Lã¢Ýè ÇîèH

mHeeke&À (SpARC - Spiritual Applications Research Centre)

mHeeke&À (SpARC) SkeÀ DevegmevOeeve He´Yeeie (Research Wing) nw pees efkeÀ osMeleLee efJeosMe kesÀ DeveskeÀ mLeeveeW Hej keÀe³e& keÀj jne nw~ mHeeke&À (SpARC) Meyo keÀe efJemleej(Fullform) Spiritual Applications Research Centre nw Deewj FmekeÀe ue#³enw efJeMJe veJe-efvecee&Ce kesÀ keÀe³e& ceW DeO³eelce SJeb efJe%eeve keÀes SkeÀ-otmejs keÀe men³eesieer yeveevee~ Fmeerue#³e-Hetefle& kesÀ efue³es mHeeke&À ceveve-ef®ebleve Deewj efJe®eej meeiej cebLeve kesÀ Üeje F&MJejer³e %eeve keÀesJew%eeefvekeÀ He=

1

ªneveer ef[^ue Yeùer ceW lees yengle kegÀí megvee nesiee~ Ssmes lees veneR efkeÀ yengle megveles nes lees efyevog mJeªHe ceW jnvee cegefMkeÀue nes peelee nw?

Hejbleg efyevog ªHe ceW efmLele jnves keÀer keÀceer keÀe keÀejCe ³ener nw efkeÀ Henuee Heeþ ner keÀ®®ee nw~ keÀce& keÀjles ngS DeHeves keÀes DeMejerjerDeelcee cenmetme keÀjW - ³en meejs efove ceW yengle HeẃefkeÌìme ®eeefnS~ HeẃefkeÌìkeÀue ceW v³eeje neskeÀj keÀle&J³e ceW Deevee - ³en efpelevee-efpeleveeDevegYeJe keÀjWies Glevee ner efyevog ªHe ceW efmLele nesles peeJeWies~ Hejbleg ³en DeìsvMeve keÀce jnlee nw~ DeeHe keÀnWies - mece³e veneR efceueleenw~ uesefkeÀve mece³e lees efvekeÀeue mekeÀles nes, Deiej ue#³e nw lees~ pewmes keÀesF& efJeMes

2

ªneveer ef[^uekeÀnves mes ner mvesn ceW Dee peeles nQ~ lees Deepe legce ye®®eeW keÀes efyevog ªHe ceW efmLele nesves keÀer HeẃefkeÌìme keÀje³eW? ceQ Deelcee ntB - FmeceW leesYetueves keÀer ner DeeJeM³ekeÀlee veneR jnleer nw~ pewmes cegPe yeeHe keÀes Yetueves keÀer peªjle He[leer nw? neB, Heefj®e³e osves kesÀ efue³es lees peªj yeesueveeHe[lee nw efkeÀ cesje veece, ªHe, iegCe, keÀle&J³e ke̳ee nw Deewj ceQ efHeÀj keÀye Deelee ntB, efkeÀme leve ceW Deelee ntB~ legce ye®®eeW keÀes ner DeHevee Heefj®e³eoslee ntB~ lees ke̳ee yeeHe DeHeves Heefj®e³e keÀes Yetue peeles nQ? ye®®es Gme efmLeefle ceW SkeÀ meskeÀC[ Yeer veneR jn mekeÀles nQ? lees ke̳ee DeHeves veece,ªHe, osMe keÀes Yeer Yetue peeles nQ? ³en Henueer-Henueer yeele nw pees efkeÀ legce meYeer keÀes yeleeles nes efkeÀ - ceQ Deelcee ntB, vee efkeÀ Mejerj~ peyeDeelcee neskeÀj efyeþeles nes leYeer GvekeÀes efHeÀj Mejerj Yetuelee nw~ Deiej Deelcee neskeÀj veneR efyeþeles, lees ke̳ee efHeÀj osn meefnle osn kesÀ mecyevOeYetue peeles! peye GvekeÀes Yetueeles nes, lees ke̳ee DeHeves Mejerj mes v³eejs neskeÀj, pees v³eeje yeeHe nw GvekeÀer ³eeo ceW veneR yewþ mekeÀles nes?Deye meye ye®®es DeHeves keÀes Deelcee mecePe keÀj yewþes~ meeceves efkeÀmekeÀes osKeW? DeelceeDeeW kesÀ yeeHe keÀes~ Fme efmLeefle ceW jnves mes J³ekeÌle mesv³eejs neskeÀj DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW jn mekeWÀies~ ‘ceQ Deelcee efyevog ªHe ntB’ - ke̳ee ³en ³eeo veneR Deelee nw? efyevoer ªHe neskeÀj yewþvee veneRDeelee? Ssmes ner DeY³eeme keÀes ye{eles peeDeesies lees SkeÀ meskeÀC[ lees ke̳ee, efkeÀleves ner IeCìs Fmeer DeJemLee ceW efmLele neskeÀj Fme DeJemLeekeÀe jme ues mekeÀles nes~ Fmeer DeJemLee ceW efmLele jnves mes efHeÀj yeesueves keÀer peªjle ner veneR jnsieer~ efyevog neskeÀj yewþvee keÀesF& pe[ DeJemLeeveneR nw~ pewmes yeerpe ceW meeje Hes[ mecee³ee ngDee nw, Jewmes ner cegPe Deelcee ceW yeeHe keÀer ³eeo meceeF& ngF& nw~ Ssmes neskeÀj yewþves mes meye jmevee³eWDee³eWieer Deewj meeLe ner ³en Yeer veMee nesiee efkeÀ - ‘nce efkeÀmekesÀ meeceves yewþs nQ~ yeeHe ncekeÀes Yeer DeHeves meeLe keÀneB ues pee jns nQ!’ yeeHelegce ye®®eeW keÀes DekesÀuee veneR íes[lee nw~ pees yeeHe keÀe Deewj legce ye®®eeW keÀe Iej nw, JeneB Hej meeLe ceW ner ueskeÀj pee³eWies~ meye FkeÀùs ®euevesner nw~ Deelcee mecePekeÀj efHeÀj Mejerj ceW DeekeÀj keÀce& Yeer keÀjvee nw, Hejbleg keÀce& keÀjles ngS Yeer v³eeje Deewj H³eeje neskeÀj jnvee nw~ yeeHeYeer legce ye®®eeW keÀes osKeles nQ~ osKeles ngS Yeer lees yeeHe v³eeje Deewj H³eeje nw vee~ De®íe~

24/07/1969DeeJepe mes Hejs peevee nw Jee yeeHe keÀes Yeer DeeJeepe ceW ueevee nw? DeeHe meye DeeJeepe mes Hejs pee jns nes~ Deewj yeeHeoeoe keÀes

efHeÀj DeeJeepe ceW uee jns nes~ DeeJeepe ceW Deeles Yeer Deleerefvê³e megKe ceW jn mekeÀles nes, lees efHeÀj DeeJeepe mes Hejs jnves keÀer keÀesefMeMe ke̳eeW?Deiej DeeJeepe mes Hejs efvejekeÀej ªHe ceW efmLele nes efHeÀj meekeÀej ceW Dee³eWies, lees efHeÀj DeewjeW keÀes Yeer Gme DeJemLee ceW uee mekeWÀies~ SkeÀmeskeÀC[ ceW efvejekeÀej, SkeÀ meskeÀC[ ceW meekeÀej - Ssmeer ef[^ue meerKeveer nw~ DeYeer-DeYeer efvejekeÀejer, DeYeer-DeYeer meekeÀejer~ peye Ssmeer DeJemLeenes pee³esieer leye mekeÀej ªHe ceW nj SkeÀ keÀes efvejekeÀej ªHe keÀe DeeHe mes mee#eelkeÀej nes~

15/09/1969peye pewmes ®eens Jewmeer efmLeefle yevee mekeWÀ~ ³en ceve keÀes ef[^ue keÀjeveer nw~ ³en peªj HeẃefkeÌìme keÀjes - SkeÀ meskeÀC[ ceW DeeJeepe

ceW, SkeÀ meskeÀC[ ceW efHeÀj DeeJeepe mes Hejs, SkeÀ meskeÀC[ ceW meefJe&me kesÀ mebkeÀuHe ceW Dee³es Deewj SkeÀ meskeÀC[ ceW mebkeÀuHe mes Hejs mJeªHeceW efmLele nes pee³eW~ Fme ef[^ue keÀer yengle DeeJeM³ekeÀlee nw~ Ssmes veneR efkeÀ MeejerefjkeÀ Yeeve mes efvekeÀue ner ve mekeWÀ~ SkeÀ meskeÀC[ ceW keÀe³e&He´efle MeejerefjkeÀ Yeeve ceW Dee³eW, efHeÀj SkeÀ meskeÀC[ ceW DeMejerjernes pee³eW~ efpemekeÀer ³en ef[^ue HekeÌkeÀer nesieer Jen meYeer HeefjefmLeefle³eeW keÀe meeceveekeÀj mekeÀles nQ~ pewmes MeejerefjkeÀ ef[^ue megyen keÀes keÀjeF& peeleer nw, Jewmes ³en DeJ³ekeÌle ef[^ue Yeer Dece=leJesues efJeMes

3

ªneveer ef[^ueyevevee nw~ pees mvesner neslee nw Jen mvesn Heelee nw~ efpememes p³eeoe mvesn neslee nw, lees keÀnles nQ ³en lees megOe-yegOe ner Yetue peeles nQ~ megOe-yegOe keÀe DeLe& ner nw DeHeves mJeªHe keÀer pees mce=efle jnleer nw Jen Yeer Yetue peeles nQ~ yegef× keÀer ueieve Yeer GmekesÀ efmeJeeS keÀneB veneR nes~Ssmes pees jnves Jeeues nesles GvekeÀes keÀne peelee nw mvesner~

16/10/1969³en DeueewefkeÀkeÀ ef[^ue peeveles nes? Jewmes Yeer DeYeer Jen ef[^ue pees keÀjles nQ, Jes levog©mle jnles nQ~ levogªmleer kesÀ meeLe-meeLe

MeefkeÌleMeeueer Yeer jnles nQ~ lees ³en DeueewefkeÀkeÀ ef[^ue pees efpeleveer keÀjlee nw Glevee ner levog©mle DeLee&le cee³ee keÀer J³eeefOe veneR Deeleer DeewjMeefkeÌleMeeueer mJeªHe Yeer jnlee nw~ efpelevee-efpelevee ³en DeueewefkeÀkeÀ yegef× keÀer ef[^ue keÀjles jnWies Glevee ner pees ue#³e nw yeveves keÀe, Jenyeve HeeJeWies~ ef[^ue ceW pewmes ef[^ue-ceemìj keÀnlee nw Jewmes neLe-HeeBJe ®eueeles nQ vee~ ³eneB Yeer Deiej meYeer keÀes keÀne pee³es - SkeÀ meskeÀC[ ceWefvejekeÀejer yeve peeDees, lees yeve mekeWÀies? pewmes mLetue Mejerj kesÀ neLe-HeeBJe Peì [e³ejskeÌMeve He´eceCe ef[^ue ceW ®eueeles jnles nQ, Jewmes SkeÀmeskeÀC[ ceW meekeÀjer mes efvejekeÀejer yeveves keÀer HeẃefkeÌìme nw? meekeÀejer mes efvejekeÀejer yeveves ceW efkeÀlevee mece³e ueielee nw? peyeefkeÀ DeHevee nerDemeueer mJeªHe nw, efHeÀj Yeer meskeÀC[ ceW ke̳eeW veneR efmLele nes mekeÀles? Deye lekeÀ keÀce& yevOeve? ke̳ee Deye lekeÀ Yeer keÀce& yevOeve keÀer DeeJeepemegveles jnWies? peye ³en Hegjevee Mejerj íes[ oWies, leye lekeÀ keÀce& yevOeve megveles jnWies?

20/10/1969njskeÀ ®eerpe keÀes ueewefkeÀkeÀ mes DeueewefkeÀkeÀlee ceW HeefjJele&ve keÀjvee nw, efpememes ueesieeW keÀes ceeuetce nes efkeÀ ³en keÀesF& efJeMes

4

ªneveer ef[^ueyevevee nw~ Fmemes efpelevee v³eeje neWies Glevee ner efJeée keÀe H³eeje yeveWies~ FmeefueS Deye ³ener Heg©

5

ªneveer ef[^ueosKeWieer Deewj peeveWieer~ Deewj keÀesF& Yeer yeele ceW Heg©

6

ªneveer ef[^ueYeer pees yegueeles nes ³en Yeer met#ceJeleve kesÀ JeeleeJejCe ceW ner met#ce mes meefJe&me ues mekeÀles nes~ DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW efmLele neskeÀj ceoo uesmekeÀles nes~ J³ekeÌle ªHe ceW DeJ³ekeÌle ceoo efceue mekeÀleer nw~ DeYeer p³eeoe mece³e DeHeves keÀes HeÀefjMles ner mecePees~ HeÀefjMleeW keÀer ogefve³ee ceWjnves mes yengle ner nukeÀe-Heve DevegYeJe nesiee pewmes efkeÀ met#ceJeleve keÀes ner mLetueJeleve ceW yemee efo³ee nw~ mLetue Deewj met#ce ceW Devlej veneRjnsiee~ leye mecHetCe& efmLeefle ceW Yeer Devlej veneR jnsiee~ ³en J³ekeÌle osMe pewmes DeJ³ekeÌle osMe yeve pee³esiee~ mecHetCe&lee kesÀ meceerHe Dee pee³eWies~pewmes yeeHeoeoe J³ekeÌle ceW Deeles Yeer nw lees Yeer DeJ³ekeÌle ªHe ceW DeJ³ekeÌle osMe keÀer DeJ³eefkeÌle He´Jeen ceW jnles nQ~ Jener ye®®eeW keÀes DevegYeJekeÀjeves efueS Deeles nQ~ Ssmes DeeHe meYeer Yeer DeHeves DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe DeewjeW keÀes keÀjeDees~ peye DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀer mìspe mecHetCe&nesieer leye ner DeHeves jep³e ceW meeLe ®euevee nesiee~ SkeÀ DeeBKe ceW DeJ³ekeÌle mecHetCe& efmLeefle otmejer DeeBKe ceW jep³e Heo~ Ssmes ner mHe

7

ªneveer ef[^uenw~ mecHetCe& efmLeefle Jeeues Heg©

8

ªneveer ef[^uemes Ieyejeles nQ? lees ye®®es efHeÀj ke̳eeW Ieyejeles nQ? p³eeoe HeefjefmLeefle³eeW keÀes meecevee keÀjves keÀe meekeÀej meyetle Yeer osKee~ keÀYeer GvekeÀeIeyejenì keÀe ªHe osKee? megvee³ee Lee vee efkeÀ meowJe ³en ³eeo jKees efkeÀ mvesn ceW mectHeCe& nesvee nw~ keÀesF& cegefMkeÀue veneR nw~ mvesner keÀes megOe-yegOe jnleer nw? peye DeHeves DeeHe keÀes efceìe ner efo³ee efHeÀj ³en cegefMkeÀue ke̳eeW? efceìe efo³ee vee~ pees efceì peeles nQ Jen peue peeles nQ~efpelevee DeHeves keÀes efceìevee Glevee ner DeJ³ekeÌle ªHe mes efceuevee~ efceìvee keÀce lees efceuevee Yeer keÀce~ Deiej cesues ceW Yeer keÀesF& efceueve ve cevee³eslees cesuee meceeHle nes pee³esiee efHeÀj keÀye efceueve nesiee? mvesn keÀes meceevelee ceW yeoueer keÀjvee nw~ mvesn keÀes iegHle Deewj meceevelee keÀes He´l³e#ekeÀjes~ meYeer mecee³ee ngDee nw efmeHe&À He´l³e#e keÀjvee nw~ DeHeves keÀuHe Henues kesÀ mecee³es ngS mebmkeÀejeW keÀes He´l³e#e keÀjvee nw~ keÀuHe Henues keÀerDeHeveer meHeÀuelee keÀe mJeªHe ³eeo Deelee nw vee~ DeYeer efmeHe&À mecee³es ngS keÀes HeẃefkeÌìkeÀue He´l³e#e ªHe ceW ueeDees~ meowJe DeHeveer mecHetCe&leekeÀe mJeªHe Deewj YeefJe

9

ªneveer ef[^uemeYeer efpeme efmLeefle ceW DeYeer yewþs nQ, GmekeÀes keÀewve-meer efmLeefle keÀnWies? J³ekeÌle ceW DeJ³ekeÌle efmLeefle nQ? yeeHeoeoe mes cegueekeÀele

keÀjles mece³e efyevog ªHe keÀer efmLeefle ceW jn mekeÀles nes? (njskeÀ ves DeHevee-DeHevee efJe®eej megvee³ee) efyevog ªHe keÀer efmLeefle efJeMes

10

ªneveer ef[^ueDeY³eeme nQ? pewmes Deewj mLetue JemlegDeeW keÀes peye ®eens leye uees Deewj peye ®eens leye íes[ mekeÀles nQ vee~ Jewmes Fme osn kesÀ Yeeve keÀes peye®eenW leye íes[ osner-DeefYeceeveer yeve pee³eW - ³en HeẃefkeÌìme Fleveer mejue nw, efpeleveer keÀesF& mLetue Jemleg keÀer menpe nesleer nw? j®eef³elee peye®eens j®evee keÀe DeeOeej ues peye ®eens leye j®evee kesÀ DeeOeej keÀes íes[ os Ssmes j®eef³elee yeves nes? peye ®eens leye v³eejs, peye ®eens leyeH³eejs yeve pee³eW~ Flevee yevOeve-cegkeÌle yeves nes? ³en osn keÀe Yeer yevOeve nw~ osn DeHeves yevOeve ceW yeeBOeleer nw~ Deiej osn yevOeve mes cegkeÌlenes lees ³en osn yevOeve veneR [euesieer~ uesefkeÀve keÀle&J³e keÀe DeeOeej mecePe DeeOeej keÀes peye ®eenW leye ues mekeÀles nQ~ Ssmeer HeẃefkeÌìme ®eueleerjnleer nw? osn kesÀ Yeeve keÀes íes[ves DeLeJee Gvemes v³eejs nesves ceW efkeÀlevee mece³e ueielee nw? SkeÀ meskeÀC[ ueielee nw? meowJe SkeÀ meskeÀC[ueielee nw Jee keÀYeer efkeÀlevee, keÀYeer efkeÀlevee? (keÀYeer kewÀmeer, keÀYeer kewÀmeer) Fmemes efme× nw efkeÀ DeYeer meJe& yevOeveeW mes cegkeÌle veneR ngS nes~efpelevee yevOeve cegkeÌle Glevee ner ³eesie-³egkeÌle neWies Deewj efpelevee ³eesie-³egkeÌle neWies Glevee ner peerJevecegkeÌle ceW TB®e Heo keÀer He´eefHle nesleer nw~ DeiejyevOeve-cegkeÌle veneR lees ³eesie-³egkeÌle Yeer veneR~ GmekeÀes ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀnWies? osn kesÀ mecyevOe Deewj osn kesÀ HeoeLeeX mes ueieeJe efceìeveemejue nw uesefkeÀve osn kesÀ Yeeve mes cegkeÌle nesvee cesnvele keÀer yeele nw~ DeYeer ke̳ee yevOeve jn ie³ee nw? ³ener~ osn kesÀ Yeeve mes cegkeÌle nes peevee~peye ®eenW leye DeJ³ekeÌle ceW Dee³eW~ Ssmeer HeẃefkeÌìme DeYeer peesj-Meesj mes keÀjveer nw~ Ssmes ner mecePeW pewmes Deye yeeHe DeeOeej ueskeÀj yeesue jnsnQ Jewmes ner nce Yeers osn keÀe DeeOeej ueskeÀj keÀce& keÀj jns nQ~ Fme v³eejs-Heve keÀer DeJemLee He´ceeCe ner H³eeje yevevee nw~ efpelevee Fme v³eejs-Heve keÀer HeẃefkeÌìme ceW Deeies neWies Glevee ner efJeée kesÀ H³eejs ueieves ceW Deeies neWies~ meJe& mvesner yeveves kesÀ efueS Henues v³eeje yevevee nw~ meefJe&mekeÀjles ngS, mebkeÀuHe keÀjles ngS Yeer DeHeves keÀes Deewj otmejeW keÀes Yeer cenmetmelee Ssmeer Deeveer ®eeefnS efkeÀ ³en v³eeje Deewj Deefle H³eeje nw~efpelevee pees mJe³eb v³eeje nesiee Glevee DeewjeW keÀes yeeHe keÀe H³eeje yevee mekeWÀies~

06/08/1970ªneveer ef[^ue Deeleer nw, ef[^ue ceW ke̳ee keÀjvee neslee nw? ef[^ue DeLee&le Mejerj keÀes peneB ®eens JeneB cees[ mekeWÀ Deewj ªneveer ef[^ue

DeLee&le ªn keÀes peneB, pewmes Deewj peye ®eens JeneB efmLele keÀj mekeWÀ DeLee&le DeHeveer efmLeefle pewmes ®eens Jewmeer yevee mekeWÀ, FmekeÀes keÀnles nQªneveer ef[^ue~ pewmes mesvee keÀes ceeMe&ue Jee ef[^ue ceemìj pewmes F&Meeje osles nQ Jewmes ner keÀjles nQ~ Ssmes mJe³eb ner ceemìj Jee ceeMe&ue yeve peneBDeHeves keÀes efmLele keÀjvee ®eenW JeneB keÀj mekeWÀ~ Ssmes DeHeves DeeHekesÀ ef[^ue ceemìj yeves nes? Ssmes lees veneR efkeÀ ceemìj keÀns nwC[me [eGveDeewj mìt[svì nwC[me DeHe keÀjW~ ceeMe&ue keÀns jeFì Deewj mesvee keÀjs uesHeÌì~ Ssmes mewefvekeÀeW Jee mìt[svìme keÀes ke̳ee efkeÀ³ee peelee nw? ef[meefceme~lees ³eneB Yeer mJe³eb ner ef[meefceme nes ner peeles nQ - DeHeves DeefOekeÀej mes~ HeẃefkeÌìme Ssmeer nesveer ®eeefnS pees SkeÀ meskeÀC[ ceW DeHeveer efmLeeflekeÀes peneB ®eenes JeneB efìkeÀe mekeÀes~ ke̳eeWefkeÀ Deye ³eg× mLeue Hej nes~ ³eg× mLeue Hej mesvee Deiej SkeÀ meskeÀC[ ceW [e³ejskeÌMeve keÀes DeceueceW ve uee³es lees GvekeÀes ke̳ee keÀne pee³esiee? Fme ªneveer ³eg× Hej Yeer efmLeefle keÀes efmLele keÀjves ceW mece³e ueieeles nQ lees Ssmes mewefvekeÀeW keÀeske̳ee keÀnW~

23/10/1970DeYeer pewmes mece³e keÀer jHeÌleej ®eue jner nw Gmeer He´ceeCe DeYeer ³en HeeBJe He=LJeer Hej veneR jnves ®eeefnS~ keÀewve-mee HeeBJe? efpememes

³eeo keÀer ³ee$ee keÀjles nes~ keÀneJele nw vee efkeÀ HeÀefjMleeW kesÀ HeeBJe He=LJeer Hej veneR nesles~ lees DeYeer ³en yegef× He=LJeer DeLee&le He´ke=Àefle kesÀ DeekeÀ

11

ªneveer ef[^ueefkeÀmekeÀes keÀesF& ®eerpe oer peeleer nw lees efHeÀj DeHevee DeefOekeÀej Deewj Dev³e keÀe DeefOekeÀej meceeHle nes peelee nw~ Deiej Dev³e keÀesF& DeefOekeÀejjKes Yeer lees GmekeÀes ke̳ee keÀnWies? ³en lees ceQves meceHe&Ce keÀj ueer~ Ssmes nj Jemleg meJe& meceHe&Ce keÀjves kesÀ yeeo DeHevee Jee otmejeW keÀe DeefOekeÀejkewÀmes jn mekeÀlee nw~ peye lekeÀ DeHevee Jee Dev³e keÀe DeefOekeÀej jnlee nw lees Fmemes efme× nw efkeÀ meJe& meceHe&Ce ceW keÀceer nw~ FmeefueS meceeveleeveneR Deeleer~ pees mees®e-mees®e keÀj meceHe&Ce nesles nQ GvekeÀer efjpeuì Deye Yeer Heg©

12

ªneveer ef[^uekeÀce jnlee nw~ Fme keÀejCe %eeve kesÀ efJemleej keÀe He´YeeJe He[lee nw uesefkeÀve ueieve ceW ceieve jnves keÀe He´YeeJe keÀce efoKeeF& oslee nw~ efjpeuìceW ³en keÀnles nQ efkeÀ ³en %eeve yengle TB®ee nw~ uesefkeÀve ceieve jnvee nw ³en efnccele veneR jKeles~ ke̳eeWefkeÀ DeJ³ekeÌle efmLeefle Üeje ueievekeÀe DeLee&le mecyevOe pees[ves keÀe DevegYeJe veneR efkeÀ³ee nw~ yeekeÀer Lees[e keÀCee-oevee uesves mes He´pee yeve peeleer nw~ Deye kesÀ mecyevOe pegìves mesner YeefJe

13

ªneveer ef[^uengF& ®eerpe ke̳ee yeve peeveer ®eeefnS? ves®e©ue Deewj ves®ej yeve peeveer ®eeefnS~ mecePee~ pewmes keÀnles nQ vee ³en cesjer ves®ej nw~ lees ³en DeY³eemeHeẃefkeÌìme ceW ves®egjue Deewj ves®ej yeve peeve ®eeefnS~ ³en efmLeefle peye ves®ej yeve pee³esieer efHeÀj ke̳ee nesiee~ ves®egjue kesÀuesefceìerpe nes pee³esieer~DeeHekeÀer ves®ej ve yeveves kesÀ keÀejCe ³en ves®egjue kesÀuesefceìerpe ©keÀer ngF& nw~ ke̳eeWefkeÀ Deiej meecevee keÀjves Jeeues DeHeves mJe-efmLeefle mes GveHeefjefmLeefle³eeW keÀes Heej veneR keÀj mekeWÀiess lees efHeÀj Jen HeefjefmLeefle³eeB Dee³eWieer kewÀmes~ meecevee keÀjves Jeeues DeYeer lew³eej veneR nQ~ FmeefueS ³enHeoe& Kegueves ceW osjer He[ jner nw~ DeYeer lekeÀ Fve Hegjeveer DeeoleeW mes, Hegjeves mebmkeÀejeW mes, Hegjeveer yeeleeW mes, Hegjeveer ogefve³ee mes, Hegjeveer osnkesÀ mecyeefvIe³eeW mes Jewjei³e veneR ngDee nw~ keÀneB Yeer peevee neslee nw lees efpeve ®eerpeeW keÀes íes[vee neslee nw Gvemes Heerþ keÀjveer nesleer nw~ leesDeYeer Heerþ keÀjvee veneR Deelee nw~ SkeÀ lees Heerþ veneR keÀjles nes, otmeje pees meeOeve efceuelee nw GmekeÀer Heerþ veneR keÀjles nes~

11/03/1971DeeJeepe mes Hejs jnvee De®íe ueielee nw Jee DeeJeepe ceW jnvee De®íe ueielee nw? Demeueer osMe Jee Demeueer mJeªHe ceW DeeJeepe

nw? peye DeHeveer Demeueer efmLeefle ceW efmLele nes peeles nes lees DeeJeepe mes Hejs efmLeefle De®íer ueieleer nw vee~ Ssmeer HeẃefkeÌìme njskeÀ keÀj jnsnes? peye ®eens pewmes ®eens Jewmes ner mJeªHe ceW efmLele nes pee³eW~ pewmes ³ees×s pees ³eg× kesÀ cewoeve ceW jnles nQ GvneW keÀes Yeer peye Yeer Deewjpewmee Dee[&j efceuelee nw Jewmes keÀjles ner peeles nQ~ Ssmes ner ©neveer Jeeefj³eme& keÀes Yeer peye Deewj pewmee [e³ejjskeÌMeve efceues Jewmes ner DeHeveerefmLeefle keÀes efmLele keÀj mekeÀles nQ, ke̳eeWefkeÀ ceemìj vee@uespeHegÀue Yeer nes Deewj ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve Yeer nes~ lees oesveeW ner nesves keÀejCe SkeÀmeskeÀC[ mes Yeer keÀce mece³e ceW pewmeer efmLeefle ceW efmLele nesvee ®eens Gme efmLeefle ceW efìkeÀ pee³eW, Ssmes ªneveer Jeeefj³eme& nes? DeYeer-DeYeer keÀnepee³es HejceOeece efveJeemeer yeve peeDees lees Ssmeer HeẃefkeÌìme nw pees keÀnles ner Fme osn, osn kesÀ osMe keÀes Yetue DeMejerjer HejceOeece efveJeemeer yevepeeDees? DeYeer-DeYeer HejceOeece efveJeemeer mes DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW efmLele nes peeDees, DeYeer-DeYeer mesJee kesÀ He´efle DeeJeepe ceW Dee³es, mesJee keÀjlesngS Yeer DeHeves mJeªHe keÀer mce=efle jns, Ssmes DeY³eemeer yeves nes? Ssmee DeY³eeme ngDee nw? Jee peye HejceOeece efveJeemeer yeveves ®eenes leesHejceOeece efveJeemeer kesÀ yepee³e yeej-yeej DeeJeepe ceW Dee pee³eW Ssmee DeY³eeme lees veneR keÀjles nes? DeHeveer yegef× keÀes peneB ®eenes JeneB SkeÀmeskeÀC[ mes Yeer keÀce mece³e ceW ueiee mekeÀles nes? Ssmee DeY³eeme ngDee nw~ ceemìj DeeueceeFìer DeLeeìea DeHeves keÀes mecePeles nes? peyeDeeueceeFìer DeLeeìea Yeer nes lees ke̳ee DeHeveer yegef× keÀer ueieve keÀes DeLeeìea mes peneB ®eenes JeneB veneR ueiee mekeÀles? DeLeeìea kesÀ Deeies ³enDeY³eeme cegefMkeÀue nw Jee menpe nw? pewmes mLetue keÀce&Fefvê³eeW keÀes peye ®eenes, peneB ®eenes JeneB ueiee mekeÀles nes vee~ DeYeer neLe keÀes GHej³ee veer®es keÀjvee ®eenes lees keÀj mekeÀles nes vee~ lees pewmes mLetue cex Fefvê³eeW keÀe ceeefuekeÀ yeve peye keÀe³e& ceW ueiee mekeÀles nes Jewmes ner mebkeÀuHekeÀes Jee yegef× keÀes peneB ueieeves ®eenes JeneB ueiee mekeÀles nes FmekeÀes ner F&éejer³e DeLeeìea keÀne peelee nw~ pees yegef× keÀer ueieve Yeer Ssmes nermenpe peneB ®eenes JeneB ueiee mekeÀles nes pewmes mLetue neLe-HeeBJe keÀes efyeukegÀue menpe jerefle peneB ®eenes JeneB ®eueeles nQ~ Jee keÀce& ceW ueieelesnQ~ Ssmes DeY³eemeer keÀes ner ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve Jee ceemìj vee@uespeHegÀue keÀne peelee nw~ Deiej ³en DeY³eemeer veneR nw lees ceemìjmeJe&MeefkeÌleJeeve Jee vee@uespeHegÀue veneR keÀn mekeÀles~ vee@uespeHegÀue keÀe DeLe& ner nw efpemekeÀes HegÀue vee@uespe nes efkeÀ Fme mece³e ke̳ee keÀjvee nw, ke̳eeveneR keÀjvee nw~ Fmemes ke̳ee ueeYe nw, Deewj ve keÀjves mes ke̳ee neefve nw~ ³en vee@uespe jKeves Jeeues ner vee@uespeHegÀue nQ Deewj meeLe-meeLe ceemìjmeJe&MeefkeÌleJeeve nesves keÀejCe meJe& MeefkeÌle³eeW kesÀ DeeOeej mes ³en DeY³eeme menpe Deewj efvejblej yeve ner peelee nw~ ueemì He{eF& keÀe keÀewve-mee Heeþ nw Deewj HeÀmì& Heeþ keÀewve-mee nw? HeÀmì& Heeþ Deewj ueemì Heeþ ³ener DeY³eeme nw~ pewmes ye®®es keÀe ueewefkeÀkeÀ pevce nesleenw lees Henues-Henues GvekeÀes SkeÀ Meyo ³eeo efouee³ee peelee nw Jee efmeKeuee³ee peelee nw vee~ ³eneB Yeer DeueewefkeÀkeÀ pevce uesles Henuee Meyoke̳ee meerKee? yeeHe keÀes ³eeo keÀjes~ lees pevce keÀe Henuee Meyo ueewefkeÀkeÀ keÀe Yeer, DeueewefkeÀkeÀ keÀe Yeer Jener ³eeo jKevee nw~ ³en cegefMkeÀuenes mekeÀlee nw ke̳ee? DeHeves DeeHekeÀes ef[^ue keÀjves keÀe DeY³eeme veneR [eueles nes~ ³en nw yegef× keÀer ef[^ue~ ef[^ue kesÀ DeY³eemeerpees nesles nQ lees Henues-Henues oo& Yeer yengle cenmetme neslee nw Deewj cegefMkeÀue ueielee nw uesefkeÀve pees DeY³eemeer yeve peeles nQJen efHeÀj ef[^ue keÀjves kesÀ efmeJeeS jn veneR mekeÀles~ lees ³en Yeer yegef× keÀer ef[^ue keÀjves keÀe DeY³eeme keÀce nesves keÀejCe HenuescegefMkeÀue ueielee nw~ efHeÀj ceeLee Yeejer jnves keÀe Jee keÀesF& ve keÀesF& efJeIve meeceves yeve Deeves keÀe DevegYeJe neslee jnlee nw~lees Ssmes DeY³eemeer yevevee ner nw~ FmekesÀ efmeJeeS jep³e-Yeeie kesÀ He´eefHle nesvee cegefMkeÀue nw~ efpevneW keÀes ³en DeY³eeme cegefMkeÀueueielee nw lees He´eefHle Yeer cegefMkeÀue nw~ FmeefueS Fme cegK³e DeY³eeme keÀes menpe Deewj efvejblej yeveeDees~ Ssmes DeY³eemeer DeveskeÀDeelceeDeeW keÀes mee#eelkeÀej keÀjeves Jeeues mee#eele yeeHeoeoe efoKeeF& os~ pewmes JeeCeer ceW Deevee efkeÀlevee menpe nw~ Jewmes ³enJeeCeer mes Hejs peeve Yeer Flevee menpe nesvee nw~ De®íe~

14

ªneveer ef[^ue18/06/1971

SkeÀ meskeÀC[ ceW JeeCeer mes Hejs efmLeefle ceW efmLele nes mekeÀleer nes? pewmes Deewj keÀce& Fefvê³eeW keÀes peye ®eenes pewmes ®eenes Jewmes efnueemekeÀles nes~ Ssmes ner yegef× keÀer ueieve keÀes peneB ®eenes, peye ®eens Jewmes Deewj JeneB efmLele keÀj mekeÀles nes? Ssmes Hee@JejHegÀue yeves nes? ³enefJeefOe Je=ef× keÀes Heeleer pee jner nw~ Deiej efJeefOe ³eLeeLe& nw lees efJeefOe mes efmeef× DeLee&le meHeÀuelee Deewj Þes

15

ªneveer ef[^ueDeelceeDeeW keÀes, pees Yeer DeHekesÀ mele³egieer HewÀefceueer ceW meceerHe Deeves Jeeues neWies GvneW keÀes DeeHe ueesiees kesÀ HeÀefjMles ªHe Deewj YeefJe

16

ªneveer ef[^ueH³eeje yevee mekeÀles nes? keÀce& keÀjles ngS keÀce&yebOeveeW mes Hejs, yebOeve-³egkeÌle mes yebOeve-cegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjles nes? DeYeer-DeYeer DeeHeªneveer ceneJeerj-ceneJeerjefve³eeW keÀes [e³ejskeÌMeve efceues efkeÀ Mejerj mes Hejs DeMejerjer, Deelce-DeefYeceeveer, yebOeve-cegkeÌle, ³eesie-³egkeÌle yeve peeDeeslees SkeÀ meskeÀC[ ceW efmLele nes mekeÀles nes? pewmes nþ³eesieer DeHeves MJeebme keÀes efpelevee mece³e ®eens Glevee mece³e jeskeÀ mekeÀles nQ~ DeeHemenpe³eesieer, mJeleë ³eesieer, meoe ³eesieer, keÀce&³eesieer, Þes

17

ªneveer ef[^ueefpemekeÀe DeHeveer DeeJeM³ekeÀ Deewj meceerHe keÀer ®esleve MeefkeÌle³eeW, mebkeÀuHeeW Deewj yegef× DeLeJee ceve Deewj yegef× Hej keÀvì^esue veneR,

DeefOekeÀej veneR ³ee efJepe³e veneR lees ke̳ee, efJeée kesÀ mJejep³e keÀe DeefOekeÀejer Je efJepe³eer jlve yeve mekeÀlee nw? efpeme jep³e kesÀ cegK³eDeefOekeÀejer DeHeves DeefOekeÀej ceW ve nes, ke̳ee Jen jep³e Deìue, DeKeC[ Deewj efveefJe&Ive ®eue mekeÀlee nw? ³en ceve Deewj yegef× DeeHe DeelceekeÀer meceerHe MeefkeÌle³eeB Je cegK³e jep³e DeefOekeÀejer nQ, Je keÀe³e& DeefOekeÀejer nQ, ³eefo Jen Yeer JeMe ceW veneR, lees Ssmes keÀes ke̳ee keÀne pee³esiee?ceneve efJepe³eer ³ee ceneve keÀcepeesj? lees DeHeves DeeHekeÀes osKes efkeÀ ke̳ee cesjs cegK³e jep³e-DeefOekeÀejer, cesjs DeefOekeÀej ceW nQ? Deiej veneR,lees efJeéejep³e DeefOekeÀejer DeLeJee jepeve kewÀmes yeveWies? DeHeves ner íesìs-íesìs keÀe³e&keÀlee& DeHeves keÀes OeesKee oW, lees ke̳ee Ssmes keÀes ceneJeerj keÀnepee³esiee? ®ewuesvpe lees keÀjles nes, efkeÀ nce uee@ Deewj Dee@[&j mecHevve jep³e mLeeefHele keÀj jns nQ~ lees ®ewuesvpe keÀjves Jeeues kesÀ ³en íesìs-íesìs keÀe³e&keÀlee& DeLee&le keÀceXefvê³eeB DeHeves ner uee@ Deewj Dee@[&j ceW veneR Deewj Jes mJe³eb ner keÀe³e&keÀlee& kesÀ JeMeerYetle nes lees ke̳ee Ssmes Jes efJeéeceW uee@ Deewj Dee@[&j mLeeefHele keÀj mekeÀles nQ? nj keÀcexefvê³eeB keÀneB lekeÀ DeHeves DeefOekeÀej ceW nQ? ³en ®ewkeÀ keÀjes Deewj DeYeer mes efJepe³eer-Heve kesÀ mebmkeÀej OeejCe keÀjes~ yeeHeoeoe keÀe veece yeeuee keÀjves Jeeues ner yeeHe meceeve mecHevve nesles nQ~

16/05/1974ke̳ee DeHeves keÀes SkeÀ meskeÀC[ ceW JeeCeer mes Hejs JeeveHe´mLe DeJemLee ceW efmLele keÀj mekeÀles nes? pewmes JeeCeer ceW menpe ner Deeles nes,

ke̳ee Jewmes JeeCeer mes Hejs, Flevee ner menpe nes mekeÀles nes? kewÀmeer Yeer HeefjefmLeefle nes, JeeleeJejCe nes, Jee³egceC[ue nes ³ee He´ke=Àefle keÀe letHeÀevenes uesefkeÀve Fve meyekesÀ nesles ngS, osKeles ngS, megveles ngS, cenmetme keÀjles ngS, efpelevee ner yeenj keÀe letHeÀeve nes, Glevee mJe³eb De®eue,Deìue, Meevle efmLeefle ceW efmLele nes mekeÀles nes? Meeefvle ceW Meevle jnvee ye[er yeele veneR nw, uesefkeÀve DeMeeefvle kesÀ JeeleeJejCe ceW Yeer Meevlejnvee FmekeÀes ner %eeve mJeªHe, MeefkeÌle mJeªHe, ³eeo mJeªHe, Deewj meJe&iegCe mJeªHe keÀne peelee nw~ efYevve-efYevve He´keÀej kesÀ keÀejCe neslesngS mJe³eb efveJeejCe ªHe yeves, FmekeÀes keÀne peelee nw Heg©

18

ªneveer ef[^ue³eg× mLeue Hej GHeefmLele ³ees×s meJe& MeðeeW mes Þe=bieejs ngS, SJejjs[er, SkeÀ meskeÀC[ ceW efkeÀmeer Yeer He´ekeÀj kesÀ Dee@[&j keÀes

HeẃefkeÌìkeÀue ceW ueeves Jeeues, ke̳ee meoe efJepe³eer DeHeves keÀes mecePeles nes? DeYeer-DeYeer Dee@[&j nes, efkeÀ ¢ef

19

ªneveer ef[^uenQ efkeÀ kebÀme ves kegÀceejer keÀes ceeje, lees Jen G[ ieF&, mee#eele-ªHeOeejer nes ieF& Deewj efHeÀj DeekeÀeMeJeeCeer keÀer~ Jewmes ner DeeHe ueesieeW keÀemee#eelkeÀej nes, lees Ssmee DevegYeJe nesiee efkeÀ ceevees ³en osJeer Üeje DeekeÀeMeJeeCeer nes jner nw~ Jen megveves keÀes F®ígkeÀ neWies efkeÀ ³en osJeer³ee MeefkeÌle cesjs He´efle ke̳ee DeekeÀeMeJeeCeer keÀjleer nw~ DeeHe ceW Deye ³en veJeervelee efoKeeF& os~ meeOejCe yeesue vepej ve Dee³eW, THej mesDeekeÀeMeJeeCeer nes jner nw, yeme Ssmes DevegYeJe nes~ FmeefueS keÀne efkeÀ Deye pJeeueecegKeer yeveves keÀe mece³e nw~ Deye DeeHekeÀe ieesHeer-Heve keÀeHeeì& meceeHle ngDee~ cenejLeer pees Deeies ye{les pee jns nQ, GvekeÀe Fme jerefle meefJe&me keÀjves keÀe Heeì& Yeer Dee@ìescesefìkeÀveer yeoueer neslee peeleenw~ Henues DeeHe ueesie Yee

20

ªneveer ef[^ueHeg©

21

ªneveer ef[^uepeeveles nes? meceerHelee keÀer efveMeeveer meceevelee nw~ efkeÀme yeele ceW? DeeJeepe ceW Deevee Je DeeJeepe mes Hejs nes peevee, meekeÀej mJeªHe ceW keÀce&³eesieeryevevee Deewj meekeÀej mce=efle mes Hejs v³eejs efvejekeÀejer efmLeefle ceW efmLele nesvee, megveevee Deewj mJeªHe nesvee, ceveve keÀjvee Deewj ceive jnvee,ªn-ªneve ceW Deevee Deewj ªneefve³ele ceW efmLele nes peeve, mees®evee Deewj keÀjvee, keÀcexefvê³eeW ceW Deevee DeLee&le keÀcexefvê³eeW keÀe DeeOeej uesveeDeewj keÀcexefvê³eeW mes Hejs nesvee, He´ke=Àefle Üeje He´eHle ngS meeOeveeW keÀes mJe³eb He´efle keÀe³e& ceW ueieevee Deewj Héke=Àefle kesÀ meeOeveeW mes mece³e He´ceeCeefvejeOeej nesvee, osKevee, mecHeke&À ceW Deevee Deewj osKeles ngS ve osKevee, mecHeke&À ceW Deeles keÀceue Heg

22

ªneveer ef[^ueDeewj yeesue, mecyevOe Jee mecHeke&À ceW yewuesvme nes~ lees yeesue, keÀce&, mebkeÀuHe, mecyevOe Jee mecHeke&À meeOeejCe kesÀ yepeeS DeueewefkeÀkeÀ efoKeeF& osieeDeLee&le ®ecelkeÀejer efoKeeF& osiee~ nj SkeÀ kesÀ cegKe mes, ceve mes ³ener DeeJeepe efvekeÀuesiee efkeÀ ³en lees ®ecelkeÀej nw~ mece³e kesÀ He´ceeCe mJe³ebkesÀ Heg©

23

ªneveer ef[^ue

yeej-yeej DeMejerjer-Heve keÀer SkeÌmejmeeFpe keÀjes Deewj yegef× keÀe Yeespeve mebkeÀuHe nw GvekeÀer Hejnspe jKees~ efpeme mece³e pees mebkeÀuHe ªHeerYeespeve mJeerkeÀej keÀjvee nes Gme mece³e Jener mJeerkeÀej keÀjes~ J³eLe& mebkeÀuHe ªHeer SkeÌmeì^e Yeespeve ve nes~ lees J³eLe& mebkeÀuHeeW kesÀ Yeespeve keÀerHejnspe nes~ Hejnspe kesÀ efueS mesuHeÀ keÀvì^esue ®eeefnS~ veneR lees Hejnspe HetCe& jerefle veneR keÀj mekeÀles~ lees mesuHeÀ keÀvì^esue DeLeJee efpeme mece³epewmes ®eens, JeneB yegef× ueiee mekesÀ leye ner cenerve yegef× yeve pee³eWies~ ‘cenervelee ner cenevelee nw~’ pewmes Mejerj keÀer jerefle mes nukeÀe-HeveHejmevewefueìer nw, Jewmes yegef× keÀer cenervelee Je DeelceeDeeW keÀe nukeÀe-Heve ye´eïeCe peerJeve keÀer Hejmevewefueìer nw~ lees Deye ke̳ee keÀjvee nw? DeveskeÀHe´keÀej kesÀ ceesìs-Heve keÀes efceìeDees~ ceesìs-Heve keÀe efJemleej efHeÀj megvee³eWies efkeÀ efkeÀme He´keÀej keÀe ceesìe-Heve nw~ yeesPe kesÀ DeveskeÀ He´keÀej nw GmekeÀeefJemleej efHeÀj megvee³eWies~ lees Deepe kesÀ ef[^ue keÀe mecee®eej ke̳ee ngDee? yeesPe keÀe ceesìe-Heve~ FmekeÀes efceìeves keÀe ner ue#³e jKe mJe³eb keÀesHeÀefjMlee DeLee&le nukeÀe yeveeDees~ De®íe~

23/01/1977DeYeer-DeYeer THej, DeYeer-DeYeer veer®es, Fleveer SkeÌmejmeeF&pe keÀjves keÀer HeẃefkeÌìme nw? efpemekeÀes HeẃefkeÌìme veneR nesleer nw Jes cegefMkeÀue

ner keÀj Heeles nQ~ ªneveer SkeÌmejmeeFpe kesÀ DevegYeJeer nes? DeYeer-DeYeer [e³ejskeÌMeve efceues SkeÀ meskeÀC[ ceW yeerpe ªHe efmLeefle ceW efmLele nespeeDees~ pewmes [e³ejskeÌMeve osles nQ lees meskeÀC[ ceW keÀjles nQ vee, Ssmes ner [e³ejskeÌMeve efceues efkeÀ TB®eer mes TB®eer efmLeefle ceW efmLele nes peeDeeslees nes mekeÀles nes ³ee ìeF&ce ueiesiee? Deiej ìer®ej nQC[me DeHe keÀns Deewj nwC[me DeHe ve keÀj mekesÀ lees ìer®ej ke̳ee keÀnsiee efkeÀ ueeF&vemes efkeÀveejs nes peeDees~ ueeF&ve mes yeenj efvekeÀeue osles nQ vee? lees ³eneB Yeer efvekeÀeuevee veneR He[lee uesefkeÀve Dee@ìescesìerkeÀueer leerJe´ Heg©

24

ªneveer ef[^uenw - ‘Devleceg&Kelee’~ Devleceg&Kelee ceW jnves mes Devoj ner Devoj yengle kegÀí efJeef®e$e DevegYeJe keÀjWies~ pewmes efoJ³e ¢ef

25

ªneveer ef[^ueefkeÀleveer Yeer yeenj keÀer nue®eue nes uesefkeÀve SkeÀ meskeÀC[ ceW mìe@He, efkeÀlevee efJemleej nes SkeÀ meskeÀC[ ceW mecesì ueW~ mJeYeeJe,

mebmkeÀej, mebkeÀuHe, mecyevOe meye SkeÀ meskeÀC[ ceW mecesì ueW - ³en HeẃefkeÌìme yengle ®eeefnS~ YetKe-H³eeme, meoea-ieceea meye kegÀí nesles ngSmebmkeÀej He´ieì ve nes~ mJeYeeJe Yeer mece³e Hej OeesKee osles nQ~ FmeefueS mJeYeeJe, mebkeÀuHe, mebmkeÀej meye mecesì uees, Fmes keÀne peelee nw -‘mecesìves keÀer MeefkeÌle~’ Ssmes HeẃefkeÌìme meoe keÀe³ece jKees~ yengle mece³e kesÀ DeY³eemeer neWies leye Heeme nes mekeWÀies~ De®íe~ (Heeefì&³eeW kesÀ meeLe)

30/04/1977meoe Fve keÀcexefvê³eeW mes v³eejs DeLee&le DeHeves keÀes ‘Deelcee ceeefuekeÀ’ mecePe yeeHe kesÀ H³eejs yeve ®eueles nes? yeeHe kesÀ H³eejs keÀewve

nQ? pees v³eejs nQ~ yeeHe Yeer meJe& keÀe H³eeje ke̳eeW nw? ke̳eeWefkeÀ v³eeje nw~ Deiej v³eeje veneR neslee, DeeHe pewmes pevce-cejCe ceW Deelee lees meJe&keÀe H³eeje veneR nes mekeÀlee~ lees DeeHe Yeer meye yeeHe kesÀ H³eejs leye yeveWies peye meoe DeHeves keÀes Mejerj kesÀ Yeeve mes v³eejs mecePekeÀj ®eueWies~efyevee v³eejs yeveves kesÀ, H³eejs veneR yeve mekeÀles~ efpelevee pees v³eejs DeLee&le DeeeflcekeÀ mce=efle ceW jnles Glevee ner yeeHe keÀe H³eejs nesles~ FmeefueSvecyejJeej ³eeo-H³eej osles nQ vee~ vecyej keÀe DeeOeej nw - v³eejs yeveves Hej~ DeHeves vecyej keÀes v³eejs-Heve keÀer efmLeefle mes peeve mekeÀles nes?yeeHe ye®®eeW keÀer ceeuee megcejles nQ~ ceeuee megcejves ceW vecyej Jeve keÀewve DeeSbies? pees v³eejs DeLeJee meceeve neWies~ Ssmes veneR - nce lees HeerísDee³es nQ ncekeÀes keÀesF& peeveles veneR nw~ yeeHe lees meye ye®®eeW keÀes peeveles nQ~ FmeefueS H³eeje yeveves keÀe DeOeej v³eeje yevevee nw - ³en HekeÌkeÀekeÀjes~ Fmeer Henues Heeþ kesÀ HesHej ceW HegÀue ceekeÌme& efceueves nQ~ FmeefueS ®eskeÀ keÀjes - ®eue jne ntB, yeesue jne ntB pees Yeer keÀj jne ntB JenkeÀjles ngS, keÀjves Jeeuee yeve keÀjkesÀ keÀje jns nQ~ Deelcee keÀjeves Jeeueer nw Deewj keÀce& Fefvê³eeB keÀjves Jeeueer nQ~ Fmeer Heeþ keÀes HekeÌkeÀe keÀjvesmes meoe meJe& KepeeveeW kesÀ ceeefuekeÀ-Heve keÀe veMee jnsiee~ keÀesF& DeHe´eHle Jemleg DevegYeJe veneR nesieer~ yeeHe efceuee, meye efceuee~ efmeHe&À keÀnves cee$eveneR - Gmes meJe& He´efHle keÀe DevegYeJe nesiee, meoe KegMeer, Meeefvle, Deevebo ceW ceive jnsiee~ ‘efceue ie³ee, Hee efue³ee’ - ³ener veMee jnsiee~(Heeefì&³eeW kesÀ meeLe)

11/05/1977DeHeves efvejekeÀejer Deewj meekeÀejer oesveeW efmLeefle³eeW keÀes De®íer lejn mes peeve ieS nes? oesveeW ner efmLeefle³eeW ceW efmLele jnvee menpe

DevegYeJe neslee nw Jee meekeÀej efmLeefle ceW efmLele jnvee menpe ueielee nw Deewj efvejekeÀejer efmLeefle ceW efmLele nesves ceW cesnvele ueieleer nw? mebkeÀuHeefkeÀ³ee Deewj efmLele ngDee~ meskeÀC[ keÀe mebkeÀuHe peneB ®eens JeneB efmLele keÀj mekeÀlee nw~ mebkeÀuHe ner TB®e ues peeves Deewj veer®es ues Deeves keÀerªneveer efueHeÌì nw efpeme Üeje ®eens lees meJe& Þes

26

ªneveer ef[^ueHenuee Heeþ mce=efle keÀe HekeÌkeÀe keÀjes~ Deelcee Fme Mejerj Üeje efkeÀmekeÀes osKesieer? Deelcee Deelcee keÀes osKesieer ve efkeÀ Mejerj keÀes,

Deelcee keÀcexefvê³eeW Üeje keÀce& keÀj jner nw~ lees Dev³e DeelceeDeeW keÀe Yeer keÀce& osKeles ngS ³en mce=efle jnsieer efkeÀ ³en Yeer Deelcee keÀce& keÀjjner nw~ Ssmes DeueewefkeÀkeÀ ¢ef

27

ªneveer ef[^uemee meeOeve DeHeveevee nw? pewmes keÀesF& FvJesvìj Jen keÀesF& Yeer FvJesvMeve efvekeÀeueves kesÀ efueS efyeukegÀue SkeÀevle ceW jnles nw~ lees ³eneB keÀer SkeÀevleDeLee&le SkeÀ kesÀ Devle ceW Keesvee nw, lees yeenj keÀer DeekeÀ

28

ªneveer ef[^ue

DeYeer Ssmee DeY³eeme leerJe´ ªHe keÀe nesvee ®eeefnS~ efpelevee nbieecee nes Glevee mJe³eb keÀer efmLeefle Deefle Meevle~ pewmes meeiej yeenjDeeJeepe mecHevve neslee Devoj efyeukegÀue Meevle, Ssmee DeY³eeme ®eeefnS~ keÀvì^esefuebie Hee@Jej Jeeues ner efJeée keÀes keÀvì^esue keÀj mekeÀles nQ~ peesmJe³eb keÀes veneR keÀj mekeÀles Jen efJeée keÀe jep³e kewÀmes keÀjWies~ mecesìves keÀer MeefkeÌle ®eeefnS~ SkeÀ meskeÀC[ ceW efJemleej mes meej ceW ®eues pee³eW~Deewj SkeÀ meskeÀC[ ceW meej mes efJemleej ceW Dee pee³eW ³ener Jev[jHegÀue Kesue~ (Heeefì&³eeW kesÀ meeLe)

13/01/1978Deepe yeeHeoeoe meJe& ye®®eeW keÀes efJeMes

29

ªneveer ef[^uener nw~ HeẃefkeÌìkeÀue ceW uesves Jeeuee veneR uesefkeÀve osves Jeeuee yevevee nw~ oelee-Heve keÀer YeeJevee meoe efveefJe&Ive, F®íe cee$eced DeefJeÐee keÀer efmLeeflekeÀe DevegYeJe keÀjeleer nw - meoe SkeÀ ue#³e keÀer lejHeÀ ner vepej jns~ Jen ue#³e nw efyevog~ SkeÀ ue#³e DeLee&le efyevoer keÀer lejHeÀ meoe osKevesJeeues~ Dev³e keÀesF& Yeer yeeleeW keÀes osKeles ngS Yeer veneR osKeW~ vepej SkeÀ efyevog keÀer lejHeÀ ner nes - pewmes ³eeoieej ªHe ceW Yeer efoKee³ee nwefkeÀ ceíueer kesÀ lejHeÀ vepej veneR Leer uesefkeÀve DeeBKe keÀer Yeer efyevog ceW Leer~ lees ceíueer nw efJemleej Deewj meej nw efyevog~ lees efJemleej keÀes veneRosKee uesefkeÀve meej DeLee&le SkeÀ efyevog keÀes osKee~ Fmeer He´keÀej Deiej keÀesF& Yeer yeeleeW kesÀ efJemleej keÀes osKeles lees efJeIveeW ceW Deeles - Deewjmeej DeLee&le SkeÀ efyevog ªHe efmLeefle yeve peeleer Deewj HegÀuemìe@He DeLee&le efyevog ueie peeleer~ keÀce& ceW Yeer HegÀuemìe@He DeLee&le efyevog~ mce=efleceW Yeer efyevog DeLee&le yeerpeªHe mìspe nes peeleer~ ³en efJeMes

30

ªneveer ef[^ueHegkeÀej kesÀ THej GHekeÀej keÀj mekeÀes~ (Deepe oes-®eej yeej yeer®e-yeer®e ceW efyepeueer peeleer jnleer Leer) osKees ³en ueeFì Yeer efMe#ee os jnernw~ pewmes ueeFì SkeÀ meskeÀC[ ceW Deeleer Deewj ®eueer peeleer nw, Ssmes ner DeeHe Yeer SkeÀ meskeÀC[ ceW HegkeÀej JeeueeW kesÀ Heeme GHekeÀejer yeve HengB®epeeDees~ Ssmee DeY³eeme Deeves Deewj peeves keÀe nes~ DeYeer-DeYeer HegkeÀej megveer Deewj DeYeer-DeYeer HengB®es~ Deye meJe& keÀer HegkeÀej cesnvele mes ítìmenpe He´eefHle keÀjves keÀer nw~ meeFvme Jeeues Yeer yengle cesnvele keÀj LekeÀ ieS nQ~ Oeefce&keÀ Deelcee³eW Yeer meeOevee keÀjkesÀ LekeÀ ieF& nw~ jepeveweflekeÀueesie DeveskeÀ oue-yeouegDeeW kesÀ ®eke´À mes LekeÀ ie³es nQ~ Deewj Deece pevelee mecem³eeDeeW mes LekeÀ ieF& nw~ Deye meyekeÀer LekeÀeJeìe Gleejves JeeueekeÀewve?

12/11/1979Deepe yeeHeoeoe ªneveer ef[^ue keÀje jns Les~ SkeÀ meskeÀC[ ceW mebieefþle ªHe ceW SkeÀ ner Je=efÊe Üeje, Jee³eyeśMeve Üeje Jee³egceC[ue

keÀes HeefjJele&ve keÀj mekeÀles nQ~ vecyejJeej njskeÀ Fv[erefJepegJeue DeHeves-DeHeves Heg©

31

ªneveer ef[^uecee³ee keÀe je@³eue ªHe Deewj Gme Hej efJepe³e He´eHle keÀjves keÀer efJeefOe ë- ‘keÀce&Yeesie nw’, ‘keÀce&yevOeve nw’, ‘mebmkeÀejeW keÀe yevOeve

nw’, ‘mebieþve keÀe yevOeve nw’ - Fme J³eLe& mebkeÀuHe ªHeer peeue keÀes DeHeves DeeHe ner Fcepe& keÀjles nes Deewj DeHeves ner peeue ceW mJe³eb HeBÀmepeeles nes, efHeÀj keÀnles nQ efkeÀ DeYeer íg[JeeDees~ yeeHe keÀnles nQ efkeÀ legce nes ner ítìs ngS~ íes[es lees ítìs~ Deye efveye&vOeveer nes ³ee yevOeveernes~ Henues ner Mejerj íes[ ®egkesÀ nes, cejpeerJee yeve ®egkesÀ nes~ ³en lees efmeHe&À efJeée keÀer mesJee kesÀ efueS Mejerj jne ngDee nw, Hegjeves MejerjceW yeeHe MeefkeÌle Yej keÀj ®euee jns nQ~ efpeccesJeejer yeeHe keÀer nw, efHeÀj DeeHe ke̳eeW ues uesles nes~ efpeccesJeejer mecYeeue Yeer veneR mekeÀles nes uesefkeÀveíes[les Yeer veneR nes~ efpeccesJeejer íes[ oes DeLee&le cesje-Heve íes[ oes~ cesje Heg©

32

ªneveer ef[^uekesÀ ªHe ceW Dee³eWies~ efkeÀmeer kesÀ Heeme efJeMes

33

ªneveer ef[^ueIej peevee nw~ Heeì& keÀer [ŝme lees íes[veer He[sieer vee? Iej peevee nw lees Yeer ³en Hegjevee Mejerj íes[vee He[siee, jep³e ceW DeLee&le mJeie& ceWpeevee nw lees Yeer ³en Hegjeveer [ŝme íes[veer He[sieer~ lees peye peevee ner nw lees Yetuevee cegefMkeÀue ke̳eeW? peevee nw, ke̳ee ³en Yetue peeles nes?DeeHe meYeer lees peeves kesÀ efueS SJejjs[er nes vee efkeÀ Deye Yeer kegÀí jefmme³eeB yeBOeer ngF& nQ? SJejjs[er nes vee?’

³es lees yeeHe-oeoe ves mesJee kesÀ efueS mece³e efo³ee nw~ mesJeeOeejer keÀe Heeì& yepee jns nes~ lees DeHeves keÀes osKees ³en Mejerj keÀe yevOevelees veneR nw DeLeJee ³en Hegjevee ®eesuee ìeFì lees veneR nw? ìeFì [ŝme lees Hemevo veneR keÀjles nes vee? [ŝme ìeFì nesieer lees SJejjs[er veneRneWies~ yevOeve cegkeÌle DeLee&le uetpe [ŝme, ìeFì veneR~ Dee[&j efceuee Deewj meskeÀC[ ceW ie³ee~ Ssmes yevOeve-cegkeÌle, ³eesie-³egkeÌle yeves nes? peyeJee³eoe ner nw ‘SkeÀ yeeHe otmeje ve keÀesF&’ lees yevOeve cegkeÌle nes ie³es vee~ DeMejerjer kesÀ efueS efJeMes

34

ªneveer ef[^uekeÀnkeÀj ³eeo keÀjles nQ vee? osJe ³eeveer osves Jeeues~ pewmes yeeHe keÀer ceefncee nw Meeefvle oelee, Jewmes DeeHe Yeer Meeefvle osJee nes~ ³ener meyemes ye[sles ye[e ceneoeve nw~ peneB Meeefvle nesieer JeneB meye yeeleW neWieer~ lees meYeer Meeefvle osJee nes, DeMeevle JeeleeJejCe ceW jnles mJe³eb Yeer MeevlemJeªHe Deewj meyekeÀes Meevle yeveeves Jeeues, pees yeeHeoeoe keÀe keÀece nw, Jener ye®®eeW keÀe keÀece nw~ yeeHeoeoe DeMeevle DeelceeDeeW keÀes Meeefvleosles nQ lees ye®®eeW keÀes Yeer HeÀe@uees HeÀeoj keÀjvee nw~ ye´eïeCeeW keÀe OevOee ner ³ener nw~ De®íe~ (Heeefì&³eeW kesÀ meeLe)

06/11/1981‘yeeHeoeoe, meoe nj keÀoce ceW, nj mebkeÀuHe ceW G[leer keÀuee Jeeues ye®®eeW keÀes osKe jns nQ~ meskeÀC[ ceW DeMejerjer YeJe keÀe Jejoeve

efceuee Deewj meskeÀC[ ceW G[e~’ DeMejerjer DeLee&le TB®ee G[vee~ Mejerj Yeeve ceW Deevee DeLee&le efHebpe[s keÀe Hebíer yevevee~ Fme mece³e meYeerye®®es DeMejerjer YeJe kesÀ Jejoeveer, G[les Hebíer yeve ie³es nes~ ³en mebieþve mJelev$e Deelcee³eW DeLee&le G[les Hebefí³eeW keÀe nw~ meYeer mJelev$enes vee? Dee@[&j efceues DeHeves mJeerì nesce ceW ®eues peeDees lees efkeÀleves mece³e ceW pee mekeÀles nes? meskeÀC[ ceW pee mekeÀles nes vee~ Dee[&j efceues,DeHeves ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀer mìspe Üeje, DeHeveer meJe&MeefkeÌle³eeW keÀer efkeÀjCeeW Üeje DebOekeÀej ceW jesMeveer ueeDees, %eeve met³e& yeve, DebOekeÀejkeÀes efceìe uees, lees meskeÀC[ ceW ³en yesno keÀer mesJee keÀj mekeÀles nes? Ssmes ceemìj %eeve met³e& yeves nes? peye meeFvme kesÀ meeOeve meskeÀC[ ceWDeOekeÀej mes jesMeveer keÀj mekeÀles nQ lees ns %eeve met³e& ye®®es, DeeHe efkeÀleves mece³e ceW jesMeveer keÀj mekeÀles nes? meeFvme mes lees meeFueWme keÀerMeefkeÌle Deefle Þes

35

ªneveer ef[^uekeÀes ³en mce=efle jKeveer ®eeefnS efkeÀ nceejer ieefle efJeveeMekeÀeefj³eeW mes lespe nes ke̳eeWefkeÀ Hegjeveer ogefve³ee kesÀ efJeveeMe keÀe keÀveskeÌMeve veF& ogefve³eekeÀer mLeeHevee kesÀ meeLe-meeLe nw~ Henues mLeeHevee nesveer nw ³ee efJeveeMe? mLeeHevee keÀer ieefle Henues lespe nesveer ®eeefnS vee! mLeeHevee keÀer ieeflelespe keÀjves keÀe efJeMes

36

ªneveer ef[^ueleermejer DevegYetefle - Ssmeer meceeve Deelcee DeLee&le SJejjs[er Deelcee - meekeÀejer ogefve³ee Deewj meekeÀej Mejerj ceW nesles ngS Yeer

yegef׳eesie keÀer MeefkeÌle Üeje meoe Ssmee DevegYeJe keÀjsieer efkeÀ ceQ Deelcee ®eens met#ceJeleve ceW, ®eens cetue Jeleve ceW, JeneB ner yeeHe kesÀmeeLe jnleer ntB~ meskeÀC[ ceW met#ceJeleve Jeemeer, meskeÀC[ ceW cetueJevele Jeemeer, meskeÀC[ ceW meekeÀej Jeleve Jeemeer nes keÀce&³eesieeryeve keÀce& keÀe Heeì& yepeeves Jeeueer ntB uesefkeÀve DeveskeÀ yeej DeHeves keÀes yeeHe kesÀ meeLe met#ceJeleve Deewj cetueJeleve ceW jnves keÀeDevegYeJe keÀjWies~

27/03/1982yeeHeoeoe Fme meekeÀejer osn Deewj ogefve³ee ceW Deeles nQ, meYeer keÀes Fme osn Deewj ogefve³ee mes otj ues peeves kesÀ efueS~ otj-osMe Jeemeer

meYeer keÀes otj-osMe efveJeemeer yeveeves kesÀ efueS Deeles nQ~ otj-osMe ceW ³en osn veneR ®euesieer~ HeeJeve Deelcee DeHeves osMe ceW yeeHe kesÀ meeLe-meeLe®euesieer~ lees ®eueves kesÀ efueS lew³eej nes ie³es nes Jee DeYeer lekeÀ kegÀí mecesìves kesÀ efueS jn ie³ee nw? peye SkeÀ mLeeve mes otmejs mLeeve Hejpeeles nes lees efJemleej keÀes mecesì HeefjJele&ve keÀjles nes~ lees otj-osMe Jee DeHeves mJeerì nesce ceW peeves kesÀ efueS lew³eejer keÀjveer He[sieer? meJe&efJemleej keÀes efyevoer ceW meceevee He[s~ Fleveer meceeves keÀer MeefkeÌle, mecesìves keÀer MeefkeÌle OeejCe keÀj ueer nw? mece³e He´ceeCe yeeHeoeoe [e³ejskeÌMeveos efkeÀ meskeÀC[ ceW Deye meeLe ®euees lees meskeÀC[ ceW, efJemleej keÀes mecee mekeWÀies? Mejerj keÀer He´Je=efÊe, ueewefkeÀkeÀ He´Je=efÊe, mesJee keÀer He´Je=efÊe, DeHevesjns ngS keÀcepeesjer kesÀ mebkeÀuHe keÀer Deewj mebmkeÀejeW keÀer He´Je=efÊe, meJe& He´keÀej keÀer He´Je=efÊe³eeW mes v³eejs Deewj yeeHe kesÀ meeLe ®eueves Jeeues H³eejsyeve mekeÀles nes? Jee keÀesF& He´Je=efÊe DeHeves lejHeÀ DeekeÀef

37

ªneveer ef[^uenw? yeeHeoeoe mee#eer neskeÀj kesÀ ye®®eeW keÀe Kesue osKeles nQ~ jefmme³eeW kesÀ yebOeve keÀer jsme ceW SkeÀ-oes mes yengle Deeies pee jns nQ~ FmeefueSmeoe efJemleej ceW peeles meej ªHe ceW jnes~

30/04/1982DeeJeepe mes Hejs DeHeveer Þes

38

ªneveer ef[^ueDeepe meYeer efceueve ceveeves kesÀ SkeÀ ner Meg× mebkeÀuHe ceW efmLele nes vee~ SkeÀ ner mece³e, SkeÀ ner mebkeÀuHe - ³en SkeÀeie´lee keÀer

MeefkeÌle Deefle Þes

39

ªneveer ef[^uenes peevee - Ssmeer HeẃefkeÌìme nw? Fve keÀcexefvê³eeW kesÀ ceeefuekeÀ nes vee~ peye ®eenes keÀce& ceW DeeDees, peye ®eenes keÀce& mes Hejs keÀcee&leerle efmLeefleceW efmLele nes peeDees~ FmekeÀes keÀne peelee nw DeYeer-DeYeer v³eejs Deewj DeYeer-DeYeer keÀce& Üeje meJe& kesÀ H³eejs~ Ssmeer keÀvì^esefuebie Hee@Jej, ªefuebieHee@Jej DevegYeJe nesleer nw vee~ efpeve yeeleeW keÀes ogefve³ee kesÀ ceeveJe cegefMkeÀue keÀnles Jen cegefMkeÀue yeeleW DeeHe Þes

40

ªneveer ef[^ueMeefkeÌle Üeje mJeªHe keÀes peeve efue³ee~ peeveves kesÀ yeeo efHeÀj Yetue kewÀmes mekeÀles? pewmes vee@uespe keÀer MeefkeÌle mes Mejerj keÀe Yeeve Yetueeles YeerveneR Yetue mekeÀles~ lees ³en DeeeflcekeÀ mJeªHe Yetue kewÀmes mekeWÀies? lees ³en DeHeves DeeHemes Hetíes Deewj DeY³eeme keÀjes~ ®eueles-efHeÀjles keÀe³e& keÀjles®eskeÀ keÀjes - efvejekeÀej mees meekeÀej DeeOeej mes ³en keÀe³e& keÀj jne ntB~ lees mJeleë ner efveefJe&keÀuHe efmLeefle, efvejekeÀejer efmLeefle, efveefJe&Ive efmLeeflemenpe jnsieer~ cesnvele mes ítì pee³eWies~ ³en cesnvele leye ueieleer nw peye yeej-yeej Yetueles nes~ efHeÀj ³eeo keÀjves keÀer cesnvele keÀjles nes~ Yetueesner ke̳eeW, Yetuevee ®eeefnS? yeeHeoeoe Hetíles nQ - DeeHe keÀewve? meekeÀej nes Jee efvejekeÀej? efvejekeÀej nes vee! efvejekeÀej nesles ngS Yetue ke̳eeWpeeles nes! Demeueer mJeªHe Yetue peeles Deewj DeeOeej ³eeo jnlee! mJe³eb Hej ner nBmeer veneR Deeleer efkeÀ ³en ke̳ee keÀjles nQ! Deye nBmeer Deeleernw vee? Demeueer Yeuet peeles Deewj vekeÀueer ®eerpe ³eeo Dee peeleer? yeeHeoeoe keÀes keÀYeer-keÀYeer ye®®eW Hej Dee½e³e& Yeer ueielee nw~ DeHeves DeeHekeÀesYetue peeles Deewj YetuekeÀj efHeÀj ke̳ee keÀjles? DeHeves DeeHekeÀes Yetue nwjeve nesles nQ~ pewmes yeeHe keÀes mvesn mes efvejekeÀej mes meekeÀej ceW Dee»evekeÀj uee mekeÀles nes lees efpememes mvesn nw Gme pewmes efvejekeÀej efmLeefle ceW efmLele veneR nes mekeÀles! yeeHeoeoe ye®®eeW keÀer cesnleve osKe veneR mekeÀlesnQ~ ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve Deewj cesnvele? ceemìj meJe&MeefkeÌlJeeve meJe&MeefkeÌle³eeW kesÀ ceeefuekeÀ nes~ efpeme MeefkeÌle keÀes efpeme Yeer mece³e MegYemebkeÀuHe mes Dee»eve keÀjes Jen MeefkeÌle DeeHe ceeefuekeÀ kesÀ Deeies neefpej nw~ Ssmes ceeefuekeÀ, efpemekeÀer meJe&MeefkeÌle³eeB mesJeeOeejer nQ, Jen cesnvelekeÀjsiee Jee MegYe mebkeÀuHe keÀe Dee@[&j keÀjsiee? ke̳ee keÀjsiee, jepes nes vee efkeÀ He´pee nes? Jewmes Yeer pees ³eesi³e ye®®ee neslee nw GmekeÀes ke̳eekeÀnles nQ? jepee ye®®es keÀnles nQ vee~ lees ³en MeefkeÌle³eeB, ³en iegCe ³en meye DeeHekesÀ mesJeeOeejer nQ, Dee»eve keÀjes Deewj neefpej~ pees keÀcepeesjneslee nw Jen MeefkeÌleMeeueer Meðe nesles ngS Yeer keÀcepeesjer kesÀ keÀejCe nej peeles nQ~ DeeHe keÀcepeesj nes ke̳ee? yeneotj ye®®es nes vee!meJe&MeefkeÌleJeeve kesÀ ye®®es keÀcepeesj nes lees meye ueesie ke̳ee keÀnWies? De®íe ueiesiee? lees Dee»eve keÀjvee, Dee@[&j keÀjvee meerKees~ uesefkeÀvemesJeeOeejer Dee@[&j efkeÀmekeÀe ceevesiee? pees ceeefuekeÀ nesiee~ ceeefuekeÀ mJe³eb mesJeeOeejer yeve pee³es, cesnvele keÀjves Jeeues lees mesJeeOeejer nes ie³es vee~ceve keÀer cesnvele mes Deye ítì ie³es! Mejerj kesÀ cesnvele keÀer ³e%e mesJee Deueie yeele nw~ Jen Yeer ³e%e mesJee kesÀ cenlJe keÀes peeveves mes cesnveleveneR ueieleer nw~ peye ceOegyeve ceW mecHeke&À Jeeueer Deelcee³eW Deeleer nw Deewj osKeleer nQ Fleveer mebK³ee keÀer DeelceeDeeW keÀe Yeespeve yevelee nw Deewjmeye keÀe³e& neslee nw lees osKe-osKe keÀj mecePeleer nw ³en Flevee ne[&Jeke&À kewÀmes keÀjles nQ~ GvneW keÀes ye[e Dee½e³e& ueielee nw~ Flevee ye[e keÀe³e&kewÀmes nes jne nQ! uesefkeÀve keÀjves Jeeues Ssmes ye[s keÀe³e& keÀes Yeer ke̳ee mecePeles nQ? mesJee kesÀ cenlJe kesÀ keÀejCe ³en lees Kesue ueielee nw~ cesnveleveneR ueieleer~ Ssmes cenlJe kesÀ keÀejCe yeeHe mes cegnyyele nesves kesÀ keÀejCe cesnvele keÀe ªHe yeoue peelee nw~ Ssmes ceve keÀer cesnvele mes Deye ítìveskeÀe mece³e Dee ie³ee nw~ ÜeHej mes {tB{ves keÀer, le[Heves keÀer, HegkeÀejves keÀer, ceve keÀer cesnvele keÀjles Dee³es nes~ ceve keÀer cesnvele kesÀ keÀejCe OevekeÀceeves keÀer Yeer cesnvele ye{leer ieF&~ Deepe efkeÀmes Hetíes lees ke̳ee keÀnles nQ? Oeve keÀceevee ceemeer keÀe Iej veneR nw~ ceve keÀer cesnvele mes OevekeÀceeF& keÀer Yeer cesnvele ye{e oer~ Deewj leve lees yeve ner ie³ee jesieer~ FmeefueS leve kesÀ keÀe³e& ceW Yeer cesnvele, ceve keÀer Yeer cesnvele, Oeve keÀerYeer cesnvele~ efmeHe&À Flevee ner veneR uesefkeÀve Deepe HeefjJeej ceW H³eej efveYeeves ceW Yeer cesnvele nw~ keÀYeer SkeÀ ªmelee nw, keÀYeer otmeje..... efHeÀjGmekeÀes ceveeves keÀer cesnvele ceW ueies jnles~ Deepe lesje nw, keÀue lesje veneR HewÀje Dee peelee nw~ lees meye He´ekeÀj keÀer cesnvele keÀjkesÀ LekeÀ ie³esvee~ leve mes, ceve mes, Oeve mes, mecyevOe mes, meyemes LekeÀ ie³es~

yeeHeoeoe Henues ceve keÀer cesnvele meceeHle keÀj osles~ ke̳eeWefkeÀ yeerpe nw - ‘ceve’~ ceve keÀer cesnvele leve keÀer, Oeve keÀer cesnvele DevegYeJekeÀjeleer nw~ peye ceve þerkeÀ veneR nesiee lees keÀesF& keÀe³e& nesiee lees keÀnWies Deepe ³en neslee veneR~ yeerceej nesiee veneR uesefkeÀve mecePesiee cegPes 103ef[ie´er yegKeej nw~ lees ceve keÀer cesnvele leve keÀer cesnvele DevegYeJe keÀjeleer nw~ Oeve ceW Yeer Ssmes ner nw~ ceve Lees[e Yeer Kejeye nesiee, keÀnWies yenglekeÀece keÀjvee He[lee nw~ keÀceevee ye[e cegefMkeÀue nw~ Jee³egceC[ue Kejeye nw~ Deewj peye ceve KegMe nesiee lees keÀnWies keÀesF& ye[er yeele veneR~ keÀeceJener nesiee uesefkeÀve ceve keÀer cesnvele Oeve keÀer cesnvele Yeer DevegYeJe keÀjeleer nw~ ceve keÀer keÀcepeesjer Jee³egceC[ue keÀer keÀcepeesjer ceW ueeleer nw~yeeHeoeoe ye®®eeW kesÀ ceve keÀer cesnvele veneR osKe mekeÀles~ 63 pevce cesnvele keÀer~ Deye SkeÀ pevce ceewpeeW keÀe pevce nQ, cegnyyele keÀe pevce nw,He´eefHle³eeW keÀe pevce nw, JejoeveeW keÀe pevce nQ~ ceoo uesves keÀe, ceoo efceueves keÀe pevce nQ~ efHeÀj Yeer Fme pevce ceW Yeer cesnvele ke̳eeW? leesDeye cesnvele keÀes cegnyyele ceW HeefjJele&ve keÀjes~ cenlJe mes Kelce keÀjes~

Deepe yeeHeoeoe DeeHeme ceW yengle ef®eì®ewì keÀj jns Les, ye®®eeW keÀer cesnvele Hej~ ke̳ee keÀjles nQ, yeeHeoeoe cegmkeÀje jns Les efkeÀceve keÀer cesnvele keÀe keÀejCe ke̳ee yevelee nw, ke̳ee keÀjles nQ? ìs{s yeeBkesÀ, ye®®es Hewoe keÀjles, efpemekeÀe keÀYeer cegBn veneR neslee, keÀYeer ìebie veneR,keÀYeer yeebn veneR nesleer~ Ssmes J³eLe& keÀer JebMeeJeueer yengle Hewoe keÀjles nQ Deewj efHeÀj pees j®evee keÀer lees ke̳ee keÀjWies? GmekeÀes Heeueves kesÀ keÀejCecesnvele keÀjveer He[leer~ Ssmeer j®evee j®eves kesÀ keÀejCe p³eeoe cesnvele keÀj LekeÀ peeles nQ Deewj efoueefMekeÀmle Yeer nes peeles nQ~ yengle cegefMkeÀue

41

ªneveer ef[^ueueielee nw~ nw De®íe uesefkeÀve nw ye[e cegefMkeÀue~ íes[vee Yeer veneR ®eenles Deewj G[vee Yeer veneR ®eenles~ lees ke̳ee keÀjvee He[siee? ®eueveeHe[siee~ ®eueves ceW lees peªj cesnvele ueiesieer vee~ FmeefueS Deye keÀcepeesj j®evee yevo keÀjes lees ceve keÀer cesnvele mes ítì pee³eWies~ efHeÀj nBmeerkeÀer yeele ke̳ee keÀnles nQ? yeeHe keÀnles ³en j®evee ke̳eeW keÀjles, lees pewmes DeepekeÀue kesÀ ueesie keÀnles nQ vee - ke̳ee keÀjW F&éej os oslee nw~oes

42

ªneveer ef[^ueDeepe meJe& mvesner ye®®eeW kesÀ mvesn keÀe jsmHeeC[ keÀjves kesÀ efueS yeeHeoeoe efceueve ceveeves kesÀ efueS Dee³es nQ~ efJeosner yeeHeoeo keÀes

osn keÀe DeeOeej uesvee He[lee nw~ efkeÀmeefueS? ye®®eeW keÀes efJeosner yeveeves kesÀ efueS~ pewmes yeeHe efJeosner, osn ceW Deeles ngS Yeer efJeosner mJeªHeceW, efJeosner-Heve keÀe DevegYeJe keÀjeles nQ~ Ssmes DeeHe meYeer peerJeve ceW jnles, osn ceW jnles efJeosner Deelce-efmLeefle ceW efmLele nes Fme osn ÜejekeÀjeJevenej yeve keÀjkesÀ keÀce& keÀjeDees~ ³en osn keÀjvenej nw~ DeeHe osner keÀjeJevenej nes~ Fmeer efmLeefle keÀes ’efJeosner efmLeefle” keÀnlesnQ~ Fmeer keÀes ner HeÀe@uees HeÀeoj keÀne peelee nw~ meoe HeÀe@uees HeÀeoj keÀjves kesÀ efueS DeHeveer yegef× keÀes oes efmLeefle³eeW ceW efmLele jKees~ yeeHekeÀes HeÀe@uees keÀjves keÀer efmLeefle nw - meoe DeMejerjer YeJe~ efJeosner YeJe, efvejekeÀejer YeJe~ oelee DeLee&le ye´ïee yeeHe keÀes HeÀe@uees keÀjves kesÀ efueSmeoe DeJ³ekeÌle efmLeefle YeJe, HeÀefjMlee mJeªHe YeJe, DeekeÀejer efmLeefle YeJe Fve oesveeW efmLeefle ceW efmLele jnvee HeÀe@uees HeÀeoj yevevee nw~ Fmemesveer®es J³ekeÌle YeeJe - veer®es ues Deeves keÀe DeeOeej nw~ FmeefueS meyemes Hejs Fve oes efmLeefle³eeW ceW meoe jnes~ leermejer kesÀ efueS ye´eïeCe pevce neslesner yeeHeoeoe keÀer efMe#ee efceueer ngF& nw efkeÀ Fme efiejeJeì keÀer efmLeefle ceW mebkeÀuHe mes Jee mJeHve ceW Yeer veneR peevee~ ³en HejeF& efmLeefle nw~ pewmesDeiej keÀesF& efyevee Dee%ee kesÀ HejosMe ®euee peeS lees ke̳ee nesiee? yeeHeoeoe ves Yeer ³en Dee%ee keÀer uekeÀerj KeeR®e oer nw~ Fmemes yeenj veneRpeevee nw~ Deiej DeJe%ee keÀjles nQ lees HejsMeeve Yeer nesles nQ~ He½eeleeHe Yeer keÀjles nQ~ FmeefueS meoe Meeve ceW jnves keÀe, meoe He´eefHle mJeªHeefmLeefle ceW efmLele nesves keÀe menpe meeOeve nw - ‘HeÀe@uees HeÀeoj’~

19/12/1985meYeer SJejjs[er nes vee! Deepe efkeÀmekeÀes keÀneB YespeW lees SJejjs[er nes vee! peye efnccele jKeles nQ lees ceoo Yeer efceueleer nw~ SJejjs[er

peªj jnvee ®eeefnS~ Deewj peye mece³e Ssmee Dee³esiee lees efHeÀj Dee@[&j lees keÀjvee ner nesiee~ yeeHe Üeje Dee@[&j nesvee ner nw~ keÀye keÀjWiesJen [sì veneR yelee³eWies~ [sì yeleeJeW efHeÀj lees meye vecyeJeve Heeme nes peeSB~ ³eneB [sì keÀe ner ‘De®eevekeÀ’ SkeÀ ner keÌJes½eve Dee³esiee! SJejjs[ernes vee~ keÀnW ³eneB ner yewþ peeDees lees yeeue-ye®®es, Iej Deeefo ³eeo Dee³esiee? megKe kesÀ meeOeve lees JeneB nQ uesefkeÀve mJeie& lees ³eneB yeveeveenw~ lees ‘meoe SJejjs[er’ jnvee~ ³en nw ye´eïeCe peerJeve keÀer efJeMes

43

ªneveer ef[^ueefjpeuì nesieer? FmeefueS ³en ªneveer SkeÌmejmeeFpe keÀe DeY³eeme keÀjes~ ceve keÀes peneB Deewj efpelevee mece³e efmLele keÀjvee®eenes Glevee mece³e JeneB efmLele keÀj mekeÀes~ HeÀeFveue HesHej nw yengle ner menpe~ Deewj Henues mes ner yelee osles nQ efkeÀ ³enHesHej Deevee nw~ uesefkeÀve vecyej yengle Lees[s mece³e ceW efceuevee nw~ mìspe Yeer Hee@JejHegÀue nes~

osn, osn kesÀ mecyevOe, osn kesÀ mebmkeÀej, J³eefkeÌle ³ee JewYeJe, Jee³eyeśMeve, Jee³egceC[ue meye nesles ngS Yeer DeekeÀef

44

ªneveer ef[^ueG[leer keÀuee ceW peeves Jeeues ‘HeÀefjMles’ nQ, ³ener mce=efle DeHeves efueS Jejoeve mecePe, meceLe& yeveles jnvee~ De®íe~ (Heeefì&³eeW kesÀ meeLe)

11/04/1986keÀF& ye®®es ªn-ªneve keÀjles ngS yeeyee mes Hetíles nQ efkeÀ ‘nce YeefJe

45

ªneveer ef[^ueYeer cegefMkeÀue keÀe DevegYeJe veneR nesiee~ lees keÀce&³eesieer ieǵHe DeHeves keÀce& mes DeveskeÀeW kesÀ keÀce& Þes

46

ªneveer ef[^ueveneR nw lees mece³e Yeer veneR efceuelee~ SkeÀ Hee@JejHegÀue efmLeefle ceW DeHeves ceve keÀes, yegef× keÀes efmLele keÀjvee ner SkeÀevleJeemeer yevevee nw~pewmes meekeÀej ye´ïee yeeHe keÀes osKee, mecHetCe&lee keÀer meceerHelee keÀer efveMeeveer - mesJee ceW jnles, mecee®eej megveles-megveles SkeÀevleJeemeer yeve peelesLes~ ³en DevegYeJe efkeÀ³ee vee~ SkeÀ IeCìs kesÀ mecee®eej keÀes Yeer 5 efceveì ceW meej mecePe ye®®eeW keÀes Yeer KegMe efkeÀ³ee Deewj DeHeveer Devleceg&Keer,SkeÀevleJeemeer efmLeefle keÀe Yeer DevegYeJe keÀje³ee~ mecHetCe&lee keÀer efveMeeveer - Devleceg&Keer, SkeÀevleJeemeer efmLeefle ®eueles-efHeÀjles, megveles, keÀjlesDevegYeJe efkeÀ³ee~ lees HeÀeuees HeÀeoj veneR keÀj mekeÀles nes? ye´ïee yeeHe mes p³eeoe efpeccesJeejer Deewj efkeÀmekeÀes nw ke̳ee? ye´ïee yeeHeves keÀYeer veneR keÀne efkeÀ ceQ yengle efyepeer ntB~ uesefkeÀve ye®®eeW kesÀ Deeies SipeecHeue yeves~ Ssmes DeYeer mece³e He´ceeCe Fme DeY³eeme keÀerDeeJeM³ekeÀlee nw~ meye mesJee kesÀ meeOeve nesles ngS Yeer meeFuesvme keÀer MeefkeÌle kesÀ mesJee keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesieer ke̳eeWefkeÀ meeFuesvme keÀer MeefkeÌleDevegYetefle keÀjeves keÀer MeefkeÌle nw~ JeeCeer keÀer MeefkeÌle keÀe leerj yengle keÀjkesÀ efoceeie lekeÀ HengB®elee nw Deewj DevegYetefle keÀe leerj efouelekeÀ HengB®elee nw~ lees mece³e He´ceeCe SkeÀ meskeÀC[ ceW DevegYetefle keÀje uees - ³ener HegkeÀej nesieer~ megveves-megveeves kesÀ LekesÀ ngS Dee³eWies~ meeFuesvmekeÀer MeefkeÌle kesÀ meeOeveeW Üeje vepej mes efveneue keÀj oWies~ MegYe mebkeÀuHe mes DeelceeDeeW kesÀ J³eLe& mebkeÀuHeeW keÀes meceeHle keÀj oWies~ MegYe YeeJeveemes yeeHe keÀer lejHeÀ mvesn keÀer YeeJevee GlHevve keÀje ueWies~ Ssmes Gve DeelceeDeeW keÀes Meeefvle keÀer MeefkeÌle mes mevleg

47

ªneveer ef[^ue

yeveves nQ, FmeefueS ³en efnmeeye jKee ngDee nw~ De®íe~ (oeefo³eeW mes cegueekeÀele)31/12/1987

yeeHeoeoe osKe jns nQ - ye®®eeW ceW Gcebie yengle nw, FmeefueS Mejerj keÀe Yeer veneR mees®eles~ Gcebie-Glmeen mes Deeies ye{ jns nQ~Deeies ye{vee yeeHeoeoe keÀes De®íe ueielee nw, efHeÀj Yeer yewuesvme DeJeM³e ®eeefnS~ Yeue keÀjles jnles nes, ®eueles jnles nes uesefkeÀve keÀYeer-keÀYeer pesmes yengle keÀece neslee nw lees yengle keÀece ceW SkeÀ lees yegef× keÀer LekeÀeJeì nesves kesÀ keÀejCe efpelevee ®eenles Glevee veneR keÀj Heeles Deewjotmeje - yengle keÀece nesves kesÀ keÀejCe Lees[e-mee Yeer efkeÀmeer Üeje Lees[er nue®eue nesieer lees LekeÀeJeì kesÀ keÀejCe ef®e[ef®e[eHeve nes peelee~ GmemesKegMeer keÀce nes peeleer nw~ Jewmes Deboj þerkeÀ jnles nes, mesJee keÀe yeue Yeer efceue jne nw, KegMeer Yeer efceue jner nw, efHeÀj Yeer Mejerj lees Hegjeveenw vee~ FmeefueS ìt-ce®e ceW veneR peeDees~ yewuesvme jKees~ ³eeo kesÀ ®eeì& Hej LekeÀeJeì keÀe Demej veneR nesvee ®eeefnS~ efpelevee mesJee ceW efyepeerjnles nes, Yeue efkeÀlevee Yeer efyepeer jnes uesefkeÀve LekeÀeJeì efceìeves keÀe efJeMes

48

ªneveer ef[^ueefceveì kesÀ yeeo~ HeÀue mìe@He lees meskeÀC[ ceW ueievee ®eeefnS vee! Deiej meskeÀC[ kesÀ efmeJeeS p³eeoe mece³e ueie peelee nw lees meceeves keÀer MeefkeÌlekeÀcepeesj nw~ yengle pevce efJemleej ceW peeves keÀer Deeole He[er ngF& nw~ FmeefueS efJemleej ceW yengle peuoer ®eues peeles nQ uesefkeÀve yeśkeÀ ueieevesJee mecesìves ceW ìeFce ueie peelee nw~ lees ìeFce veneR ueievee ®eeefnS~ ke̳eeWefkeÀ yeeHeoeoe ves megvee³ee nw - ueemì ceW HeÀeFveue HesHej keÀe keÌJes½evener ³en nesiee - meskeÀC[ ceW HegÀuemìe@He, ³ener keÌJes½eve Dee³esiee~ Fmeer ceW ner vecyej efceueWies~ lees Fefcleneve ceW Heeme nesves kesÀ efueS lew³eej nes?meskeÀC[ mes p³eeoe nes ie³ee lees HesÀue nes pee³eWies~ lees ìeFce Yeer yelee jns nQ - ‘SkeÀ meskeÀC[ Deewj keÌJes½eve Yeer megvee jns nQ - Deewj keÀesF&³eeo veneR Dee³es yeme HegÀuemìe@He~’ SkeÀ yeeHe Deewj ceQ, leermejer keÀesF& yeele veneR~ ³en keÀj uetB, ³en osKe uetB..... ³en ngDee, veneR ngDee~³en ke̳eeW ngDee, ³en ke̳ee ngDee - keÀesF& yeele DeeF& lees HesÀue~ ³en keÌJes½eve menpe nw ³ee cegefMkeÀue? yeeHe keÌJes½eve Yeer megvee jns nQ, ìeFceYeer yelee jns nw, efHeÀj Yeer osKees efkeÀleves vecyej yeve peeles nQ! keÀneB 8 oeves keÀe Henuee vecyej Deewj keÀneB 16,000 keÀe ueemì vecyej!efkeÀlevee HeÀke&À ngDee! keÌJes½eve meskeÀC[ keÀe Jener nesiee - Henues vecyej kesÀ efueS Yeer lees 16,000 kesÀ ueemì vecyej Jeeues kesÀ efueS Yeer keÌJes½eveSkeÀ ner nesiee~ Deewj efkeÀleves mece³e mes megvee jns nQ? lees meYeer vecyejJeve Deeves ®eeefnS vee~ Fmeer keÀes ner DeHeves ³eeoieej ceW ‘ve

49

ªneveer ef[^ueDeefOekeÀej mes keÀce& keÀjves kesÀ efueS keÀce&³eesieer yeveles nes~ Fefvê³eeW kesÀ keÀce& kesÀ JeMeerYetle veneR nes~ keÀesF& Yeer efkeÀmeer kesÀ JeMe nes peelee lees JeMengF& Deelcee cepeyetj nes peeleer nw Deewj ceeefuekeÀ yeveves Jeeueer Deelcee keÀYeer efkeÀmeer mes cepeyetj veneR nesleer, DeHeves ‘mJeceeve’ ceW cepeyetle nesleernw~ keÀF& ye®®es DeYeer Yeer keÀYeer-keÀYeer efkeÀmeer-ve-efkeÀmeer keÀcexefvê³e kesÀ JeMe nes peeles nQ, efHeÀj keÀnles nQ - Deepe DeeBKe ves OeesKee os efo³ee,Deepe cegKe ves OeesKee os efo³ee, ¢ef

50

ªneveer ef[^uenw, efkeÀlevee mece³e Deewj efkeÀleveer Svepeea ueieeles nQ, DeeHeves ke̳ee efkeÀ³ee? efyevee Ke®ex efceue ie³ee~ ³en mebkeÀuHe keÀer MeefkeÌle meyemes HeÀemì nw~DeeHekeÀes MegYe mebkeÀuHe keÀe ³eb$e efceuee nw, efoJ³e yegef× efceueer nw~ Meg× ceve Deewj efoJ³e yegef× mes HengB®e peeles nes~ peye ®eenes leye ueewìDeeDees, peye ®eenes leye ®eues peeDees~ meeFbme JeeueeW keÀes lees ceewmece Yeer osKeveer He[leer nw~ DeeHekeÀes lees ³en Yeer veneR osKevee He[lee efkeÀ Deepeyeeoue nw, veneR pee mekeWÀies~ DeepekeÀue osKees - yeeoue lees ke̳ee Lees[er-meer HeÀeieer Yeer nesleer nw lees Yeer Huewve veneR pee mekeÀlee~ Deewj DeeHekeÀeefJeceeve SJejjs[er nQ ³ee keÀYeer HeÀeieer Deeleer nw? SJejjs[er nw? meskeÀC[ ceW pee mekeÀles nQ - Ssmeer leerJe´ ieefle nw? cee³ee keÀYeer ©keÀeJeì leesveneR [eueleer nw? ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀes keÀesF& jeskeÀ veneR mekeÀlee~ peneB meJe& MeefkeÌle³eeB nQ JeneB keÀewve jeskesÀiee! keÀesF& Yeer MeefkeÌle keÀer keÀceernesleer nw lees mece³e Hej OeesKee efceue mekeÀlee nw~ ceevees menveMeefkeÌle DeeHe ceW nQ uesefkeÀve efveCe&³e keÀjves keÀer MeefkeÌle keÀcepeesj nw, lees peye SsmeerkeÀesF& HeefjefmLeefle Dee³esieer efpemeceW efveCe&³e keÀjvee nes, Gme mece³e vegkeÀmeeve nes pee³esiee, nesleer SkeÀ ner Ie[er efveCe&³e keÀjves keÀer nw - neB ³eevee, uesefkeÀve GmekeÀe HeefjCeece efkeÀlevee ye[e neslee nw! lees meye MeefkeÌle³eeB DeHeves Heeme ®eskeÀ keÀjes, Ssme veneR þerkeÀ nw, ®eue jns nQ, ³eesie leesueiee jns nQ~ uesefkeÀve ³eesie mes pees He´eefHle³eeB nQ - Jen meye nQ? ³ee Lees[s ceW KegMe nes ie³es efkeÀ yeeHe lees DeHevee nes ie³ee~ yeeHe lees DeHeveenw uesefkeÀve He´eHeìea (Jemee&) Yeer DeHeveer nw vee ³ee efmeHe&À yeeHe keÀes Hee efue³ee - þerkeÀ nw? Jemex kesÀ ceeefuekeÀ yevevee nw vee? yeeHe keÀer He´eHeìea nw‘meJe&MeefkeÌle³eeB’ FmeefueS yeeHe keÀer ceefncee ner nw ‘meJe&MeefkeÌleJeeve DeeueceeFìer DeLeeìea’~ meJe& MeefkeÌle³eeW keÀe mìe@keÀ pecee nQ? ³ee Fleveener nw - keÀcee³ee Deewj Kee³ee, yeme! yeeHeoeoe ves megvee³ee nw efkeÀ Deeies ®euekeÀj DeeHe ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve kesÀ Heeme meye efYeKeejer yevekeÀjDee³eWies~ Hewmes ³ee Deveepe kesÀ efYeKeejer veneR uesefkeÀve ‘MeefkeÌle³eeW’ kesÀ efYeKeejer Dee³eWies~ lees peye mìe@keÀ nesiee leye lees oWies vee! oeve Jeneros mekeÀlee efpemekesÀ Heeme DeHeves mes p³eeoe nw~ Deiej DeHeves efpelevee ner nesiee lees oeve ke̳ee keÀjWies? lees Flevee pecee keÀjes~ mebiece HejDeewj keÀece ner ke̳ee nw? pecee keÀjves keÀe ner keÀece efceuee nw~ meejs keÀuHe ceW Deewj keÀesF& ³egie veneR nw efpemeceW pecee keÀj mekeÀes~ efHeÀj leesKe®e& keÀjvee He[siee, pecee veneR keÀj mekeWÀies~ lees pecee kesÀ mece³e Deiej pecee veneR efkeÀ³ee lees Deble ceW ke̳ee keÀnvee He[siee - ‘Deye veneR leeskeÀye veneR’ efHeÀj ìt uesì keÀe yees[& ueie pee³esiee~ DeYeer lees uesì keÀe yees[& nw, ìt uesì keÀe veneR~ (Heeefì&³eeW kesÀ meeLe)

14/01/1990Deepe ye®®eeW kesÀ mvesner yeeHeoeoe nj SkeÀ ye®®es keÀes efJeMes

51

ªneveer ef[^ueceW FmekeÀes ner ye´eïeCe peerJeve keÀe HeÀeGC[sMeve keÀne peelee nw~ efpemekeÀe efpelevee mJe Hej jep³e nw DeLee&le mJe keÀes ®eueves Deewj meJe& keÀes®eueeves keÀer efJeefOe Deeleer nw, Jener vecyej Deeies ueslee nw~ Fme HeÀeGC[sMeve ceW Deiej ³eLeeMeefkeÌle nw lees Dee@ìescewefìkeÀueer vecyej Heerís nes peeleenw~ efpemekeÀes mJe³eb keÀes ®eueeves Deewj ®eueves Deelee nw Jen otmejeW keÀes Yeer menpe ®euee mekeÀlee nw DeLee&le nQ[efuebie Hee@Jej Dee peeleer nw~efmeHe&À otmejs keÀes nQ[efuebie keÀjves kesÀ efueS nQ[efuebie Hee@Jej veneR ®eeefnS~ pees DeHeveer met#ce MeefkeÌle³eeW keÀes nQef[ue keÀj mekeÀlee nw~ Jen otmejeWkeÀes Yeer nQef[ue keÀj mekeÀlee nw~ lees mJe kesÀ THej keÀvì^esefuebie Hee@Jej, ªefuebie Hee@Jej meJe& kesÀ efueS ³eLeeLe& nQ[efuebie Hee@Jej yeve peeleer nw~®eens De%eeveer DeelceeDeeW keÀes mesJee Üeje nQef[ue keÀjes, ®eens ye´eïeCe HeefjJeej ceW mvesn mecHevve, mebleg

52

ªneveer ef[^ueefkeÀ³ee - veneR osKees Deewj Jen osKe keÀjkesÀ efHeÀj ceeHeÀer ceebies efkeÀ cesjer ieueleer nes ieF&~ keÀjves kesÀ yeeo mees®es lees GmekeÀes mecePeoej meeLeerkeÀnWies? ceve keÀes Dee@[&j efo³ee efkeÀ J³eLe& veneR mees®ees, meskeÀC[ cesb HegÀuemìe@He, oes meskeÀC[ Yeer veneR ueieves ®eeefnS~ FmekeÀes keÀne peelee nw- ³egefkeÌle-³egkeÌle jep³e ojyeej~ Ssmes jep³e DeefOekeÀejer yeves nes? jespe jep³e ojyeej ueieeles nes ³ee peye ³eeo Deelee nw leye Dee@[&j oslesnes? jespe efove meceeHle nesves DeHeves men³eesieer keÀce&®eeefj³eeW keÀes ®eskeÀ keÀjes~ Deiej keÀesF& Yeer keÀcexefvê³eeW mes Jee keÀce&®eejer mes yeej-yeej ieueleernesleer jnleer nw lees ieuele keÀe³e& keÀjles-keÀjles mebmkeÀej HekeÌkesÀ nes peeles nQ~ efHeÀj ®eWpe keÀjves ceW mece³e Deewj cesnvele Yeer ueieleer nw~ Gmeer mece³e®eskeÀ efkeÀ³ee Deewj ®eWpe keÀjves keÀer MeefkeÌle oer lees meoe kesÀ efueS þerkeÀ nes pee³eWies~ efmeHe&À yeej-yeej ®eskeÀ keÀjles jnes efkeÀ ³en jebie nw, ³enþerkeÀ veneR nw Deewj GmekeÀes ®eWpe keÀjves keÀer ³egefkeÌle Je vee@uespe keÀer MeefkeÌle veneR oer lees efmeHe&À yeej-yeej ®eskeÀ keÀjves mes Yeer HeefjJele&ve veneR neslee~FmeefueS Henues meoe keÀcexefvê³eeW keÀes vee@uespe keÀer MeefkeÌle mes ®eWpe keÀjes~ efmeHe&À ³en veneR mees®ees efkeÀ ³en jebie nw~ uesefkeÀve jeFì ke̳ee nw DeewjjeFì Hej ®eueves keÀer efJeefOe mHe

53

ªneveer ef[^uenw? efpelevee ner keÀe³e& ye{lee pee³esiee Glevee ner nukeÀe-Heve Yeer ye{lee pee³esiee~ keÀce& DeHeveer lejHeÀ DeekeÀef

54

ªneveer ef[^ueDevegYeJe ceW Kees peeDees - yengle De®íe ueiesiee~ DeMejerjer yeveves keÀe DeY³eeme menpe nes pee³esiee~ ke̳eeWefkeÀ Deble ceWDeMejerjer-Heve keÀe DeY³eeme ner keÀece ceW Dee³esiee~ meskeÀC[ ceW DeMejerjer nes pee³eW~ ®eens DeHevee Heeì& Yeer keÀesF& ®eue jnenes uesefkeÀve DeMejerjer yeve Deelcee mee#eer nes DeHeves Mejerj keÀe Heeì& Yeer osKeW~ ceQ Deelcee v³eejer ntB, Mejerj mes ³en Heeì& keÀjejner ntB~ ³ener v³eejs-Heve keÀer DeJemLee Deble ceW efJepe³eer ³ee Heeme efJeo Dee@vej keÀe meefì&efHeÀkesÀì oWieer~ meYeer Heeme efJeo Dee@vejnesves Jeeues nes? cepeyetjer mes Heeme nesves Jeeues veneR~ keÀYeer ìer®ej keÀes Yeer SkeÀ-oes ceeke&À oskeÀj Heeme keÀjvee He[lee nw~ Ssmes Heeme nesves JeeuesveneR nQ~ KegMeer-KegMeer mes DeHeves MeefkeÌle mes Heeme efJeo Dee@vej nesves Jeeues~ Ssmes nes vee? peye ìeFìue Yeer [yeue efJeosMeer nw lees ceekeÌme& Yeer[yeue ueWies vee! YeejleJeeefme³eeW keÀes ke̳ee veMee nw? YeejleJeeefme³eeW keÀes efHeÀj DeHevee veMee nw~ Yeejle ceW ner yeeHe Deeles nQ~ uevove ceW leesveneR Deeles vee~ (Dee lees mekeÀles nQ) DeYeer lekeÀ [^ecee ceW Heeì& efoKeeF& veneR os jne nw~ [^ecee keÀer YeeJeer keÀYeer YeieJeeve Yeer veneR ìeue mekeÀlee~[^ecee keÀes DeLeeìea efceueer ngF& nw~ De®íe~ (Heeefì&³eeW kesÀ meeLe)

16/03/1992meYeer DeHeves keÀes jepe³eesieer DevegYeJe keÀjles nes? ³eesieer meoe DeHeves Deemeve Hej yewþles nQ lees DeeHe meyekeÀe Deemeve keÀewve-mee nw?

Deemeve efkeÀmekeÀes keÀnWies? efYeVe-efYeVe efmLeefle³eeB efYeVe-efYeVe Deemeve nQ~ keÀYeer DeHeves mJeceeve keÀer efmLeefle ceW efmLele nesles nes lees mJeceeve keÀerefmLeefle Deemeve nw~ keÀYeer yeeHe kesÀ efoueleKleveMeerve efmLeefle ceW efmLele nesles lees Jen efoueleKle efmLeefle Deemeve yeve peeleer nw~ pewmes Deemeve HejefmLele nesles nQ, SkeÀeie´ neskeÀj yewþles nQ, Ssmes DeeHe Yeer efYeVe-efYeVe efmLeefle kesÀ Deemeve Hej efmLele nesles nes~ lees Jesje³eìer De®íe ueielee nwvee~ SkeÀ ner ®eerpe efkeÀleveer Yeer yeef{³ee nes, uesefkeÀve Jener ®eerpe yeej-yeej Deiej ³etpe keÀjles jnes lees Fleveer De®íer veneR ueiesieer, Jesje³eìerDe®íer ueiesieer~ lees yeeHeoeoe ves Jesje³eìer efmLeefle³eeW kesÀ Jesje³eìer Deemeve os efo³es nQ~ meejs efove ceW efYeVe-efYeVe efmLeefle³eeW keÀe DevegYeJe keÀjes~keÀYeer HeÀefjMles efmLeefle keÀe, lees keÀYeer ueeFì neTme, ceeFì neTme efmLeefle keÀe, keÀYeer H³eej mJeªHe efmLeefle DeLee&le ueJeueerve efmLeefle kesÀDeemeve Hej yewþ peeDees Deewj DevegYeJe keÀjles jnes~ Flevee DevegYeJeer yeve peeDees, yeme mebkeÀuHe efkeÀ³ee HeÀefjMlee, meskeÀC[ ceW efmLeefle nes peeDees~Ssmes veneR, cesnvele keÀjveer He[s~ mees®eles jnes ceQ HeÀefjMlee ntB, Deewj yeej-yeej veer®es Dee peeDees~ Ssmeer HeẃefkeÌìme nw? mebkeÀuHe efkeÀ³ee DeewjDevegYeJe ngDee~ pewmes mLetue ceW peneB ®eenles nes yewþ peeles nes vee~ mees®ee Deewj yewþe efkeÀ ³eg× keÀjveer He[leer nw - yewþtB ³ee ve yewþtB? lees ³enceve-yegef× keÀer yewþkeÀ Yeer Ssmeer Fpeer nesveer ®eeefnS~ peye ®eenes leye efìkeÀ peeDees~ FmekeÀes keÀne peelee nw - jepe³eesieer jepee~ jepee yeveveskeÀe ³egie nw~ jepee ke̳ee keÀjlee nw? Dee@[&j keÀjlee nw vee? jepe³eesieer pewmes ceve-yegef× keÀes Dee@[&j keÀjs, Jewmes DevegYeJe keÀjW~ Ssmes veneR efkeÀceve-yegef× keÀes Dee@[&j keÀjes, HeÀefjMlee yevees Deewj veer®es Dee peeS~ lees jepee keÀe Dee[&j veneR ceevee vee~ lees jepee Jen efpemekeÀe He´pee Dee[&jceeves~ veneR lees ³eesi³e jepee veneR keÀne pee³esiee~ keÀece keÀe jepee veneR, veece keÀe jepee keÀne pee³esiee~ lees DeeHe keÀewve nes? me®®es jepee nes~keÀcexefvê³eeB Dee@[&j ceeveleer nQ? ceve-yegef×-mebmkeÀej meye DeHeves Dee@[&j ceW neW~ Ssmes veneR, ke´ÀesOe keÀjvee veneR ®eenlee uesefkeÀve nes ie³ee~ yee@[erkeÀevmesme nesvee veneR ®eenlee uesefkeÀve nes peelee ntB lees GmekeÀes leekeÀle Jeeuee jepee keÀnWies ³ee keÀcepeesj? lees meowJe ³en ®eskeÀ keÀjes efkeÀ ceQjepe³eesieer Deelcee, jep³e DeefOekeÀejer ntB? DeefOekeÀej ®euelee nw? keÀesF& Yeer keÀcexefvê³e OeesKee veneR osJes~ Dee%eekeÀejer nes~ De®íe~ (Heeefì&³eeWkesÀ meeLe)

08/04/1992yeeHeoeoe ves Henues Yeer megvee³ee nw efkeÀ keÀF& ye®®es HejKeves ceW yengle nesefMe³eej nesles nQ~ keÀesF& Yeer ieueleer nesleer nw, pees veerefle He´ceeCe

veneR nw, lees mecePeles nQ efkeÀ ³en veneR keÀjvee ®eeefnS, ³en mel³e veneR nw, ³eLeeLe& veneR nw, De³eLeeLe& nw, J³eLe& nw~ uesefkeÀve mecePeles ngS efHeÀjYeer keÀjles jnles ³ee keÀj uesles~ lees FmekeÀes ke̳ee keÀnWies? keÀewve-meer Hee@Jej keÀer keÀceer nw? keÀvì^esefuebie Hee@Jej veneR~ pewmes DeepekeÀue keÀej ®eueelesnQ, osKe Yeer jns nQ efkeÀ SkeÌmeer[svì nesves keÀer mecYeeJevee nw, yeśkeÀ ueieeves keÀer keÀesefMeMe keÀjles nQ, uesefkeÀve yeśkeÀ ueies ner veneR lees peªjSkeÌmeer[svì nesiee vee~ yeśkeÀ nw uesefkeÀve Hee@JejHegÀue veneR nw Deewj ³eneB kesÀ yepeeS JeneB ueie ieF&, lees Yeer ke̳ee nesiee? Flevee mece³e lees HejJeMenesiee vee~ ®eenles ngS Yeer keÀj veneR Heeles~ yeśkeÀ ueiee veneR mekeÀles ³ee yeśkeÀ Hee@JejHegÀue ve nesves kesÀ keÀejCe þerkeÀ ueie veneR mekeÀleer~ lees ³en®eskeÀ keÀjes~ peye TB®eer Hene[er Hej ®e{les nQ lees ke̳ee efueKee ngDee neslee nw? yeśkeÀ ®eskeÀ keÀjes~ ke̳eeWefkeÀ yeśkeÀ mesHeÌìer keÀe meeOeve nw~ leeskeÀvì^esefuebie Hee@Jej keÀe Jee yeśkeÀ ueieeves keÀe DeLe& ³en veneR efkeÀ ueieeDees ³eneB Deewj yeśkeÀ ueies JeneB~ keÀesF& J³eLe& keÀes keÀvì^esue keÀjvee ®eenlesnw, mecePeles nQ - ³en jebie nw~ lees Gmeer mece³e jebie keÀes jeFì ceW HeefjJele&ve nesvee ®eeefnS~ FmekeÀes keÀne peelee nw keÀvì^esefuebie Hee@Jej~ Ssmes

55

ªneveer ef[^ueveneR efkeÀ mees®e Yeer jns nQ uesefkeÀve DeeOee IeCìe J³eLe& ®euee pee³es, Heerís keÀvì^esue ceW Dee³es~ yengle Heg©

56

ªneveer ef[^ueYeer osKeWies lees ªneveer H³eej Hesoe nesiee vee~ Deewj osnYeeve mes osKeWies lees J³ekeÌle YeeJe nesves kesÀ keÀejCe DeveskeÀ YeeJe GlHevve neWies - keÀYeerDe®íe nesiee, keÀYeer yegje nesiee~ uesefkeÀve DeeeflcekeÀ YeeJe ceW, DeeeflcekeÀ ¢ef

57

ªneveer ef[^uejKeWies? efyevog~ menpe keÀece efo³ee nw ³ee cegefMkeÀue? lees efHeÀj ‘keÀYeer-keÀYeer’ ke̳eeW keÀjles nes? menpe keÀece lees ‘meoe’ nes mekeÀlee nw vee~peye yeeHe Yeer efyevog, DeeHe Yeer efyevog keÀece Yeer efyevog mes nw lees efyevog keÀes ³eeo keÀjvee ®eeefnS~ lees DeYeer [e@ì keÀes veneR Yetuevee~ yeesPe veneRGþevee~ De®íe! ³en Jewje³eìer iegueomlee nw~ De®íe! meYeer SkeÀ-oes kesÀ meeLeer nQ~ efJeve keÀjvee menpe nw~ ke̳eeW menpe nw? (yeeyee meeLenw) Deewj DeveskeÀ yeej efJepe³eer yeves nQ lees efjHeerì keÀjves ceW ke̳ee cegefMkeÀue nw! keÀesF& veF& yeele keÀjveer nesleer nw lees cegefMkeÀue ueielee nw DeewjefkeÀ³ee ngDee keÀece efHeÀj mes keÀjes lees cegefMkeÀue ueielee nw ke̳ee? lees efkeÀleveer yeej efJepe³eer yeves nes? efkeÀlevee menpe nw! efkeÀ³es ngS keÀe³e& ceWkeÀYeer keÌJes½eve veneR Gþsiee - kewÀmes nesiee, ke̳ee nesiee, þerkeÀ nesiee, veneR nesiee? efkeÀ³ee ngDee nw lees Fpeer nes ie³ee vee~ efkeÀlevee Fpeer? yengleFpeer nw! DeYeer Fpeer ueie jne nw~ JeneB pee kesÀ cegefMkeÀue nes pee³esiee? meoe Fpeer~ peye cegefMkeÀue ueies lees ³eeo keÀjes - efkeÀleves yeejer efkeÀ³eenw! lees cegefMkeÀue kesÀ yepee³es Fpeer nes pee³esiee~ meYeer yeneogj nQ~ ke̳ee ³eeo jKeWies? efyevog~ yevevee Yeer efyevog nw, ueieevee Yeer efyevog nw~HegÀuemìe@He ueieevee DeLee&le efyevog ueieevee~ lees FmekeÀes Yetuevee veneR~ De®íe~ (Heeefì&³eeW kesÀ meeLe)

18/02/1993meYeer SkeÀ meskeÀC[ ceW DeMejerjer efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀles nes? ³ee ìeFce ueiesiee? DeeHe jepe³eesieer nes, jepe³eesieer keÀe

DeLe& ke̳ee nw? jepee nes vee~ lees Mejerj DeeHekeÀe ke̳ee nw? keÀce&®eejer nw vee! lees meskeÀC[ ceW DeMejerjer ke̳eeW veneR nes mekeÀles? Dee@[&j keÀjes- DeYeer Mejerj-Yeeve ceW veneR Deevee nw, lees veneR ceevesiee Mejerj? jepe³eesieer DeLee&le ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀce&yebOeve keÀes Yeer veneR lees[ mekeÀleslees ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve kewÀmes keÀnuee mekeÀles? keÀnles lees ³ener nes vee efkeÀ nce ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve nQ~ lees Fmeer DeY³eeme keÀes ye{eles®euees~ jepe³eesieer DeLee&le jepee yeve Fve keÀcexefvê³eeW keÀes DeHeves Dee@[&j ceW ®eueeves Jeeues~ ke̳eeWefkeÀ Deiej Ssmee DeY³eeme veneR nesiee lees ueemììeFce ‘Heeme efJeo Dee@vej’ kewÀmes yeveWies! OekeÌkesÀ mes Heeme nesvee nw ³ee ‘Heeme efJeo Dee@vej’ yevevee nw? pewmes Mejerj ceW Deevee menpe nw, meskeÀC[Yeer veneR ueielee nw~ ke̳eeWefkeÀ yengle mece³e keÀe DeY³eeme nw~ Ssmes Mejerj mes Hejs nesves keÀe Yeer DeY³eeme ®eeefnS Deewj yengle mece³e keÀe DeY³eeme®eeefnS~ ue#³e Þes

58

ªneveer ef[^ueyeve keÀe³e& efkeÀ³ee Deewj efHeÀj efvejekeÀejer! keÀce& mecyevOe kesÀ mJeªHe mes mecyevOe ceW DeeDees, mecyevOe keÀes yevOeve ceW veneR ueeDees~ osn-DeefYeceeveceW Deevee DeLee&le keÀce&-yevOeve ceW Deevee~ osn mecyevOe ceW Deevee DeLee&le keÀce&-mecyevOe ceW Deevee~ oesveeW ceW Devlej nw~ osn keÀe DeeOeej uesveeDeewj osn kesÀ JeMe nesvee - oesveeW ceW Devlej nw~ HeÀefjMlee Jee efvejekeÀejer Deelcee osn keÀe DeeOeej ueskeÀj osn kesÀ yevOeve ceW veneR Dee³esieer,mecyevOe jKesieer uesefkeÀve yevOeve ceW veneR Dee³esieer~ lees yeeHeoeoe efHeÀj Fmeer Je

59

ªneveer ef[^ueSkeÀ yeue, SkeÀ Yejesmee - Ssmeer Þes

60

ªneveer ef[^ue

keÀjles peeDees, ke̳eeWefkeÀ Debeflece meìeaefHeÀkesÀì SkeÀ meskeÀC[ kesÀ HegÀuemìe@He ueieeves Hej ner efceuevee nw~ meskeÀC[ ceW efJemleej keÀesmecee ues, meej mJeªHe yeve pee³es~ lees ³en HeẃefkeÌìme peye Yeer ®eebme efceues, keÀj mekeÀles nes lees keÀjles jnes~ Ssmes veneR, ³eesieceW yewþWies lees HegÀuemìe@He ueiesiee~ nue®eue ceW HegÀuemìe@He~ Fleveer Hee@JejHegÀue yeśkeÀ nw? efkeÀ yeśkeÀ ueiee³eWies ³eneB Deewj þnjsieer JeneB!Deewj mece³e Hej HegÀuemìe@He ueies, mece³e yeerle peeves kesÀ yeeo HegÀuemìe@He ueiee³ee lees Gmemes HeÀe³eoe veneR nw~ mees®ee Deewj ngDee~ mees®eles nerveneR jnes efkeÀ ceQ Mejerj veneR Deelcee ntB, Deelcee ntB, cesjs keÀes HegÀuemìe@He ueieevee nw Deewj kegÀí veneR mees®evee nw, ³en mees®eles Yeer ìeFce ueiepee³esiee~ ³es meskeÀC[ keÀe HegÀuemìe@He veneR ngDee~ ³es DeY³eeme mJe³eb ner keÀjes~ keÀesF& keÀes keÀjeves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~ ke̳eeWefkeÀve³es ®eens Hegjeves, meYeer ³en efJeefOe lees peeveles nes vee! lees DeY³eeme yenglekeÀeue keÀe ®eeefnS~ Gme mece³e mecePees - veneR, ceQHegÀue mìe@He ueiee otBieer! veneR ueiesiee, ³en Henues mes ner mecePevee~ Gme mece³e, mece³e Devegmeej keÀj ueWies! veneR, nesiee nerveneR~ yengle keÀeue keÀe DeY³eeme keÀece ceW Dee³esiee~ ke̳eeWefkeÀ keÀveskeÌMeve nw~ ³eneB yenglekeÀeue keÀe DeY³eeme yenglekeÀeue keÀejep³e-Yeei³e He´eHle keÀje³esiee~ Deiej DeuHekeÀeue keÀe DeY³eeme nw lees He´eefHle Yeer DeuHekeÀeue keÀer nesieer~ lees ³es DeY³eememeejs efove ceW peye Yeer ®eebme efceues keÀjles jnes~ SkeÀ meskeÀC[ ceW kegÀí efyeie[lee veneR nw~ efHeÀj keÀece keÀjvee Megª keÀj oes~uesefkeÀve nue®eue ceW HegÀuemìe@He ueielee nw ³ee veneR - ³es ®eskeÀ keÀjes~ keÀce& kesÀ mecyevOe ceW Deevee Deewj keÀce& kesÀ yevOeve ceW Deevee FmeceWYeer HeÀke&À nw~ Deiej keÀce& kesÀ yevOeve ceW Deeles nQ lees keÀce& DeeHekeÀes KeeR®esiee, HegÀuemìe@He veneR ueieeves osiee~ Deewj v³eejs-H³eejs neskeÀj efkeÀmeerkeÀce& kesÀ mecyevOe ceW nes lees meskeÀC[ ceW HegÀuemìe@He ueiesiee~ ke̳eeWefkeÀ yevOeve veneR nw~ yevOeve Yeer KeeR®elee nw Deewj mecyevOe Yeer KeeR®elee nw uesefkeÀvev³eejs neskeÀj mecyevOe ceW Deevee - ³en DeC[jueeFve keÀjvee~ Fmeer DeY³eeme Jeeues ner Heeme efJeo Dee@vej neWies~ ³es ueemì keÀece&leerle DeJemLeenw~ efyeukegÀue v³eejs neskeÀj, DeefOekeÀejer neskeÀj keÀce& ceW Dee³eW, yevOeve JeMe veneR~

lees ®eskeÀ keÀjes keÀce& keÀjles-keÀjles keÀce& kesÀ yevOeve ceW lees veneR Dee peeles? yengle v³eeje Deewj yengle H³eeje ®eeefnS~ mecePee ke̳eeDeY³eeme keÀjvee ®eeefnS? cegefMkeÀue lees veneR ueielee nw vee? efkeÀ Lees[e-Lees[e cegefMkeÀue ueielee nw? keÀcexefvê³eeW kesÀ ceeefuekeÀ nes vee? jepe³eesieerDeHeves keÀes keÀnueeles nes, efkeÀmekesÀ jepee nes? DecesefjkeÀe kesÀ, DeeefHe´ÀkeÀe kesÀ! keÀcexefvê³eeW kesÀ jepee nes vee! Deewj jepee yevOeve ces Dee ie³eelees jepee jne? meYeer keÀe ìeFìue lees yengle De®íe nw~ meye jepe³eesieer nQ~ lees jepe³eesieer nes ³ee He´pee³eesieer nes? keÀYeer He´pee³eesieer, keÀYeerjepe³eesieer? lees [yeue efJeosMeer meYeer Heeme efJeo Dee@vej neWies? yeeHeoeoe keÀes lees yengle KegMeer nesieer - ³eefo meye efJeosMeer Heeme efJeo Dee@vejnes pee³eW~ Lees[e-mee cegefMkeÀue nw efkeÀ menpe nw? De®íe cegefMkeÀue Meyo DeeHekesÀ ef[keÌMevejer mes efvekeÀue ie³ee nw~ ³es ye´eïeCe peerJeve Yeer SkeÀef[keÌMevejer nw~ lees ye´eïeCe peerJeve kesÀ ef[keÌMevejer ceW cegefMkeÀue Meyo nw ner veneR efkeÀ keÀYeer-keÀYeer G[keÀj Dee peelee nw?

07/03/1995Yeejle kesÀ ®eejeW lejHeÀ mes HengB®es nQ~ meye lejHeÀ mes Dee³es nQ ³ee keÀesF& jn ie³ee nw? meYeer peesve Dee ie³es nQ~ lees pewmes Deeves ceW

SJejjs[er neskeÀj HengB®e ie³es, Ssmes ner Deiej yeeHeoeoe Dee@[&j keÀjs efkeÀ DeYeer SkeÀ meskeÀC[ ceW JeeHeme Iej peeves keÀer lew³eejer keÀjes lees keÀjmekeÀles nes? efkeÀ ³eeo Dee³esiee ìsueerHeÀesve keÀj oW efkeÀ nce pee jns nQ, He´Je=efÊe Jeeues ³eeo keÀjWies? Ssmeer HeẃefkeÌìme keÀjes - SkeÀ meskeÀC[ ceWDeelcee Mejerj mes Hejs nesves kesÀ efue³es SJejjs[er yeve pee³es~ ke̳eeWefkeÀ meyekeÀe Jee³eoe nw - meeLe ®eueWies~ Jee³eoe nw, efkeÀ veneR? yeeHe ®euee pee³esDeewj nce osKeles jnW! veneR, meeLe jnWies, meeLe ®eueWies~ lees ®eueves kesÀ efue³es lew³eejer Yeer ®eeefnS vee~ keÀesF& ieesu[ve, efmeuJej, keÀe@Hej keÀermet#ce jefmme³eeB lees veneR nQ, pees DeeHe G[ves keÀer keÀesefMeMe keÀjes Deewj jmmeer DeeHekeÀes veer®es ues Dee³es? lees ®eskeÀ keÀjes Deewj DeY³eeme keÀjesefkeÀ meskeÀC[ ceW DeMejerjer yeve mekeÀles nQ? DeMejerjer keÀe DeLe& nw efkeÀ Mejerj keÀer keÀesF& Yeer DeekeÀ

61

ªneveer ef[^uemeskeÀC[ ceW SJejjs[er yeve mekeÀles nes? meskeÀC[ ceW DeMejerjer yeve mekeÀles nes? efkeÀ ³eg× keÀjveer He[sieer efkeÀ veneR, ceQ Mejerj veneR

ntB, ceQ Mejerj veneR ntB..... Ssmes lees veneR vee! mees®ee Deewj ngDee~ mees®evee Deewj efmLele nesvee~ (yeeHeoeoe ves kegÀí efceveìeW lekeÀ ef[^ue keÀjeF&)De®íe ueielee nw vee! lees meejs efove ceW yeer®e-yeer®e ceW ³es DeY³eeme keÀjes~ efkeÀleves Yeer efyepeer nes uesefkeÀve yeer®e-yeer®e ceW SkeÀmeskeÀC[ Yeer DeMejerjer nesves keÀe DeY³eeme keÀjes~ FmekesÀ efueS keÀesF& veneR keÀn mekeÀlee - ceQ efyepeer ntB~ SkeÀ meskeÀC[ efvekeÀeueveener nw, DeY³eeme keÀjvee ner nw~ Deiej efkeÀmeer mes yeeleW Yeer keÀj jns nes, efkeÀmekesÀ meeLe keÀe³e& keÀj jns nes, lees GvneW keÀes YeerSkeÀ meskeÀC[ ³es ef[^ue keÀjeDees, ke̳eeWefkeÀ mece³e He´ceeCe ³es DeMejerjer-Heve keÀe DevegYeJe, ³en DeY³eeme efpemekeÀes p³eeoenesiee Jees vecyej Deeies ues uesiee~ ke̳eeWefkeÀ megvee³ee efkeÀ mece³e meceeHle De®eevekeÀ nesvee nw~ DeMejerjer nesves keÀe DeY³eeme nesieelees HeÀewjve ner mece³e keÀer meceeefHle keÀe Jee³eyeśMeve Dee³esiee~ FmeefueS DeYeer mes DeY³eeme ye{eDees~ Ssmes veneR, Deieues meeueceW [e³eceC[ pegyeueer nw lees Deye veneR keÀjvee nw, Heerís keÀjvee nw~ efpelevee yenglekeÀeue S[ keÀjWies Glevee jep³e-Yeei³e kesÀHe´eefHle ceW Yeer vecyej Deeies ueWies~ Deiej yeer®e-yeer®e ceW ³en DeY³eeme keÀjWies lees mJeleë ner MeefkeÌleMeeueer efmLeefle menpeDevegYeJe keÀjWies~ ³es íesìer-íesìer yeeleeW ceW pees Heg©

62

ªneveer ef[^uekeÀjles nes ke̳ee? ceQ HeÀueeveer ntB, ³en cesnvele keÀjles nes? ves®egjue nw~ lees ³en Yeer ves®egjue nes pee³esiee~ peye ®eenes DeMejerjer yevees, peye®eenes Mejerj ceW DeeDees~ De®íe keÀece nw DeeDees Fme Mejerj keÀe DeeOeej uees uesefkeÀve DeeOeej uesves Jeeueer ceQ Deelcee ntB, Jen veneR Yetues~keÀjves Jeeueer veneR ntB, keÀjeves Jeeueer ntB~ pewmes otmejeW mes keÀece keÀjeles nes vee~ Gme mece³e DeHeves keÀes Deueie mecePeles nes vee! Jewmes Mejerj meskeÀece keÀjeles ngS Yeer keÀjeves Jeeueer ceQ Deelcee Deueie ntB, ³en HeẃefkeÌìme keÀjes lees keÀYeer Yeer yee@[er keÀevmesme keÀer yeeleeW ceW veer®e-THej veneRneWies~ mecePee~

27/02/1996DeeHe meyekeÀe ue#³e ke̳ee nw? keÀcee&leerle yevevee nw vee! ³ee Lees[e-Lees[e keÀce&yevOeve jne lees keÀesF& npee& veneR? jnvee ®eeefnS ³ee

veneR jnvee ®eeefnS? keÀcee&leerle yevevee nw? yeeHe mes H³eej keÀer efveMeeveer nw - keÀcee&leerle yevevee~ lees ‘keÀjeJevenej’ neskeÀj keÀce& keÀjes, keÀjeDees,keÀcexefvê³eeB DeeHemes veneR keÀjeJeW uesefkeÀve DeeHe keÀcexefvê³eeW mes keÀjeDees~ efyeukegÀue DeHeves keÀes v³eeje mecePe keÀce& keÀjevee - ³en keÀevmesmevesme Fcepe&ªHe ceW nes~ cepe& ªHe ceW veneR~ cepe& ªHe ceW keÀYeer ‘keÀjeJevenej’ kesÀ yepeeS keÀcexefvê³eeW kesÀ DeLee&le ceve kesÀ, yegef× kesÀ, mebmkeÀej kesÀ JeMenes peeles nQ~ keÀejCe? ‘keÀjeJevenej’ Deelcee ntB, ceeefuekeÀ ntB, efJeMes

63

ªneveer ef[^uemekeÀleer ntB, veneR~ keÀjeves Jeeuee keÀje jne nw, ceQ efveefceÊe ‘keÀjvenej’ ntB~ lees efpeccesJeejer nesles Yeer LekeÀeJeì keÀce nesieer~ keÀF&ye®®es keÀnles nQ - yengle mesJee keÀer nw vee lees LekeÀ ie³es nQ, ceeLee Yeejer nes ie³ee nw~ lees ceeLee Yeejer veneR nesiee~ Deewj ner ‘keÀjeJevenej’yeeHe yengle De®íe cemeepe keÀjsiee~ Deewj ceeLee Deewj ner HeśÀMe nes pee³esiee~ LekeÀeJeì veneR nesieer, Svepeea SkeÌmeì^e Dee³esieer~ peye meeFvme keÀeroJeeF³eeW mes Mejerj ceW Svepeea Dee mekeÀleer nw, lees ke̳ee yeeHe keÀer ³eeo mes Jee Deelcee ceW Svepeea veneR Dee mekeÀleer? Deewj Deelcee ceW SvepeeaDeeF& lees Mejerj ceW He´YeeJe DeeìescesefìkeÀueer He[lee nw~ DevegYeJeer Yeer nes, keÀYeer-keÀYeer lees DevegYeJe neslee nw~ efHeÀj ®eueles-®eueles ueeFve yeoueernes peeleer nw Deewj Helee veneR He[lee nw~ peye keÀesF& Goemeer, LekeÀeJeì ³ee ceeLee Yeejer neslee nw vee efHeÀj nesMe Deelee nw, ke̳ee ngDee? ke̳eeWngDee? uesefkeÀve efmeHe&À SkeÀ Meyo ‘keÀjvenej’ Deewj ‘keÀjeJevenej’ ³eeo keÀjes, cegefMkeÀue nw ³ee menpe nw? yeesuees neB peer~ De®íe~

10/03/1996[e³eceC[ pegyeueer Jeeues ke̳ee keÀjWies? uenj HewÀuee³eWies vee? DeeHe ueesie lees DevegYeJeer nQ~ Megª keÀe DevegYeJe nw vee! meye kegÀí

Lee, osMeer Ieer KeeDees efpelevee Kee mekeÀles, efHeÀj Yeer yesno keÀer Jewjei³e Je=efÊe~ ogefve³ee Jeeues lees osMeer Ieer Keeles nQ uesefkeÀve DeeHe lees Heerles Les~Ieer keÀer veefo³eeB osKeer~ lees [e³eceC[ pegyeueer JeeueeW keÀes efJeMes

64

ªneveer ef[^ue

³eeoieej nw? DeeHe meyekesÀ efmLeefle keÀe ³eeoieej ³en De®eueIej nw~ DevegYeJe keÀjes, ì^e³eue keÀjles peeDees, ³etpe keÀjles peeDees~ SsmesveneR mecePe uesvee, neB, meye MeefkeÌle³eeB lees nQ ner~ mece³e Hej ³etpe nes~ ³etpe veneR keÀjWies lees mece³e Hej OeesKee efceue mekeÀleenw~ FmeefueS íesìer-ceesìer HeefjefmLeefle ceW ³etpe keÀjkesÀ osKees~ HeefjefmLeefle³eeB lees Deeveer ner nQ, Deeleer Yeer nQ~ Henues Yeer yeeHeoeoe veskeÀne nw efkeÀ Jele&ceeve mece³e DevegYeJe keÀjless ngS ®euees~ nj MeefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjes, nj iegCe keÀe DevegYeJe keÀjes~ Ssmes DevegYeJeer cetle& yeveespees keÀesF& Yeer DeeJes lees DeeHekesÀ DevegYeJe keÀer ceoo mes Gme Deelcee keÀes He´eefHle nes peeS~ efove-He´efleefove Deelcee³eW MeefkeÌlenerve nes jner nQ,nesleer jnsieer~ Ssmeer DeelceeDeeW keÀes DeeHe DeHeveer MeefkeÌle³eeW keÀer DevegYetefle³eeW mes meneje yeve DevegYeJe keÀje³eWies~ De®íe~ ceeefuekeÀ nw vee~ leesceeueskeÀce meueece, yeeHe keÀnles nQ - ceeefuekeÀeW keÀes meueece~ De®íe~

06/03/1997Deepe yengle yeeleW megveeF& nw~ DeYeer SkeÀ meskeÀC[ ceW SkeÀoce ceve Deewj yegef× keÀes efyeukegÀue Huesve keÀj SkeÀ yeeHe mes meJe& mebyebOeeW

keÀe, yeeHe ner mebmeej nw - ®eens J³eefkeÌle mebyebOe, ®eens He´eefHle³eeB, ³ener mebmeej nw..... lees SkeÀ ner yeeHe mebmeej nw, Fme yeeHe keÀer ³eeo ceW,Fme ªHe ceW, Fme jme ceW, Fme DevegYeJe ces ueJeueerve nes peeDees~ (yeeHeoeoe ves 3 efceveì ef[^ue keÀjeF&) De®íe~

03/04/1997(yeeHeoeoe v