşak, Eylül 2002 (Şiirler) ∗ Öncü, Canip: Kar ve Güneş, Ankara, 2001 (Şiir) * Özdemir, Şakir; a-Şekerin Hikayesi, Ankara, 2004 (Tiyatro Eseri) b-Uzaylı Sağdıç, Haziran 2005, Uşak, (Tiyatro Eseri) c-Uşak’tan Paşa Geçti, Haziran 2005 Uşak, (Tiyatro Eseri) d-Karun Hazinesini Geri istiyor, Uşak, Haziran 2005, (Tiyatro Eseri) ∗ Özkır, Şadiye Türker: Tut Elimden, b.y.y., 1993 (Şiir) ∗ Özkır, Şadiye Türker: Yurdum ve Duygum, b.y.y., 1999 (Şiir) ∗ Özkol, Salah: Şiir Denemeleri, Uşak, 1997 ∗ Öztop, Şanal: Papatya, Uşak, b.t.y. (Şiir) ∗ Sebüktay, Nevzat: Sentez (Hikayeler), Uşak, 1963 ∗ Sebüktay, Nevzat: Elim Sende Kaldı (Piyes) ∗ Sebüktay, Nevzat: Ağır Öğrenen Çocuklar, Uşak, 1969 (Etüt) ∗ Semerci, Mehmet Ozan: Ay Yıldızlı Al Bayrağım, İzmir, 2002 (Araş-

tırma-inceleme) ∗ Sunucu, Yılmaz: Kırktan fazla çeşitli konularda eserleri vardı. Bazıları:

a. Gözlerinin Yankısı (Şiir), 1963 b. Şiirimizde Öğretmen (1-6) (Seçilmiş Şiirler) 1964-1992 c. Menderes’in Develeri (Anılar-Denemeler), 1990 d. Günah Yazma Allah’ım (Anılar-Denemeler), 1996, İzmir e. Köy Köpeği (Öykü-Oyun) 1979, Ankara f. Adını Siz Koyun (Öykü-Oyun) 1992, İzmir g. Tek Yol Cüzdan (Öyküler) 1996, İzmir h. Dünü Bugünü Yarınıyla Uşak, 1993

* Sümer, Uğur, a-Bir Savaş, Bir İnsan, İstanbul, Eylül 2003 (Belgesel Anlatı) b-Duymayan Kalması, İstanbul, 2003, (Roman) ∗ Şah, Şükran: Uşak Halk Türküleri, İstanbul, 2001 ∗ Şahin, Ali Rıza:

a-Bir Savcının Kaleminden, İzmir, 2002 (Anı) b-Ağlarsa Anam Ağlar, Uşak, 2006, (Öykü) c-Yağmur Kuşları, Uşak, 2006 (Roman) d-Hasan’ın Türküsü, Uşak, 2006, (Öykü) e-Tayza, Uşak, 2006 (Roman)

∗ Şahin, Metin: Damlalar (Şiir)

Mehmet Ersin

348

∗ Şahin, Metin: Bulunan Kitap, Uşak, 1969 (Şiir) * Şen, Yücel, BE Gülüm’e (Gül Kokulu Şiirler) Karadeniz Ereğlisi,

Nisan 2005. ∗ Tan, Nail-Turhan, Salih: Uşak Türküleri, Ankara, 2001 * Taylan, Ertuğrul; a-Gençlik Günlüğü, Ankara, 2002. b-Kaymakam Günlüğü, Amkara, 2003. ∗ Tekin, Kadir:

a-Uşak Şiirleri Fıkra ve Anlatıları, Uşak, 2002 b-Çomuk Musa, c-Yalımoğlu Ali d-Atasözü ve Özdeyiş Açıklamaları, Örnek Kompozisyonlar e-Kırmızı Çamur-Beyaz Tebeşir, Uşak, 2005 (Roman)

∗ Turan, Adil: Başlangıç, Ankara, 1954 (Şiir) ∗ Turan, Adil: İnsanlarım Var (Düşümden Düşünceler İle Birlikte),

Uşak, 1969, (Şiir) ∗ Tügen, Prof. Dr. Kamil: Fahri Tügen’den Notlar, İzmir, 2000 (Anılar) ∗ Tügen, Prof. Dr. Kamil: Kırgızistan’dan Notlar, Bişkek, 2002 (Anılar) * Uçar, Şerif, Türkiye’de Yatılı ve Taşımalı İlköğretim Uygulamaları,

Uşak, 2006. * Uğur, Akif, Adı Kardelen Olsun, İstanbul, Mart 2005. * Yavuz, Yılmaz, Hey Yarenler (Yaren Başkanı El Kitabı), Ankara,

2007. * Yeşilyurt, Süleyman:

a-Ermeni, Yahudi, Rum Asıllı Milletvekilleri, Ankara, Mayıs 1995. b-Türkiye’nin Büyük Masonları, Ankara, Ocak 1997 c-Atatürk-İnönü Kavgası, Ankara, Kasım 2000. d-Atatürk, Karabekir Kavgası, Ankara, Nisan 2001. e-Atanın Hayatındaki 19 Kadın (Atatürk’ün Gönül Galerisi) Ankara,

Ekim 2001 f-Türkiye’nin Başbakanları, Ankara, Kasım 2006 g-Yahudi Dönmeler ve Mumsöndü Ayinleri, Ankara, Şubat 2007.

∗ Yılmaz, Şadi: Yarenler Pınarı (Uşaklı Şairlerden Şiirler), Uşak, 2002

F. Uşak Doğumlu ve Uşaklı Ünlüler ∗ Nuri Şeker (1853-1958): İş adamı, Uşak Şeker Fabrikası kurucusu. ∗ Halit Ziya Uşaklıgil (1867-1945): Yazar ∗ İbrahim Dalkılıç (Tahtakılıç) (1871-01.10.1937): Politikacı ∗ Besim Atalay (1882-7 Kasım 1965): Dilci, yazar, politikacı ∗ Haşim Tümer (1897-1975): Öğretmen, yazar


349

∗ Uşakizade Latife Hanım (Uşaklıgil) (1898-1975) Atatürk’ün eşi ∗ Alaattin Tiritoğlu (1901-1969): Politikacı ∗ Ömer Bedrettin Uşaklı (1904-1946): Şair, kaymakam ∗ Cemal Madanoğlu (1907-2000): Asker, politikacı ∗ Ahmet Tahtakılıç (1909-13.12.2000): Politikacı, bakan ∗ Prof. Dr. Tevfik Okyay Kabakçıoğlu (1910-1969): İ.T.Ü. Bilim Adamı ∗ İsmail Yalçınlar (1915-2003): Bilim adamı ∗ Orhan Dengiz (1918-1985): Politikacı, bakan ∗ Siyami Ersek (1920): Kalp cerrahı ∗ Vahit Çolakoğlu (1923): Yönetici ∗ Dr. Haydar Dümen (1931): Doktor ∗ Devrim Erbil (1937): Ressam ∗ Mehmet Topaç (1939-1994): Politikacı, bakan Not: Sıralama, doğum tarihlerine göre yapılmıştır. Not: Bu Uşaklı ünlülerin eserleri, yukarıdaki listeye dahil edilmemiştir.

Mehmet Ersin

350

Documents

KURTULUŞ SAVAŞI’NDA UŞAK ANILARI - Mehmet Ersin · Anıları önem derecesine göre değil, yazanların soyadlarına göre sıraladım. Anı, anlatan-yazan biçiminde ise anlatanı