Embed Size (px)
Citation preview
Kanteh kiti kawinkisool kiti pakaalpaka Kanteh ka kiti akalaŋaya 1
Manuel de calcul pour femmes
Livre 1 du moniteur
Ayme akiiceko (auteur) : Elisabeth Gerger
Keeyesaneka ko ti kuloonay (traducteurs) : Ekiyen Paul JARJU
Simon Eliŋcan SAMBOU Paul Abib SAGNA
Amáhatanaya (dessinateur) : Moussa Bassène
SIL Sempe Kaloon BP 2075 Kafountine / Ziguinchor 10200 Dakar Sénégal
Manuel de calcul pour femmes Livre 1 du moniteur
En langue karone
Sénégal, Gambie et Guinée-Bissau Afrique de l’Ouest
Version d’essai
2015
Illustrations : Moussa Bassène
© SIL 2015 © Sempe Kaloon 2015
EFOOT 1 : PEEFINEE PA ............................................................................. 1
Efantu 1 ................................................................................................ 1
(m’putum lamma ; hikiicutom peefinee pa) ............................................. 1
Efantu 2 ................................................................................................ 3
Peefinee pa písik 0 fo 9 niŋ fa m’pikiicee ................................................ 3
Efantu 3 ................................................................................................ 7
Peefinee pa 4 – 6 niŋ 7 - 9 .................................................................... 7
Efantu 4 .............................................................................................. 13
Pícutenu pa piti 5 niŋ piti 1 ................................................................ 13
Efantu 5 .............................................................................................. 17
Pícutenu pa piti 2, 3 niŋ 4 .................................................................. 17
Efantu 6 .............................................................................................. 20
Pícutenu pa piti 6, 7, 8 niŋ 9 ............................................................... 20
Efantu 7 .............................................................................................. 23
Enáwunanoolo .................................................................................. 23
Efantu 8 .............................................................................................. 25
Kaatahool niŋ káyipen pu ŋaasuwan-ŋaasuwanpa ................................ 25
Efantu 9 .............................................................................................. 30
Kayipen ka kiti peefinee pa písik 10 fo 20 ............................................ 30
Efantu 10 ............................................................................................. 32
Peefinee pa 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90 ........................................... 32
Efantu 11 ............................................................................................. 35
Káawinkisool n’kunuu ........................................................................ 35
Efantu 12 ............................................................................................. 37
Pícutenu piti 10 niŋ káyipen peefinee pa písik 21 fo 99 ......................... 37
Efantu 13 ............................................................................................. 41
Káawinkisool unkunuu niŋ kaahooŋu etiil ya ........................................ 41
Efantu 14 ............................................................................................. 44
Enáwunanoolo .................................................................................. 44
Efantu 15 ............................................................................................. 46
Káyipen ka kiti keme-keme ................................................................. 46
Efantu 16 ............................................................................................. 51
Káyipenka kiti peefinee pa 200, 300, 400, 500, 600, 700, 800, 900 ....... 51
Efantu 17 ............................................................................................. 53
Káyipen ka kiti peefinee pa 101 fo 109 ............................................... 53
Efantu 18 ............................................................................................. 55
Káyipen ka kiti peefinee pa písik 110 fo 199 ........................................ 55
Efantu 19 ............................................................................................. 58
Káyipen ka kiti peefinee pa písik 200 fo 999 ........................................ 58
Efantu 20 ............................................................................................. 60
Káhipen ka kiti 1000 (wúli) ................................................................. 60
Efantu 21 ............................................................................................. 63
Káhipen ka kiti 1000, 2000, 3000, 4000, 5000, 6000, 7000, 8000, 9000 63
Efantu 22 ............................................................................................. 64
Káyipen ka kiti peefinee pa písik 1001 fo 1100 ..................................... 64
Efantu 23 ............................................................................................. 66
Kalaŋ písik 1101 fo 99999 .................................................................. 66
Efantu 24 ............................................................................................. 69
Peefinee pa písik 10.000 fo 99.999 ..................................................... 69
Efantu 25 ............................................................................................. 72
Mañ ................................................................................................. 72
Efantu 26 ............................................................................................. 75
Peefinee pa písik 100.000 fo 999.999 .................................................. 75
Efantu 27 ............................................................................................. 78
1.000.000 wala miliyoŋ ...................................................................... 78
Introduction Ce cours de calcul est destiné à vous, des femmes qui ont complété le cours d’alphabétisation dans votre langue. Pendant cette année, vous allez perfectionner vos compétences en lecture en écriture, renforcer et augmenter les connaissances mathématiques que vous avez que vous utilisez déjà dans la vie de tous les jours. Ce cours sert à renforcer les connaissances en calcul mental, à enseigner des bases du calcul écrit, la gestion de l’argent, l’utilisation d’une calculatrice, des mesures internationales de poids et longueur. Ceci correspond aux besoins exprimés par beaucoup de femmes. En même temps, vous allez lire les proverbes, devinettes autres textes dans le livre. Vous allez écrire des listes de recettes de dépenses et autres documents, ce qui vous aidera à pratiquer vos compétences en lecture et en écriture. Des idées mathématiques existent dans tous les cultures. Ce cours prend comme point de départ des pratiques traditionnelles de mathématique de plusieurs groupes ethniques de la Casamance. C’est pourquoi ce livre contient des proverbes, devinettes et jeux de ces groupes qui sont liés aux nombres ou au calcul. Les leçons sur les mesures internationales commencent avec une discussion sur les mesures traditionnelles. Si possible, ce cours est accompagné d’un projet de jardinage ou autre, pour tout de suite permettre de mettre en pratique ce que vous apprenez. Ce livre est inspiré par un livre mathématique d’ARED (Associates in Research and Education for Development), « Tóor-tóoru xam-xam » et utilise beaucoup de leurs explications des concepts mathématiques. Je remercie Mamadou Ly, le directeur d’ARED, pour son soutien. Elisabeth Gerger
Instructions pour la monitrice Ce manuel est préparé spécialement pour vous, les monitrices. Il contient toutes les instructions nécessaires pour que vous puissiez enseigner avec confiance efficacité chaque leçon du cours. Les instructions sont très détaillées, pour aider des monitrices qui n’ont pas l’habitude d’enseigner le calcul. Il y a des instructions qui se trouvent en italiques et entre guillemets. Par exemple : « Avec cette scène, qu’est-ce qui est lié aux mathématiques ? » (p. 1). C’est ce que vous allez dire à la classe, ou quelque chose de semblable. D’autres instructions vous aideront à mieux diriger la classe ne sont pas destinées aux apprenants. (Par exemple : La monitrice demande à une femme de faire la vendeuse, à d’autres de jouer les acheteuses. – p. 1) Des réponses possibles des apprenants sont écrites comme suivant […]. Pour toutes les instructions, il s’agit de suggestions et non d’exigences. Nous vous encourageons à ajouter d’autres instructions selon votre perspicacité linguistique et culturelle. Chaque apprenant a un livre d’apprenant avec certaines explications et des exercices. Il est important de mettre les femmes dans la confiance, dans la réussite. Si elles réussissent bien, elles aimeront bien continuer. C’est pourquoi ce cours commence avec une discussion pour montrer que les mathématiques, c’est quelque chose qu’elles pratiquent déjà dans leur vie de tous les jours. Vous devez vous adapter au niveau des femmes les plus faibles. Vous pouvez avancer plus rapidement si vous voyez que le niveau des femmes est élevé. Vous pouvez mettre les femmes en groupes de deux, une femme forte avec une femme débutante, pour qu’elles puissent s’entre-aider. Vous pouvez encourager les femmes à poser leurs problèmes et questions. Même si vous ne savez pas la réponse, notez-les, et ils seront inclus dans la prochaine édition du manuel. Dans le futur, on espère ajouter d’autres leçons d’après le besoin des femmes.
1
EFOOT 1 : PEEFINEE PA
Efantu 1
(m’putum lamma ; hikiicutom peefinee pa)
Aala akalaŋana ya afaasincan kayine ka m’putum kiti kalaas ya naacokool piteŋenool piti matimatik ti eloŋ niŋi hinak óo hinak. 1. Hiti íhinu (hiik, malise, kúnfa) : Aala akalaŋana ya afaasok aal oonool ayeno anoomana, pakakee paka n’kayeno punooma. Fiye naacokool piteŋenool piti mátimatik ti eloŋ niŋi hinak óo hinak. « Ti pacukal pa pitaluu, weyme úlikoole niŋ hiti matimatik ti héehinee eehe ? » [mañ, kaatah múcump, panon pahintanal cícump-cícump …] Aala akalaŋana ya naakiic pati hiniŋ ha heepaana ha pikee pámiiloolal piti pikalaŋa paniŋ akalaŋ po. 2. « Fo taakaa taako lakeenaay la hiti mátimatik ni hihinee ? Puume fo unaa (pakaal) ni uhinoolaa hiti mátimatik ti eloŋ ya niŋi unaa hinak óo hinak ? » Akalaŋanaya naawufan pahinal picaaŋ samatnii
- pikaayu kaakaawool Síicool man me Dakar [cooyi oopalaan ….] - hiik [kasumaŋ niŋ pulontoŋ man me miniiku, usel, kúcump pilontoŋ piti
nescafe …] - acifa [kaniik epaŋ …] - piya [kameye pey aafayenan pakak uli ni usapee kameye teyme nuu
ñaŋanaa hicooku páhin koos ka - hacam] - tey [kameye niŋalan eyya aafa poñ epuuk ya ti ekalanuma] - ti pisiya pa piti hinoom ha [n’fulaa caanak ca] - ekii [ti payifal empa efi ukiiyaa, man ta efi útuumaa] - …
Efantu 1
2
3. Niteŋenool puume pakaal paka n’kámiiloole peefinee pa – picaahaŋ keelokot káyipen kalaŋ niŋ hikiicu peefinee pa. Samat nii : « Puume awe ímmiilooleeefinee ya 5 ? » [- píyisan - híselimant hiti kayoŋ waah - elehaŋ ti écoonoolaluma - uhit puu uyem ti kanteeh man me ecaakuuk - mañ - hilim henkilis ….] N‘payaa aala akalaŋana ya ayina kacakan ñáasiiŋuma peefinee pa samat nii éfinumaya ‘9’, pale ni úyiniyaa hitaaku silehan isak niŋ sipaakiil man me waah isak niŋ upaakiil. Isak niŋ sipaakiil ti paakup áfaa afaatintiŋan pikalaŋapa kapicuk eehe nii peefinee pa pitaakataa pacuk peemeeŋe. 4. Aala akalaŋana ya naasincan leyme aal óo aal áfaayini hilehu kafinu m’putum. Kalaas ya neefin ticoonool. Tipikina, aala akalaŋana ya námeyi kayine ka kiti aal óo aal kati ahaŋ naayina kaayankananii man nàapacinoolii pákasupak pákasupak payenka efi káhin ticoonool (1 ácooka niŋ 1 eemiite káawinkisool).
3
Efantu 2
Peefinee pa písik 0 fo 9 niŋ fa m’pikiicee
1. Aala akalaŋana ya náahin kápikupat kiti hísaalimant heekiicee ti kaapii hiti malise ha hée hinee ha niŋ áfulenii toko peefinee. Náayisan píyisan piti oom peefinee (samat nii ihinu kísaalimant waah pati hiniŋ ha heepaana ha) m’penan peefinee pa peniŋowiye pa kátiyini kawufan hiti peefinee písik 1 fo 9. 2. Aala akalaŋana ya náanakanii pámiiloolal pa niŋ paluwal piti « háati ». « Inci kaayaa kaay ti malise. Kucump émuna 3 inci intaake. Innooman ko púlooŋ. Fiye puume towiye ti inci ? » [háati émuna] « Nekiicee 0, man me likeniŋom. » 3. Aala akalaŋana ya náahiiniyanii kísaalimant sipees sa, waah wa conko akalan pakiical pa piti hisaalimant nin pieniŋe ho.
kisaak 3 kineeŋu 5 sípila 4 hisiik 0
lúuto 1 kimentiment 2
wusamata 6 wucantu 7 sítumamñom 8
8
sikopot 9
Efantu 2
4
4. Aala akalaŋana ya náahin waah wa ti ékaap kalaas ya upufinee (kisiik 3, sikalaa 9, hiniŋ heepaana 1, ...) 5. Aala akalaŋana ya náahiiniyanii kísaalimant ka niŋ áhin waah wa upufinee, n’káhiiniyan peefinee pa weyme mpsoke. Kísaalimant ka, pilehan pa niŋ pífinumapa ña iññisok hoonool. Ni úyaañaa niŋ peefinee pa 0 – 3.
0 1
6. Hikiicu Aala akalaŋana ya náayisan pati hiniŋ ha heepaana ha fa pifinuma pa m’pikiicee, pukol píhesen pa piti eefine ya (hisaalimant). Nuukiicaa 0 (háati)
3 1 2
Efantu 2
5
Nuukiicaa 1 (yoonool)
Nuukiicaa 2 (súsupak)
Nuukiicaa 3 (síhaaciil)
Ni fúlaa toko, kalaas ya neekiic ti unteeh wa uteyii. 7. Aala akalaŋana ya naakiic kísaalimant ka kiti waah uhaaciil pati hiniŋ ha heepaana ha. « Ekina puume neewufane ? » [3] Aala akalaŋana ya naakiic éfinuma ‘3’ niŋ eyonkal ya « síhaaciil ». Ni atoot 1 ti waah wa. « Wey efiwutaako ni awe fúlenaa yoonool ti 3 ? » [2] Aala akalaŋana ya naakiic éfinuma ya ‘2’ niŋ eyonkal ya « súsupak ». Nene atoot 1. « Wey efiwutaako ni yoonool éfulenee ti 2 ? » [1] Aala akalaŋana ya naakiic éfinuma ya ‘1’ niŋ eyonkal ya « yoonool ». Nene aatoot waah wa ukelan wa. « Wey efiwutaako ni yoonool éfulenee ti 1 ? » [0] Aala akalaŋana ya naakiic éfinuma ya 0 niŋ eyonkal ya ‘háati’.
Efantu 2
6
8. Ñáhin Nitaf waah man me nikiic pífinuma piteniŋepo.
9. Ukalaŋaa pumansaali mansaali pisiinaay : Inci taake epuuk 2 niŋ ñíhampaatiin 2. Kapikaay cásallii n’kácokii soon 3. An óo an teyii naataak yoon yoonool. [añii, faaf, maamaa áyiin] Inci taake añii ati níkin 1 niŋ koot 1. Ekina eyem wey ? [saakilaŋ] « Wey uyeniye kañahan ka? » « Wey uyem peefinee pa ti pimansaali mansaali pa ? » 10. Aala akalaŋana ya naakiic pífinuma pa písik 0 fo 9 ti ninkiic ti kaahit, n’kinaaneenee ti hiniŋ, kalaas ya neekalaŋ ko ticoonool, hátikin niŋ kaasonaay.
3
0
1
2
2
7
Efantu 3
Peefinee pa 4 – 6 niŋ 7 - 9
Peefinee pa 4 - 6 1. Aala akalaŋana ya naayenan teniŋaam waah fiye (samatnii, capa, pukoon) tiesiya ya. Pakaal paka n’ka hintan wo meltniŋniŋ n’kafin wo (4 – 6). Fiye Aala akalaŋana ya náahin hícump waah ti ekaap ya upufinee. 2. Aala akalaŋana ya náahiiniyanii hiti kísaalimant ka niŋ áhin waah wa upufinee, n’káhiiniyan eefinee ya wey neesoke. Kísaalimant ka, pilehan pa niŋ pífinuma pa moonoolma nkasok.
4 5 6
3. Hikiicu Nuukiicaa 4 (sipaakiil)
4 5 6
Efantu 3
8
Nuukiicaa 5 (isak)
Nuukiicaa 6 (isak niŋ yoonool)
Pikalaŋa pa n’kakiic pífinuma pa 4, 5, 6 ti unteeh wa uteyii. 4. Ñáhin « Nitaf kísaalimant waah ewwa n’kasoke wa, man me nikiic pífinuma pa piteniŋepo. »
5
6
4
Efantu 3
9
5. Aala akalaŋana ya naakiic éfinuma yoonool ti hiniŋ ha heepaana ha, fiye an óo an ti pikalaŋa pa náayisan yo ni tikisiik (2, 3, 4, 5, 6, 0) 6. Aala akalaŋana ya naamaahatan kisaalimant waah 6 ti hinin ha heepaana ha. « Ekina ewufane puume ? » [6]
« Wey efiwutaako ni awe fulenaa yoonool ti 6 ? » [5]
« Wey efiwutaako ni yoonool éfulenee ti 5 ? » [4]
Pifinuma pa 7 fo 9 7. Aala akalaŋana ya naayenan waah fiye teniŋniŋaam. Pakaal paka n’ka hintan wo meltniŋniŋ n’kafin wo (7 – 9). Fiye aala akalaŋana ya náahin hícump waah ti ékaap ya upufinee ewwa n’kayenane wa nantoonool (7 – 9).
Akalanana ya naakiic éfinuma ya ‘6’ niŋ eyonkal ya « isak niŋ yoonool ». Ni atoot 1 ti waah wa.
Aala akalaŋana ya naakiic éfinuma ya ‘5’ niŋ eyonkal ya « isak ». Nene atoot 1 ti waah wah.
Aala akalanana ya naakiic éfinuma ya ‘4’ niŋ eyonkal ya « sipaakiil ». ... Nene aatoot 1 ti waah wa. [0] Aala akalaŋana ya naakiic éfinuma ya « 0 » niŋ eyonkal ya ‘háati’.
Efantu 3
10
8. Aala akalaŋana ya náahiiniyanii hiti kísaalimant ka niŋ áhin waah wa upufinee, n’káhiiniyan eefinee ya ya wey neesoke. Kísaalimant ka, pilehan pa niŋ pífinuma pa hoonool ha nkasook.
7 8 9
9. Hikiicu Nuukiicaa 7 (isak niŋ súsupak)
Nuukiicaa 8 (isak niŋ sihaaciil)
7 8 9
Efantu 3
11
Nuukiicaa 9 (isak niŋ sipaakiil)
Pikalaŋa pa n’kakiic peefinee pa ti unteeh wa uteyii (pífinuma niŋ paakok). 10. Ñahin « Nitaf kísaalimant waah ewwa n’kasoke wa, man me nikiic éfinuma niŋeyyo. »
11. Aala akalaŋana ya naawufan ciyoŋ óo ciyoŋ citi pakaal pákasupak himpaac hiti pikalitee piti pífinuma pa 0–9 niŋ himpaac hiti pikalitee niŋ waah fiye (0–9) niŋ hícump hiti pakak. Ni aala akalaŋana ya ayonkalaa éfinuma, pakati miyoŋ ma kañaŋa kalaŋan kaakalitee ka kiti oom éfinuma, kaakalitee ka kiti hisaalimant ha, n’kafin pinap paleh pakak pa. N’kahaaŋool pásuum kunuu, ti hiyoop kalaŋan kaakalitee kiti oom himpaac.
9
8 7
6
Efantu 3
12
12. Aala akalaŋana ya naapenan pifinuma ti écoonooluma ya ti hiniŋ ha, kalaas ya neekalaŋ po cew, písik 0 fo 9 niŋ aala akalaŋana ya kaasonaay, n’lompo pífinuma peenakanoolee empa akalaŋana náyisan niŋ hikasap, n’lompo písik 3–9 niŋ 8 fo 2. 13. Púcook, púsupiyenu, píhaaciyenu, pípaakiilenu Kákupat keniŋama : Ayime ayem aal ácook, ásupiyenu …? Puume eloŋ antaayeno ni taakaataako hínum aal ásakiyenu, ásakiyenu niŋ oonool, ásakiyenu niŋ pakasupak, ásakiyenu niŋ pákahaaciil, ásakiyenu niŋ pakapaakiil ? Kaapukool : ámaacul ácook, ámaacul áhaaciyenu, anii ásupiyenu pale ámaacul ácook… (níhinool nin paluwal empe ti kákupat ka, ni lakeenaay me lompo). 14. Aala akalaŋana ya náahin pimansaalii mansaalii pa piti esiin pipikalaŋanee. - Aáfayini leema émaap. Pale áatiyini hicoku súsupak ticoonool. - Enánkiin 1 éteyini hisapu pakan pákasuak. - Ni an ácumpoolaa akee naahancalool, teyme efi úyiniyaa hitaaku punon. « Hiti matimatik eehey me hiyem ti pi mansaalii mansaalii pempe ? » « Peefinee empey piyem toko ? » « Weyme pimansaalii empe m’pi láfiyé isoku ? » 15. Ñikee ñáhin eñña éfiniyiniyee páhin : Hiwasu peefinee ti ecaakuuk ya niŋeyoo (ni pakaal keenone kácoopiyoo
ecaakuuk). Kalas ya néemap hícimu heniŋaake peefinee písik 0 – 9, iyyema cokiicok. 16. Heeñaŋee páhin « Ni aayniŋaa, ñakool wooti ti pitin pa insincan la aafacuk píifinuma (tíkitaan man me páhantuwa pukumpulaan pa). Efáwukupataa teeho lóokuŋ ekaakaay ékey. »
13
Efantu 4
Pícutenu pa piti 5 niŋ piti 1
1. Enáwunooloo Ukúpataa ti heeñaŋee ha páhin : Pakaal paka inkasok peyme inkacuke pifunuma ti saatee ya. [samat nii, kaatahool ti kanteeh, uhit kisaalimant, peefinee piti ecaakuuk, …] Aala akalaŋana ya náahin peefinee pa pati hiniŋ ha pipi kalaŋee (0 – 9), m’payaa ticoonool, n’fúl toko yonool yonool, n’fúl toko 9 - 1, n’fúl toko 3 – 7, ti 8 – 2 ... Nímaahatan kísaalimant waah ewwa n’kasoke wa, man me nikiic pífunuma pa piteniŋeyyo.
2. Píccutenu pa piti 5 Aala akalaŋana ya náayisan ñayin ti píccutenoolu piti 5. Náayañ áyisan po ni waah nfula toko ni píhesen pempe. 1. Aala akalaŋana ya naacoop pakaal pakoonool ti kalaas ya, pakaal keniŋaake pifantiŋ piti kisoñu (pakaal 3) niŋ pakaal keniŋaake pifantiŋ peniŋaakut kusoñu (2).
2
7
Efantu 4
14
« Pakaal puume kayem toko ? » [5] « Puume n’káhine kapi winkisool ? » [Pakaal 3 lipe keniŋaake pifantiŋ niŋ pakaal 2 keniŋaake pifantiŋ peniŋaakut kusoñu.]
Aala akalaŋana ya naakiic híyisanu ha hícook ha pati hiniŋ ha niŋ ákaaminooli picaaŋ. 2. Uyesanaa pasiiŋiyal pakaal paka : pakaal 2 pakati pifantiŋ peniŋaakut kusoñu típiyaañ, n’fúl toko nuunanfaa pákahaaciil keniŋaake ka pifantiŋ piti kusoñu. Aala akalaŋana ya naakiic híyisanu ha hísupiyenuha pati hiniŋ ha niŋ ákaaminooli picaaŋ. 3. Aala akalaŋana ya naahes pakaal 4 keewasiye epaŋ niŋi waxi, nin aal 1 eewasiye epanŋ niŋi m’basaŋ.
« Fiye pakaal puume kataakiye ? » [5] « Puume n’káhine kapi fin ? » [pakaal 4 nin aal 1]
Aala akalaŋana ya naakiic híyisanu ha híhaaciyenuha pati hiniŋ ha niŋ ákaaminooli picaaŋ. « Asi, eefinee ya ya 5, núuyiniyaa yo hitaaku ñáataakuma ñeemeeŋe. » (Afa yíni n’taako paakaal paka n’káhin ni ñikee ñáahinuma samatnii 1 niŋ 1 niŋ 1 niŋ 1, asi niŋ píyisan peemeeŋe « niŋ ». Ekina esape toko niŋ, pale efawusokii nii fiye-fiye héelikoole niŋ píyisan 1 « niŋ ».) 3. Píccutenu pa piti 1 Aala akalaŋana ya naawufan síluutoo fiye senksenk pakaal pákasupak. « Kati taak lúutoo 1, kañaŋaam kawufan puu ? » [Aal oonool naawufan yoonool, akeeya háati likee niŋ kaasonaay.]
3 2
5
Eefina ya 5 : núuyiniyaa yo hitaaku samatnii fiye
2 3
5
4 1
5
Efantu 4
15
Aala akalaŋana ya naakiic kíyisanu kenke pati hiniŋ ha híkiicuma ha.
Wooto, eefinee ya ya 1, núuyiniyaa yo hitaaku ti ñáataakuma ñeemeeŋe. 4. Kalaŋ niŋ pitŋenool ti kaapii matimatik puson pimansaalii pempe Mansaali eti Kenya Awe íyyini kafinu pufuun ti lúutoo, pale áati yíni kafinu paleh lúutoo ti kaafuun koonool. Pimansaali pimancaakuwaay - Esaalukoon ya nesok atu niŋeyyo : « Niŋ híyaani yi heehaane ha fiyaaw, cukaloolo le ni aafateñal akee ! » [páamiloolaal pahaan] - Kamukut taapala amuk ékniŋul [páamiloolaal waati] - Naañowe naañowe sipeeso, étaakoon áta yesan an múk. [páamiloolaal waati]
Eefina ya 1 : núuyiniyaa yo hitaaku samatnii fiye
0 1
1
1 0
1
Efantu 4
16
5. Pihaaño piti etah Puume mpi hínee : uwaka uyeen ŋaasuwan núusupak. Pakan pákasupak n’kataak an óo an uyeen 6 niŋ sínankiin 6. Hikaw huu : hicoopu pínankiin pa púlooŋ piti asuumooli. Aŋa áfaayaañ ya ahaaño náayini híyaañu la náalafiye ti uyeen wa isak niŋ koonool ka, pale písik epees yáali pikaay epees yaamay. Pahaañiyal pa piyem hikoosu pínankiin piti kaayeen koonool n’tahool po ti ukee uyeen wa. Hitaaku ha kaayeen hiyem ni aapayaa kaatahool, n’taak kaayeen keniŋaake pínankiin peniŋosa sínankiin 6. Pale ni pínankiin piti kaayeen ka pimuusaa sínankiin 6, oom kaayeen kikooñutee. Pale niŋi úyiniyaa hitaaku kayeen enka nuutahutaa tenko énankiin.fiyuu ínhinee fo ti pilehu pihaaño pa. 6. Káawinkisool unkunuu picas Akalaŋana aal a naawufan pinanfool n’kunuu pempe, pakaal paka nkàseepin sipeesii iyyema kameya pañahanal kacakan ka apan picas cas. Ayáañ a náayini hisoku kañahan ka. (Akalaŋana aal a naayankanan pakaal paka kee yinaat ka ni kalaŋ ya ewaniyee iyyema taakaa pakaal keeyinaat káawinkisool unkunuu máati poonool.) 1 niŋ 3 3 niŋ 6 8 niŋ 12 9 niŋ 3 4 niŋ 12 3 niŋ 10 10 niŋ 20 4 niŋ 8 5 niŋ 5 13 niŋ 6
17
Efantu 5
Pícutenu pa piti 2, 3 niŋ 4
1. Enáwunanoolo píccutenu pa piti 1 niŋ 5. 2. Pícutenu pa piti 2, 3, niŋ 4 Pakaal paka n’káhin ti uyoŋ witi 4. Poko kañaŋ íhinu ñíyisan ti unteeh wa uteyii hak píccutenu empe fiya. Eefinee ya 2 Aala akalaŋana ya naawufan kayoŋ óo kayoŋ mukumpa músupak miti magi. Aal oonool ayem anoomana ya, pakakee pákasupak n’kálafi hinoom mukumpa magi ya. « Ayime anoomana ya áfaayini kaanooman mukumpa ma músupak sa miti magi ya ? » [An óo an 1 ti pakaal paka pákasupak ka man me 2 ti aal oonool niŋ akee ya háati likee.] « M’pey píyisan efi pitempo le ? »
Eefinee ya 3 Aala akalaŋana ya naawufan émuna 1 niŋ síluutoo 2 kayoŋ öo kayoŋ kiti pakaal paka. « Papukal puume n’nitaake púlooŋ ? » [3] « Puume n’nilaŋane eehe ? Ni kiic ho ti hiniŋ hikiicuwaay ha. »
Eéfine ya 2 : núuyiniyaa yo hitaaku samatnii fiye
1 1
2
2 0
2
0 2
2
Efantu 5
18
« Niŋ inci ufanut likee aal oonool, uunfan akee síluutoo 3, papukal puume piyeniye toko ? » [0+3] Eefinee ya 4 « Awe taakaa epuuk pakapaakiil, pákasupak ti epuuki n’kákuuñ niŋ awe n’kaay neyii ti ékuuñanuma. Fiye pakakee pákasupak paka n’kákuuñ lompo niŋ awe n’ñoho po nene. Fiye epuuk puume hámim kakaayee ti ékuuñanuma ya ? Puume allaŋane eehe ? Kiic ho pati hiniŋ ha hikiicuwaay ha. » « Akinooli ataakaa lompo epuuk pakapaakiil. Pa teyoo epuuk 3 n’kákuuñ 1 naayeno kásuumaayoo. Fiye, akelan a naanow káakuuñu lompo. » « Awe taake epuuk pakapaakiil, pako púlooŋ n’kákuuñ awe n’coopii púlooŋ ti ékuuñuma ticoonool. NiŋNiŋi kacom niŋeyyo, ta pikinooli n’kakaayee ta po nene, awe ñaŋut po pikaayu. »
Aala akalaŋana ya naasok pakaal paka kápaacinool eeha n’kalaŋane ti eefinee ya. Naañoho teeho púlooŋ pati hiniŋ ha hikiicuwaay ha niŋ asincan pinap niŋ acoonanool eeha pikalaŋa pa n’kakiice ti unteeh wa uteyii.
Efinum ya 4 : núuyiniyaa yo hitaaku samatnii fiye
2 2
4
3 1
4
4 0
4
Efinum ya 3 : núuyiniyaa yo hitaaku fiye
1 2
3
2 1
3
0 3
3
Efantu 5
19
3. Kalaŋ niŋ piteŋenool piti hiti matimatik Pumansali puloonaay
Héenime
1. Inci taake ámaacul aŋa nakaay n’koot koonool, pale ni akina asiiŋiyaa, naacukee niŋ woot úhaaciil. [híkon hiti woot úhaaciil]
2. Inci kaayee kaakaawool, picol pa inci n’kaakaay pa, n’kican payenka inci n’tooke ka toko. Pale keekniŋniŋe ka lamma kañahanaam. [uhatal wa weesuce wa lamma nuusok niŋ ukake]
3. Inci poñe añiinam tisaatee. Emma n’ká sapoo ma lamma inci ímmey. [manŋoon kásaali]
(Pakaal paka n’kákupat ho ti uyoŋ wuti pakaal pakapaakiil. Ti pikelan pa eeha n’himpaace ha teeho ni hípaacinoolee niŋ kalaas ya.) Aapi taak émuntuŋo, efil niŋ salaat. Awe ñaŋa kakanannii niŋ piteen ti ekink hiyanu ha lipa. Waah woonool lamma ayyina kakanan tipoonool. Puume ankaakaay ho híhinu.
20
Efantu 6
Pícutenu pa piti 6, 7, 8 niŋ 9
1. Enáwunanoolo píccutenu pa piti 4 2. Akaŋana ya náayisan pícutenu piti 6. N’fúl toko ti miyoŋ miti 2, pakaal paka n’kakiic píyisan kiti hiyoop pícutenu piti peefine pa pempa fiya. N’káyini kalaŋ kícantiitu ka, wala n’káyini me hímalu kícantiitu n’kakiic ko. Wala uyoŋ pakaal núuyini econcoolo n’kasokoolo kícantiitu yii kati káyini kalaŋan pícutenu pa piti peefine pa. Eefinee ya 6 Ti kalaas ya, aala akalŋana ya naacoop pakaal 5 kee hikye mess niŋ aal 1 eehikye pale awasut mess. Wala naacoop pakaal 3 keniŋaake mees niŋ 3 kee taakut mees. Wala naacoop pakaal 6 pakati mees niŋ háati aal oonol eniŋaakut mees.
Eefinee ya 7 « Akinoolam aal ataake pímaacul 4 niŋ pikampaani 3. Epuuk puume innitaake hámim ? » « Akee aal akinoolam naatak lompo epuuk 7 pale naataak pímaacul 5. Pikampaani puume naataake ? » « Akee áwi lompo naataak epuuk 7, pale pímaacul 6 naataake. Pikampaani puume naataake ? »
Eefine ya 6 : núuyiniyaa yo hitaaku samatnii fiye
5 1
6
3 3
6
6 0
6
Efantu 6
21
Eefinee ya 8 « Awe taakaa sítipaapikeen 8 ensa állafiye kaanooman. Antahool so ti mícump miti sipaakiil. » « Awe iyyeno lompo kaanooman sicapa 8. N’nooman sicapa 5. Puume towiye ? » « Awe iyyeno lompo kaanooman síluutoo 8. N’nooman 7. Síluutoo puume sitowiyuu ? »
Eefinee ya 9 « Ayíini asowe kícekniŋ. Naameeŋan sipootak 8 siti kícekniŋ. Inntowo kekee kíceek teniŋaam. Ni áki api luumi ekee epootak. Awe uwwufanoo yo, niŋ ameeŋan yo. Sipootak puume innitaake fiye ? » « Ahoopi ataakaa epuuk 9, pímaacul 8 niŋ akampaani 1. » « Púnuwi nataak lompo epuuk 9, pímaacul 6 niŋ pikampaani 3. »
Eefine ya 8 : Efa úyiniyaa yo hitaaku samatnii fiye
5 3
8
7 1
8
4 4
8
Eefine ya 7 : Efa úyiniyaa yo hitaaku samatnii fiye
4 3
7
5 2
7
6 1
7
Efantu 6
22
Aala akalaŋana ya naasok pakaal paka kápaacinool eeha n’kalaŋane ti eefinee ya. Naañoho teeho púlooŋ pati hiniŋ ha hikiicuwaay ha niŋ asincan pinap niŋ acoonanool eeha pikalaŋa pa n’kakiice ti unteh wa uteyii.
Eefine ya 9 : Efa úyiniyaa yo hitaaku samatnii fiye
8 1
9
6 3
9
4 5
9
23
Efantu 7
Enáwunanoolo
1. « Hín ninkaac tipututa eluwulu ya niŋ efinuma ya niŋeyyo : »
súsupak 4 yoonool 2 isak niŋ súsupak 8 háati 5 sipaakiil 1 isak 0 isak niŋ yoonool 6 isak niŋ sipaakiil 7 isak niŋ síhaaciil 9 síhaaciil 3
2. « Nimeeŋan úhaaŋ wa ti peefine pempe. »
1...____...3...4...____...6...7...____...9
3. « Suun peefinee pa, áapucook ti eehaŋe ya pamis. »
0, 5, 2 _________________ 5, 1, 4, 8 _________________ 2, 0, 9, 6 ________________ 9, 0, 1, 3, 5, 7 ___________________
4. Páhaŋool Aala akalaŋana ya naawufan ciyoŋ óo ciyoŋ citi pakaal pákapaakiil himpaac hiti pikalitee piti peefinee 1 – 9, himpaac hiti pikalitee niŋ waah fiye (1 – 9) himpaac hiti pikalitee empa paleh niŋempo m’pikiicee ti eefinee ya. Ni aala akalaŋana ya ayonkalaa eefinee ya ekee, pakati miyoŋ ma kañaŋa kalaŋan kaakalitee ka kiti oom eefinee ya, kaakalitee ka kiti hisaalimant ha, kaakalitee kiti eefinee ya ekiicee ya niŋ eefinee ya n’kafin pinap paleh pakak pa. Aala akalaŋana ya kiic pati hiniŋ ha hikiicuma ha kayoŋ ka keehaŋe ka kalaŋan pinap m’pacas.
Efantu 7
24
5. Páhaŋool Uhínaa uyoŋ úsupak. Aala akalaŋana ya amemanoola memanool pícutenu peefinee ti kúcump, patafal kísaalimant man me peefinee peniŋaake kanow 1 man me 2 pati hiniŋ ha híkiicuma ha. (Samat nii : kúcump 2 ñáhaaciil kati ewufan 6. Niŋ kúcump kíhaaciil ñésupak pale ti hícump hikelan ha nuuwasaa toko 1 nniŋniŋ kati cok 6). Pakaapaka kañaŋa kalaŋan enow ya n’kacoonanool yo. 6. Páhaŋool Aala akalaŋana ya naacakan ti kaapii pícutenu piti peefinee pa. Aal eehaŋe pacas ti kañahan afaataak kaakak. Aal eehaŋe pakak ti pikelan pa akina ayem fa eñaap yuu. Hiti kacakan huu : « Eyyey eefinee ya efee yayool ti 5 kati ewufan 5 ? » « Eyyey eefinee ya efee yayool ti 4 kati ewufan 7 ? » 7. Uípenaa hakhak (niŋ caacook ?) 0 niŋ 1 eyem [1] 1 niŋ 1 eyem [2] 2 niŋ 1 eyem [3] 0 niŋ 2 eyem [2] 1 niŋ 2 eyem [3] 2 niŋ 2 eyem [4] 0 niŋ 3 eyem [3] 1 niŋ 3 eyem [4] 2 niŋ 3 eyem [5] 0 niŋ 4 eyem [4] 1 niŋ 4 eyem [5] 2 niŋ 4 eyem [6] 0 niŋ 5 eyem [5] 1 niŋ 5 eyem [6] 2 niŋ 5 eyem [7] 0 niŋ 6 eyem [6] 1 niŋ 6 eyem [7] 2 niŋ 6 eyem [8] 0 niŋ 7 eyem [7] 1 niŋ 7 eyem [8] 2 niŋ 7 eyem [9] 0 niŋ 8 eyem [8] 1 niŋ 8 eyem [9] 2 niŋ 8 eyem [10] 0 niŋ 9 eyem [9] 1 niŋ 9 eyem [10] 2 niŋ 9 eyem [11] 8. Kalaas ya née maáap hícimu ti pícutenu pa piti 5, iyyema pakaal paka koopa kakipene.
25
Efantu 8
Kaatahool niŋ káyipen pu ŋaasuwan-ŋaasuwanpa
1. Enánawunanoolo Aala akalaŋana ya naakiic peefinee pa písik 0 fo 9 pati hiniŋ ha híkiicuma ha niŋ áhin pipi kalaŋee, púful to kaasonaay 9 fo 0, púful toko písik 3 – 8 niŋ písik 7 – 1. Náyisan ankafin óo ankafin niŋ hikasap man me écoonooluma. Púful toko naasok an oonool akalaŋ máa 2 máa 2 (ekina ewufane 0 2 4 6 8), púful toko akee maa haas 1 (ekina ewufane 1 3 5 7 9). Pipa, naayol man me naatoot pikee peefinee pa pikaay hátikin man me kaasonaay. Uhankanaa 2. Ihínu kúcump Hícump ha hiti 4 « Ucoopaa pukumpul 7, niŋ umemanoolaa kúcump kiti sikump 4. (Hícump óo hícump ni hitaak sikump 4.) »
« Kúcump kiti 4 puume nuu taakaa ? » [1] « Si kump puume sitowiye ? » [3] « Núuyiniyaa hikiicu eehe ti anakool leefaa. Anakool leefa, ekina wey ? Ñinkiic patiila niŋ teniŋaam, peecoonoole niŋ peepaliye. Ekina newufan kifiit. Anakoolleefaa ya niŋamanaya niŋaakaa ufiit úsupak, niŋ ñinkaac ñúsupak, ñee coonole nñi suune. Núuyiniyaa kalaŋ paamay pikaay páali (ñinkaac ña) man me
2 5 5
7
Efantu 8
26
písikii patiila píki teniŋaam (ufiit wa). Lee ufa uwasaa paleh papiti kúcump ka niŋ pukumpul peniŋniŋowiye. Ñinkaac na niti patiila niyem hikaw ha (hícump, pútowantiin). » Anakool leefa niŋi kúcump ka
hícump pútowantiin
1 3
(Aala akalaŋana ya añaŋa asiiŋo ti eehe konii neniŋniŋaat 13, pale hícump 1 hiti pukumpul 4 niŋ 3 seniŋowiye.) 3. Hícump ha hiti 3 « Ucoopaa pukumpul 6, nuumemanoolaa kúcump kiti 3 (hícump óo hícump hitaaka pukumpul 3). »
« Kúcump kiti 3 puume nuutaakaa ? » [2] « Puume towiye toko ? » [likeniŋom] « Ukiicaa yo ti anakool leefa ya : »
hícump pútowantiin
2 0
« Ucoopaa pukumpul 7, úhinaa kúcump kiti súsupak súsupak. La nuutaakaa kúcump kúsupak umumoolaa ko ti hícump enfakat. Kati yeno pukumpul súsupak hícump óo hƈump, uhumoolaa kúcump kúsupak píhin hícump emfakat. »
« Kúcump puume kenfakat kiti súsupak nuutaakaa ? » [hícump henfakat hoonool] « Kúcump kiti pukumpul súsupak puume nuutaakaa ? » [1]
Efantu 8
27
« Pukum puume putowiye ? » [1] « Wey uwune núuhinaa fa kúcump kiti sipaakiil, uyinaataa íhinu hícump hiti pukum síhaaciil sa see towiye sa ? » [fa insicokut fa sipaakiil]
hícump henfakat
hícump pútowantiin
1 1 1
Ucokaa « Ni hícump ha hítiput, taakaa taak wéekute. Hícump áfaatip ni púlooŋ taakiyaa. Ni unaa utaakaa kúcump kéniŋniŋipe, núuyiniyaa kaamemanool hícump hemfakat. » 4. Páhin Ucoopaa pukum nuumemanoolaa kúcump kenke fiye :
Hicoopu pukumpul 5 niŋ memanool kúcump kiti síhaaciil-síhaaciil Hicoopu pukumpul 7 niŋ memanool kúcump kiti isak-isak Hicoopu pukumpul 8 niŋ memanool kúcump kiti sipaakiil -sipaakiil Hicoopu pukumpul 9 niŋ memanool kúcump kiti síhaaciil-síhaaciil Hicoopu pukumpul 9 niŋ memanool kúcump kiti súsupak-súsupak
5. Káyipen kiti ŋaasuwan-ŋaasuwan Eefinee ya 10 « Ucoopaa pukum ŋaasuwan niŋ umemanoolaa hícump hiti ŋaasuwan. Ukiicaa patiila hícump pukumpul pa éfinuma ya éeyisane ya kúcump puume dfa úyiniyaa kaamemanool. »
hícump pútowantiin
1 0
Efantu 8
28
« Ti hícump ha hiti ŋaasuwan ha, puume towiye, hak yoonool-yoonool puume ? » [Likeniŋom] « Kúcump puume (man me ti ŋaasuwan-ŋaasuwan) nuutaakaa toko? » [hícump 1 = kiti ŋaasuwan-ŋaasuwan] « Wooto unaa utaakaa hícump/hiti ŋaasuwan-ŋaasuwan, niŋ heniŋowiyi ha po hiti háati. » Ucokaa « Ni hícump hitiput taakaataak pútowantiin. Ni úhinaa kúcump kiti ŋaasuwan, pútowantiin pa efipiyeno 0 – 9. Oom pífinuma impisokee yoonool-yoonool. Pítami piyoonool-piyoonool empaaw ímpimalee yy (yoonool-yoonool). Kúcump ka lompo n’kusokee kiti ŋaasuwan-ŋaasuwan. Nkímalee ŋŋ (ŋaasuwan-ŋaasuwan). » Ukalaŋaa : 10 ŋaasuwan Ukiicaa : ŋaasuwan 10 Uceecana peefine pa ti anakool pileefaa pa : Anakool leefaa eti kúcump ka « Upayaa hiwasu peefinee pa piti kúcump ka niŋ pútowantiin pa ti anakool leefaa. Fiye efi ukiiwatanaa po niŋ pukumpul, pumpuus, piheem. » « Uwufanaa hiluwoolu hifiit óo hifiit, niŋ nikaac noonool písik yaali fo yaamay nuu kiiwaa kuluwoolu kenke. » « Páhantuwa anakool leefaa ya nuuwasaa ékiiwuma lan óo lan. »
« Uwasaa ŋaasuwan ti anakool leefaa niŋi kúcump ka. »
« Aŋe lánkamasi eti pumpuus piti pukump 10, man me ŋaasuwan- ŋaasuwan ya. » « Aŋe lánkamasi eti pukump, man me yoonool-yoonool ya. »
Efantu 8
29
« Ucokaa : Ni uwasaa 10 ti anakool leefaa niŋi kúcump ka, uwasantaa likee ti kaapii yoonool-yoonool, kamma ti eefinee ya 10, yoonool-yoonool ya ekina eyem 0, te 0 étiwuyiniyaa káamaahan hísaalimant. Efa úhinaa mpuus niŋi sikoon 10 ti kapii ka kiti ŋaasuwan-ŋaasuwan ya. » Anakool leefaa eti peefinee pa « Samatnii anakool leefaa niŋi kúcump ka, anakool leefaa niŋi peefinee pa lompo niŋaakaa taak lompo kifiit súsupak, niŋ nuuwasaa toko híluwuma patiila, pale tempe pukumpul tom mpuus niŋi pukumpul tom, pale plánkamaasi. » « M’pikiiwatanee samatnii fiye : »
« wala pítami »
« Uwasaa eefine ya 10 ti leefa ya niŋi peefineepa. »
ŋŋ yy
1 0
« Ucokaa : Eehe nuukiiwaa ti anakool leefaa ya niŋi kucump ka, niŋi úmaahatanaato likee ti hifiit ha hiti yoonool-yoonool ya. Pale ti anakool leefaa niŋi peefinee pa, efi ukiicaa ti ki kifiit ka puloŋ. Kamma niŋi úyiniyaa káamaahan hísaalimant ha hit háati, pale núuyiniyaa ho hikiicu, samat nii fa nuukalaŋaa fa típicook. »
Aala akalaŋana ya náahin kapikiic eefinee ya 10 ti pifinuma niŋ paluwal (ŋaasuwan) ti unteeh wa. « Ucokaa : Eefine ya 10 ékutakaa sífinuma súsupak, yoonool niŋ háati. Efinuma ya 1 nekiicee ti yaamay, háati neekicee epees yáali. Si ñaŋutee káalaaŋoolan. »
ŋaasuwan-ŋaasuwan yoonool-yoonool
ŋŋ yy
0
30
Efantu 9
Kayipen ka kiti peefinee pa písik 10 fo 20
1. « Anoomana ya anaŋe hícump 1 hiti kaanaana ŋaasuwan niŋ hikee hit kaanaana isak niŋ kipaakiil. Kaanaana puume kiyem ti taapuloo ya ? » [19] « Fíyooy unaa ufuukalaŋaa hikiicu puume nka kiic peefinee pa písik ŋaasuwan fo áwii. » 2. Aala akalŋana ya naawufan pukumpulul pakaal paka. « Ucoopaa pukumpulul 11, úhinaa kúcump kiti ŋaasuwan-ŋaasuwan niŋ kiti
yoonool-yoonool. Ukiicaa teniŋaam kúcumpka kiti pukumpul pa pífinuma pa peenapoole nempo. »
hícump pútowantiin 1 1 Ucaaŋanaa « Ti 11, si yoonool-yoonool puume sitowiye ? » [towiyaa yoonool-yoonool 1] « Piti ŋaasuwan-ŋaasuwan puume nuutaakaa toko? » [kañahan : ŋaasuwan-
ŋaasuwan] Ukalaŋaa 11 (ŋaasuwan niŋ yoonool) Ukiicaa 11 ŋaasuwan niŋ yoonool « Uhínaa kúcump kiti 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20 niŋ ukiicaa ko ti anakool leefa. » « Iyyema 20, efu ukiicaa yo teniŋam hícump ha hiti pukumpul pa : » hícump pútowantiin 2 0
Efantu 9
31
« Ukalaŋaa peefinee pa pisiki 10 fo 20. »
ŋŋ
yy
1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1 7 1 8 1 9 2 0
Ukalaŋaa tíkitaaŋ anakool leefaa ya.
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 13 15 17 12 18 20 10 11 12 16 19 Nuukiicaa peefinee pa : (ti paluwal niŋ ti pífinuma) 3. Aala akalaŋana ya naapenan peefinee pa patiila écoonooluluma ya ti hiniŋ ha niŋ áhin pipikalaŋee niŋ hilim heeceeke, nene áyisan po niŋ hikasap. Niŋ fúlaa toko naacakan aal oonool api fin 2 ni 2 fo 20. Niŋ fúlaa toko 2 ni 5 fo 20. Niŋ fúla toko 3 ni 3 fo 18 niŋc. 4. Pahaañiyal piti pikalitee ti uyoŋ uti pakaal 5 : Elfer-raus (nuukalaŋaa eefinee ya ni hilim heeceeke nuuhintanaa kaa kalitee).
32
Efantu 10
Peefinee pa 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90
1. Enáwunanoolo : Pakalapaka káakay pati hiniŋ ha heepaana ha hikiicu peefine pa 0 fo 20 inkakalanŋ po. 2. Piŋaasuwan-piŋaasuwan pa Aala akalaŋana ya naawufan pukumpulul aal óo aal. « Ucoopaa pukumpul 20, umemanoolaa nempo kúcump kiti ŋaasuwan. Ukiicaa teniŋam kúcump ka kiti pukumpul pa pífinuma niŋempo. »
hícump pútowantiin 2 0 Ucaaŋanaa « Ti 20 siyoonool-yoonool puume sitowuye ? » [towiyaa siyoonool-yoonool 0] « Si ŋaasuwan-ŋaasuwan puume nuutaakaa toko ? » [siŋaasuwan-siŋaasuwan 2] Ukalaŋaa 20 áwi Ukiicaa 20 áwi « Uhínaa kúcump kiti 10, 20, 30, 40 ... Nuukiicaa ho ti anakool leefaa. »
Efantu 10
33
« Ukalaŋaa peefinee pa písik 10 fo 90. »
ŋŋ yy
1 0 2 0 3 0 4 0 5 0 6 0 7 0 8 0 9 0
3. Nuukalaŋ tíkitaaŋ anakool leefa ya. 30 50 10 20 40 80 90 70 4. Nuukiicaa peefinee pa (ti paluwal niŋ ti peefinee) 5. Aala akalaŋana ya naapenan peefinee pa patiila ecoonooluluma ya ti hiniŋ ha. (Naakat úhaaŋ uti pikee peefine pa empa efi pikalaŋanee hátikin.) « Uufinaa písik 0 ti 10 fo 90, niŋ ka yísan pifinuma pa peekiicee pa ti hiniŋ ha. » 6. « Nikiic éfinuma ya eenapoole ya pukol hísaalimant óo hisaalimant hiti hícump. »
7. Ucímaa kícimu ka enka pakaal paka ínkamaape ka.
________
_______ _______
_______
Efantu 10
34
8. Uhípena hakhak : 3 niŋ 0 eyem [3] 4 niŋ 0 eyem [4] 5 niŋ 0 eyem [5] 3 niŋ 1 eyem [4] 4 niŋ 1 eyem [5] 5 niŋ 1 eyem [6] 3 niŋ 2 eyem [5] 4 niŋ 2 eyem [6] 5 niŋ 2 eyem [7] 3 niŋ 3 eyem [6] 4 niŋ 3 eyem [7] 5 niŋ 3 eyem [8] 3 niŋ 4 eyem [7] 4 niŋ 4 eyem [8] 5 niŋ 4 eyem [9] 3 niŋ 5 eyem [8] 4 niŋ 5 eyem [9] 5 niŋ 5 eyem [10] 3 niŋ 6 eyem [9] 4 niŋ 6 eyem [10] 5 niŋ 6 eyem [11] 3 niŋ 7 eyem [10] 4 niŋ 7 eyem [11] 5 niŋ 7 eyem [12] 3 niŋ 8 eyem [11] 4 niŋ 8 eyem [12] 5 niŋ 8 eyem [13] 3 niŋ 9 eyem [12] 4 niŋ 9 eyem [13] 5 niŋ 9 eyem [14]
35
Efantu 11
Káawinkisool n’kunuu
1.Enáwunanoolo : Kafinu ti utah 20 písik 0 fo 90 pitempo hátikin niŋ kaasonaay. 2. Putuk piti kunu (Aala akalaŋana ya ata kiic leh wah) « Síluutoo 20 inci intaake hínum. Innooman tenso 5. Puume towuyam toko ? » [15] « Ati kúnfa ya anoomane sikapa 35 siti lúuliin. Intowo sikapa 13 ti ínnake ya. Sikapa siti lúuliin puume naataake hínum típucook pa ? » [48] « Aala anooma pankeniŋniŋ ya atakaa hínum si pankeniŋ 59. Naanooman 21 umpucom pa, 12 nkániim. Puume naanoomane pulonŋ ? » [33] « Puume towiyo ? » [26] Kat pakaal paka keeyina ka káawinkisool kápiyisanool kayine ka kiteyii kalas ya pikalaŋa pa niŋ hípaacinoolee an óo an. Nisayan ñáhinal ñeemeeŋe ñiti ñáalaŋanuma páhinal pe. 3. Páhaaŋool Aala akalaŋana ya naasok pútuk piti kaananfool, niŋ pakaal paka kañaŋa kañahan iññutumii. Aŋa afaahaŋ ya kañahan fo afaawunee likee. Samatnii : lúutoo 1 niŋ súlutoo 18 ekina eyyem puume ? 4. Pahaaño : hak énawuno peefinee pa písik 0 fo 20 niŋ énakanii pàmilolal pempe:
- pahaŋ - patose - ihaŋu pafom/ihaŋu patose - káakaasin, kapenan ...
Efantu 11
36
Aala akalaŋana ya náasikool niŋ pikalitee pa piti pahaano pa (Elfer raus) ni kuloonaay kiti kaniikatan : (« Usincanaa 8 niŋ 3, éfinee eyyeyme ehaŋe pafom? » « Ayme ahaŋe Saly pikalitee ? » …) Aala akalaŋana ya náayisan eehe nii nuukaayaa fa epees yáali peefinee pa impi penano. 5. Uhípena hakhak.
6 niŋ 0 eyem [6] 7 niŋ 0 eyem [7] 6 niŋ 1 eyem [7] 7 niŋ 1 eyem [8] 6 niŋ 2 eyem [8] 7 niŋ 2 eyem [9] 6 niŋ 3 eyem [9] 7 niŋ 3 eyem [10] 6 niŋ 4 eyem [10] 7 niŋ 4 eyem [11] 6 niŋ 5 eyem [11] 7 niŋ 5 eyem [12] 6 niŋ 6 eyem [12] 7 niŋ 6 eyem [13] 6 niŋ 7 eyem [13] 7 niŋ 7 eyem [14] 6 niŋ 8 eyem [14] 7 niŋ 8 eyem [15] 6 niŋ 9 eyem [15] 7 niŋ 9 eyem [16]
8 niŋ 0 eyem [8] 9 niŋ 0 eyem [9] 8 niŋ 1 eyem [9] 9 niŋ 1 eyem [10] 8 niŋ 2 eyem [10] 9 niŋ 2 eyem [11] 8 niŋ 3 eyem [11] 9 niŋ 3 eyem [12] 8 niŋ 4 eyem [12] 9 niŋ 4 eyem [13] 8 niŋ 5 eyem [13] 9 niŋ 5 eyem [14] 8 niŋ 6 eyem [14] 9 niŋ 6 eyem [15] 8 niŋ 7 eyem [15] 9 niŋ 7 eyem [16] 8 niŋ 8 eyem [16] 9 niŋ 8 eyem [17] 8 niŋ 9 eyem [17] 9 niŋ 9 eyem [18]
37
Efantu 12
Pícutenu piti 10 niŋ káyipen peefinee pa písik 21 fo 99
1. Enáwunanoolo pícutenu pa piti 5 :
Pakaal paka n’kakiic kísaalimant ka kiti eeha fiye : « Inci noome ñutum ñúsupak ñiti epaŋ éefuule niŋ ñutum ñíhaaciil ñiti epaŋ niŋi wat añii. Ekina puume neewufane ? » « Aissatou aliile uhun 5 híciimant, pale káyinke, aliilut háni yoonool. Uyema puume naaliile púlooŋ ? » « Hitaaku eefinee ya ya 5, puume nuuñaŋaa íhinu ? » (Pakaal paka n’kawufan fiya iññaŋe fa púlooŋ, Aala akalaŋana ya naakiic kísaalimant ka pati hiniŋ ha heepanaha.) « Pikee páyisanal piti pícutenu pikina piyem niŋ kikasap : » Aala akalaŋana ya naakiic kikasap pati hiniŋ ha heepanaha ya niŋ uhooŋu úsupak weekufut :
(5 niŋ 0)
(1 niŋ 4)
(2 niŋ 3)
(3 niŋ 2)
(4 niŋ 1) 2. Pícutenu pa piti 10 « Kati utaakaa eefinee ya 10 puume nuuñaŋaa íhinu ? » « Epuuk aluu ínkayisan aluu páhin pa piteyii peecoonanoolee pa. Hilof hínum 10. Añiini Amáacul naataak 8 ti 10, añiini akampaani naataak 9 ti 10. Añiini ámaacul yema puume towiyoo, niŋ lompo puume towuye añiini akampaani ? » (winkisool inkunuu niŋ máahatan, púful toko níhin fo niŋ kikasap)
Efantu 12
38
Pakaal paka n’kakiic pámaahanal pa hak píyisan empe niŋ kalaŋan pikee pitit pikee pícutoolu piti 10.
6 4
10
5 5
10
3 7
10
7 3
10
4 6
10
9 1
10
2 8
10
8 2
10
0 10
10
10 0
10
1 9
10
Eefineeya 10 : Núuyiniyaa yo hitaaku ti ñáataakuma samatnii fiye
Efantu 12
39
« Hoonool ha níhiyiniyee íhinu niŋ kikasap : »
(10 niŋ 0)
(1 niŋ 9)
(2 niŋ 8)
(3 niŋ 7)
(4 niŋ 6)
(5 niŋ 5)
(6 niŋ 4)
(7 niŋ 3)
(8 niŋ 2)
(9 niŋ 1)
(10 niŋ 0) 3. Peefinne pa písik 21 fo 99 « Ucoopaa pukumpulul 21, umemanoolaa hícump hiti 10, ukiicaa ti kúcump ka kiti pukumpulul pa pifinuma pa piteniŋepo. »
« Ti 21, si yonool yonool puume sitowiye toko ? » [1] « Si ŋaasuwan-ŋaasuwan puume nuutaakaa toko ? » [2] « Níhin kikee kúcump kiti 10, niŋ 31, 42, 53 niŋ nikiic ko ti anakool leefaa ya. »
hícump ha
Pútowantiin atowiyal pa
2 1
Efantu 12
40
« Ukalaŋaa pikee peefinee písik 21 fo 99 »
ŋŋ yy
2 1
3 1
4 2
5 3
6 4
7 6
8 7
9 9 4. Aala akaŋana ya naakiic pífinuma pa púlooŋ fo 99 ti écoonooluma ya ti hiniŋ ha. Kalaas ya neekalaŋ 0 fo 99 inka penan. Aala akalaŋana ya náahin peefinee pa pipikalaŋee máasupak písk 51, ínful toko písik 60. 5. M’payaa Aala akalaŋana ya naayol pikee peefinee niŋ áhin pakaal paka kapi kalaŋ. Náayini áhin pipi kalaŋee teniŋam fo patila niŋ patila fo teniŋam, púful toko ti kaniik kiti 5 man me kiti 10. 6. Aala akalaŋana ya na ufaan aalooaal waah peefine peelehe (písik 21 fo 99). Kañaŋaa kafinu poh, niŋ kakiic po ti winteeh wah witiyi ti peefine niŋ ti púluwuma.
41
Efantu 13
Káawinkisool unkunuu niŋ kaahooŋu etiil ya
1. Enáwunaloolo : Kafinu ti utah uti 5 Aala akalaŋana ya naafin niŋ kalaas ya púlooŋ niŋ wootii niŋ sipeesii : Pakaal pa ínkakiipool pufom niŋ kalaas ya inkafin ticoonool sipeesii (kisiik epes 5) niŋ wootii (kisiik woot 5) inka lu 5, 10, 15, 20, 25... fo 100. Impayaa, kalaas ya néemaap hícumu (wala ekii) ti kafinu ka utah uti 5. Kalaas ya neecook kícimu ka enka pakaal paka ínkamaape ka. 2. Kaahooŋu etiil ya Anti úkupataa ti hiti kaniikatan waati kútuuta. « Puume nuu niika waati átuuta ? »
- [niŋiil ya niŋ uhooŋu niŋeyo - hiim ha únfulaa hiim hicaaŋicaaŋ - lóokuŋ átuuta - kunoom ka … - púpacinoolal hinom - ekaay …]
« Puume núumeyaa teyme hikee ni hitaakiye faw ta infiyye ? » « Wey me uyem paniikatanal waati púlunta ? » « Puume nuuniikatanaa niŋiil ya / hiim ha / lóokuŋ ya / kunoom ka / niŋalaŋ ? » [kaahooŋu, niŋiil, montoloo...] « Ley me paniikatanal waati púsupak empe impukufut ? » [heekaayee ti kaapii piya, heesokut tak …] « Wey upuke hiti káakufaati kiti kaniikatan waati enke ? » [ti hiti piya niŋ hasa Senegaal; picaahaŋ toko me caanak pati étipaapo ya....]
Efantu 13
42
Aala akalaŋana ya náayisan uhooŋu niŋiil weekufut (wuti kayoŋ, wuti farmaci....) niŋ úkupataa nuusincanaa káakufaati ka. Núukaaminoolaa kaahooŋu niŋiil étipaapo, pimisilime, pancaal... « Ni hiim ha hikaapoolaa niŋaam ya niŋuunaa, ekina kunoom keekoole 29 necoop. Ti waah átuuta hiim ataakaataak hisiiŋ ti kaniikatan waati. Ni hiim ha hikaapoolaa niŋaam ya niŋuunaa ñeewase 12, pimisilime pa inkasok ekina ewufane niŋiil. Pale étipaapo ya kasok ni niŋaam ya niŋuunaa ekaapoolaa caanak ca ekina newufan niŋniŋiil. (Ekina necoop pukol kunoom 365, pale ulokot ukalaŋaa hiti pikeme keme. Efúuñohooniyaa teeho hátikin po). »
Aala akalaŋana ya náakaaminool nii anakool ñinkaac ña íññiyisan núhuuniin na niti niŋaam ya impikiipoole caanak ca niŋ hiim ha nihikaapoole niŋaam ya. « Cáatipaapo yii nkatahool tahool etiil ya ti kiim 12, pale kiim ka kitaakoolut niŋ hiim eeha ni hicaaŋ ha, pale unka tipututa kunoom 28 niŋ 31 kati kíhin hicolu kunoom 365 hámim niŋiil oo niŋiil. » Aala akalaŋana ya náahin kiim ka kiti kaahooŋu niŋiil ya kipi kalaŋee, náhiiniyen kunoom ka kiti hiim óo hiim. Aala akalaŋana ya (wala akee ti pakaal paka) náakaaminool fa kunoom ka inki hintanee, kifiit kiti kunoom 7 – salma, caakaw, kayeno ... (Panjaal : kunoom 6). Aala akalaŋana ya naayankanan pakaal paka kapicuk enkey kunoom niŋ kunoom kiyem salma, caañaap, ... « Teyme yem caañaap ti hícook ... ? » « Iyyema fíyooy yem 7 wey me ukaakaay piyeno lóokuŋ písik fíyooy ? Wey me ukaakaay piyeno le nii sílookuŋ súsupak hátikin ? » ...
caanak
hiim etaam ya etuunaa
Efantu 13
43
Níkupat inninanf toko kunoom átuuta. Núuyiniyaa hinanfu kunoom keeñeyaa kiti ñítin (kelecen, misilime, …). Aala akalaŋana ya náayisan fa inkakiic hinoom (samat nii 15 cífeniŋoon 2015 wala 15.12.2015). Núuyaañaa íhinu kaahooŋu niŋiil. Hímaapu hícimu iyyema kalaas ya nonkaya yo.
44
Efantu 14
Enáwunanoolo
1.Kalaas ya niŋ hícump pikalaŋa n’kakalaŋ peefinee pa peeyem pa pati hiniŋ ha. Písik 0 fo 99, n’fúl toko písil 0 hiti ŋaasuwan fo 90, n’fúl toko piti 5 hit 5 fo 95, n’fúl toko 20 fo 0 niŋ písik 71 fo 98. M’payaa pakaal n’kakalaŋ hiti 3 ti 3, 4 ti 4, 6 ti 6, 7 ti 7, 8 ti 8, 9 ti 9. 2. « Eyyey me eefinee ehaŋe pafom ti súsupak sa ? » 25 30 [30] 72 22 [72] 85 95 [95] 44 43 [44] Aala akalaŋana ya náahiiniyen nii peefinee pa m’pihaŋhaŋ panon fa m’pihaŋ fa piyeno ti epees yáali ti écoonooluma pati hiniŋ ha. 3. Kákupat hiti eloŋ eti hinak óo hinak : « Awe maañaa kimentiment 10 enka állafiye hisokan ti malise. M’pucom pa ámpannum nii kimentiment 5 kícimaacim. Puume ankaka hínu? Kimentiment puume kutowiyuu ? » (Aala akalaŋana ya náahiiniyanii ho niŋ eeha pakaal paka inka kalaŋe ka ti kaapii pucniŋenu pa piti 10). 4. Enáwunanoolo anakool pileefa pa piti kucump ka, anakool pileefa pa piti peefinee pa, niŋ pakiical tíkitaaŋ anakool pileefa pa. 5. Páhaŋool Kalaas ya neehaacoolee ti uyoŋ úsupak. Nuuwufanaa kimpaac kiti pikalitee piti peefinee písik 0 fo 99 kayoŋ óo kayoŋ. Pikalitee pa ímpipaacinoolee pakaal paka pakati kayoŋ óo kayoŋ. Púful toko Aala akalaŋana ya naa lu eefinee yoonol (samat nii 50), aal óo aal ti kayoŋ óo kayoŋ eniŋaake oom kaakalitee aŋaa pisiiŋo náyisan kaa kalitee ka. Aala akalaŋana ya naawufan katah/naa kuus ninkiic pati hiniŋ ha aal eehaŋe ya pacas. Ti pikelan pa nuufinaa utah puume kayoŋ óo kayoŋ nkitaake.
Efantu 14
45
Pahanŋ páciite : Aala akalaŋana ya naa lu eefinee yoonool (samat nii 31, pakaal paka kañaŋa káyisan kaakalitee ka keenowe tenko (32) man me kefuleka nkuwufan (30). 6. Uñeehiya sip niŋ kaahooŋu etiil ya.
46
Efantu 15
Káyipen ka kiti keme-keme
Eefinee ya ya keme 1. Ucoopaa kúcump isak niŋ kipaakiil (ŋaasuwan-ŋaasuwan) niŋ pukumpulul isak niŋ nsipaakiil (yonool yonool) :
Kacakan « Kúcump isak niŋ kipaakiil niŋ pukumpulul isak niŋ nsipaakiil, ekina ewufane puu ? » [áwi epaakiil niŋ kaat niŋ sipaakiil ] « Ni aanaanfaa toko yoonool, ekina puume ? » [keme] « Wooto upenanaa ekumpulul yoonool, úhinaa kúcump kiti ŋaasuwan. » Káakaaminool « Samatnii fa nuukalaŋaa fa, tan óo tan nuutaakaa púmpuluŋ, ekina néeyenoonii panon peehaŋe pameeŋ. Wooto ni úhinaa niŋ peniŋowiye pa, ni pukumpulul pa pucokaa ŋaasuwan, núuhinaa toko hícump hiti ŋaasuwan-ŋaasuwan. » « Fiye, ni hícump ha hiti ŋaasuwan-ŋaasuwan ya yicokaa eefinee ya ŋaasuwan, núuhinaa toko hícump heehaŋe pameeŋ nihisokee pikeme-pikeme. »
« Le, pukumpul isak niŋ nsipaakiilnuu taaka. Ta nuupenanaa ta ekumpulul yoonool, ekina neewufan ŋaasuwan. Ni unaa umeyaa nii páhin niŋ hícump hiti ŋaasuwan nuuyaaakeyaa, uceepanaa pukumpul ŋaasuwan pa ti cícump cenkilis (hiti ŋaasuwan-ŋaasuwan), niŋ uteeŋanaa cccco ti múcump pa menkilis ma. Tempo, iyyeno háati kaapii pukumpul (piyoonool-yoonool). »
pukumpul peepenanee
hícump henfakat pútowantiin
1 0 0
hícump henkilis
hícump
pútowantiin
Efantu 15
47
« Cúcump cenkilis ca enca nuuteeŋanaa ca n’cinanf múcump isak niŋ mipaakiil menkilis ma, ekina neewufan ŋaasuwan. Ŋaasuwan eyye lompo, neenakanee tíhicump henfakat (keme-keme), eeha eŋŋuwasaa ti eheem. Nuu teeŋanaa yo epees yaamay, ti piheem pa. Fiye, towiya háati likee ti cícum ca cenkilis cca. » « Likee nitaakiit tíhicump ha henfakat ha (pikeme-keme), neetafee nii eheem. Fiye fa nuuteeŋanaa fa múcump ma miti ŋaasuwan menkilis ma upu memanoolaa hícump hiti pikeme-keme, ekina enanfut likee. Wooto efitaako eheem. » Héetamiyenee « Le, upenanaa penan ekumpul yoonool ti pukumpul isak niŋ sipaakiil sa, nuumemanoolaa toko nene cícump cenkikis, niŋ uteeŋanaa co. Múcump ma menkilis ma m’míyenoonii ŋaasuwan. Nuunanfoolaa ŋaasuwan ya, nuumemnoolaa toko nene hícump heehaŋe pafom. Nu taakaa keme» Uyípenaa : 100 (keme) 2. « Uceecanaa eefinee ya keme ti anakoool leefa ya. Anakool leefaa etuuna etaaka taak hínum kifiit kúsupak kiti ŋaasuwan-ŋaasuwan (ŋŋ) niŋ yonool yonool (yy). Fiye ucukaa nii uñaŋaa hitaaku hícump henfakat, niŋ ucoopaa eheem epii yeno píyisan etiyo. » « Wooto fiye anakool leefa ya etuuna fiye efeecuk : »
« Uceecana keme ti anakool leefa etuunaa. »
Efantu 15
48
Héetamiyenee « Anakool lefaya ti upii uhaaciil : « Samatnii fa nuusokaa fa ti káhiiniyen ka eefinee ya ya 10, ni unaa uceepanaa keme ti anakoool leefa ya eti kúcump ka, uwasantaa likee ti kaapii ka kiti ŋaasuwan-ŋaasuwan ka niŋ lati yonool yonool ya, kamma háati neeñaŋe toko piyeno, te háati eyinantee etantee. » 3. «Fiye úhina lompo kifiit káhaaciil ti anook leefa ya eti peefineepa. »
« Epes yáali efuu kiicaa piyonool yonool pa yy, unfúlatoko piŋaasuwan ŋaasuwan pa ŋŋ impayaa nu penanaa pikeme keme ka epes yaamay mpi kiice kk. » « Uceecanaa eefinee ya keme ti anakoool leefa ya eti peefinee pa : »
kk ŋŋ yy
1 0 0
Ukiicaa 100 niŋ keme ti kanteeh ka. 5. Hétamiyenee « Eefinee ya 100 néepaacinoola ti upii úhaaciil : yoonool niŋ háati niŋ háati. Nuukiicaa efinuma ya 1, nupenanaa siháati súsupak epees yáali. Si ñaŋut pílaaŋool. » 6. Páhin : Uwasaa peefinee pa ti hícump nuceecanaa po ti anakoool leefa ya eti peefinee pa. 30 60 72 100
keme-keme
ŋaasuwn-ŋasuwan
yoonool-yoonool
kk ŋŋ yy
Efantu 15
49
7. Ukalaŋaa páhantuwa ti anakoool leefa ya :
kk ŋŋ yy 2 0 3 4 5 5 6 7 7 3 8 9 9 0 9 1
1 0 0 8. Aala akalaŋana ya naapenan eefinee ya 100 ti ecoonoolaluma ya ti hiniŋ ha náhin 0 fo 100 pipi kalaŋee, púful toko peefinee peemeeŋe hícump píyipena. Naacakan fo pikee peefinee pa pihaŋa pafom pikee pa. Púful toko náahin pifinee 34 fo 46 ti 2, 80 fo 100 ti 5, niŋ 90 fo 100. 9. Aala akalaŋana ya naa kiic anakool leefaa ye pati hiniŋ ha heepaana ha. Pakaal paka n’kakiic ti kanaac pikelan kanteeh ka kiteyii. Aala akalaŋana ya náakaaminool fa ninkaac óo ninkaac inniyem ti 1 – 10 ti yoonool-yoonool ya, niŋ acakan empey pinapoole ti kifiit niŋ ñinkaac. Pakaal paka n’káyini hicuku eehe nii 1 epenanee písik epees yáali fo epees yaamay, pale piŋaasuwan-piŋaasuwan pa piyesane ti kifiit ka.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100
Efantu 15
50
Púful toko aala akalaŋana ya náhini hiyolu wala naatoot pikee peefineepa ti anakool lefaa ya nacakan weyme unowe ti 92, eyyey me eefinee eyyem patiila 25, teetaam 34 ... 10. Uñeehiya sip niŋ kahooŋu etiil ya.
51
Efantu 16
Káyipenka kiti peefinee pa 200, 300, 400, 500, 600, 700, 800, 900
1. « Unaŋaa ti hícump 100, niŋ nene pukumpul 100. » « Ni unaa unaŋaa 200 ti kúcump, aŋe ufa utaakaa : » Kacakan « Ni úhinaa kúcump kiti ŋaasuwan, hiti pikeme-keme niŋ piŋaasuwan-ŋaasuwan niŋ piyoonool-yoonool puume efa utaakaa ? » [sikeme-keme 2, háati ŋaasuwan- ŋaasuwan, yoonool-yoonool 0] « Ukiicaa 200 ti kifiit ka : »
« Ni unaa utaakaa 300, puume ekina efeekiicee ti anakool pileefa pa ? 400 me, 500 me, 600 me, 700 me, 800 me, 900 me ? »
kk
ŋŋ
yy
2 0 0
siheem hícump pútowantiin
Efantu 16
52
2. Ukalaŋaa nukiicaa tíkitaaŋ anakool pileefa pa : 100 300 400 600 500 900 800 700 keme, sikeme síhaaciil, sikeme sipaakiil, sikeme isak niŋ yoonool, sikeme isak, sikeme isak niŋ sipaakiil, sikeme isak niŋ síhaaciil 3. Núŋehiya sip niŋ kaahooŋu etiil ya.
kk
ŋŋ
yy
2 0 0
3 0 0
4 0 0
5 0 0
6 0 0
7 0 0
8 0 0
9 0 0
53
Efantu 17
Káyipen ka kiti peefinee pa 101 fo 109
1. « Unaŋaa ti hícump 99, niŋ nene upenanaa pukumpul 2. Núuhinaa kúcump kiti ŋaasuwan. » « Ni unaa unaŋaa 99 ti kúcump, aŋe efu utaakaa : »
« Nuupenanaa toko mínankiin músupak, aŋe efa utaakaa : »
Kacakan « Awí epaakiil niŋ kaat niŋ sipaakiil, ni upenanaa toko súsupak, ekina puume efee pieewufane ? » [101] « Ni úhinaa kúcump, hiti keme-keme niŋ piŋaasuwan- ŋaasuwan niŋ piyonool yonool puume efa utaakaa ? » [eheem yoonool (keme-keme), háati hícump (ŋaasuwan- ŋaasuwan), ekumpul yoonool (yonool yonool)] Ukalaŋaa nukiicaa ti kanteeh ka : 101 keme niŋ yoonool Hétamiyanee « Ni eefinee etaakaa píhaati tipututa man me tipikelan (epees yáali), picemenantee. Samat nii : áwi ésupak (40) : Piŋaasuwan-ŋaasuwan pa lamma nuukalaŋaa kamma yonool yonoolya ekina háati. Keme niŋ yoonool (101) : Utu ukalaŋaa pi ŋaasuwan-ŋaasuwan pa kamma pikina háati. »
1 0 1
Efantu 17
54
2. « Ukalaŋaa ti anakooolpi leefa pa. »
3. Ukalaŋaa tíkitaaŋ anakool pileefa pa:
108 101 102 109 106 105 104 103 107
4. Uŋeehiya sip niŋ kahooŋu etiil ya.
kk
ŋŋ
yy
1 0 1
1 0 2
1 0 4
1 0 7
1 0 6
1 0 5
1 0 3
1 0 9
55
Efantu 18
Káyipen ka kiti peefinee pa písik 110 fo 199
1. « Unaŋaa ti hícump 100, niŋ nene upenanaa pukumpul 11. Núuhinaa kúcump kiti piŋaasuwan-ŋaasuwan. » « Ni unaa unaŋaa 100 ti kúcump, aŋe efa utaakaa : » « Ni unaa upenanaa 11, aŋe efu utaakaa : » 1 1 1 Kacakan « Utaakaa 100. Ni upenanaa 11, ekina puume eewufane ? » [111] « Ni úhinaa kúcump kiti ŋaasuwan, hiti pikeme-keme niŋ piŋaasuwan-ŋaasuwan niŋ piyoonool-yoonool puume efu utaakaa ? » [eheem1 (keme-keme), mpuus 1 (ŋaasuwan-ŋaasuwan), ekumpulul 1(yoonool-yoonool)] Ukalaŋaa niŋ ukiicaa 111, keme niŋ ŋaasuwan niŋ yoonool « Ni unaa umeyaa nii páhin niŋ kúcump kiti pi ŋaasuwan-ŋaasuwan nuuyaaakeyaa, kaapii óo kaapii kíyiniini kákutak 0 fo 9. Wooto, samatnii fa nuutaakaa fa keme niŋ ŋaasuwan niŋ yoonool (111), ekina néeyini himuusu samatnii fiya fo sikeme isak niŋ sipaakiil áwi epaakiil niŋ kaat niŋ sipaakiil (999). »
Efantu 18
56
2. « Ukalaŋaa ti anakool leefa ya : »
3. Ukalaŋaa tíkitaaŋ anakoo leefa ya 150 190 175 105 125 199 4. Pahaaño Aala akalaŋana ya naawufan sífinma 3 (3, 4, 6) naacakan kapiŋes peefinee empa efi úyiniyaa íhinu niŋ sífinuma sa 3 ense. 5. Pahaaño : « Inci ayme ? » Samatnii : « Eefinee ya etoom eti pikeme-kemepa ekina eyyem 1. Eefinee ya etoom eti piŋaasuwan-ŋaasuwan pa niŋ eefinee ya etoom eti piyoonool-yoonool pa ekina eyyem eefinee ya etoom eti pikeme keme pa eenanfee 3. »
kk
ŋŋ
yy
1 1 1
1 1 0
1 3 8
1 5 6
1 6 2
1 1 3
1 4 4
1 9 9
Efantu 18
57
6. Peefinee pa péeciita pa Nikiic peefinee pa ti pífinuma ti niŋkiic na. súluutoo sikeme isak niŋ lúutoo yoonool ________ (501) súluutoo sikeme isak niŋ yoonool ________ (600) síis sikeme isak niŋ íis yoonool ________ (501) síis sikeme isak niŋ yoonool ________ (600) Aala akalaŋanaya naacoopool kákupat ti peefinee pa péecitapa niŋ puume efi píkatinoolee nakool. 501 sikeme isak niŋ poonool 600 sikeme isak niŋ yoonool 502 sikeme isak niŋ ñésupak 700 sikeme isak niŋ súsupak 603 sikeme isak niŋ yoonool niŋ ñáhaaciil (503 sikeme isak niŋ ñáhaaciil) 800 sikeme isak niŋ síhaaciil 504 sikeme isak niŋ ñapaakiil 900 sikeme isak niŋ sipaakiil 7. Uŋeehiya sip niŋ kahooŋu etiil ya.
58
Efantu 19
Káyipen ka kiti peefinee pa písik 200 fo 999
1. « Ni unaa unaŋaa pukumpul199 tíkucump, aŋe nuukaakaayaa hitaaku : »
« Ni unaa upenanaa sukumpul súsupak, aŋe efu utaakaa : »
Kacakan « 199, ni upenanaa 2, ekina puume efee wufan ? » [201] « Ni uúhinaa toko kúcump kiti ŋaasuwan, pikeme-keme niŋ piŋaasuwan-ŋaasuwan niŋ piyoonool-yoonool puume efu utaakaa ? » Ukalaŋaa nukiicaa : 201 sikeme súsupak niŋ yoonool
Efantu 19
59
2. Ukiicaa ti anakool leefa ya
3. Ukalaŋaa tíkitaaŋ anakool leefa ya : 200 202 350 450 575 680 825 950 4. Hikiicu Ukiicaa peefinee pa písikii 890 fo 905 ti kanteeh ka.
kk
ŋŋ
yy
2 0 0
2 0 2
3 5 0
4 5 0
5 7 5
6 8 0
8 2 5
9 5 0
60
Efantu 20
Káhipen ka kiti 1000 (wúli)
1. Kacakan « Ta nuufinaa ta weyme nuunow ti sikeme isak niŋ sipaakiil niŋ áwi epaakiil niŋ kaat niŋ sipaakiil ? » [wúli] « Wooto puume nupenanaa ti sikeme isak niŋ sipaakiil niŋ áwi epaakiil niŋ kaat niŋ sipaakiil uputaakaa wúli ? » [yoonool] « Ni unaa utahaa 999 ti kúcump aŋe efu utaakaa : » « Ni unaa upenanaa 1, nuutaakaa aŋe : »
1 0 0 0 « Uñaŋaa kapenan hifiit hoonool epees yáali, nuu yonkalaa yo pipeñwaal. » « Nuukalaŋaa nuukiicaa 1000 (wúli). » Kacakan « Sífinuma puume siyem ti 1000 ? » [sífinuma 4, 1 niŋ si háati 3] « Upii puume nuucukaa le ? » [píyaŋpa upii úhaaciil nuutaakaa hínum, pukumpul pa, mpús pa niŋ piheempa. Upenanaapenan kaapi koonool epees yaamay, pipeñwaal pa] « Uceepanaa eefinee ya 1000 ti anakool leefa ya. »
Efantu 20
61
2. Anakool leefa ya eti kúcump ka « Usalaasal anakool leefa eti kifiit kíhaaciil kéetaake pukumpul, púmpuus niŋ piheem. Ti kaapi kenke nuuwasa nantoonool siheem ŋaasuwan (tipikeme-keme) insi yénoonii hícump henfakat hiti 1000. Nuu penanaa hifiit hoonool epees yaamay ni pipeñwaalo. »
« Uceecana 1000 ti anakool leefa eti kúcump ka. »
Hétámiyanee « Samatnii peefinee pa ŋaasuwan (10) niŋ keme (100), niŋ wúli (1000) lompo eti uwasaa likee ti kifiit ka keetowiyeka. » 3. Anakool leefa eti peefinee pa « Samatnii ti anakool leefa eti kúcump ka, efuu penanaa kaapi koonool epees yáali no yonkalaa yo wúli-wúli néemalee ww. »
wúli-wúli ww
keme-keme
kk
ŋaasuwan-ŋaasuwan
ŋŋ
yoonool-yoonool
yy
Efantu 20
62
« Uwasaa wúli ti anakoool leefa ya eti peefinee pa samat nii fiye : »
4. Uukalaŋaa nukiicaa 1000 wúli. 5. Heetámiyanee « Eefinee ya 1000 etaaka sífinuma sipaakiil : éífinuma ya 1 niŋ si háati síhaaciil. Nuukiicaa éfinuma ya 1, pipa nuupenanaa si háati síhaaciil epees yáali. Siñaŋa pukotool : 1000. » 6. Uñeehiya sip ti kaŋoohu etiil ya.
ww kk ŋŋ yy
1 0 0 0
63
Efantu 21
Káhipen ka kiti 1000, 2000, 3000, 4000, 5000, 6000, 7000, 8000, 9000
1. « Usincanaa anakool pileefa pa : »
wúli- wúli ww
keme- keme
kk
ŋaasuwan- ŋaasuwan
ŋŋ
yoonool-yoonool
yy
2 0 0 0
Kacakan « Puume yem ti kaapii óo kaapii ? » [2 ti pi pipeñwaalopa /wúli-wúli ; ti pikee pa háati likee] « Núuhinoola niŋ kúcump kiti 10, eyyeme éfinuma ehaŋe pafom kaapii óo kaapii efi éyini kayekan ?» [9] « Wooto eefinee ya eyyeyme nuyaakaŋ fíyooy ? » [2000] « Nuunaa upenanaa kotoke peñwaalo yoonool, ekina puume eefewufan ? » [3000] (pikaay, fo 90000) 2. Núuyipenaa kalaŋ niŋ hikiicu 2000 síwuli súsupak 3000 síwuli síhaaciil 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000
64
Efantu 22
Káyipen ka kiti peefinee pa písik 1001 fo 1100
1. « Usiincanaa anakool leefa ya : »
Kacakan « Puume yem ti hifiit óo hifiit ? » « Puume efuukiicaa ho ti anakool leefa eti peefinee ? »
2.Ukalaŋa tíkitaŋ kifiit ka : 1001 wuli niŋ yonool Ukiicaa 1001 3. « Ufinaa písik 1001. » (1002, 1003, 1004, 1005, 1006, 1007, 1008, 1009, 1010. » Aala akalaŋana ya naa kiic eefine ya ti hininiŋ ya heepaana ha, pikalaŋ kapi finfin 4.« Eyyey me eefine eehaŋaya pafom eyyina piheno ti hifiit ?» [9] « Ooto niŋ fúla 1009, úhina hicúmp ti hifiit ha hiti piŋaasuwan-naasuwan pa. Nuukiicaa 1010 fo cuk fiye : »
ww kk ŋŋ yy
1 0 0 1
ww kk ŋŋ yy
1 0 1 0
Efantu 22
65
« Ukalaŋaa : Tikitaŋ hiniŋ ha heepaana ha. Nuukiica ho samatnii fiye: 1010. » « Ufina píik 1010. » (1011, 1012, 1013, 1014.... fo 1100). Aala akalaŋana ya na kiic peefine pa ti hiniŋ ha heepaana ha pikalaŋa pa kapi finfin éfinuma. 5. « Ukalaŋa ti anakoool leefa ya. »
6. Hétámiyanee « Nuunaa ufinaa, nuusokaa : - wúli, síwuli súsupak, síwuli síhaaciil, síwuli sipaakiil ... - síwuli ŋaasuwan, síwuli áwi, síwuli áwi niŋ ŋaasuwan ... - síwuli keme, síwuli sikemme súsupak, síwuli sikeme síhaaciil ... Ekina néeyisan nii puwuli wuli pa pitaakaataak piyoonool-yoonool eti epo, piŋaasuwan-ŋaasuwan eti po, pikeme-keme eti po. Efuukalaŋaa ho ti efantu eyya hátikin. »
ww kk ŋŋ yy
1 0 1 1
1 0 2 0
1 0 3 9
1 0 4 8
1 0 5 0
1 0 7 5
1 0 8 0
1 0 9 9
1 1 0 0
66
Efantu 23
Kalaŋ písik 1101 fo 99999
1. « Usincanaa anakool pileefa pa : »
ww kk ŋŋ yy
1 1 0 1
Kacakan « Puume yem ti kapii oo kapii ? » [pewñaalo 1 / wúli-wúli 1, eheem 1 / keme-keme 1, ekumpul 1 / yoonool-yoonool 1] « Ufina ti coonool. » Kalass ya neefin. Aala akalaŋana ya naakiic peefinee pa pati anakool leefa ya ta pikalaŋa pa kapi finfin písik 1101 – 1200. Kacakan « Ni úhinaa niŋ kúcump kiti ŋaasuwan, eyyey me éfinuma eehaŋe pafom kaapi oo nkiyina kayekan? » [9] « Ni uceecanaa 9 ti kaapii oo kapii, ekina puume efeewufan? » [síwuli isak niŋ sipaakiil niŋ sikeme isak niŋ sipaakiil niŋ áwi epaakiil niŋ kaat niŋ sipaakiil]
Efantu 23
67
2. « Ukalaŋaa ti anakool leefa ya : »
3. Támiyanee « Nuunaa ufinaa, nuusokaa : - wúli, síwuli súsupak, síwuli síhaaciil, síwuli sipaakiil ... - síwuli ŋaasuwan, síwuli áwi, síwuli áwi niŋ ŋaasuwan ... - síwuli keme, síwuli sikemme súsupak, síwuli sikeme síhaaciil ... Ekina néeyisan nii síwuli síwuli sa sitaakaataak piyoonool yoonool eti po, piŋaasuwan-ŋaasuwan eti po, pikeme-keme eti po. Pífinuma pa empa nuukiicaa pa pikina piyem písik 0 fo 9. Pale pífinuma pa pitaakut pikelan. Ímmaaw pákupal unaa pitaakut paluwal pa piti peefinee puloŋ peetaakiye pa. Ti pákupal unaa paluwal pa piti eefineya eehaŋe ekina eyyem miliyoŋ. Pale pimilioŋ pa pitaakaataak piyoonool yoonool eti po, piŋaasuwan-ŋaasuwan eti po niŋ pikeme-keme eti po. Núuyiniyaa hisoku similiyoŋ ŋaasuwan wala similiyoŋ keme. Wooto únfula piwúli-wúli pa efi taako nene hifiit hiti pimiliyoŋ pa… Iyyema fiye efi ulehaa ti piwúli-wúli pa, niŋ piyoonool yoonool pa, piŋaasuwan-ŋaasuwan pa niŋ pikeme-keme pa pi tempo. »
ww kk ŋŋ yy
1 1 0 0
1 9 9 9
2 3 4 5
5 6 8 9
6 0 1 0
6 1 0 0
6 5 0 0
8 9 5 0
9 9 9 9
Efantu 23
68
4. Aala akalaŋana ya náahin pikalaŋa pa kapikalaŋ peefine pempe : 1 10 100 1000 « Kalaŋ ya kati ésuum nuuwasaa was pikee pa elehan tipikelan pikeme-keme pa. Wooto efi úyiniyaa hikiicu 1.000 ti káasiiŋuma ka kiti 1000. »
69
Efantu 24
Peefinee pa písik 10.000 fo 99.999
1. Enáwunanalooloo « Ukalaŋaa pífinuma pa ti anakool leefa ya : ».
ww.yy kk ŋŋ yy
9 0 9 0 4
1 0 0 0 1 9 9 2 1 9 9 9
« Ukalaŋaa peefinee pa tikitaŋ anakool leefa ya : » 430 120 1825 450 3001 1008 101 9000 9025 9350 9099 9999 2. « Ti kafinu, weyme nunow ti 9.999 ? » [Aŋa sí wúli ŋaasuwan nanow too. Upenanaa penan 1 ti 9.999, neewufan sí wuli ŋaasuwan.] «Ukiicaa káawinkisool enke ti anakool leefa ya: »
ww.yy kk ŋŋ yy
+
1
9 1
9 1
9
9 1
1 0 0 0 0
Hétámiyanee « Ti hícump hiti ŋaasuwan, tan óo tan nuutaakaa 10 ti kaapii kikee, nuukiicaa toko éfinuma ya 0. Efínuma ya neekicee 1 ti kaapii kenowe ka tenko, ti epees yaamay. »
Efantu 24
70
Kacakan Kañahan
« Ti kaapii ka ww.yy nuutaakaa : 1+9=10. Puume an áfaayini éfulani eefinee ya 10 ti anakool leefa ya ? » « Ni anakool leefa ya etuunaa elehaa ti kaapii ka ww.yy, puume an naañaŋe íhinu ? » « Ni ufulaa epees yaamay upukaakaay epees yáali, ni kaapiika yoonool-yoonool nka kikaakay, weyme efu now tenko ? » « Ni kaapiika kiti wúli-wúli yoonool-yoonool (ww.yy) nka kikaakay, weyme efu now tenk ? »
Nuu ceecana éfinuma ya 0 ti kaapii ka ww.yy, nuu toosanaa éfinuma ya 1 ti kaapii ka kiti epees yaamay. Nuu penanaa ti anakool leefa ya etuunaa kaapii epees yaamay. Kaapii ka kiti piŋaasuwan-ŋaasuwan efi punow tenko. Kaapii ka kiti piŋaasuwan-ŋaasuwan pa piti wúli (ww.ŋŋ) wúli-wúli ŋaasuwan-ŋaasuwan nenow tenko.
« Nuu málaaho: ww.ŋŋ. Ooto uceecanaa 10.000 ti anakoool leefa ya : »
ww.ŋŋ ww.yy kk ŋŋ yy
1 0 0 0 0
« Ukalaŋaa : 10000 (síwuli ŋaasuwan) wala 10.000 »
Efantu 24
71
3. « Ukalaŋaa peeefinee pa ti anakool leefa ya : » ww.ŋŋ ww.yy kk ŋŋ yy
1 0 0 0 0
1 0 2 0 0
7 1 1 7 5
9 9 0 0 0
9 9 9 9 9
4. Peefinee pa péeciitapa
« Máasupak ma miti peefinee pa nmunakoolnakool ti paluwal. Niŋ úlafiyaa káakatinool eti po (etempo) ti kalaŋ ya nuusokaa. » 10.001 síwuli ŋaasuwan niŋ poonool 11.000 síwuli ŋaasuwan niŋ yoonool 10.004 síwuli ŋaasuwan niŋ ñapaakiil 14.000 síwuli ŋaasuwan niŋ sipaakiil 20.001 síwuli áwi niŋ poonool 21.000 síwuli áwi niŋ yoonool 20.002 síwuli áwi niŋ ñésupak 22.000 síwuli áwi niŋ súsupak 20.003 síwuli áwi niŋ ñáhaaciil 23.000 síwuli áwi niŋ síhaaciil
72
Efantu 25
Mañ
5 F CFA kaahit 1 nekiicee U 1
10 F CFA uhit 2 U 2
25 F CFA uhit 5 U 5
50 F CFA uhit 10 U 10
100 F CFA uhit 20 U 20
200 F CFA uhit 40 U 40
250 F CFA uhit 50 U 50
500 F CFA uhit100 U 100 1000 F CFA uhit 200 U 200
2000 F CFA uhit 400 U 400
5000 F CFA uhit 1000 U 1000
10000 F CFA uhit 2000 U 2000
Efantu 25
73
« Weyme ukiicee ti kaahit ka isak ? » [25 F] « Weyme éfinuma ya 25 neekamane ? » [Aŋa 25 F] « Mañ emme immiliyeeli ti mah isak niŋ síhaaciil Afric pa caanak ca incinow pa : Benin, Burkina Faso, Kot Divuwar, Gine-Bisaawo, Mali, Niser, Senegaal niŋ Tógo. » « Wooto ti kaahit ka kiti isak, kiiceekiic 25 F pale ti kíleeluuf unaa usokantaa 25, nuusokaa 5. Ekina uhit 5. » « Weyme ukiicee ti kaahit ka kiti koonool ka ? » [5 F] « Weyme éfinuma ya 5 neekamane ? » [Aŋa 5 francs CFA] « Wooto ti kaahit ka kiti koonool ka, kiiceekiic 5 francs CFA ekina eyem franc yoonool isak pale ti kíleeluuf unaa usokantaa 5, nuusokaa kaahiti. Ekina kaahit 1. » Aala akalaŋana ya naasincan uhit wa púlooŋ niŋ mañ ma miti bank ya poko niŋ kalaas ya ti kaahit kanteeh ka kee muse ka. « Ti pákupal unaa, nuuluwaa kaahit, iyyeno kaahit 1 kikina kiyem si francs CFA 5. » « Ukiicaa eefinee ya eyya nuuluwaa ya ti pákupal uunaa. Nuukiicaa yo samat nii ti anakool leefa ya ti kaahit ka keemuse ka, niŋ « U » katu úyisanaa nii kiti mañ núukupaa. » « Nitah kunuu : Naasokaa anooma konii añaŋaa cooy uhit 100, nitah kunuu nii ata wufan aluu kaahit kiti 100 F CFA, (ti enka inkakiice tenko 100 F CFA) pale añaŋa kawufan aluu kaahit kiti 500 F CFA ! Eehe hitaakaataak hikaw meemak ti unaa keekalaŋe ka káawinkisool infalanse. Po hátikin efuukalaŋaa káawinkisool kati utaakaa mañ ti F CFA. » Ñáhin A. Aala akalaŋana ya náamaahatan kísaalimant ka kiti mañ mañ 25 F CFA, 100 F CFA, niŋ uhit mañ 500 F CFA, 5000 F CFA, 10000 F CFA pati hiniŋ ha heepaana ha, naasok pakaal pikalaŋa pa kakiic po ti kátamiyan ti unteeh wa uteyii. (25 F CFA = U 5 ...)
Efantu 25
74
1. Adama añiinoo náayonkaliyoo apisokoo nii ápoñiyoo poñ U 1000 ti post ya. Puume post ya neekiice ti kaahit ka kiti kúmpoña ka ? (5.000 F CFA) 2. Saly naawas U 200 ti ñako bank ya etiyoo. Puume áhina ya ati bank ya naakaakaay hikiicu ti cihit ñako bank ca citiyoo ? (10.000 F CFA) « Po hátikin, efi uhaŋaa nuukalaŋaa picaaŋ káakufaati ka kiti pakiical soŋ ti pákupal unaa niŋ ti falance. Eehe lompo heŋaake hikaw hiyema nii mansiŋ éwinkisooluma efu uwinkisoolaa. »
75
Efantu 26
Peefinee pa písik 100.000 fo 999.999
Kacakan Kañahan
« Ti kafinu, weyme nunow ti 99.999 ? » « Puume nuutaakaa síwuli keme ? »
Síwuli keme Uupenanaa penaaan 1 ti 99.999 ekina elehe síwuli keme 100.000 = síwuli keme
1. « Ukiicaa ti anakool leefa ya : »
+
1
1
9 1
9
1
9
1
9
9 1
= 1 0 0 0 0 0 2. « Ukalaŋaa : » 100.000 síwuli keme « Niŋ múusa sífinuma 3 (nuufinaa ti káali upukaaykaay kaamay, nuuwasaa elehan. Ekina ne nésumiyan kalaŋ ya. »
Kacakan Kañahan
«Sífinuma puume siyyem ti 100.000 ? » « Anakool leefa yaetuuna ekelan ya upii puume neetaake ? »
100.000 ataaka sífinuma isak niŋ yoonool. Anakool leefa ya etuunaa ekelan ya upii isak neetaake. Ukina uyem ww.ŋŋ/ww.yy/kk/ŋŋ/yy
Efantu 26
76
« Puume uufuu ceepanaa 100.000 ti anakool leefa ya etuunaa ? » « Ni kaapii kenke keenoweka ti kaapii ka kiti pi yonool yonool pa piti piwúli-wúli pa, puume nuu ñaŋaa yo kaayonkal ? »
Kaapii koonool efuu upenanaa ti kaamay. Uñaŋaa yo hiluwu kaapii ka kiti pikeme-keme pa piti wúli-wúli : ww.kk
3. « Wooto fiye uceepana 100.000 ti anakool leefa ya : »
ww.kk ww.ŋŋ ww.yy kk ŋŋ yy
1 0 0 0 0 0
Hétamiyanee «Upii úhaaciil nuutaakaa ti piyoonool yoonool pa : kk, ŋŋ, yy. Púwuli wúli pa lompo pitaakaa taak upii úhaaciil : ww.kk, ww.ŋŋ, niŋ ww.yy » « Uceepana 100 niŋ 100.000 ti anakool leefa ya : »
ww.kk ww.ŋŋ ww.yy kk ŋŋ yy
1 0 0 0 0 0
Kacakan Kañahan
« Puume efu ukalaŋaa seefinee sa súsupak sa : » 100 100.000 « Weyme usiiŋi ye ti keme ti seefinee sa súsupak sa ? »
keme síwuli keme Ecóok ya likeetom fo keme. Keme ekee ya hiti púwuli-wúli, kaatuko púwuli-wúli pitaakaa taak pikeme-keme.
Efantu 26
77
« Kifiit ka kiti anakool leefa ya fiye inki kiicee : »
púwuli-wúli pa pi yoonool-yoonool pa
ww.kk ww.ŋŋ ww.yy kk ŋŋ yy
4. « Ukalaŋaa peefinee pa ti kifiit ka : »
púwuli-wúli pa pi yoonool-yoonool pa
ww.kk ww.ŋŋ ww.yy kk ŋŋ yy
1 0 0
1 0 0 1 0 0
9 9 9
9 0 0 9 0 0
9 9 9 9 9 9
78
Efantu 27
1.000.000 wala miliyoŋ
Kacakan Kañahan
«Ti kafinu, weyme nunow ti 999.999 ? » « Wúli wúli ataakaataak caacaw. Cikina ciyem incey ? » « Púful eeha nuusokaa ha ti kiti peefinee pa empa fiyaaw, upii puume pimiliyoŋ pa impiñaŋe hitaaku ? »
Aŋa wúli wúli enowe teyo. Caacaw ca miliyoŋ. Ti hiti pimiliyoŋ uñaŋaa hitaaku upii úhaaciil :
- pikeme-keme pa piti pimiliyoŋ- miliyoŋ pa mm.kk
- piŋaasuwan-ŋaasuwan pa piti pimiliyoŋ- miliyoŋ pa mm.ŋŋ
- piyoonool-yoonool pa piti pimiliyoŋ- miliyoŋ pa mm.yy
1. « Ukalaŋaa peefinee pa ti anakool leefa ya : » pimiliyoŋ-miliyoŋ pa púwuli-wúli pa piyoonool-yoonool pa
mm.kk mm.ŋŋ mm.yy ww.kk ww.ŋŋ ww.yy kk ŋŋ yy
2. Uukalaŋaa nukiicaa 1.000.000 (miliyoŋ)
Efantu 27
79
3. « Ukalaŋa ti anakoool leefa ya. » pimiliyoŋ-miliyoŋ pa púwuli-wúli pa piyoonool-yoonool pa
mm.kk mm.ŋŋ mm.yy ww.kk ww.ŋŋ ww.yy kk ŋŋ yy
9 9 9 9 9 9
5 0 0 0 0 0 0 0
2 2 0 5 0 0 0 0 0
9 0 0 0 0 0 0 0 0
9 0 0 9 0 0 9 0 0
9 9 9 9 9 9 9 9 9
4. « Ukalaŋaa peefinee pa tíkitaaŋ kifiit ka : » 40.000 500.000 10.000.000 123.000 3.850.000 245.000.500 1.500.000 14.000.000 999.999.000 5. Ñáhin Páhin 1 : Uhankanaa ucaw kifiit ka.
pimiliyoŋ-miliyoŋ pa púwuli-wúli pa piyoonool-yoonool pa
mm.ŋŋ ww.yy kk
Efantu 27
80
Páhin 2 : Ukalaŋaa peefinee pa páhantuwa anakool leefa ya.
pimiliyoŋ-miliyoŋ pa púwuli-wúli pa piyoonool-yoonool pa
mm.kk mm.ŋŋ mm.yy ww.kk ww.ŋŋ ww.yy kk ŋŋ yy
5
9 0
2 0 0
3 0 0 0
7 0 6 0 0
2 0 0 9 0 0
1 2 8 5 0 0 0
9 5 6 0 0 5 9 9
2 9 3 0 0 0 0 0 0
Pahin 3 : Ukátinoolaa peefinee pa ni pilehan nuu kalaŋaa po. Samat nii : 234500934 ne kiicee fiye 234.500.934. 10 100 1000 10000 100000 1000000 52 405 2600 40920 888888 9999999 1000 1350 20050 1500000 77200000 950000000
Efantu 27
81
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
41 42 43 44 45 46 47 48 49 50
51 52 53 54 55 56 57 58 59 60
61 62 63 64 65 66 67 68 69 70
71 72 73 74 75 76 77 78 79 80
81 82 83 84 85 86 87 88 89 90
91 92 93 94 95 96 97 98 99 100
Vocabulaire mathématique dans ce document :
Français English Kuloonaay
addition addition kaananfool
bénéfice profit púkal
calcul écrit written calculation káawinkisool peekiicee
calcul mental mental calculation káawinkisool n’kunuu
calculatrice calculator mansiŋ éwinkisoluma
calculer to calculate káawinkisool
calculer avec des objects to calculate with objects káawinkisool niŋ waah
calculer avec les doigts to calculate with your fingers
káawinkisool n’kisiik
calculer dans la tête/ calculer mentalement
to calculate in your head/mentally
káawinkisool n’kunuu káawinkisool paakiicut
centaine hundred keme-keme
chiffre figure éfinuma
colonne column hifiit
complément de 5 complement of 5 écutenu eti 5
compter to count kafinu
dërëm (wolof) kóli (Gambie), kaahit (Sénégal)
dessin, illustration picture, illustration paliilal, hitafu
deuxième second púsupiyenu
diviser en deux to divide by two kaahaacool ñésupak
division division kaatahool
dizaine ten ŋaasuwan-ŋaasuwan
double double hiñofu / máasupak
groupement grouping káacumpool
mathématiques mathematics matimatik
millier thousand wúli-wúli
multiplication multiplication kaañofenool
nombre number éefinee
notion notion pámiiloolal
ordre order pítin
ordre croissant ascending order kafinu aapisilosilo
ordre décroissant descending order kafinu aapuwano wano
paranthèses brackets píŋaamu
premier first píyaañ
problème problem étuk
ranger, mettre en ordre to put in order hisuunu
représentation representation pasiiŋ
reste rest pútowantiin
révision revision énawunanoolo
soustraction subtraction káakaasinool
stratégie strategy feelee
symbole symbol lánkamaasi
tableau table anakool leefaa
tas pile hícump
troisième third píhaaciyenu
unité unit yoonool-yoonool
zéro zero háati
Nombres karone 0 háati
1 yoonool
2 súsupak
3 síhaaciil
4 sipaakiil
5 isak
6 isak niŋ yoonool
7 isak niŋ súsupak
8 isak niŋ síhaaciil
9 isak niŋ sipaakiil
10 ŋaasuwan
11 ŋaasuwan niŋ yoonool
12 ŋaasuwan niŋ súsupak
13 ŋaasuwan niŋ síhaaciil
14 ŋaasuwan niŋ sipaakiil
15 kaat
16 kaat niŋ yoonool
17 kaat niŋ súsupak
18 kaat niŋ síhaaciil
19 kaat niŋ sipaakiil
20 áwii
21 áwii niŋ yoonool
22 áwii niŋ súsupak
23 áwii niŋ síhaaciil
24 áwii niŋsipaakiil
25 áwii niŋ isak
26 áwii niŋ isak niŋ yoonool
27 áwii niŋ isak niŋ súsupak
28 áwii niŋ isak niŋ síhaaciil
29 áwii niŋ isak niŋ sipaakiil
30 áwii niŋ ŋaasuwan
31 áwii niŋ ŋaasuwan niŋ yoonool
32 áwii niŋ ŋaasuwan niŋ súsupak
33 áwii niŋ ŋaasuwan niŋ síhaaciil
34 áwii niŋ ŋaasuwan niŋ sipaakiil
35 áwii niŋ kaat
36 áwii niŋ kaat niŋ yoonool
37 áwii niŋ kaat niŋ súsupak
38 áwii niŋ kaat niŋ síhaaciil
39 áwii niŋ kaat niŋ sipaakiil
40 áwii ésupak
50 áwii ésupak niŋ ŋaasuwan
60 áwii éhaaciil
70 áwii éhaaciil niŋ ŋaasuwan
80 áwii epaakiil
90 áwii epaakiil niŋ naasuwan
100 keme
101 keme niŋ yoonool
102 keme niŋ súsupak
103 keme niŋ síhaaciil
104 keme niŋ sipaakiil
105 keme niŋ isak
106 keme niŋ isak niŋ yoonool
107 keme niŋ isak niŋ súsupak
108 keme niŋ isak niŋ síhaaciil
109 keme niŋ isak niŋ sipaakiil
110 keme niŋ ŋaasuwan 120 keme niŋ áwii
130 keme niŋ áwii niŋ ŋaasuwan
140 keme niŋ áwii ésupak
150 keme niŋ áwii ésupak niŋ ŋaasuwan
160 keme niŋ áwii éhaaciil
170 keme niŋ áwii éhaaciil niŋ ŋaasuwan
180 keme niŋ áwii epaakiil
190 keme niŋ áwii epaakiil niŋ ŋaasuwan
200 sikeme súsupak
300 sikeme síhaaciil
400 sikeme sipaakiil
500 sikeme isak
600 sikeme isak niŋ yoonool
700 sikeme isak niŋ súsupak
800 sikeme isak niŋ síhaaciil
900 sikeme isak niŋ sipaakiil
1000 wúli
