J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

  • Upload
    diadass

  • View
    257

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    1/62

    LES TROIS PRINCIPAUX MANUSCRITSDE

    L'APOLOGTIQUE DE TERTULLIENPAR

    J. P. WALTZINGp r o f e ~ s e u r l'Universit de Lige

    On sait que la tradition manuscrite (1) de l'Apologtiquediffre de celle des autres uvres de Tertullien. Cette loq uente dfense du christianisme, exempte de l'hrsie montaniste; eut probablement plus de lecteurs et une vogue plusgrande" et plus longue que les autres' traits. Quoi qu'il ensoit, les trois manuscrits principaux de l'Apologtique sont:IOLe Codex Parisinus 1623 (P), qui ne contient quel'A pologtique. Il est en parchemin et d'une belle crituredu XII sicle. Sur la premire page, on lit : Claudz Puteani.Le titre est: Apologljticum Tertulliani de ignorantia inChristo 1esu (2).

    20 Le Code Nlontispessulanus H, 54 (M), en parchemin,d'une criture trs lisible, mais beaucoup moins soigne, duXIII sicle. C'est un grand infolio deux colonnes. Il en reste1213 colonnes. Aprs six autres crits de Tertullien, l'Apologtique remplit les colonnes 1119 ]213, mais la fin manque,depuis les mots inculcatz'onibus densamus du chap. 39,3. En tte du ms. on lit: Tertulliani opera e librz's collegii

    (i ) Sur les mss. de Tertullirn, ,'0)'17. M. SCIlAN7. Gesch. der roem. Llteratur, Ill'(1905), p. 340-350, Oi1' l'ull 1I0U\'('1:l rils les travaux te I\lussmann, I\roym:IDD,Callcw:lrrt, etr.( ~ ) Lt's wots de ignorantla in Chr;:,lo lt'sll 'dcvrairut Cormfr If 'litre du pl'cmlfreh:lvitl'l'.

    XVI. i3

    !111i!"1ilr11

    (,

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    2/62

    182 J . P. WALTZING.Oratorii Trecensis (Troyes); la dernire page, il porteces mots: P. Pithoei. Il a donc appartenu Pierre Pithouet aprs la mort du clbre jurisconsulte (1596), i l passa la bibliothque de la ville de Montpellier. Eu tte ciel'Apologtique, on lit : Apologiticum Terlulliani Uap(ttt) deignorantia in Christo Iesu.

    Le premier de ces deux manuscrits est de beaucoup suprieur au second pour la correction du texte. L'un et l'autreappartiennent la mme famille de la tradition manuscrite,car ils se ressemblent beaucoup, comme on verra. Cettefamille comprenait tout le corpus des cr:ts e Tertullien (1),tandis que le troisime ms, que nous allons dcrire , reprsente une tradition spciale l'Apolo,gtique.

    3 Le Codex Fu.ldensis (F) que nous ne connaissons plusque par la collation faite au XVie sicle par Modius. Ce msdiffrait tant des prcdents que l'on doit admettre qu'ildrive d'une rcension tout fait diffrente, plus ancienlleou du moins meilleure.

    Ce qu'on dit ordinairement de la collation de Modius nousparat si inexact. que nous devons en refaire brivementl'histoire.

    Le philologue Franois de Maulde (2), gentilhomme flamand, tait un ardent chercheur et collatiollneur de manuscrits. De septembre dcembre 1584, i l sjourna Fulda

    ct) La tradition commune au COrpllS est reprsente par un autre ms., qui ne con-tient malhrureusement pas l'Apologtique: c'est le codex Pa7isinus 16'22 ou Agobar-dinus, plus ancien (du IXe siclej. et plus correct que les autres.(2) Franois de Maulde ou Modius naquit Oudenbourg en Flandre le 4 aot i55f).Il mourut Aire, o il tait chanoine le 22 janvier HS97. Voy. L. ROERSCU dans l'/listoire d'Oudenbourg (Bruges, iSi3) par E. t'eys et D, Vande Casteele. t, l, p. mm-600;A. ROERSCII, notice dans la Biographie nationale, t, XIV, col. 9 ~ t - 9 3 5 ; La biblio-thque de Franois !lJodius (1920 livraison du Bull. hist. de la Socit des Antiquairesde la &lorinie, t900); Les aventuT.es d'un gentilhomme flamand (Ret'U8 Gnrale,Bruxelles, mai-juin 19('7); Particularits .concernant Modius (Muse Belge, jaD\'icr1908, avec portrait de Modius). Ce dernier article est un supplment l'ouvrage im-portant de PAUL LEHMANN, Franciscus Modius ais Handschriftenforschcr (Munich,C. n. Beek, 1908. t52 pp.), dans Quellen und Untersuch. zur latein. Philologie desMiUe/allers hrsg. von L. Traube, Ill, t) . Voyez aussi: C. CAt.LEWAERT, Le CodexFuldemis le meillrur ms. de l'Apologelicum de Te,'tullien (Revue d'hist. ct rie lilt.,'elig., t. Vil, 190:?, nes 2 et 3).

    :.,.-T '. ..... ... _ . ~ . ' . . ,,:': ~ ~ : . 1

    1: 1

    \

    il1I!

    1

    J.

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    3/62

    APOLOGTIQUE DB TERTULLIEN. 183pour dpouiller les mss de la riche bibliothque du monastre (1) et notamment un ms qui contenait l'Apologl'ique etle trait A dve1"sus Iudaeos. Sa collation de ces deux critsest faite d'aprs l'dition publie en 1580 par Laurent de l,".Barre, Paris. Il n'en fit pas usage, m a i ~ de son vivant,elle passa aux mains de M. Welser d'Augsbourg qui lacommuniqua Gaspar Schoppius.

    Celui-ci renvoya Franciscus J unius qui tait occup faire imprimer une nouvelle dition de Tertullien et la reuttrop tard pour la mettre il. profit. Il y trouva tant d'excellentes leons qu'ilia fi t imprimer tout entire en appendice son dition qui parut en 159 (Franekerae, 2 voll.) (2).C'est ainsi qu'elle nous a t conserve, et cela est heureux,parce que les mss dA Fulda ont t disperss et qu'on a faitde strils recherches pour retrouver celui de Tertullien.

    L'dition de Junius elle-mme est devenue rare: c'est envain que nous l'avons cherl!he en Belgique et ~ I . Callewaert a d s'en rapporter l'apparat critique d'Oehler pour,crire l'intressante tude que nous avons cite plus baut.C'est cause de cette raret qu'on parle souvent de la coilation de Junius sans l'avoir vue et qu'on rpte les erreurscommises par d'autres.

    Cela est fort regrettable, car i l fallait trancher la question de savoir si la tradition reprsente par ce ms vautmieux que l'autre, et pour rsoudre ce dlicat problme i ltait in,dispensable d'avoir une ide exacte du codex Ful-densis (3).

    (1) La bibl. royale de Munich possJe un ms autographe de !Iodius (Code:!: GallicuJH99), o il dit lui-mme: la. sept. veni Fuldam, ubi excussi bibliothecam.illam nobi-lem usque 12 Decembris 1584. Voy. LEB!WIN. p. 66; CAL.r..EwAERT, p. 324.( ~ ) Alodius tait mort le 22 janvier de la mme anne, l"ge de 40 ans. A. ROERSCH.dans le Muse Belge, t908, p. 83.(3) Sur cc problme, voy. l'article de C. CALLEWAERT, cit p. t82. n. i , et la Prfacede G. RAUSCIIEN, dans son dition de l'Apologtique. Suivant Callewaert, le codez,Fulcns;s est le meilleur ms de l'Apologtique; i l est exempt de corrections inten

    tionnelles. R3uschen a1met que le codex Fuldensis est suprieur aux autres, mais nonqu'il est exempt de corrections intentionnelles; suivant lui, il faut donc faire un choixparmi les variantes.

    j 1i!II!: i, ,! :

    1'1'\

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    4/62

    184 .r. P. WALTZING. Or, voici l'erreur grave qui se transmet d'un diteur l'autre depuis toujours. On regarde la collation de 1fodius,telle qu'on la trouve dans .J unius, comme ne donnant quedes variantes tires du codex Fuldensz's. On aurait vitcette erreur si l'on avait lu attentivement l'avis au lecteurde Francisclls Junius (1), qui nous fait l'histoire de la col1a-tion de :Modius. A cause de son importance, nous le repro-duisons ici.

    CHRISTIANO LECTORI S.Quunl boc Septimii Tertulliani opus totum iam adornatum esset,

    commode scripsit 0 Noricis iu vcnis eruditissimus et horum studiorumamantissimus Gaspar Schoppius Francus ad me, et se institnto meofaventem praebuit officiosissime. Misit enim opportune accessionemhuius operis non contemncndam, Quaro cum meis notis et observatio-nibus publico iuri addicerem. Est autem haec accessio, variantiumlectioDum in Apologeticum et librum ad vr?rsus Iudaeos indiculus, quasex MSS. membranarum collatione ante complureis anDOS praesertim exMS. FuldeDsis a u ~ 1 3 o i ) . vir Joctissimus Franciscus Modius Brugensisobservaverat. Habuerat eas apud se viI' amplissimus M. VelserusAuguslanus Consularis et Annalium scriptor accuratissimus perdiu.Et ne semper iacerent otiosae, cum Schoppio antiquitatis scientissimoarnice commupicaverat. Horum itaque fide, Christiane Lector. visumest variantes lectiones illas reliquo operi nostro adtexere, et sua aue-tori reddere : quod oIDcium nec illis ingraturn confldo t'ore a quibusoblatum est. nec inutile Reip. litterariae nostra.e. Habet eoim bicIndiculus variantes lectiones sanequam optimas. et quae auctorisstilum tam sapiunt quam quod maxime. Id quidem verum est colla-tionem fuisse factam eum eo exemplari quod Renatus La.urentiusLutetiae Parisiorum anno MDLXXX Barraeo auctore edidcrat. Quodexemplar multis modis superavit Pamelianae editionis fides. quae postbienniuro ferme sequuta est. Atque hinc factum, ut auctoris verba adquae '"ariae lectioDes adscribuntur, Parisien si illi editioni respondeant.Sed haec res adiumento potius Lectori diligcnti, quam impedimento .futura est. Sic eoim videtur magis publico commodatun esse. quumt Barreanae lectionis habentur rudera, et Pamelianae emendationis(quarum' multae praerogativo suffragio optimi illius MS Fuldensis etauctoritate firmantur) ante oculos sunt, et multae etiam longe melioresutraque illa ex ms. proferuntur. Nolim gravissimo auctori rem suam,Schoppio nostro et aiis per quos res baec collata est laudem suam, pioLcctori fruetum suum interverti: cum iuris praeceptum communest. lUS SUUM CUIQUE TRIBUERE. Tu itaque, Christiane Lector, his feli-citer u tare et Yale.

    (t ) Dans le titre, cet appendice n'est pas Itenlionn.

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    5/62

    APOLOGTIQUE DE T1!:RTULr .IEN. 185Il faut remarquer les mots: Variantium lectionum in

    Apologeticual et librum adversus Iudaeos indiculus, quasex MSS membrana1um collatione ante complureis annosprlJ.esertim ex ~ l S Fttldensis O ' u l l ~ O ~ , vir doctissimu$ Frallciscus Modius Brugensis observaverat.C'est tout ce que nous savons des variantes de ~ f o d i u s :elles proviennent de la collation des mss de Tertullien etsurtout du ms de Fulda, nous dit J uni us, donc pas seulement du codex Fuldensis, comme on l'a cru jusqu'ici.D'o est venue cette erreur fatale 1 Peut-tre de Juniuslui-mme qui ne parle que d'un ms. la fin du mme avisau lecteur et qui, dans l'indiculus, ne donne comme sourcede chaque variante que le manuscrit un manuscrit (ms).La distinction qu'il fait d'abord est pourtant si nette. et siclaire que nous n'avons pas le droit d'hsiter: les variantesde Modius sont puises plus d'une source. Si J ullius,aprs Modius sans doute, s'abstient de spcifier dans sonindiculus, s'il rpte toujours ms, comme si toutes lesvariantes taient tires du mme codex, ce fait ne sauraitpas prvaloir contre la phrase cite ci-dessus. Il s'agit doncchaque fois d'un ms et non pas du ms. Il y a certes l untrange dfaut de mthode, imputable nfodius : il devaitdistinguer les mss collationns par lui et indiquer la sourcede chaque leon. C'est un malheur qu'il ne rait pas fait,mais il n'y a pas de raison pour ne pas croire J unius surparole.

    C'est donc tort qu'on attribue toujours au codex Ful-densis toutes les leons conserves par ~ I o d i u s et c'est sansdoute la cause pour laquelle on n'a ps pu s'entendre sur lavaleur de ce ms. A ct de leons excellentes. d'une authenticit vidente, Modius a not des leons videmmentfausses.Pourra-t-on jamais faire le dpart de ce qui revient auFuldensis et de ce qui appartient aux autres' mss deModius '1 Non sans doute, moins qu'on n'attribue au Ful-densis ce qui est videmment bon et aux autres ce qui est

    "

    1!

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    6/62

    186 J. P. WALTZING.videmment mauvais. NIais ce serait un cercle vicieux, carce seraiL dclarer d'avance que le Fuldensis est un excellentm ~ , le meilleur des mss de Tertullien et c'est prcismentla question rsoudre.

    S'il en est ainsi, i l faudra continuer se montrer clectique, comme on l'a fait jusqu'ici, et juger de la valeur dechaque variante en particulier.~ f a i s nous n'avons pas l'intention de discuter ici cette

    question si importante pour l'etablissement du texte del'Apologtique; nous voulons seulement mettre sous lesyeux du lecteur les lments que nous possdons pour larsoudre. C'est, d'une part, le texte mme de la collationde Nlodius que plus d'un ami de Tertullien sera heureux devoir rimprim cause de la raret de l'dition de J unius ;c'est, d:autre part, une collation comflte des deux manuscrits que nous avons dcrits, les meilleurs de la traditioncommune au corpus Terlullianeum. Nous avons pris pourbase l'dition rcente de Rauschen, de beaucoup suprieure toutes les autres, et nous n'avons not que les diffrencesque les deux mss prsentent avec cette dition (1) . .

    Sans vouloir en'trer dans la discussion, nous ferons uneobservation. Il arrive souvent que le Parisinus 1623 et leMontispessulanus H, 54, d'une part, prsentent une leontrs admissible et que la leon toute diffrente du Fuldensis,d'autre part, conviendrait tout aussi bien. La diffrenceentre les deux leons galement bonnes n'est pas minime:elle porte souvent sur plusieurs mots la fois. Peut-oncroire que des diffrences si grandes proviennent d'un scribeou d'un diteur? ou ne faut-il pas se demandclr plutt siTertullien, qui re"oyait ses crits et les traduisait en grec,n'a pas donn lui-mme une dition revue et corrigp.e, d'odriverait le codex F u l d e n s i s ' ~ Nous ne voulons pas nousprononcer pour le moment.

    (t) L'dition de l'Apologtique, que ~ I . H. Hoppe prpare pour le Corpus scriplorumetcl. lat. de Vienne, nous donnera sans doute les principales ...ariantes de tous les mss.En attendant qu'elle paraisse, nous croyons rendre service en publiant notre travail.

    t1

    1l i1 1

    1

    1

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    7/62

    APOLOGTIQUE DE TERTULLIRN. 187Nous devons M. H. Hoppe la connaissance d'un ms,de la Stadtbibliothek de Brme, C, 48, qui contient un fragment important de la collation de Modius, du chap. 1er auchap. XIV fin (1). Ce ms ne diffre pas beaucoup de J unius,mais il en diffre trop pour avoir t copi sur l'ition de1597. C'est probablement une copie faite sur l'autographede Modius, car elle ne peut tre le commencement de l'autographe lui-mme, comme le pense Lehmann, qui dit (p. 80)que le ms de Brme est de la main de Modius. Nous indiquerons par B les variantes du ms de Brme, que le biblio

    thcaire de la ville a bien voulu nous envoyer l'Univel'sitde Lige. Ces variantes, bien que peu nombreuses, suffisentpour prouver que Junius o'a pas toujours reproduit tout fait correctement les notes manuscrites de ~ l o d i u s et cetteconstatation ne manque pas d'importance.Disons enfin que nous ne notons pas les nombreuses gra-phies fautives de M, telles que redda1'yunus (l, 5), hode-runt (ib.), condempnat (l, ), caessant (ib.), estimationem(l, 8), inquid (l, 10).(t) Ce ms a 17 centim. de haut sur to de large. Il contient des variantes de PaulDiacre, S. Cyprien, Tertullien, etc. Il est d'une belle criture, rgulire, d'humanistedu XVIe sicle. Pages 13t-t46 : Variantes lectiones tn Tertulliani Apologeticum ad-versus gentes et Librum adversus ludaeos ex manu:criplo Fuldano longe optima.Collatus est autem ille scriptus codex cum editione Renati Laurentii Paris. ao 80._ Cette copie de Brme n'a pas t faite sur Junius j elle en diffre trop. Ce n'est pasl'autographe de !Iodius non plus, ear elle est incomplte et on lit li la On (p. t.tO) :Cetera vide in editione luniana. Le copiste semble donc avoir copi directement sur lems de )lodius ; arriv li la page i 40, il parait s'tre aperu que son travail tait inutile,le ms de Modius ayant t imprim pal' Junills, et il renvoie li. celui-('. pour le reste.

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    8/62

    p = C o d ~ x . Parisinus 1623M = Codex Montispessulanus H, 51.F = Codicis Fuldensis aliol'umque variae lectiooes aModio exscriptae, a IIJOio editae.B = Codicis Bremensis eaedem lectiones (a cap. l

    ad fioom cap. XIV) manu scriptae.

    IN TERTULLIANIAPOLOGET ICUM

    LECTIONES VARIAECAP. 1.

    l, 1. [PAG. IX] (*) Et aedito ipso fere vertice] Ms. El edito,in ipso {ere vert. quod probo.Palam describere] ms. Palam dispicere.Ad hanc solam specieml ms. ad hanc solam tantum sp. nonprobo.Iudicijs (indiciis B) nimis operataj ms. iudicijs animis operatain{estatio sectae hu(us os obstruit defensioni, liceat. etc. Illud, ani-mis, non probo : caetera per me terantur licet. (**)

    Ici, B a cette 'lOte:Quid hine deperit] ms. quid ble dep.5. [PAG. X] An hoc magis] ms. deest T An.Damnare non possint] ms. d. n. poterant. fortasse polerunt.4. Hanc ilaque primam] ms. hanc igitnr proApologyticumTertulliani de ignorantia in Christo Iesu P; ApologUicum

    Tertulliani cap(ut) de ignorantia in christo iesu M.l, 1. Romani] 0 Romani (o. s. l. m. Pl. - in aperto et edito ipso ferePM. - dispicere] P ; describere M. - os obstruit] os omo PM.

    2. conditione] $ic semper in P; condictiooe (ere semper in M, raro conditione.3. inauditam] auditam PM.4. collocamus PM. - excussre p t , excusare P'M. - cognoscitur P;gnoscitrir M.5. notia M. - aprobanda M.

    (*) Page 9 de Laurnt de la Darre.(*"') 8 omet ordinairement l'apprciation des variantes par Modius.

    l'1l,

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    9/62

    APOLOGTIQUE DE TERTULLIEN. 189Odium erga nomen .Christianum] ms. odij errla nomen Cltristia-norum.Propterea oderint homines, quia] ms. pl'opterea oderunt, quia.

    non male.6. Quia ignorabant quale essel, quod o

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    10/62

    190 .1. l ' . WALTZING.CAP. II.

    '1. [PAG. XII]. Eiusdem noxae eadem debet lraclatio provenire]ms. eiwidem noxielatis ead. Ir. d. intervenire.2. Et proprio ore el rnerceoarij ad"ocatione uluDlur] ms. etproprio et mercenario ore utunlur.

    Ici, B a cette note:4. confcsso eo] ms. conft'sso co nomen.5. Qllodcurnque falso] ms. quod de {also.Gloria si eruisset] ms. gloria { u ; s ~ e l , si eruis.Comedissel. A que (alqui B) etc.l ms. Comedisset. sed nec in istoex lorma malorum iudicandorum agUis. A que (atqui B).[PAG. XIIJ]. Quibusdam gradu pulsis] ms. quilJUsdam de gradupulsis (q. de gradu p. B).De cetero ageret] ms. de celeris ageDe sacris eorum] ms. de sacramenlo eorum. i. coniuratione.9. Quam oblalio. Damnatis ergoJ quam oblationem. Damn.itaque.'JO. [PAG. XlV]. Extorquetis admissi] ms. exquirilis admisse1'1. Quo per\'ersius cum] ms. quod perversius est, cum.12. Laniari iubere] ms. lan. debere.Circa nos nocenles] ms. circa nocenles, erga nos innocenrissi-mos, quasi (cum quasi, elc. B).A vobis scialis] ms. a vobis putalis.'L3. Elaboratis audire] ms. audire laboratis.14. Suspecta sil nobis] ms. S. s. vobis.

    Il, 2. et proprio et mercenario ore] et proprio oro et mercennaria advocatione PM. - nec Heeatl P; nelieeat M.4. vel saerilegii vel ineesti publiei hostis M. - '3logiis] eulogiis PM.

    5. Il. Contra inquisitionem P.Cap(ut) II. Contra inquisitionem M.5. oporteret] P; oportet M. - quot (bis)] quod PM (bis).6. de gradu] gradu PM . - quid] P; quod M.7. Christo ut deo] Christo et cleo PM. - et ad confederandam] P ; etconferendam M. - prohibentem] prohibentes PM.8. temetipsam PM. - vestigandis P; investigandis M. - inquisitio P;inquisitionem M.iO. Sed nec in illo] Itaque nec in illo PM. - de eonfesso P; confesso M .-homicidium quid si t P; homieidium quo seito: quod seit nihil hominus M.i2 . cirea nos nocentes PM. - ergo DOS innoeentissimos iudicatis P;ergo innoeentissimos iudicantis M.i3 Hoo sum inquid quod queris M. - quid faeere sinegare M.i4 . adversus natura M. - hoc sena tu consultit M.

    ; j, 't. .' '

    l

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    11/62

    APOLOGTIQUE DB TERTULLIEN. 191Quae nos adversanlur (ad versus 11)] ms. ql,ae vos ad. (quae \osad v. B [= adverstls]).Dominatio vestra est] ms. abest TO J'estra. el recte.15. Soli quaestioni temperanlurl ms. solos quaestioni tempera-lur. (Servire legem] ms. sel'vale legem B).

    lei, 8 a cette note:Ser ..ire legem] ms. servatc legem.Necessarium et si confessione] ms. necessarijs eliarn si con{es-sione praevenianlul'. Vacalnmt sententiae: ceditur debito poenae,nocens expungendus. etc.16. [PAG. XVJ. Nobis non licet hoc velle] TO Nobis abesl a ms.Negare ut sohas] ms. n. ul absolvfts.17. Vis ergo neget] ms. 'vis ltl neget.ln\'iturn, nec de praeterito l'eurn] ms. Invlum jam, nec depraelerilo reum (nec d. p. reum B).Tribunal de vestral ms. tribunal t'estrum de veslra. (trib. vestrum

    de \1. B).'18. Cum igitur] ms. Cur ig. in omnibus aliter nos disponilis,quam celeros nocenles, ad ltnum conlentendo, ut de islo.[PAG. XVIJ. I1Hus aemulationis inimicum] ms. IUius aemulaeoperationis inim.19. DarnnetUl'] ms. damnet.20. Sed homicida Christianus] ms. si homo Chr.Si nullius criminis reus est] ms. si nullius criminis nomen est,valde ineptum, si solius nominis crimen est. Elegantissirne. videndus Rhenanus in notis ad librum de patientia. (il pprciation ajoute

    en marge dans B.)j 5. adhibebantul' P; adhibentur M. - usque ad confessionem praeveniantur vaeahunt M; usque ad eonfessionem [necessariam etiam] si confessione praeveniantur vaeabunt P (cal1c,Uos add. m. 2). - sententiae eeditur]sententia opus est PM. - expungendus P; expugnandus M.i 7. non ex fide negaret M. - int( erim) ehristianus M.i8 . de isto nomine] de eo nomine PM. - non seelus aliquid M. - uthomines nolunt M (nolunt P ; nolint ~ ) . t9. aemulae rationis P; emulationis M.20. quod de tabella M. - eur non et ineestus PM. - si nullius (nullus pt)criminis nom(ine) reus est valde incestum si solius PM nomine M).III, i . III De nominis exprobratione P.Cap. Ill. De nominis exprobratione M.Bonus vir gaius sed malus, tantum M. - Ego Titium (om. miror Lu-

    cium} PM.

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    12/62

    192 J . P. \VALTZING.

    CAP. III1. Sed malus tantum quod Christianus] ms. iIla duo, Sedmalus, omittit. (Venustills, ut opinor 8.)Ego Lucium sapientem] ms. Ego miror Luciwn Titium sapien.lem 'vintm repente factum Christianum. nemo, etc. Placet.2. Ignorant corrumpunL] ms. ign. inrumpunt.5. Ex ipso denotant] m. ex hoc ipso d.In suffragium] ms. in suffragium enarrantes, quae mulier, quamlasciva, quam {estiva! qui iuvenis, quam Lusius, quam amasius,tacti sunt Chr. Est autem Lusius clcgantissime forma proverbiali

    dictum, pro eo quod est, iucundissimae utilitatis adminisler etartifex salutaris. sumptum a Lusis Arcadiae, ubi Proeti filias curavisse Melampus dicitur in aede Dianae. Auctor Pausanias inArcadicis.[PAG. XVllJ. 4. Zelotypus, filium] ms. Zelotypus eiecit, /iliumiam subiectum.Tanti non est bonum esse, quanti odium Christianorum] ms.tanti non est bonum, quam odium Chr.5. Nunc igitur si] ms. abest T nunc.

    [PAG. XVIII]. 6. Atque medici] ms. aeque medici.7. Institutione transmissa] ms. inst. transmissi.Probat malam s e ~ . t a m ] ms. probet malwn auclorem et malamsectam, is probabil. etc. quod germanum auctoris putem.IV, L Omnes in christianis non esse, quae in se nesciunt] ms.homines in Chr. non esse, quae in se non nesciunt, sed el'iam utvolunt. (nolunt? B) uhi versus omissus videtur: caetera pO'TaTIl.2. praedamnare P; damnare M.3. quod laudant P; quo laudant)1. - que mulier, qui lasciva, qui fes

    tiva? qui iuvenis. qui lucius, qui amasius M; qaae mulier, quam lasciva,quam festiva 1 quis iuvenis, quam lucius, quam .lmasius P.4. uxorem iam pudicam P; uxorem pudicam M. - eiecit filium iam]haec tria verba omo Pet M. - relegavit M; religavit P.

    5. barbarum sonat M ; barbaram sonat P. - in hominibus innocitius M.6. de auctoribus P; de actoribus M. - epicuri epicurii Pl; epicurei M.7. transmissi] transmissa P ~ I . - plaue si qui probavit malam sectamet ita malum et auctorem, is probabit PM.8. expugoatur P; expurgatur M. - revincuntur P; revincitur M.

    IV, 1. suggilllandam P; sugilandum (su corr. ex si) M. - quae in senesciunt esse PM.

    1

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    13/62

    APOLOGB'I'1QUE DE TERTULLIEN. 1932. Ql1ae illos palam admttenlCS nvenimus] ms. quae pa/amadim:eniuntur (a

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    14/62

    194 J . P. W,\ LTZING.Quid habco 'luod purger] ms. qui habeo quo pUI'yer.t2. Ne'lUC quis fidcliler] ms. neque civ!s fidel.Quo lliciscilur lex] ms. a'bCSl T lex.1S. Qllac probari se non] ms. si probe se non V.Non probata dominetur] ms. non ]Jl'ob. dominalur.

    CAP. V.t. Seuatu prouarclUl' ut] ms. sen. proOal'Us.Iam deo propitillS] ms. abest T Dec. probat Eusebius.[PAG. x..XI]. 2. In scculum inlroivit) ms. sec. (i . S. B) inll'avit,annuneiata sibi.1psius divintalis] ms. islius divin.Revelaral] ms. revelaveranl.5. Tum maxime Romae] ms. maxime Romae (euro m. R. B).Sed tali] ms. abest T, sed. accrevit ex sequente syll.Aliquid grande] ms. aliquod. (Avant la note prcdente dans B).4. Sel! quia et homo] ms. sed quia homo.Et a quibus damnatos1 ms. abcst T Et.6. Accusatoribus damnatione] ms. aeeusalorwn dam.

    CAP. VI.V, 7. Truces l e g ~ s ista (istae B)] ms. abesl T l'ruees.Exercent impij] ms. exsequunlur impij.

    12. nuUa lex vetat discutit M; nuUa lex diseuti P.13. soli P; solam M. - si non P; non M.V. Contra idola PM.i . ne qui deus P; nequid eius M (cf, IX, 3). - probatus sit; m. aemulius de deo suo aburno M.2. intravit] introivit PM. - adnuntiatum PM. - ipsius divinitatis revelaverat PM - respuit P; repuit M.3. caesariano gladio ferocisse. Scd tali P; cesal'ano glacho surrexissc.Sed tali M; aliquod bonum grJnde pt ; grande aliquod bonum p i.4. Scd qua et homo P; sed q(uia) et homo M. - consuestis P; consuetis M. .5. ad hodiernum P; usque ad hodiernum M. - dcbcllatorem P; debellator est M.6. Marci Aurelii] m. aurelii PM (marc' in margine P).7. VI. De legibus P.

    De legibus .M.7 exequuntur] exercent PM. - quas nuHu8 hadrianus:q. O. c. e , nullusvespasianus q. 1. d., nullus pius P ~ f . - oradieandi P ; e r a d i c a r o ~ M .

    , '

    1i

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    15/62

    APuLOGTIQUE DE TEltTUI.LIEN. 195-Turpes, demcnles, vanJ ms. lurpcs, truces, v(mi, dementes.Paullo post exemplum Vespasiani anle Adriani in ms. legitur.

    quas nullus Vesp. q. 1. d. nullw; Adrianus. idqne oplime iudicio meo.VI, '1. [P.\G. XXII]. ProtecLorcs et cnlLores] ms. et uUores.2. Sena lu submovebant] ms. sen. sltumoverunt. ilIud adinnctis.responet magis.5. Nam ne vel hieme] ms. ahest TD Nam.Laceaemonij penulam nudis] ms. Lac. odium penulae lud ..eleganter.4. Adeo vino abstinel'enLl ms. a vino (a. v. = adeo vino B)abstinerentur.Tl'Uciata est] ms. truciata sil.Offerre necessitas erat ut spirHu iudicarentur] ms. off. et-iam'necessitas erat. ul sp. dijudicarrnlltr.7. [PAG. XXIII]. Quae perspecte] ms. quae specle.Curn mysteriis consules] ms. tum my. suis.8. Capitolio prohibitos infenil ms. abest TD inferri.H. El inSlrllctlll TC Et ms. abesl.Antiquitatem, et nove de die] ms. antiquos, sed nove de die v.Non cuslodistis] ms. non cWitodistis. lpsum adhuc quod vide-mini. elc.'Il). Christianos destinastis] ms. Chr. destinatis ..Vestras immolaretis] ms. Veslras immoletis.U. Ut iam inde ad manifestiora pergam] ms. 'Us viam mihiad man. purgem.

    VI, 1. religiosissimi P ; religiosissime M (= a). - ubtores M; u1tores P. - respondeant P ; respondent M. - et obsequio pro erga M. -disciverunt P; disciverus M.2. qu (= quoniam) P ; qm (= quoniam) M. - decim P. - senatus M.- submovebant PM. - dignitatem P ; dignitatum M.3. lances P; larices M. - nuda. Nam ne vel PM.Lacedaemonii paenulam PM. - video inter M. (om. et). - de abitu dis-crimine e relictum M.

    '1. instituta (corr. ex instituto) P. - unicum digitum M .- attingerat M.6. quae per annos PM.7. idem vos PM. - rescidisti M.8. prohibitos inferri, id est PM.g. antiquitatem et nove PM. - dum a nobis M .- cumque debuistis PM.10. ipsum adhuc] adhuc PM. - de quo P ; quo M. - iam Romanos:.

    aras M. - libacho (pro licet Baccho) M. - immolaretis PM.11. ut iam mihi manifestiora M.

    11;ilIlIl!1

    IIIlIlilli

    :111

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    16/62

    196 J . P. WALTl.ING.CAP. VII.

    VII, L [PAG. XXIV]. Pabulo crudae] ms. pabulo inde.Ellibidinum] ms. in libidinum. accrcvit ex praeced.1nreverecund ia m] ms. verecllndiam.Qui non eruistis] ms. qui non eruitis. melius.De vestra Dobis] ms. de v. vobis.5. Atque apparuit inimica esse] ms. alque inim'ica est.Quot extranci] ms. tot ext.Et natura ipsiJ ms. ex naturel cham ipsi dom. nostri. Cotidie. etc.4. In ipsis plurimum] ms. in ipsis etiam pl.5. Iudici reseravit] ms. lud. reservavit.[PAG. XXV]. Uxoribus aliqua immunda] ms. Uxorib. unquamimmunda. quod est verissimllm.6. Omnibus mysteriis] ms. omnium mysleriorum.Fides adhibeatur] ms. fides debeatur.Prodita interim eliam Immanam] ms. quae prodila etiam hum.recte.Quae dum divinae sel'vantur] ms. dum dit,initas servalur.7. Ipsi prodilores sui] ms. ipsi sunt pro. S.Etiam impi.ae] ms. eliam piae. quod ab auctore pulem.Et arhitris caveant] ms. etiam ab arbitris C. (et ab arbitriscayo B).Nisi si impii] TO Si, ms. abest.8. Quo non aJiud] ms. qua non al.Quia velox? an quia] ms. an quia t'elox? quia index? (ms. quia!elox'! quia index? an quia (3).Veri aJfert] ms. t' . defe-rt.VII, 1. incesto P; incestos M. - Ienones P; leonos M. - in libidioum

    inpiarum verecundiam] libidinum impiarum inverecundiam procurent (ioverecunclia procurrent M) PM.

    2. in christianis M.3. simul veritas atque M; quod pl ; quot P2M.4. in ipsis plul'imum PM. .5. sirenarum (ar s. 1.) P. - iudicium M.6. omnibus mysteriis PM. - debebatur M. - dum divina servantur PM

    . . ipsis M. - etiam impiae PM . - el arbitris PM (om. ab).8. VU. De infanticidio P.

    De infanticidio. Cap. VllI. M. .8. quia non aliud pt cor,.. - quae nec tunc M. - dofcrt] adfcrt PM. -sine mendatio vitii M.

    li:.-

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    17/62

    APOLOGTIQUE DE TERTULLIEN. 1979. Rem tradit et exinde] ms. abest TO Et.Fama est hoc Romae factum] ms. huc Romae aiunt {actum. sic

    Pamelius.-1 t. Fama incerti est, locum non habet] ms. {ama nomen 'n-certi, loeum non habct ubi certum est. An (amae credat, nisi si in-consideratus? qui sapiens est non credit. ln certo omnium estaestimare, quantaeunque illa ambitione diffusa est, quantacunque.12. Cetera rumoris obscurant] ms. cetera Tum. obseurat.15. [PAG. XXVI]. Dispositione nalurae] ms. disp. divinae nat.quod profecto gravius, et verbis Christi conveniens.Chrislianorum hanc] ms. Christian. quod dicitur semper est, quiaquod est desinit dici. Hanc. Argute diclum et ungue Tertullianidignum. (ms.. Christ. quorl di6tur semper, semper est, quia quodest desinit dici. Hanc B).Tantoque spatio in opinionem] ms. tantoque temporis spatioin op.VlIr, L Credideris, tanti habeas] ms. credideril, Lanti habeat.5. Piaculum n. admiseris] ms. piaculum enim (eceris.5. Alia nos opinor Datura, Cyclopes] ms. alij nos op. n. Cyno-penae aut Sciapodes ..i . PAG. XXVII]. Sanguinis virulentiam] ms. iurulentiam.8. Quod si noluerint] ms. quid si venire noluerint.Denique sillgulares Christiani] ms. denique sine pignore singu-lares Ch. non eris opinor.9. Quin etiam ultro perire malint] ms. qui et. 1tl. pero malunt.

    9. quid quod] omo M. - functa(m) PM. - tradit ; et exinde PM.iO. aut (pro aiuut) factum P; aiut factum M. - hoc factum Romae M.i2. ceterarum oris PM. - recogitat M.13. naturae qui M.V II , i . praesumunt : Vlll. De fama incesti P.

    De fama incestis. Cap. Vlll. M.2. omnium fidelium (pro filium) M.4. aut si non P; aut non M.5. sicapodes M. - et quod et tu PM.7. ti necessarius P. - morte M. - qui s8nguinis ~ I . - iurulentiam PM;virulentiam P!. - canes aliquid M.8. quod denique.PM. - non ~ r i t opinol' P ~ I . -, - ni frater M.9. Pl'oclament P.

    X\'I. 14

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    18/62

    198 .l . P. WALTZING.CAP. IX.

    IX, 2. Eosdem sacerdotcs] ms. ipsos. sac.Crucibus exposuiL] ms. crucibus vivos exposllit.Militia patl'iae nostrae] ms. m. palris noslri. quod est \'efiSSI-mum. Nam proconsul ruerat Tertulliani pater, in cuius militiaveterani exstiterant, qui Tiberiani illius facli meminissenl.Id ipsum manus] ms. ad ipsum man. opinor, recte.5. Sceills in perpetuumJ ms. (acinus in perp.Aliqui deus mutat] ms. aliqllis deus m.4. Persevera bat quos quiem] ms. perseverassel, sed quosquidem.Libentes exponebant] ms. lih. respondebanl, pula sacerdolibussacrificaturis. Verbum in sacris receptum.ti. Mercurio prosecatur] ms. Mer. prosecabalur.Ecce in iUa] ms. sed et in illa.Bestiariorum, inquitis] ms. bestiurij.6. [PAG. XXVIII]. Arbitrio perpelrewl'] ms. arbitrio palrelur.Licet parricidio homicidio intel'sit] ms. licet de parricidio in-

    tersil.Sanguinem hiantibus] ms. s. inltianlib. quod verius putem.7. Siquidem et de genere] ms. Siquid el de Ilecis genere di/Tert,utique crudelius in aqua spiritum torquetis, aut (rigori, aul (ami,aut canibus exponeiltes. {. e. m. ae. q. maior oplaverit.8. Nobis \'. homicidio semper] ms. n. v. homo semel.Conceptum uteroJms. con. ulerum. ex iure phrasis.9. Tragicis ferculis] ms. lr. (abulis (1. fabulis B).IX, L haee quoque PM.2. proculatum M. - qui eosdem saeerdotes PM. - erueibus exposuit

    (om.vivos) PM. - Leste (testa M) militia patriae nostrae PM - functa es t P;faine ta es t M.3. ullum facinus] ullum scelus PM. - aliqui deus P; aliquid eius M

    (cf. V, i) .4. parentes sui P ; parentes suos M. - differt P ; offert M.5. prosecatur PM. - fabulas P ; tabulas M. - est. est iupiter P ~ I . -

    sed bestiarii P; sed bestiariis M.6 sed qu (= quoniam) P; sed qm M. saero in arbitrio M. - per

    petretur licet parrieidium homicidio intersit P ~ 1 . - quod vult is PM.8. delibatur] deliberatur P ~ l . 9. tragoecis ferculis PM. - est apud herodotum PM. - defusum P;ditfusum M. - et alterutro] e:t alterutro PM. - nescio quod )1.sub catillina (catallina M) degustatum est PM (om. tale).

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    19/62

    APOLOGTIQUg DE TERTULLIEN.Est apnd Herodolum] TO Est ms. abesl.[PAG. XXrX]. Ex alterutro] ms. cl altentlro.

    199

    Catilina degustalllm] ms. Cal. tale degwitatwn .est. optirne(C. tale degust. R).Aiunt apud] ms. aiunt el apwl q.10. Saccalus sanguisl ms. secalor sang. (secatos s. B). legendum putem : unde isthic Bellonae s e c a t o , ~ : ,'iangui.1) de (emoreproscisso palmuta exceptus usui datur signalis : id est, ijs quiBellonae initiari volllnt, et acceperunt profcssionis signum, utvocatur vulgo.Palmulam exceplus ct suis datus signatisJ ms. palmula ex. etusui datus signal.Noxiorum illgulatorllm] ms. nox. rigulalorum..De iugu]o tlecurrentemJ ms. de iugulo (de rigulo B) (.) decurrentem avida sUi comiliali morbo medentes hauserunt. Nec improbo.Nam rica, ricllla, ricum, l'iculum, rigum, l'igulum, a re, id est,retro agendo dicei,atur' primum strophillm capitis (a quo et recinatus Jupiter Arnobio libro G.) deinde vero sudarium, ut exponitNonius, el involucl'um linleum. Al'enarij autem non solum armisinstructi, sed et spongia sistendo sanguini, et rigulo sivc ricuload obliganda vulnera procedebant. Rinc riculati vel rigulati dicti,.rigulo obligati vulnus.

    '1,1. Luctando delersit] ms. Conluclando detersit.Sanguine iactavit] ms. Sanguinem. -iactavit.Ul'sorum alvei] ms. ipsorum Ursor. a.Tl'Ucidantibus adhuc se visceribus] ms. cruditantes adllue de vis.Ruct3tur proinde ab hominc] ms. ruclalur (ruclualur' B) ab homoquod est Tel'tullianeum.14. Inter tentamenta Christianorum botulos cruore] ms. intormenta chI'. bot. eliam C. recte.Sanguinem pecorisJ ms. sa. pecudis.Experti quem] ms. experti estis: Quem quid (qd. B) et ipsum,etc. PWTT\TIKW.iD. sacratus PM. - et sui da tus PM. - decurrentem ex.ceptum avidasiti P.\1. - comitiali P; comiti alii M.(* ) Il est vident que Modius a't'ait crit de rigu[o el que Junius a mal imprim deiugulo, car Modills Cl plique de rigulo.1 t. de apro P; de pro M. - cruditantibus PM. - ructatur proinde ah

    PM.12. aspurciLiam M (= ad sp.).14. coculos M. - distensos M.

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    20/62

    200 J. P. WALTZING.-15. [PAG. XXX]. Appelendo quaemadmodum] ms. app. Chris-tiani, qui (ap. Chl'i!;tiani '1. JJ = quemadmodum). et recte.Negancli, si non] ms. necandi, si non.'IG. J.1J.1l1V dieebant] ms. rraE aiebanl METEpav (islen = i

    n;v J.1TEpaV B). Age iam recogilale. forte legendum ruerit, .rra,aiebanl, Ei TtlV J.1l1Tpa. llIis enim t'rra dieebalUr, Tf] TPO

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    21/62

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    22/62

    202 J . P. WALTZING.ii . In hac cQnslmclionc dispositum] ms. in ipsa conceplionedi."p. quod pulo neccssarium.Omni ralionis1ms. omni, ,alionis.G. Manu eius ponitisl ms. manu eius im]Jonilis.PI'incipcm hominem] ms. princip. Iwminum.Conlinendo et snstinendo] ms. condendo et susiePOluit inferri] ms. pol. inveniri.8. Cel'asa ex Ponto] ms. cerasa Romanis ex P.'10. Qui lIec lemere] ms. quod non Lemere.H . Tarlarnm mcrsel'int] ms. Lar. demerserint. I ~ . [P,\G. XXXIV]. Negavcritis] ms. notam interrogationis nonhabet.'1;). Scquitm' in ms. Alquin ut homines iIla." fuisse non lJOlestisnegare.Suae ronsorlio adstrlJitl ms. suae co. adscivil.'14. Est in caelo vestra] ms. est in cae{u:nl.:estra.I;j. Indignitatis lractatum] ms. 'nd. relraclalum.'1 H. Militarior] ms. militatior.

    CAP. XII.XII, i . Jgilur de dijs vestris] ms. ig. de deis istis.Video, quorundam veterum] ms. video statuas quor.2. Aliud deprehendo] ms. amplius depreh.

    4. ne ullus M. - opere indigeret ~ I . - operam desideratur M.5. sive natum eum omni M (om. factumve.. ordinatum).6. nisi certi sunt M. - f l o ~ u i s s e t ~ I . - condendo] continendo PM.7 sed qui iustituit M. (om. eiusJ.8. quod vitem P ; quod autem M.9. adlegendae ptM ; alleganae 1'2.1.0. collatione M. - conceditis ptM ; concedetis Pi (o. s. 1.).i2. impii quoque M. - potueritis M.i3. illos homines PM. - non possitis negare PM.14. in caelo PM.15. sed omittam M (om. ut). - boni fuerunt M. - quod tamen PM. -

    polycraten P; policl'aten M. - de copia P; de copio M. - demostenen P.16. et semel M (am. aelum). - erubescit.

    XL De simulacris P.De simulacris M.

    XII, 1. de isto P ; de istis M. - quid sint] quod sint PM. - de diisvestris PM. - sorores esse vasculorum PM. - ex hisdem PM. - transfigurate M.

    3. corpus diE (= domini) dedicatur M (om. vestri).

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    23/62

    APOLOGTIQUE DE TERTULLIEN. 20HMalerias esse vasculorum] materias SOI"ores t'rlscu[orUfn. ReClis-sime ms. (Rectiss B). (.'atum consecratione] ms. factum cons.Ul re vera] ms. et re vera.4. PAG. XXXV]. Deradilis] ms. eraditis.Et mOI. propter istos Deos glulinum et gomphos] ms. ylulini

    et corephos (glulin. el cOllphos B).Celeri (Cereri B) aplicatis] ms. caelesti appl. (Caelesli ap. IJ).;J. III insulis relegamurl ms. in insulas rel. melius.o. Inspulare] ms. inspumate. .Perorantem reprehenditisl ms. perorantem prolJetis.7. ~ I o r l u o r u r n suorllm simillimas] ms. mortuorum veslrorum

    sim. quod /Jq>aTIKwTEpOV.l'alleae intelliguntl ms. araneae (aranei B) inlelleyunt.Possumus eniml ms. pos. autem videri laedere eos, quos.Nihil ab uIlo patitur, quia non est! ms. nihil ab eo patitur. qui

    est. Atque hoc verissimum. (Veriss. B).CA P. XIII.

    XIII, l [PAG. XXXVI]. Deos vestros deprehendimini? qui quosJms. iUos depr? ut quos pl'. e. neglegatis; q. l. destruatis. venus-tius.

    2. Si menliar] ms. si menlior.Primo quia cum alij] ms. primo quidem cum alij.Non potest procedereJ ms. non pot. esse. quod verius.5. lam ergo contemnitis) ms. abest TO Ergo.4. Cacabulum] ms. caccabulum.4. deraditis P ; deratis M. - Chybele P ; chibelae M. - applicatis P ;

    applicatas M.5. relegamur M; religamur P. - aliquid deus M. - si per haec P;super haec M.

    6. die vestri pl ; dei vestri Pi; di vestri M. - impiae voces PM. - con-vitia P ~ I . - idem estis PM. - senecam P ; se nequ M. - amarioribus P ;amaioribus M. - probetis] depreheodistis PM.7. ledere PM. - quos certi sumus P ; quos ceroimus M.Xlll, 2. primo qui PM. - utique quem P (quem addit'Um est in margine);

    utique quos M.3. damnasset. XII. De Iaribus P.De laribus M.domesticos quos M (om.' deos). - in caccabulo M. - contri tus contu

    sus M (om. atque).

    11i,1

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    24/62

    204 J. P. W A L T Z [ ~ G . Coneussus est) ms. contusus est. eonvenientius.Ut quisque dominus) ms. ut q. deum.6. Ooust. viliores] ms. on. vilioris.Haee sunt nOlae] ms. hae sunt notae.Religio mendieasl ms. rell. mendicans.Pro aditu sac ri] ms. pro aditu sacrarij.7. [PAG. XXXVII]. Omnino ad honorandos] ms. om. ad inho-norandos.o baJ ms. abba.9. Ac dianas] in m s ~ haec absunt.Paedagogijs aut aulicisl ms. paedagogis aulicis. haud scio anmelius.Cinaedum deuml ms. Cinhothi deum.Dij veteres tamen] ms. dei veto vestri, tamen. El mox. Hoc etf,llij licuisse, quod soli ab antiquitate praeceperant.XIV, L Et scabiosa] ms. abest.

    CAP. XIV.2. Quod fiIium suum] cum fiUum suum Aeneam, ne interimere-tur, rapere voluisset. ms. habet.5. Sarpedonis casum] ms. Sarp. causa.Iampridem amicarumJ TO jampridem, in ms. abest.4. Admeto regi] ms. TO regi, abest.Ille Neptuni] ms: ille Nuptuni. Sie enim Latini prisei, qui anubendo dietum volunt, ut coniugayit Varro.5. Est et de Lyricis] ms. est et itle de Lyr.Fulmine vindicatum] ms. fui. iudicatum.6. Neque vera prodi] ms. neque vero (v. vera B) proinde.

    5. si capitolium, si colitorum M.6. agri] agi PM. - efficiatur M. - pro auditu sacn M.7. ad honorandos eos P ; ad orandos deoSl M. - silicernium P ; siliceri

    tuum M. - auruspex M.8. dii vestri M (sic (ere semper).9. phrynem P ; phridem M. - adore eis M. - de pedagogis M. - siohodi P ~ . - a vobis deputabunt PM.XIV. XIIl. De sacrificando P.

    De sacrificando M.1. Volo et tritus M. - tibidosa M. - qui de perdito M.2. ad prudentia M. - venerem P ; venerae M.3. eandem a cetens M (Dm. vim). - s u b a n ~ e m PiM ; cubaotem p2 - insorore M.4. poetn P; peta M. - locat P; iocat M.6. nec traici M. - oon erumoas P i oe rumpoas M. - di praefertur M.

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    25/62

    A P O L l l G T ~ Q U E DE TERTULLIl!:N. 205[P.\G. XXXVIII]. Nec Tragici] ms. ne Trayici.Dei pract'crant] ms. dei prae{eranlur. puLo. praefarenlu,r.7. Et hircuml ms. abest.8. Paenitenlia sententiae] ms. paenilel senlentiae Athenienses,ut criminatores Socratis postea efllixerint, et imaginem eiu. allreamin templo collocarint, rescissa damnatione teslimonium Socrali red-diderunt. Sic usurpalur ellligendi verhum lih. 4. adversus Marcion cap. -12.. Sive Iupiteres] ms. sive lupiteros.Introduxit] ms. inducit.

    CAP. XV.XV, .1. Lentulorum et HOsliliorum venustates] ms. Lentulos etH. velustates.Et lovis mortui testamenlum recitatum, et tres Hercules fame-lieos irrisos] haec desunt in ms.2. Iaetalum de caeloJ ms. detractum de caelo.S. (PAG. XXXIX]. Artem effaeminationeJ ms. arcem eff.Laudantibus vobis] ms. plaudenlibus vobis.Deum ex Pessinunte] ms. deum vestrum e Pess.6. Vestigia obsoletant] ms. {astigium adsolant. id est, deijciunt

    eo ut a cultoribus reddantur solitarij. Quid si autcm, adsellant?hoc enim Vegetio significat in secessum cogere.7. Christiani templa] ms. Chr. enim templa.8. Repercussis tamen] ms. repercussis ante tamen (*).7 degerebat M.8. cllm poenitentia (penitentia M) sententiae Athenienses (adtenienses M)

    ut cl'imiDatores PM. - affiixerint P ; affiuxerint M. -- reddit sic PM. -nescio qllod M. - iupitros dicendos PM.XV. XIII. De fabulis et mimis deorum et foeditatiblls P.

    _De fabulis et mimis deorum foeditatiblls (om. et) M.1. despicite PM. - hircllies (hercules M) familicos PM.2. pastorum PM.3. ad istam P; ad stam M. - plalldentiblls] lalldaDtibus PM.la. nisi qllod et PM (et add. s. 1. P).5. ex pessinunta PM. - crudelitate M.6. quilt posset P (s. 1. add.) ; quis posset M. - fastigillm adsolant] vestigia obsoletant PM.7. sub hisdem P ; sub isdem M. - quaerantur P; qllerentur M - necdiu norllnt M.8. falsis. XV. de oapite asiniDo et de (de omo M) ceteris insignibus qllaevideDtllr colere P ; idem habet M .fine nO.("') Ici linit la copie de Brme par ces mots: Cetera vide in editione luniana.

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    26/62

    ,J. 1' . WALTZING.

    CAP. XVI.XVI, t. Nam quidaml ms. Nam ut quidam.Eiusmotli inscrllil] ms. /uHwHnodi.2. Quinto hisIOl'ial'llcn] ms. quarlo /List.Bellum Iudaieuml ms. Ile hello ludaico.De ipsa tam originel ms. dcesl TO lamaPutavit exlol'res] ms, put. exlermintos.Locis aquarum cgentissimos] ms. Loc. cl aquurum egelllissimis..Pctitnri aestimahantul'! ms. pelit. aeslimarcnlll1'.FontihllS usos] ms. l'ontis usas.Consimilis hestiac superfieiem 1ms. cOllsimili fmiliue ,l\ulJcr faciem.5. rPAG. XL]. Eidcm simlilachroJ eodcm sim. ms.4. Licitum, cl eonspectusl ms. l. erat, eli"m c{)nspecltti caeteraHippona] ms. Epona.Forsilan impl'obanumJ ms. {ors. impoblll1wr.. Habitus eum maleriae] ms. ha. quulldo maleriae qualilaseadem est.Ceres fanea] ms. Ceres p/taria.1nformi ligno proslat: ms. infirma ligno proslaltl.i . ~ o s sic lorlel OlS. nos, si {or.De Cl'Uce induci] ms, in cr, induci.eum in trophaeis cruces imcslina] ms. (:mu Irop/lUei." inlestinasint.R. Rcligio Romnorllm total ms. TO Romw:orum abest.Signa \'eneralllr, signa iurat] ms. Signa ven. signa adoral, signajurat.OmniblJs dijs] ms. semper habel Deis, el Dei: non Dij.Insignes, monilia crucium sunl Sypara1 ms. in signis mon.

    crucum slml. Laudo dilifJentiam. Syphara.XVI, 1. nam ct ut quidam ; nam nt quidam P ~ l . 2. in quinta PM. - de hello iudaicol belluCl iudaicum P ~ l . - pctaturi M.3. cepisset M ; coepisset P. - reperlsse P ~ L 4. quam quam unam culturam M.5. cum sua Epona coli] cum suae ponaculi M. - pecodum PM.6, sed qui crucis (om. et). - quando] cum PM - dum id (id add. in

    margine P) ipsum dei (dei Dm. M) corpus PM. - Ph3riu] fal'iam PM.prostrat PM.7. deffingitur M. - cum in tropbeis cruces intestina sint tropheorum PM{thropheorum M).8. omnibus d M. - in signis] insignes PM. - sif3r:l PM. - laudediligentiam M.9. depulahitur - non linteo M (om. in).

    1

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    27/62

    APOLOGTIQUE DE T ~ H . ' l ' U L L l J ~ N . :207El labul'orumj ms. et cantalJrorum.Slolae crncium] ms. sto. crllcum.(O. [P.\G. XLI]. Et caclcstia] ms. et cerla caei.t 1. Quam rcligione solis1 ms. fJuam de "el. .ml.1 ~ . In fruslrandis] ms. TG, ln, abcsl.cus Chl'istiallOl'um O ~ O N Y C I I I T E S ! ms. DEVS C f l n I S T L \ ~ O -RYJl Onoe/wiles is erat.13. Debebant adora l'cl ms. debuenmt ad.Et planla vel le t'go 1 ms. el a planla et tergo.

    CAP. XVII..XVII, 2. Et tantus esl.' ms. TG est, lion habet.Quod videl'i communiter] dcest in ms vox, communlel'.:l. Hoc quod est dellm 1 ms. /Zoc est quod deum. eyidentiu5.[PAG. XLII]. ha enim vis] ms. ila eum vis. ./ .. Testimonio eomprobemus] ms. abest TG comprobemus.5. Et sanitatem suami TG El in m ~ . non comparel. .El deum nominat solum] ms. ([euln nominat hoc solo llomne,.quia proprio deiveri. Deus magnus, Deus bonus, et quod. alquehaee pel'placent.

    CA P. XVIII.,X 'IIl, L Si quid velil] ms. si quivelit.Et \'il'OS enim ms. TG el ms. abest.Di\'ino mundatosj ms. div. inundatos.Humo instruxerit] ms. huma struxeril.

    10. adfeotatione P; atfectione M. - adorandi P; adoriendi M.11. qua religione M. - a iudaico P; ad iudaco M.12. onochoitisis erat P; onochoitissis erat M.13. et planta .el tergo P ; et plane vel lergo M.14. pretel'isemus PiM; preterissemus P2. - repurgavimus PM.XVII. XVI. De deo P.

    De deo M.XVII, 2. quod communiter M (am. videri).3. quod vero P; quod verum M. - hoe quod est dnm (= dominmll) PM.- delicti P ; dilecti M. .Il. ipsius P ; istius M. - lestimonium M.5. et vigorata M. - dnm (= dominum) nominat M. - hoc solo quia PMlom. nomine) - deus bonus et magnus PM.X V 11 , L sed quod M. - si qui P ; sed quid M.2, spm (= spiritum) divino M.

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    28/62

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    29/62

    APOLOGTIQUE DE TERTULLIEN. 209malerias, origines, ordincs, venas vcterani cuiusque stili yestri]ms. (*) de tempore adsererr.. anctoritatem literis praestat antiquitassumma. Primus enim Prophetes lroyscs, qui munui conditionem etgeneris huma ni pullatione (corrigendum pullulationem) et moxultricem iniquitatis illius aevi vim calaclysmi de praeterito exorsus est, per vatieinationem usque ad suam aetatem et deineepsper res suas fulurorum imagines cdidil, Penes quem el lemporumordo digestus ab initio supputationem seculi praestilit, Superiorinvenitur annis eireiter treeentis quam, ille antiquissimus penesnos Danaus in Argo transvenisset, Troiano denique praelio admille annos ante est: unde et ipso Saturno. Seclluoum eniR1 historiam Thalli, qua relatum est uellum Assyriorum, el SalurnumTitanorum reges eum love dimicasse, ostenditur bellum CCCXX.et duobus annis Iliaeum exitum anleeessisse. Per hune Moysenetiam ilIa lex propria ludaeis a Deo missa est. Deineeps multa etalij Prophelae, vetustiores literis vestris. Nam el qui ultimo eecenit, aut aliquanlulo praeeucllrrit, aut eerle coneunit aelate sapientiae aueloribus, etiam latoribus legis. Cl'ri enim et Darij regnofuit Zacharias, quo in tempore Thales Physieorum princeps seiscitanli Cyro (legendum Croeso) nihil eerlum de divinitate respondit : Turbatus seilieet voeibus Prophelarum. Solon eidem regifinem longae vi.tae intuendum praedicavil non aliter, quam Prophetae. adeo respici potest tam iura vestr'a, quam sludia de lege,deque divina doctrina concepisse. Quod prius est, hos [ lapage i-8 hoe] sit semen necesse est. Inde quaedam nouiscum,vel prope nos habetis de Sophia, am or eius Philosophia vocitatusest: de Prophetia, affeetatio eius poetieam \'aticinationem deputavit, gloriae homines, si quid illvenerant, ut proprium facerent,adulteraverunt : etiam fruelibus a semine degenerare eontigit.Multis adhuc de vetustate modis consisterem divinarum literarumsi non maior aueloritas HIis ad fidem de veritatis suae viribus,quaul de aelatis annalibus suppetisset. Quid enim potentius patrocinabitur testimonio earum, nisi lIispunctio cotidiana seeuli totiuscum dispositione regnorurn? Cum casus urbium, eum exitus gen-

    (*) Ce long fragment ne se trouvait que dans le Codex Fuldensis. Il a t publi etcorrig par P. de Lagarde, Septuagintastudien (Abha7ldl. der k. Ges. de?' Wiss .:;uGottingen, t. 37, 1801, p. 85) et rimprim par Rauschen, p. 62. n. :! (cf. Oehler, l,p. l88-18U). P. de Lagarde a conjectur que ce passage tait emprunt une apologielatine, crite par le pape Victor 1er ou par Apollonius, et que celte apologie avait servide source commune il Min. "'eUx et Tertullien. ~ I a i s cette tbse n'a plus gul'e departisans. Hal'flack (Geseh. der altehristl. Lit., II, 2, p. 266, n. 2) le regarde maintenant comme une partie authentique du cbap. 19. Cr. 5chanz, Gesell. der l'oem. Lit.,l l l ~ J p. :!OO:!Of. .

    i 1

    l '

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    30/62

    210 .1. P. WALTZING.tinm, eum SlaltlSlempOrum ila omnihus respondent, quema

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    31/62

    APOLOGTIQUE DE TERTULLIEN. 211CAP. XX.

    XX, 1. Veluslalem : divinas probamus, si dlluitalur antiquas]ms. vetuslale divinas probamus, si dubitalw' anlifJuitas.2. Exilus. Quicquid] ms. exilWi rerum. Quicquill oy.Vorant urbes] ms. vorarant urbes.Floaudant] ms. (raudarent.Externa atque interna] ms. interna et eXlerllll bella dilaniarent.Et)'erventium plernmque monlium] ms. et rrequenliae pl. mor-tiuTH.3. Et iniqllitasl TO et in ms. aUesl.

    Exorbit:mlur] ms. exorbitant.Pl'Ovidenler scripta sunt] ms. providentiae scrip. sunt.Veritalem divinationis] ms. t'eritas divinationis.4. Praedicebantur. Eaedem \'oces sonant. eaedem lirerae] ms.pral'dicabantur. Eadem T'. S. eadcm literae.PI'aefari] ms. praefandi.~ ) . ~ " u l u r a quoquc] ms. fuluro quoqlte.

    CAP. XXr.xxr. ... [PAG. XLV]. Quam aliquandQ novellam] ms. quamscient aU. n. ut Tiberianis temporibus orlam pleriq. sciunl.Certae licentiae aliqllid et propriae] ms. ceTte licitae, aliquidprQpriae pl'.3. Scit Chrislurn] ms. sciunt C l t r i . ~ t u m hominem utique aliqllem,qualem ludaei.7. aut co"ncatenationes P; aut contenationes ~ 1 . - partem] patrem PM.- probari possumus M. - aspersimus PM.8. vel ne minus PM.XX, i offeremus M. - antiquas M.2. quod regna cpulsant M (om. regnis). - et frequentiae P; efrequen

    Liaa M.3. increbescit M. - et portentis P ; ~ p o r t e n t i s M.4. praedicabantur M. - eadem voces PM. - cedem liuere M. - prae-"fandi P; praefanti M.5. distinguimur Pl; distinguitur p 2 ~ 1 . - dehinc P ; dum hinc M. - illis

    M; illi P. - credere.XXI. De christo et iudaeis P; in M tilultt.S et S erasa sunt.XXI, 1. Sad qnm P; ed qm M (S erasum est). - plerisque M.2. agimus M; agamus P.3. vulgus iam scit P; vulgo iam scil M. quo P; quos M. homines"

    M. - ut quos] cum P ~ l .

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    32/62

    212 J . P. WALTZING.eum sub nomine] ms. Ut quQ.l; sul) no.De Deo aliquid praesumimus aliter] ms. de deo aliter sumus.Panca de Christo] ms. p. dicamus de Chr.4. Apud Deum gratia] ms. apud Deum praerogativa ob insignemiustitiam et fidem originalium auctorum. Unde iIlis. etc.Ul de Dei vocihus] ms. de Dei vocibus affuit, quiblls et docebantur promerendo Deo, et non olfendendo praemonebantur.5. Fiducia patrum inllati] ms. ex fiducia patr. inflati ad delirandum disciplinam in pro{anum modis.6. Pleniorem quidcm ob disciplinae altioris] ms. pl. ob disci-

    plinae auctioris.i. [PAG. XL VI]. Disciplinaque arltiter] ms. disciplinaeque arb.ln fiUj nomine] ms. de filij n.8. Semine non de sororis] ms. semine, sicut de concubitu tauri,non de sororis.Aut coniugis] ms. aul de con.Iovis et ista sunt numina vestra] ms. isla sunl humana v.9. Habere nupseral] ms. habere, non nupseral.Et iam nativitatis] ms. et ita nat.'10. lam ediximus] ms. jam diximus.Hunc euim Zenon] ms. T Zenon, abest.'1 L Sel'moni atque] ms. sermonem, alque rationem, ilemque

    vi1tulem, per quae omnia molitum Deum edixfmus, prop'riam substantiam asscribimus, cui et sermo insil pronuncianti.Prolatum didicimus] ms. prolo dicimus.12. Sed extenditur] ms. sed expandilur.ha de spiritu spiritus et de Deo deus] ms. haec omllia absunt,et incommode videntur dissecare scntentiam auctoris. sed extertio post versu imprudens librarius intulerit.Ut lumen] ms. et lumen.'1. apud deum gratia ubi et iDsignis iustitia ct fides PM. - felicitas ut

    de P ; felicitas unde de M. - praemonerentur P ; promenerentur M.5. dereliquerint P ; derelinquerint M. - ad declinandum derivantes a(dirivantes ad M) disciplina PM. - salutal'i P; salutaris M.6. curricula M. - gratiam P : gram (= gratinm) M.7. praenuntiatur PM. - filius dei adnuntiabatur P j adnuntiabatur M

    (om. filius dei).8. incestn M. - humana] numina P:\L9. ceterum P ; ceterarum M.10. factitorem M.' - congerit P ; contiogel't M.i 1. sermoni ntq. rationi itcmq. vittuti PM.12. separatur M ; sepct'atur P. - matcria M ; mnlcl'iac P.

    _-.J

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    33/62

    APOLOGTIQUE DE TERTULLIEN.Maleriae malrix] ms. materia matrix.Traduees qualitatum] ms. lrad qualitatis.15. Alternum numerum] ms. alter numerum.

    213

    14. [PAG. XLVII]. Spiritu instruCla] ms. spirilu structa.fabulas aemulas] ms. fabulas ad destructionem veritatis istiusaemulas praeministraverint.Hi. Sublimilale Jivinilalis exertae] ms. sublimilale paternaepotestat'is acceptae, divinitatis exertae.Praedicatum sperant] ms. praed. sperabant.1 j. Nec. n. iotelligerenl] ms. nec inlellexerunl.1. [PAG. XLVIII]. De humilitale se'luebatur] ms. de hUe inse-

    quebantur.AestirnarentJ ms. existimarent.Eleuteret, caecos] ms. excuteret verbo caecos.Ostendeos se esse verhum Dei, i. logon] ms. ostendens se essefilium, et illum olim a Deo praedicatum, et ad omnium salutemnatum, verbum Dei illud primordiale.Spiritu instructuml ms. spiricu fullum.Eundem qui verbo omnia fa ceret et fecisset] haee in ms. nonexstant.18. Quia re\'ineebantur] ms. qua ,'evincebantur.~ [ u l t i t u d o defleeteretj ms. multiludo conflueret.Ex parte Romana pereuraoL] ms. ex parle Romanam procu-ranli.Crucern Iesum dedi 1 ms. abest Jesum.'19. Tamen suniXUSj ms. el lamen suff.~ 1 u l t a morlis illius pl'opria ostendit insignia. Nam] haee in ms.absunt.Dies medium] ms. dies media.Scierun!. Et tamen eurn mUlldi] ms. scierunl, ratione non de-prehensa negavenml, et tamen, etc.Arehivis vcslrisJ ms. arcanis vestris.i3. ita et quod] PM. - alterum] alternum PM.U. figuratus P; figuratur M. - structa] instructa PM. - adoliscit P ;adolescit M. - fabulas aemulas ad destructionem veritatis istius modipraeministraverint PM . i6. multatos sapientia M (om. se). 017. uti magum M; uli magnum P. - daemonia P; demonio M. - fultum P; sufulLum M.iS. in crucem iesum dedi PM.-19. insignia P; iDsigna M. - dimisit M O demisit P. - quid quoque PM.- SUpCI' chrislum M.

    XVI. 15

    1 :

    1

    .. "

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    34/62

    214 .J . P. WAr . T Z l ~ G . 20. Militari manu custodiae ms. mililaris eustodiae.21. Sed ecce die tertia] ms: sed ad lertiwn diem.Praetertluam eXllvae sepultil ms. praeler exuvia.'i sepulturae.22. Primores quol'uml ms. pro [wlaeonun q.Et ramularem sibi ad Hdem revocal'e] ms. lamiliarem sibi a {ide

    avocare.Ul el hdesl m ~ . sed ut fides.25. Iudaeae regionem] ms. 1. reyionis.QlladJ'ugintaJ ms. quinquayinta.Caelum est receplusl ms. in caelum est ereplus.Dc Romulol ms. dt! llomulis.~ 4 . lPAG. XLIXl. Aul si el Chl"istianil T. Si in m. non exstal.25. Discipuli qlloque diJl'usil ms. de vero cliffludaeis insequentibusl ms. ludaeis persequentibus.26. Hunc edidimusJ ms. hune edimus.27. lam infamiam inculial] ms. in{amiam conculiat.Ex eo enim] ms. Tb ex, non habet.Et cultUl'am] in ms. abesl.28. Cl'uellli vociferamurj ms. cruenlati toeir.Pero eum et in co se cognosci vull Deus el coli J ms. per eum se

    cognosci et coli Deus voluil.2H. Iudaeis respondeamusl ms. ludaeis respondeam.Pel' hominem Moysen] ms. ahest hominem.Trophoniusj ms . Tryplwnius se viliose.Genlium adspiciam] gentiltm convertllr. quod hau scio an

    melius.50. Hem propriaml in ms. abest.20. detractatum:M. - militari manu custodiae P ~ l . - circumserunt M.

    - eadavere M.21. custodiae PM. - repertum M. (om. est).22. a fide P; ad fidem M. - ad discipulis M.2:3. de romulo PM.25. vero] quoque PM. - paruet'unt P ; paraveruDt M. - post Neronis M.26. monstravimus PM. - non creditis Chrislianis.XXII. De deo omnipotente et christo P.

    De christo et de ao omnipotente M.27. eo eDim] ex. eo enim PM. - transferret M; traasferet P.28. putate P ; putare M.29. respondeamus PM. - per hominem P; hominem pel' M. - museius

    M. _ melamphus PM. - trophenius boetiae PM. - ut ad vos P; ai t advos M.3U. non qua PIM; non quo P"!. - lot nominum Pi to t hominum M.

    sed quia ium P ~ l . - occulnl'.:l 1 ' ~ 1 .

    . : : ' i . ~ ' ~ ' . ".',." , j , ', .....

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    35/62

    A P O L O G ( ~ T I Q U E DE TBRTULr.IEN. 215Non qui rnpiecs ct ahuc rcros] ms. non qu,a rudes el adltue{ero.,; Iwmine.., mullitudini tot nominwn demerendorum allonitose{ficienrlo acllwmanitatem femperarel, quo Numa, .'ied quod iam. elc.[PAG. XL]. Si vera ista] ms. Si vera sil ista.5-1. Qua eognila quis reformctur ad bonum, sequilur ut t'aIserenunciet] ms. qua co!]nla sl'qlliltl1',Ul {alsae renuncietur.

    CAP. XXII.XXlI, L Seiunt daemonesl ms. sciunt daem01ws.A daemonio al'llitriuml ms. ad tlaemonis arb.eum et ipsi] ms TO Et, nOIl habelllr.Dehortando planel ms. dehorlatorimn plane.2. Maledictis frequenlal] ms. maledicli {t.Eadem ex sacramenti] ms. eadem execramenti. qllou est verissimum.Vel magos asseruntj ms. vel magi adserunf.5. Et cum eo (Iuem diximus principe] ms. el quem dixinw.';principem.Apud lilel'as] ms. aut. 1 .)auctas ordo cognoscilur.4. [PAG. LI]. Laedendam Sublililasl ms. adeundam mira subl.5. Et invisihiles] ms. ut invisib.Latens vitium} ms. {alentis v.. Agil fllrorisl ms. af/il {urol'ibus et wmmtiis {oedis, aut saevislibidinibus, et errorUms varijs : quorum iste polissimus, quo Deosistos caplis et circumscriptis mcnlibus commendal, ul el sibi, elc.haee genuin3 l ~ c l i o . Proeurel, simulacris] ms. curel, sim. et imaginibus. et quae illis31. falsae P ; falsa M. .XXII, 1. quas dam sptales P ; quas sples M. - sciunt daemones P ;sciunt demones M. -.:. ad daemonii P; ademonii M.2. in usu maledictis P ; in usum maledicti M. - enacramenti PM.3. avaserit M. - et quem] et cum eo quem PM. - principe P; principem M.4. adeundam P ; adeundem M.5. in effectu P ; in affectu M. - appareant P; apparent M. - ac si P ;ae sic M.6. captis P ; capitis M. - commedat P. - ut et sibi pabula PM. -simulaeris imaginibus PM (om. et).7. et quae illi PM. - nisi ut] quam PM (om. ut). - e cogita tu PM. -

    avertat PM. - prestigiis PM. (om. a). - quomodo ut operetur PM. -cxceperunt] excerpunt PM.

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    36/62

    216 J. P. WALTZING.accuraLor pascua est, nisi ul hominem a recogitatu verae divinitalis avertant p r a e s t i a i i . ~ {alsae dit'jnitatis? quas et ipsas q-uomodooperenlur expediam. optime s:me.

    8. Hoc angeli] ms. hoc et an.Quid ubique geralur] ms. quid 'llbi yer.Quam enunciant] ms. quam ad-nun.9. Et nunc Prophelis] ms. et tune pr.Excerpunlj ms. exceperunt. recte.'10. lu evenlus, sciunt] ms. in eventum, sciunt.Carnibus pecudisl ms. carnibJts pecoris.Fueral Habent de incolatu] ms. {uerant, habenles de inc.'IL llenetici plane el curas valetuuinum] ms. Venefici plane etcirca medicinas val.-12. Edisseram phantasmatal ms. tdisseram, dum oracula profi-tet'Ur, dum miracula exercel, phantasmata.Ut et numina] ms. 10 Et, non habelur.Non quaereretur] ms. non quae eflcerint.

    CAP. XXIII.XXIII, L [Page LIt.] Defunctorum inclamant animasl ms. def

    infamant animas.Oraculi eliciunt] ms. oraculi edunt.2. Quam utique supf:lriorem] ms. quae utique superior omnipotestate credenda est.Angelis et daemonibusl ms. angeli el daemones.5. Distinguitur opinor ut a templis] ms. distinguit, opinor, utin t.Dementarel ms. demenlire.Alia qui sibi] ms. aUa in eu qui sibi galam prosecat.

    Cum per exitus furoris] ms. compara exit. {ur.iO. quod ingenio M. - ambiguitate M. - denuntiavit M. - momento

    P ; memento M. - fuerat habens PM.11. desinunt P; definiunt M.f2 . spiritalis sic perscriplum P ; splis M. - quereretur.XXlII. De fantasmatibus magiae et demoniis P.De fantasmatibus magie et demoniis M.XXIII, 1. Porro si P; porro et si M . - et iam] etiam P ; eti M.

    " 2. edant P ; eadant M. - deos credi P ; dcos cre- M. 3. distinguitur PM. - et aUa] talia M ; etalia P (e s. l.). - prosectamcompara (compar pt) p l ~ l .

    "'.

    ~ . . . " " ~ J'. \:

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    37/62

    APOLOGTIQUE DE TERTULl.IEN. 211". Edatur hic aliquis subJ ms. etlatttr hic ibidem .mu trilnmali

    v e ~ l r o . .De vero quam alibi] ms. in vero est, quam alibi Deum, quocl in{abiO est.5. Qui aris malefirum numen 1 ms. qui aris inltalautibus nwnende nidore concipiunt, qui ructuando curanlur, qui anhelalldo prae-faneur.6. Aesculapius] ms. Aescopius. et sic apud lsidol"tlm aliosquein ms. semper invenilur.~ I e d i c i n a r u m demonstrator alias demorituris] ms. med. alia diemoriturus socordio et tanal'io et asclepiodoto vitae suTnnin;Slrator,nisi se daemonas con{essi {tlerint. Atque haec proba lectio : sed

    Iegendum thanatio.i. Licebit magia aut] ms. licebit. Magia aut aUqueL eiltsmodi{allacia {ieri dicetis, si oculi vestri et aures. etc.8. lPAG. LUI]. Daemonia mentiuntur} ms. daemollas m.Subiecta Christianis] ms. s. est Chr.Nec divimtasl ms. nec utique clioFacil aemulis suis} ms. (acit, aemu(o suo.Maieslate superiore) ms. ma. sUp'eriorum.10. Affectaretur in confessionel ms. aff. neque. in conf".Deos esse negansl ms. D. esse se neg.Verum utrobique] ms. verwn n o ~ est.I l . Praesumseratis daemonas] ms. praesums. deos esse, jamdaemonas.Continenti agnoscitis] ms. cont. cognoscetis.Ut lides, ut] ms. ut {ides et d.-12. Dicent ibidem, ecquis ille] ms. dicentibus nobis idpm. f'tquis ille.Si post mortem] ms. si post crucem.

    4. quam ostendemus PM. - loqui se spiritus ille tam se demone M . -quam alibi d o m ~ n u m de falso PM.5. inhalantes P ; inalentes M.6. die morituris P; demorituris M. - denatio et aselepiodoto subministratur (om. vitae) PM. - daemones P; demones M.7. magia P ; magiea M. - fieri dietis (dicitis M) non dieetis PM.8. iniei P; incipi M. - CUI' sese daemonia PM.- nec divinitas PM. (om.

    utique). - aemulo suo] aemulis suis PM.9. pro dei agere M. - verentur M. - maiestatem superiore PM.iD. effeetaretur M. - daemonas verum utrobique PM.11. ne ulli alii M. - quid si t vere deus PM. - ut fides, ut disciplina

    PM12. si non christianorum M.

    . -- .... ~ _ . _ - - - - - - - - - - .

    i;

    i!l,

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    38/62

    .1. P. W L T Z [ ~ t . i . Si mlll(: deniquc pellesl ms. sine !tUllC denique puenes in{l'1'us , sinon in cadis, OC!}Wi et inde venlurus, cum loliu ., mundi molu, L'um

    orbis /torTore, cum p[andu omnium. sed fwn Christianorum, ut Deivirllls et Dei spiritus, ut ralio, ul Dei filius, el J)ei omnia. Quod-czwque ric/elis.13. Pro tribunali] ms. pro abesl.Hoc esse sortitos] ms. /loc non extat.14. DamnaLionis notam refulent. Rennncient si immundosl ms.dam". nolant. Re{tllent,renuant .,e imm.1:,. De nomine Christi] ms. de dominalionc Christi.17. Quill pOlins a] ms. sed p. ad.l ~ . ln Christo domino credimlls] ms. per Christum et inDeum cr.1H. [PAG. LI Vl Nollent ilaque nos] ms. Iloil. ubique vos.

    CAP. XXIV.XXIV, L Laesae maxime Homanael ms. laesae publiee, etmaxime Rom.Quia nec Dii, nec pro cerlo] ms. quia nec Dei pro certo, ntc IIOSpro cerlo. optime.2. Exprobratio resllltabit] ms. exprobralio Te ista 'Tesult.Expugnando Deum vernm] ms. expltgn. in verum.Vel'ae irreligiositatis] ms. Verae reli!lios.5. Concedilis de aestirnatione] ms. concederetis de aestimalione.Perfectae peritiae et maieslalis] IlIa v e r b ~ , peTitiae etc in ms.ahsunt, et altesse melius.Officia eius penes mults velint] ms. officia 'L'ero eius p. m.quae lectio proba.4. Pariter suscipil ms. p. suspicari.13 ab aevo] habeboPM. - dicant hoc pro tl'ibunali PM. - poetarum

    hoc esse PM.14. renuant se) renuntiant se PM. - l'ogiis P; rogus M. - intelligi de-

    buitur M15. Et commemoratione M (om. de). - arbitrium M.16 atRatu P ; affatu M. - mentientibus P; mentibus M.18. pel' Christum et in deum] in christo domino PM.19. quandoque a christianis P ~ L - si iUi M - liceret P ; lucercl M.XXIV, 1. nec rei surous M (om. nos pro ccrto).2. exprobratio (exultatio ;\'1) rcsultavit PM (om. Isla). - veri non modo M(om dei). - in vero :\'. - religiosita tis M.3. perfectae peritiae maicstatis PM. - picrique P; plerumquc -

    dominationis P ; di"inationis M. - excrcitum M... opera et spem PM. - in aliquam p.incipc P ; in aliqui principem M.

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    39/62

    APOLOGTIQUI': DE T I ~ R T T J l . . L 1 E N . 2lDClIO! capitale] ms. cum capitalis.:;. Ad aram tidei ma nus, nlius si hoc pUlalis nubrs numcrel] ms.alius ml ar. Fidem manus, fllius TLubes llum.Alins hircil ms. alias Itircum.6. Intericel'e oplionem] ms. inlerd. oplione.In\'ilo coli vellet] ms. inL'. col. VOII!l.7. Capite damnandil ms. cap. damnalldis.ASl3rtis] ms. Adm(/atis.Diasares] ms. Duzares.Norico Tibilellus] ms. lYoricis Belienus.At'rieae caeleslus] ms. Ar. caelestis.8. [PAG. LV]. Nec tamen Homanos dominos earum] ms. n.

    lamen Romani dei earum.Per ipsam qlloque Italia1 O pel' allPst in ms.Crnsluminiensium] ms. Casiniensium.~ l 1 r s j a j ms. lYorlia.Ollj,:ulanorumj ms. Oericulanorum .Nortia Faliscorum l ms. hostia, Palise. in honorem patris Chu-mis, et accepit cognomen luno. sed nos soli arcemur.9. Quia non Romanorum] ms. quia nec Rom.10. Hic magnus omnium sil Deus, cllius] ms. hic magis omnium

    sit, cujus.CAP. XXV.

    xxV, L TeSlimoniis quosl ms. test. de RO'manis, quos d.2. Proprie menlio occllrrit, non omittaml ms. pro interceditauctorilas, non omiuo.

    5. fidiae maous PM. - numerat M.6. eologium P ; eulogium M.7. tH capite P ; el pite M. - adstartes PM. - dysares PM. - norici

    PM. - mauretaniae P ; mauritaniae M.8. Romanos deos earum PM. - per ipsum quoque F-M. - casianiensiumP ; casianensium M. - narnensium PM. - nesculanorum PM. - nortia M;norcia P. - Hostia] norcia P ; norlin M. - in honol'e patris curris PM.

    9. quia nec] qui non PM.10. velimus ac nolumus (nolimus P2) P i ~ 1 . - praeter P ; pater M. -omnium sit" deus PM. - omnes sumus.XXIlIl. De religiositate romanorum P.

    De l'eligiositate Romaoorum M.XXV, 1. de vera et fnisa M. - nec argumentationibus omo M. - si re-tractandum M.2. qu P ; qm M. - propl'ine menti occumentis occurrit non omittnm M.

    non omittnm P ; propriae

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    40/62

    220 .J. P. \VAl..TZING.Religiositatis diligenlissime] ms. religionis dil.Elatos ut orbem] ms. elatos et in posilos, ut orbem. Fortean,et disposilos.5. Si isla merces Romanisl ms. scilicet i. m. Romano nomini aDeis praerogal'va expen.a est. Slereulus, et J.lJutunus, ele. quod estelegantissimum. .Genti magis fautum] ms. genti potius quam suae maluisse; neepatnum solum, in quo nati, adulti, nobilitali sepullique su nt lrans-fretaneis dedisse.4. Ut memoriam] ms. ob memoriam. quod malim.Si ullro ad eos transire] ms. si ad ultores transferre.5. Nostrae eliam aetati proposuitJ ms. nostra etiam aetate pro-posuit.Reip. exempto] ms. subito interemto die -/8 Kal. Aprilium,Arehigallus ~ l l e impurissimus, etc.Imperatoris Marci] TO Imp. in ms. abest.7. [PAG. LVI]. Orbi terra praeeelleretl ms. orbi terrae praee.8. Vellet Iuno] ms. vellet et luno.Genere deleri. Quod si hoc ilIius] ms. gente deleri. Quod sciam,hie ilUus.Iam tum] ms. t'am tune.9. Prostitussimae lupae LaurentiaeJ ms. prostratissimae Lup . .Laurentinae.10. Sterculium] ms. Slcreulum.Sed Romae postea cum indigenis cultoriblis suis] ms. sed pos-tea apud Romam eum inditamentis suis. lego, indigitamentis, idest, libris Pontificalibus suis qui Sterculo serviant : false dictum.Glossarillm, Iudigitamenta, B l ~ i a iepaTlKeX.

    3. merces P; mentes M. - deis pro gratia expeDsa est PM. - muthu-DUS P ; mutianus M. .4. cibele P; cibile M. - ad ultores transire prospexit P ; adulteros transire prospexit PM. - quo sciebat P; quo graetiam phriae (om. sciebat) M.debellatorem PM.

    5. cum mG Aurelio P; cum m. aurelio M. - apud sermium PM -exempto P; extemplo M. - sexto decimo die M. - pro salutem M.7. facibus P. - ydreum et aera P; ydreum cera M. - orbi terrae PM.8. vellet iuno (om. et) PM. - dilectam P; dictam M. - huc illius M .-hoc regum M. - si qua facta sanantM. - iam tum PM. - coniux iovis PM.9. prostituissimae M. - laurentiDae PM.

    XXV. De regDo deorum P.De regDo deorum M.10. quam coluerat PM. - satur et iuppiter' M. stercolum P. -romam (romaDam M) cum indigDis suis PM.

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    41/62

    APOLOGTIQUE DE TERTULLIEN. 221'11. negnabatur ab alijs] ms. reynabantur aIl al.Inciderentur. Sed] ms. inci. Auctis, age, iam rebus religio pro-{eceril. Sed quam vanum est (astigium Romani nominis religio.'ii-

    talis merilis depulare, cum pmit imperium sive hoc regnum, reliyiopro{ecerit. Nam etsi a Numa Popilio concepta, longe melitls.15. Temeraria de cespitel ms. temporaria de cespile.Nidor ex ilIis] ms. nidor exilis.Ob hoc magni 1 ms. proplerea magni.14. Caedes strages moeniuml ms. eadern strages et moeniwn.16. Hostibus ergo suis] ms. abest Tc) ergo.i i. Non potest lidei c o n v e n i l ' e ~ ms. non potest {ides c.

    CAP. XXVI.XXVI, L [PAG. LVII]. Ipsis temporibus] Tc) ipsis in ms. abest.Et seculum corpus] qui sec. corp.2. Diis suis sylvestris Roma] ms. deis suis Roma.Virgines vestales] ms. virgi1le.'i Veslae.3. Si Do non deliquissent ultimo in Christum] ms. si nonultimo deliquisset in Christum. evidentius.

    CAP. XXVrl.XXVII, 1. Laesae divinitatis] ms. laesae religionis ac divini-tatis, quo non videamur laedere. eam oslendimus non esse.11. regnaverunt P ,; regnaveriot M. - regnabaotUi' P ~ 1 . - multo P ;mnltum M.12. fastidinm PM. - ,meritas M. - proficerit age iam rebus religio proBeerit. Nam PM.13. fruge M. - non ergo M. - qui magni M .14. eapitis et eversis M. - eaedem strages P; aedem strages M.15. quod throphea M, - tot deis (om. de) PM. - quod degentibus

    trinmphis M. - qnod manent M.17. fides] fidei PM. - ut gessimus M. - amittere M. - fuerunt.XX VI. De regno dei P.De regno dei M.

    XXVI, 1. illa regna PM. - qui ante omnia nec tempus M.2. quam tantum ambitum capitolii extrueretur PM.assirios M. amazonas M.3 numqni retro M. - si deo non deliquisset PM.XXVll, 1 intentionem M - laedere eam (etiam Pl) quam ostendimusnon esse PM. XXVll. De spiritu duemoniaco P.

    De spiritu demoniaco M.pro tidiae M. - que certi sumus M.

    l,Iii,(:'Ir>l"l,, 1:.,It.'I l:,'1II:',Ii:11,

    It i:1'' 1

    111::1! ~ I :,'j'

    Ilr!'II'l;":,III:l iIl!!'

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    42/62

    .1. P \\ 'Al.ThING.3. ASllllia sua tlalldi] fJI!oi. (l ..HI,adendi.4. [P,\(;. LYIif. El eiuslllodi spiritusl ms. eiU.'i111 . . ipiri l l lmn, et

    nefJuam lamen servi lIu'lwn nOllnullfJwun conlumacifle mi.'icenl.5. Timor' spirall ms. Lm. inspirai.H. Appr:whensi suhigllnlul'] ms. appr. subijcillfllur.Conditioni suae sllccidunt] ms. con s. parent, l'l .t;llCCedllnl, elquos. gl'avius sane, et accnralius. -i. flaque cum yil'e l'epellantium] ms. /t. dum v. repu(Jnanlium

    vel rebellalllium.Adversum nos, in l)uol'l1mJ ms. adversus no.'i praelianlur. ';n q.Certi impares se esse, et hoc mngis perdiwsl ms. el'rli ('liamperisse, et Iwc m. p. CAP. XXVIII.

    XXVIII, -1. Qlloniam aulem facile iniqunm \'itlel'etnrl ms . .iedquoniam, {ae. in md.Ex qua velit t'rontel ms. ex abesl.2. Inl'ormati estis ab ijsdem] ms. formati esl. ab cisd.5, Callidiore timiitatel ms. calidiore tim. Cnesarem.Etiam meritol ms. et m. si.Non cuilihet morluo potior '!] ms. quilibel non mnni morluopolior est.4. Cum plus timoris humano domino diealis] ms. qui pl. limehum. domino dicati.;. CAP. XXTX.

    XXIX, 1. fPAG. LIX1. Salutem Jmperatoribus] ms. salo lmpe-Ta tOI'.

    2dementia M. - pOSSUr:1US M.4. adversus P; apud versus ~ r . - subornatis P; sllb ol'namentis M. -exorsi sumus P; exorsimus M.5. ta men et servi PM. - contumatia M.6. conditionis suae ~ 1 . 7. repugnamus P; repugnemus :\1. - d3mnamur.

    De genio imperatoris XXVIII P.De genio imperatoris M.

    XXVIII, 1. qnm P: qm M. - si qui abolio.quogel'etur M. - quos ultraM. - oratus ex qua veHt fronte PM.

    2. ab hisdem PM.3. maiori ~ r . - cal1idiori M. - quilibet ptM ; c u i l i b l ~ t pi (c ! ~ . l.).4. repl'aeseotaoeae M. - depl'ehendimini M. - humano (humana M)

    domioio PM. - peieratur.XXVIIII. An possint prodesse idola P ..An possint prodesse idola M.

    XXIX, 2. excubiis suis salva M.

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    43/62

    APOLOOTIQUg Dg T l ~ H T U L L 1 E N . DenilJuc in conseientia] ms. den. '/uOS in cm}..Aecs lllCI'Cnlnl', lit opinol'] ms .. E. t,indicarelli. I fWif ' ul op.Autem hne ipsacl ms. rmlem et hae i.:>. Aliquid liheralitatis1 ms. alir/uid aut liu.Ita qui sunt] ms. Ilaque Stwt. .Cuius el toti sunt] ms. CUlS et mUlC et loti sumus ..1" Ideo ergo rerum] ms. ideo enim. Nolae quoquc i :llclToga-tionis in ms. absunl.ii. Scd \'os irl'eligiosil ms. sedvos reliyiosi.Praeterito co, in cuius] ms. praetel'ilis cum, in c.Tot debellatisj TO tot non est in ms.Dum sCnnt pelerel ms. Clim s. pel.

    CAP. XXX.XXX, 1. Deum vocamus aeternumj ms. Deum i n : I . ~ O C l t n W S ae.Et Deum "ivum] ms. ahest TO et.Ceteros malunt] ms. C. maltent.Sciunt qui homines, qui et animam 1 ms. sciunl qua humines,

    qui.1i et animant.Super omnes Deos. lI11idni? cum super omnes) ms. SUpl'" om'neshomines, qui utiquevivenle,'i mOl'tuis anlestant. Recogitellt quousquet,ires imperij sui valeaut.4. [P,\G. LX]. IlIuc suspicientes" ms.illuc sursum sWipicicllles.

    Capite imdo] ms. cap. mulato.Sumus omnes sem pel'] ms. Tb Omnes non legitur.5. Proplel' disciplinam eiusl ms. pro disciplina eius.6. Non Arabicae arboris] Tb ..Yon in ms. non est.3. ita qui sunt quomodo (aliquot verba om). - ut ea praest:u'c ~ I . -consequan tur.

    XXX. De pott>state imperatorum P.De potestale imperatOl'UID ~ 1 . Il . in maiestatem (mniestate M) imperatoris PM. - qui eam P; quiqui

    ea M.5. imeligiosi PM.- cos debellatis PM. - qui ea sciunt petere M (l"eliquadesunt).

    XXX, i . quis illi dedel'lt M. - quis ct animas M. - deum eulU eSSesolum M. - quidni ? cum SUpCl' omnes P; haee desunt in M.2. celos mittat M.3. inde est P : id es t M. - antequam P ; ant iqui ~ f . 'I. suscipicntes P1M.5. quo (qu i\1) et ipso est PM. - ebetul' P ; debet M6. CUt' quidcm] cum quibus P ~ I . .

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    44/62

    22-1 J . P. WALl'ZING.Reprobi hominisl ms. rep. bovis.i. Veritas et Dei evotio est1 ms. V. est Dei et dev.

    CAP. XXXI.XXXI, 1. Plane proficit istaJ ms. Tamen prof. ist.5. [PAG. LXI]. Ul omnia tranquilla] ms. ut tranquilla sinll'obis.Dum enim concutilur. .Turbis aestimemur] ms. Tb AEslimemur, non est.

    CAP. XXXILXXXII, L Etiam pro omni statu imperij] ms. et ita unit,ersoorbe et statu imp.Quod vim maximam] ms. qui vim max.2. Sed et iuramus SiCUl non per genios] ms. sed et sic iuramus.non per genios C.5. Voluit, eL pro magno id iuramento] ms. V. ideoque et salvumvolumm, quod Deus voluit, et pro magno adiu:ramento.Hominibus exigamus] ms. hominibus expellamus.

    CAP. XXXIII.xxxnr, 1. Quam necesse estl ms. quem n. e.Siquidem non solum ab eo postulo, qui eam pOlestl ms. 'V01l,solum quod l'am ab eo postulo. qui polest.Soli subijcio] ms. soU eum sub.7. ipse habitu M. - hoc te boni agi pl'aesides M. devotio est

    XXXI. De oratione pro inimicis P.De oratione pro inimicis M.

    XXXI, 1. adolati P. - admittis M.2. praeceptum est M. - decorum pt ; de quorum Ft.3. manifeste P; manire M. - invenimur.

    XXXII. Item pro imperio et potestate imperatoris PItem, etc. M.XXXII, 1. nobis orandi P; orandi M. - clausulam P; cladem M.

    acerbitates P ; et acerbitates M. - itaque P; itaquae M .2. augustior P ; angustior M. - suscipimus P; suspicimus M.3. quod deus voluit et pro magno M (am. complurib'Us verb). - exhominibus M. - degerare PM. - conferamus.

    Pro imperatore XXXIII P.Pro imperatore M.XXXIIl. 2. operor P ; operior)1. - adaeqno P ; aequo M.

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    45/62

    APOLOGTIQUE DE TERTULI.IEN. 2255. Satis habeat] ms. s. habet.4. [PAG. LXII]. Respice te] ms. respice post te, hominem te essememento, et utique hoc magis.AdmonitioconditionisJ ms. monilio c.

    CAP. XXXIV.XXXIV, 1. Sed more communil haec absunt in ms.2. Qui p ~ l e l ' p ~ l r i a e est, quomodo dominus est.] ms. quo modoqtti p. p. est dominus est?Quod non potest credi] haec in ms. absunt, traiccta in sequen

    lem versum.A9ulatione. Tanquam si haberi Imperatorem] ms. ad quod nonpotest credi, si h. Imp.5. Cui Deo opus esq ms. cui J)eis opus est.4. Maledictum est ante] ms. male traditum ante.Caesarem nuncupare] ms. Caesarem mm. scio te isto nominemale velle et male abominari, Ut vivente adhuc lmperatore Deumappelles,.quod nomen iUi morlu.um accidit. forte, mortuo accedit.quod est ~ V C L p r O ' T E p O V .

    CAP. XXXV.XXXV, 1. Christiani, quia imperatoresj ms. Ch. an quia Imp.Choros in publicum educerej ms. toros in publicum ded.3. deo cedere habeata appellari imperator (reliqua desll1lt) M.!1. el:istimet. XXXIlll. De Augusto imperatore P.

    De Augusto imperatore M.XXXIV, 1. omnipotens aeternus P; omnipotens deus aeternus M.2. qui pater patria est M. - magis qui domini M. - tanto habem M. -tUl'pissima s(ed) et pernitiosa adolatione P (s s. l.); turpissima et pernitiosissima adolatione M.3. si habens P ; tamquam si habens M. - n (= nonne) in me maximamet explicabilem M. - propitium P; protium M.4. nunc cupari M; nuncupari P.De sollemnibus Caesarum. XXXV P.De sollemnibus Caesarum l\LXXXV, 1. publiee hostes M. - qui imperatoribus M. conscientiampotius quia lascivia celebant M.2. toros ptM ; thoros Pi. - civitate . ~ I . - vinolentum .cogere M. - ad. libidinis inlecebras PM. - haeccine M. - principillm dicent quae aliosnon dicent M.3. disciplina M.

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    46/62

    226 J . P. WALTZING.Civitatern lahcrnac hahilll] ms. Civilalem, in labernue Iwbitll,mdcmutfLre, vinulcnltm !l!Ceff?, calcrvfltim cll,rsitare, ad inittrias, adimpudicilias, ad libitlillwn ludibria.. Sic enim exprimitltr pllblicwn

    yaudiwn per derlecw; pufJlit:UlIt. I/aec in .so/l'mnes di:: principum,decernulllque alias d i ( ~ s IWH tlcret. QUfJ ubservant.4. tPAG. LXB Il. Diem infl'ingimlls] lUS. d. e/friny.Domi luae] ms. dumui (.5. Quo more celehral'i nec modcstia, lIee vel'ecunt.lia, nec pudicitia pCl'miltllnl, sed occasio voluptatisJ ms. quomodo celebrandaoccasio voluutatis magis quam di(Jllo ratio pel'.';uasit, si nec mo-des lia , nec verecundia, nec pudicitilL permilloillt fit/em et verilalemnostram.Se hostes prillr.ipllm] ms. s. ut h. p.6. Ipsam YCl'llaCul:l1ll1 ms. ipsamfJue v e r n a ~ . Testis el Tybcris] ms. test. e.lit Tyb.

    i . Si pecloribus ad lranslllccndum] ms. si pecl. Immanis adtrallsduClmdLWt quoddam specltlarem malefam natura obduxisset,cuiu.s non praecordia insculpla pareret novwn ac novum Caesaremscena conceario (lcgcllllum eongiario) liil:iduudo p1'aesiclentem 1etiam illa /lOra, quo reclamallt, de llU.lilris anllls {lugeat tibi [uppiterannos. Sed Cltl'islianus ta-m pronunciare non novit, fJuam novumCaesal'em oplare.8. Depostulatores christianorum l ms. depopulalores Ch.Oc equite] ms. aequilale. melius, de eqt(.attt. sed mendumest, nl adiuncla Iocent.9. Inter duas luurosl ms. inler durls laurus.Omnibus Stcvhanis a1'luc Parlhcniis] omnibus, Sigel'iis atqueParlheniis.

    -10. Sub ipsa nsquc impietalisl TO Usqtte in ms. abest.'1 L [PAG. LXI VJ. Racemalio SUPCI'st] ms. rae. superest.Vestibula cnllbilanL] ms. t'est. nubilabant.Vola propria iam] ms. v. publica pl'. i.12. Capite consulantl ms. c. consullant.

    4. p"obri M. - postes P; potestes M. - habitu :\1.5. maiestati M. - christiani P; chr M.7. insculta P ' ~ l ; inculla - t>raesidentis P; prcsenLis M.8. quam vulgus P; qui vulgus M. - spil'ant P ~ L 9. laul'eos M. - sigerissatque parteniis ~ 1 . 10. eruptionem M. - deierebant p:! ; degerebant PIM.1t. qui M (pro quam habet ter). - postes P; potest ~ l . - dividebantur

    M. - cdisercnt P; cdisserent M. - spei sune P ; speciei sue M.12. auruspices eL magos M (om. ct augures). dcscrtoribus P; disser-

    toribus M.

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    47/62

    APOLOGTIQUB DE TERTULLIEN. 227Vi. Non ca mente de charis1ms. non elllm ea m. de Cae.';arisconsulitur, qua de /wlIlini.o; . ..llita.

    CAP. XXX\l.XXXVI, 1. Qui Romani vocahalltl1r) ms. 'lui IL vocantur.l ~ l Romani esse, el hosles non 1 ms. et Rom. non esse, el/l. esse.Imperaloribus dedila nonl ms. Jmp. devita non.Necesse habet exhibel'c] ms. n. babenl exhibere.S. Intlitfcrcntis benignitatis] ms. indilferentia beniy. quo est'J'el'lnllianeum.4. rmperaloribus qui eq ms. illlp. l'X ipso, 'lui el 1) .[PAG. LXV]. Nec in iPSUlll, qui per IJeum] ms. nec in ipsumlmperalorem, qui p. D.

    CAP. XXXVII.XXXVII, l . Habcbimus odisse] ms. /wbemus odisse.Possimus laedere] ms. possumus laed.2. Item si laesi] ms. 'item si 'dem l.Praeleritos a vobis] ms. praelerilis L'obis.Lapidibus et incendijs] haec in ms. absunt.Nec mortuis parcunt] ms. de m. quidem par.De requie sepullurae] ms. de f('liquiis sepull.Oissecent, dislrahantJ ms. dissipent, li.:>. Largitatem ullionis possell ms. largiler ulLionis possit. Hellt!-nismus elegans.Divilla sec la aul olcal] ms. divinilas sectae, cmt ut d.13. salutem M. - adversum illam cogatm' ~ I . - de caris P; de cesaris

    M. - servitutis. XXXVI. De aequalitate P.De equalitate M.

    XXXVI, 1. hostes esse P; hostes M.2. debita. M; dedita P. - officiis P; officio:\1. - quibus divinitas imperut PM. - quam circa P ; qui cil'ca M.

    3. sub exceptione M ; sed exceplione M.4. idem sumus imperatoribus qui ,Dm. ex ipso) PM. - in imperatorem P;

    impr'im t= in principem) M. - tantus est.XXXVIi. Ne malum contra malum P.Ne malum contra malum M.

    XXXVII. 1. Si P; Dm. M.2. ipsi P; omo M. - quoties (bis) P; quotiens M. - soi iure M (Dm.nos). - nec mortui M.3. repcnsalis PM. - si malum malo igni (om. compluribus verbis).

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    48/62

    228 J. P. WAl.TZING.4. Si enim hostes extrancos] ms. si enim el hostes exertos.Orbis? Externi sumus) ms. orbis externi swnus, et orbem iam

    et vestra omnia. legendum, orbis? Orbis iam etc.Relinquimus templa. cui hello non] ms. reliquimus. Possumusdinumerare exerclus vestros : unius provinciae plures erunt. Cuibello non.6. In aliquem orbis remoti, etc.] ms. in aliquem angulum orbisremotissimum abrupissemus a vobis, suffudisset pudor utique domi-nationem vestram : ad silentium rerum, et sluporem quendam quasimortui orbis quae.'issrlis, quibus imperarelis. Plures hostes quam.8. Christianos habendo. Sed hostes maluistis] ms. Christianoshostes habendo. Hostes maluissetis vocare generis humani potius,quam erroris humani. Quis aulem.9. Spiritibus pateret] ms. sp. paleretis. elcgantius.'iD. Cogitantes non modo] ms. recogitantes non m.Quia su mus plane] ms. qui s. pl. non generis humani hostes,sed potius erroris. rectissime.

    CAP. XXXVIII.XXXVIII, t. [PAG. LXVI]. Nec paulo levius inter licitas] ms.ne p. lenius inter ill-ieitas.Factionibus timeri solet] ms. {ael. prae(:avetur.2. Constat ac modestia publica] ms. constat modestiae publieae.quae proba lectio.

    4. exsertos P ; exortes M. - vindices M ; indices P. - qui totius M.hesterni P; ex terni M. - ipsas tribus M. - reliquimus P; relinquamus M.- etiam inpares P; et impares M.5. liceret M (om. quam occidere).6. abrumpissemus M. - dominationem P ; damnationem M. - qualicumque P ; qualicunque M.7. orbis1urbis PM.8. h o s t e ~ habendos] habendos PM (om. hostes). - humani generis potiusqui erroris M.9. raperet P; reperet M. - sufficisset P ; subtfecisset M. - pateretisjpateret PM.

    1.0. qui sumus] quia sumus PM. - tamen sed pot.ius pt; sed potius tamenPi. erroris. XXXVIII. De coetu P.De coetu M.XXXVllI, i . intel' licitas P ; inteleclas MI; intelicitas M2. ;.... praecavetur] timeri solet PM.2. factionum P; omo M. - modestia M. - qua facile] quae rcs facilePM. - inquietaret PM. - mercennal'iam homines violentiae PM.

  • 8/8/2019 J. P. Waltzing, Les trois principaux manuscrits de'l Apologetique de Tertullien

    49/62

    A l'OLOGTIQUE DE TERTULLlKN.