БОШЛАНҒИЧ САРФ ДАРСЛИГИ tili/bidon/Sarf1.pdf · 2012. 2. 13. · 4 Сулосий музоъаф ларда ع (айн) ва ل (лом) ўрнида икки

БОШЛАНҒИЧ САРФ

ДАРСЛИГИ

www.islamnuri.com

www.islamnuri.com 2

�

К А Л И М А, В А З Н

� Ўзидан бирор маъно англатган сўзга араб тилида калима

дейилади. Араб калималари уч қисмдан иборат:

Исм: �каби. Ҳарф: )+ ва )- каби %$ب :каби. Феъл ر�

� Исм ўзи уч қисмдир:

Сулосий (уч ҳарфли): 123ز каби. Рубоъий (тўрт ҳарфли): $256�

каби. Хумосий (беш ҳарфли): ��$58 каби.

� Феъл икки қисмдир: Сулосий (уч ҳарфли): 222$ب% каби.

Рубоъий (тўрт ҳарфли): د:$ج каби.

� Ҳарф икки қисм бўлиб, ҳарфи аслий (ўзак ҳарфи) ва ҳарфи

зоида (қўшимча ҳарф)дан иборат. Араб тилида аслий ва зоида

ҳарфлар орасини ажратиш учун махсус ўлчов - - вазн қабул

қилинган. Араб калималарининг мезони ف ع ل (фо, айн, лом)дир.

� Ҳарфи аслий деб вазнда ف ع ل нинг рўбарўсида бўлган

ҳарфларга айтилади. Масалан: 2$ب% → �26E вазнида бўлиб, барча

ҳарфлари аслийдир. Ҳарфи зоида ف ع ل нинг рўбарўсида

бўлмаган ҳарфлардир. Масалан: اآ22$م → �226Eا вазнида бўлиб,

бундаги ا ҳарфи зоидадир.

� Ҳарфи аслий сулосийларда учта: ف ع ل (фо, айн, лом).

рубоъийларда тўртта: ف ع ل ل (фо, айн ва иккита лом).

хумосийларда бешта: ف ع ل ل ل (фо, айн ва учта лом).

� Сулосий икки қисмдир: сулосий мужаррад ва сулосий мазид.

www.islamnuri.com

www.islamnuri.com 3

Сулосий мужаррадда учта аслий ҳарф устига зоида ҳарф

қўшилмаган бўлади. Масалан: ب$% → �6E вазнида.

Сулосий мазидда учта аслий ҳарф устига зоида ҳарф қўшилган

бўлади. Масалан: اآ$م → �6Eا вазнида.

� Рубоъий ҳам икки қисмдир: рубоъий мужаррад ва рубоъий

мазид.

Рубоъий мужаррадда тўртта аслий ҳарф устига зоида ҳарф

қўшилмаган бўлади. Масалан: د:$ج → �K6E вазнида.

� Рубоъий мазидда тўртта аслий ҳарф устига зоида ҳарф

қўшилган бўлади. Масалан: 1:$جL → �K65L вазнида.

� Хумосий ҳам икки қисмдир: хумосий мужаррад ва хумосий

мазид.

Хумосий мужаррадда бешта аслий ҳарф устига зоида ҳарф

қўшилмаган бўлади. Масалан: ش$OP� → �KK6E вазнида.

Хумосий мазидда бешта аслий ҳарф устига зоида ҳарф

қўшилган бўлади. Масалан: Q31رRS → �TKK6E вазнида.

И С М ва Ф Е Ъ Л Т У Р Л А Р И

Исм ва феъллар ушбу етти турдан бирига мансуб бўлади: саҳиҳ,

музоъаф, мисол, ажваф, ноқис, лафиф, мултавий.

� Саҳиҳ (соғ) аслий ҳарфларидан бирортаси иллат ҳарфи

бўлмаган ва иккита ҳарфи бир хил бўлмаган исм ё феълдир.

Масалан: ب$% → �6E вазнида, ب$% → �6E вазнида.

� Иллат ҳарфлари учта: و ا ي (вов, алиф, ё).

� Агар калиманинг ف (фо)си ўрнида ҳамза бўлса маҳмузул фо

(фоси ҳамзали) дейилади. Масалан: $Yا → �6E вазнида.

� Агар ҳамза ع (айн)нинг ўрнида бўлса маҳмузул айн (айни

ҳамзали) дейилади. Масалан: رZY → �6E вазнида.

� Агар ҳамза ل (лом)нинг ўрнида бўлса маҳмузул лом (ломи

ҳамзали) дейилади. Масалан: أ$Y → �6E вазнида.

� Музоъаф (иккиланган) икки қисмдир: сулосий музоъаф ва

рубоъий музоъафеъли

www.islamnuri.com

www.islamnuri.com 4

Сулосий музоъафларда ع (айн) ва ل (лом) ўрнида икки бир

хил ҳарф бўлади. Масалан: \$E - аслида ر$E → �6E вазнида.

Рубоъий музоъафларда ف (фо) ва биринчи ل (лом)нинг

ҳамда ع (айн) ва иккинчи ل (лом)нинг ўрнида икки бир хил ҳарф

бўлади. Масалан: $]$] → �K6E вазнида.

� Калиманинг ف (фо)си ўрнида иллат ҳарфи бўлса мисол

(саҳиҳга ўхшаш) дейилади. Масалан: 12-و ва 12-و → �26E ва �26E

вазнида.

� Калиманинг ع (айн)и ўрнида иллат ҳарфи бўлса ажваф

(ғовак) дейилади. Масалан: ل_ ва ل_ → �6E ва �6E вазнида.

� Калиманинг ل (лом)и ўрнида иллат ҳарфи бўлса ноқис

(қисқа) дейилади. Масалан: a+ر ва a+ر → �6E ва �6E вазнида.

� Калиманинг ع (айн) ва ل (лом)и ўрнида иллат ҳарфи бўлса

лафиф (ёпишган) дейилади. Масалан: 2_ي ва 2_ي → �26E ва �26E

вазнида.

� Калиманинг ف (фо) ва ل (лом)и ўрнида иллат ҳарфи бўлса

мултавий (ўралган) дейилади. Масалан: acو ва acو → �6E ва �26E

вазнида.

И Ш Т И Қ О Қ, Ж О М И Д ва М А С Д А Р исмлар

� Бир калимадан асли маънода унга яқин бўлган хилма-хил

сўзларни ясашга иштиқоқ дейилади. Масалан: fYghآ дан iLgآ +2hj_ب ,

, ihآ , ihj+ каби сўзларни ясаш мумкин.

� Ундан бирор калима иштиқоқ қилинмайдиган исмга жомид

исм дейилади. � .E каби$س ва ر�

� Масдар иш-ҳаракат маъносини англатган исмдир. Ўзбек

тилида иш-ҳаракат номлари «моқ» ёки «иш» қўшимчалари биан

тугалланади: ёзмоқ, ўтириш каби.

� Ясама сўзлар асосан масдардан иштиқоқ қилинади. Араб

тилида ҳар бир масдардан асосан қуйидаги сийға (шакл)лар

иштиқоқ қилинади:

www.islamnuri.com

www.islamnuri.com 5

Феъли мозий - ўтган замон феъли.

Феъли музореъ - ҳозирги-келаси замон феъли.

Исми фоил - иш-ҳаракатни бажарувчи шахс ёки нарса.

Исми мафъул - иш-ҳаракат унинг устига тушган шахс ёки нарса.

Феъли жаҳд - ўтган замон бўлишсиз феъли.

Феъли нафий - ҳозирги-келаси замон бўлишсиз феъли.

Феъли амр - буйруқ феъли. (амр ҳозир - тингловчига, амр ғоиб -

ўзгага буйруқ)

Феъли наҳий - таъқиқлаш феъли.

Исми замон - иш-ҳаракатнинг бажарилиш вақти.

Исми макон - иш-ҳаракатнинг бажарилиш ўрни.

Исми олат - иш-ҳаракат у билан бажариладиган асбоб.

Исми тафзил - қиёсий (орттирма) сифат.

урмоқ» масдаридан иштиқоқ қилинган» - %$ب

сийғалар:

.феъли мозий, маъноси - урди бир эркак - %$ب

.o3 - феъли музореъ, маъноси - уради (уряпти) бир эркак$ب

.g% - исми фоил, маъноси - урувчи бир эркакرب

.o+ - исми мафъул, маъноси - урилувчи бир эркак$وب

.o3 pq - феъли жаҳд, маъноси - урмади бир эркак$ب

o223 r - феъли нафий, маъноси - урмайди (урмаяпти) бир$ب

эркак.

.амри ҳозир (ломсиз), маъноси - ургин сен бир эркак - ا%$ب

.oTq - амри ғоиб (ломли), маъноси - урсин бир эркак$ب

.oL r - феъли наҳий, маъноси - урмагин сен бир эркак$ب

.o+ - исми замон ва макон, маъноси - урадиган вақт ва жой$ب

.o+ - исми олат, маъноси - урадиган асбоб$اب

.исми тафзил, маъноси - урувчироқ бир эркак - ا%$ب

www.islamnuri.com

www.islamnuri.com 6

Ф Е Ъ Л

� Феъл - иш-ҳаракатни, унинг қилинган замонини ва фоилини

(қилувчи шахсни) англатган калимадир. Иш-ҳаракатнинг

бажарувчиси аниқ бўлиш-бўлмаслиги эътибори билан феъл иккига -

маълум ва мажҳулга бўлинади. Маълум феълнинг фоили муфрад,

тасния, жамъ шаклида келиши, шунингдек мутакаллим, мухотаб ва

ғоиб бўлиши, музаккар ва муаннас жинсида бўлиши мумкин.

Муфрад - бирлик, тасния - иккилик, жамъ - кўплик шаклларидир.

Мутакаллим – сўзловчи (1-шахс - мен, биз), мухотаб – тингловчи (2-

шахс - сен, сиз), ғоиб – ўзга (3-шахс - у, улар)ни англатади.

Музаккар - эркак жинси, муаннас - аёл жинсидир.

М а ъ л у м ф е ъ л и м о з и й

� Иш-ҳаракатнинг сўз айтилган замондан илгари

бажарилганини англатган калима феъли мозий - ўтган замон

феъли деб аталади. Маълум феъли мозий иш-ҳаракатни бажарувчи

шахсларига кўра 14 суратда - 6 ғоиб, 6 мухотаб ва 2 мутакаллим

сийғасида тусланади.

6 ғоибнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:

урди бир эр ўтган замонда, муфрад, музаккар, ғоиб, маълум - %2$ب

феъли мозий.

gY$2% - урди икки эр ўтган замонда, тасния, музаккар, ғоиб, маълум


,Y$2% - урдилар кўп эрлар ўтган замонда, жамъ, музаккар, ғоиб_ا

маълум феъли мозий.

yY$2% - урди бир аёл ўтган замонда, муфрад, муаннас, ғоиб, маълум


ghY$2% - урди икки аёл ўтган замонда, тасния, муаннас, ғоиб, маълум


)Y$2% - урдилар кўп аёллар ўтган замонда, жамъ, муаннас, ғоиб,


6 мухотабнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:

www.islamnuri.com

www.islamnuri.com 7

yY$2% - урдинг бир эр ўтган замонда, муфрад, музаккар, мухотаб,


gOhY$2% - урдингиз икки эр ўтган замонда, тасния, музаккар, мухотаб,


phY$2% - урдингиз кўп эрлар ўтган замонда, жамъ, музаккар, мухотаб,


yY$2% - урдинг бир аёл ўтган замонда, муфрад, муаннас, мухотаб,


gOhY$2% - урдингиз икки аёл ўтган замонда, тасния, муаннас, мухотаб,


\)hY$22% - урдингиз кўп аёллар ўтган замонда, жамъ, муаннас,

мухотаб, маълум феъли мозий.

Мутакаллим 2 сийғада - муфрад ва маъал ғойр (ўзга билан

бирга):

yY$% - урдим мен бир эр ё аёл ўтган замонда, муфрад, мутакаллим,


gRY$22% - урдик биз кўп эр ё аёллар ўтган замонда, мутакаллим

маъалғойр, маълум феъли мозий.

М а ж ҳ у л ф е ъ л и м о з и й

� Қилувчиси зикр қилинмайдиган феъллар мажҳул феъллар

деб аталади. Мозий феълидан мажҳуллик нисбати ясаш учун

охиргидан олдинги ҳарфи касрали қилинади, ундан олдинги барча

ҳаракатли ҳарфлар заммали қилинади: 2$ب → %2$ب → %2$ب%

каби.

� Мажҳул феъли мозий ҳам маълум феъли мозий каби 14

суратда - 6 ғоиб, 6 мухотаб ва 2 мутакаллим сийғасида тусланади.


,урилди бир эр ўтган замонда, муфрад, музаккар, ғоиб - %22$ب

мажҳул феъли мозий.

gY$2% - урилди икки эр ўтган замонда, тасния, музаккар, ғоиб, мажҳул


www.islamnuri.com

www.islamnuri.com 8

,Y$22% - урилди кўп эрлар ўтган замонда, жамъ, музаккар, ғоиб_ا


yY$2% - урилди бир аёл ўтган замонда, муфрад, муаннас, ғоиб,


ghY$2% - урилди икки аёл ўтган замонда, тасния, муаннас, ғоиб,


)Y$2% - урилди кўп аёллар ўтган замонда, жамъ, муаннас, ғоиб,



yY$22% - урилдинг бир эр ўтган замонда, муфрад, музаккар,

мухотаб, мажҳул феъли мозий.

gOhY$22% - урилдингиз икки эр ўтган замонда, тасния, музаккар,


phY$22% - урилдингиз кўп эрлар ўтган замонда, жамъ, музаккар,


yY$2% - урилдинг бир аёл ўтган замонда, муфрад, муаннас, мухотаб,


gOhY$22% - урилдингиз икки аёл ўтган замонда, тасния, муаннас,


\)hY$22% - урилдингиз кўп аёллар ўтган замонда, жамъ, муаннас,



бирга):

yY$22% - урилдим мен бир эр ё аёл ўтган замонда, муфрад,

мутакаллим, мажҳул феъли мозий.

gRY$22% - урилдик кўп эр ё аёллар ўтган замонда, мутакаллим

маъалғойр, мажҳул феъли мозий.

М а ъ л у м ф е ъ л и м у з о р е ъ

� Музореъ - ҳозирги-келаси замон феълидир. Феъли

музореъдан тушунилган иш-ҳаракат шу сўз айтилган замонда

www.islamnuri.com

www.islamnuri.com 9

бажарилаётганини ёки кейин бажарилишини англатади. Маълум

феъли музореъ иш-ҳаракатни бажарувчи шахсларига кўра 14



,o223 - уради бир эр келаси замонда, муфрад, музаккар, ғоиб$ب

маълум феъли музореъ.

,gY$o23 - уради икки эр келаси замонда, тасния, музаккар, ғоибن


,Y$o23 - урадилар кўп эрлар келаси замонда, жамъ, музаккар, ғоиб_ن


,o2L - уради бир аёл келаси замонда, муфрад, муаннас, ғоиб$ب


,gY$o2L - уради икки аёл келаси замонда, тасния, муаннас, ғоибن


)Y$o23 - урадилар кўп аёллар келаси замонда, жамъ, муаннас, ғоиб,



,o2L - урасан бир эр келаси замонда, муфрад, музаккар, мухотаб$ب


,gY$o2L - урасиз икки эр келаси замонда, тасния, музаккар, мухотабن


,Y$oL - урасиз кўп эрлар келаси замонда, жамъ, музаккар, мухотаб_ن


)TY$o2L - урасан бир аёл келаси замонда, муфрад, муаннас, мухотаб,


,gY$o2L - урасиз икки аёл келаси замонда, тасния, муаннас, мухотабن


)Y$o2L - урасиз кўп аёллар келаси замонда, жамъ, муаннас, мухотаб,


www.islamnuri.com

www.islamnuri.com 10


бирга):

,ураман мен бир эр ё аёл келаси замонда, муфрад - ا%22$ب

мутакаллим, маълум феъли музореъ.

o22| - урамиз кўп эр ё аёллар келаси замонда, мутакаллим$ب

маъалғойр, маълум феъли музореъ.

М а ж ҳ у л ф е ъ л и м у з о р е ъ

� Музореъ феълини мажҳулга айлантириш учун охиргидан

олдинги ҳарфи фатҳа қилинади ва музораъат ҳарфи замма билан

айтилади: ب$o23 → ب$o23 каби. Музораъат ҳарфлари музореънинг

аввалида келувчи ҳарфлар бўлиб, ا ت ي ن (алиф, те, ё, нун)дан

иборатдир. Мажҳул феъли музореъ 14 суратда - 6 ғоиб, 6 мухотаб

ва 2 мутакаллим сийғасида тусланади.


,o23 - урилади бир эр келаси замонда, муфрад, музаккар, ғоиб$ب

мажҳул феъли музореъ.

,gY$o23 - урилади икки эр келаси замонда, тасния, музаккар, ғоибن


,Y$o23 - уриладилар кўп эрлар келаси замонда, жамъ, музаккар_ن

ғоиб, мажҳул феъли музореъ.

,o2L - урилади бир аёл келаси замонда, муфрад, муаннас, ғоиб$ب


,gY$o2L - урилади икки аёл келаси замонда, тасния, муаннас, ғоибن


)Y$o23 - уриладилар кўп аёллар келаси замонда, жамъ, муаннас,

ғоиб, мажҳул феъли музореъ.


www.islamnuri.com


,o22L - уриласан бир эр келаси замонда, муфрад, музаккар$ب

мухотаб, мажҳул феъли музореъ.

,gY$o22L - уриласиз икки эр келаси замонда, тасния, музаккарن


,Y$o22L - уриласиз кўп эрлар келаси замонда, жамъ, музаккар_ن

мухотаб, мажҳул феъл музореъ.

)TY$o22L - уриласан бир аёл келаси замонда, муфрад, муаннас,


,gY$o22L - уриласиз икки аёл келаси замонда, тасния, муаннасن


)Y$o22L - уриласиз кўп аёллар келаси замонда, жамъ, муаннас,



бирга):

,уриламан мен бир эр ё аёл келаси замонда, муфрад - ا%22$ب

мутакаллим, мажҳул феъли музореъ.

o2| - уриламиз кўп эр ё аёллар келаси замонда, мутакаллим$ب

маъалғойр, мажҳул феъли музореъ.

И с м и ф о и л

� Исми фоил - иш-ҳаракатни қилувчи маъносидаги исмдир.

Исми фоил сулосий мужаррадда �2-gE вазнида бўлади: ربg2% ва

�22Lg` каби. Сулосий мужарраддан бошқа боблар исми фоили

музореъ феълидан ясалади. Бунинг учун музораъат ҳарфининг

ўрнига заммали мим қўйилади ҳамда охирги ҳарфидан олдинги

ҳарф касрали қилинади: م$j3 → م$j+ ва 12:$ج → 123:$ج+ ва 12:$جh3

.1h+ каби:$ج →

Исми фоил 6 сийғада бўлиб, 3 таси музаккар, 3 таси

муаннасдир:

%gرب - урувчи бир эркак, муфрад, музаккар, исми фоил.

.g% - урувчи икки эркак, тасния, музаккар, исми фоилرgYن

www.islamnuri.com


.g% - урувчи кўп эркаклар, жамъ, музаккар, исми фоилرY_ن

fYرg% - урувчи бир аёл, муфрад, муаннас, исми фоил.

.g% - урувчи икки аёл, тасния, муаннас, исми фоилرghYن

.g% - урувчи кўп аёл, жамъ, муаннас, исми фоилرgYت

И с м и м а ф ъ у л

� Устига иш-ҳаракат тушган нарсани ифодалаш учун

масдардан ясалган сўз исми мафъул дейилади. Исми мафъул

сулосий мужаррадда 265_ل+ вазнида бўлади: وب$o2+ ва 2_لh~+ каби.

Сулосий мужарраддан бошқаларда исми мафъул музореъ

феълининг мажҳулидан ясалади. Бунинг учун музораъат ҳарфи

ўрнига заммали мим қўйилади ва охиргидан олдинги ҳарфи

фатҳали бўлади: م$j3 → م$j+ ва ج +1:$ → 13:$ج каби.

Исми мафъул 6 сийғада бўлиб, 3 таси музаккар, 3 таси

муаннасдир:

.o+ - урилувчи бир эркак, муфрад, музаккар, исми мафъул$وب

.o+ - урилувчи икки эркак, тасния, музаккар, исми мафъул$وgYن

.o+ - урилувчи кўп эркаклар, жамъ, музаккар, исми мафъул$وY_ن

fYو$o+ - урилувчи бир аёл, муфрад, муаннас, исми мафъул.

.o+ - урилувчи икки аёл, тасния, муаннас, исми мафъул$وghYن

.o+ - урилувчи кўп аёллар, жамъ, муаннас, исми мафъул$وgYت

М а ъ л у м ф е ъ л и ж а ҳ д

� Феъли жаҳд - ўтган замон бўлишсиз феълидир. Маълум

феъли жаҳд 14 суратда - 6 ғоиб, 6 мухотаб ва 2 мутакаллим



,o23 p2q - урмади бир эр ўтган замонда, муфрад, музаккар, ғоиб$ب

маълум феъли жаҳд.

2q gY$o23 p - урмади икки эр ўтган замонда, тасния, музаккар, ғоиб,


www.islamnuri.com


,Y$o3 pq - урмадилар кўп эрлар ўтган замонда, жамъ, музаккар, ғоиб_ا


,o2L p2q - урмади бир аёл ўтган замонда, муфрад, муаннас, ғоиб$ب


gY$o2L p2q - урмади икки аёл ўтган замонда, тасния, муаннас, ғоиб,


)Y$o23 p2q - урмадилар кўп аёллар ўтган замонда, жамъ, муаннас,

ғоиб, маълум феъли жаҳд.


22q ب$o22L p - урмадинг бир эр ўтган замонда, муфрад, музаккар,

мухотаб, маълум феъли жаҳд.

gY$o22L p22q - урмадингиз икки эр ўтган замонда, тасния, музаккар,


,Y$o2L p2q - урмадингиз кўп эрлар ўтган замонда, жамъ, музаккар_ا


aY$o22L p22q - урмадинг бир аёл ўтган замонда, муфрад, муаннас,


gY$o22L p22q - урмадингиз икки аёл ўтган замонда, тасния, муаннас,


)Y$o2L p2q - урмадингиз кўп аёллар ўтган замонда, жамъ, муаннас,



бирга):

,p22q - урмадим мен бир эр ё аёл ўтган замонда, муфрад ا%22$ب

мутакаллим, маълум феъли жаҳд.

o22| p22q - урмадик кўп эр ё аёллар ўтган замонда, мутакаллим$ب

маъалғойр, маълум феъли жаҳд.

М а ж ҳ у л ф е ъ л и ж а ҳ д

� Маълум феъли жаҳдни мажҳул қилиш учун охирги ҳарфидан

олдинги ҳарф фатҳали, ҳарфи музораъат эса заммали қилинади: pq

www.islamnuri.com


o23 p2q каби. Мажҳул феъли жаҳд 14 суратда - 6 ғоиб, 6$ب → o23$ب

мухотаб ва 2 мутакаллим сийғасида тусланади.


,o23 p2q - урилмади бир эр ўтган замонда, муфрад, музаккар, ғоиб$ب

мажҳул феъли жаҳд.

gY$o23 p2q - урилмади икки эр ўтган замонда, тасния, музаккар, ғоиб,


,Y$o23 p2q - урилмадилар кўп эрлар ўтган замонда, жамъ, музаккар_ا

ғоиб, мажҳул феъли жаҳд.

,o2L p2q - урилмади бир аёл ўтган замонда, муфрад, муаннас, ғоиб$ب


p2q gY$o2L - урилмади икки аёл ўтган замонда, тасния, муаннас, ғоиб,


)Y$o23 p2q - урилмадилар кўп аёллар ўтган замонда, жамъ, муаннас,

ғоиб, мажҳул феъли жаҳд.


,o22L p22q - урилмадинг бир эр ўтган замонда, муфрад, музаккар$ب

мухотаб, мажҳул феъли жаҳд.

gY$o2L p2q - урилмадингиз икки эр ўтган замонда, тасния, музаккар,


,Y$o2L p2q - урилмадингиз кўп эрлар ўтган замонда, жамъ, музаккар_ا

мухотаб, мажҳул феълижаҳд.

aY$o2L p2q - урилмадинг бир аёл ўтган замонда, муфрад, муаннас,


gY$o2L p2q - урилмадингиз икки аёл ўтган замонда, тасния, муаннас,


)Y$o2L p2q - урилмадингиз кўп аёллар ўтган замонда, жамъ, муаннас,



бирга):

,p2q - урилмадим мен бир эр ё аёл ўтган замонда, муфрад ا%2$ب

мутакаллим, мажҳул феъли жаҳд.

www.islamnuri.com


o2| p2q - урилмадик кўп эр ё аёллар ўтган замонда, мутакаллим$ب

маъалғойр, мажҳул феъли жаҳд.

М а ъ л у м ф е ъ л и н а ф и й

� Феъли нафий музореънинг бўлишсиз шаклидир. Маълум

феъли нафий 14 суратда - 6 ғоиб, 6 мухотаб ва 2 мутакаллим



,o23 r - урмайди бир эр келаси замонда, муфрад, музаккар, ғоиб$ب

маълум феъли нафий.

,gY$o23 r - урмайди икки эр келаси замонда, тасния, музаккар, ғоибن


,Y$o23 r - урмайдилар кўп эрлар келаси замонда, жамъ, музаккар_ن

ғоиб, маълум феъли нафий.

,o2L r - урмайди бир аёл келаси замонда, муфрад, муаннас, ғоиб$ب


,gY$o2L r - урмайди икки аёл келаси замонда, тасния, муаннас, ғоибن


)Y$o23 r - урмайдилар кўп аёллар келаси замонда, жамъ, муаннас,

ғоиб, маълум феъли нафий.


,o22L r - урмайсан бир эр келаси замонда, муфрад, музаккар$ب

мухотаб, маълум феъли нафий.

,gY$o22L r - урмайсиз икки эр келаси замонда, тасния, музаккарن


,Y$o2L r - урмайсиз кўп эрлар келаси замонда, жамъ, музаккар_ن


)TY$o2L r - урмайсан бир аёл келаси замонда, муфрад, муаннас,


,gY$o22L r - урмайсиз икки аёл келаси замонда, тасния, муаннасن


www.islamnuri.com


)Y$o2L r - урмайсиз кўп аёллар келаси замонда, жамъ, муаннас,



бирга):

,r - урмайман мен бир эр ё аёл келаси замонда, муфрад ا%2$ب

мутакаллим, маълум феъли нафий.

o2| r - урмаймиз кўп эр ё аёллар келаси замонда, мутакаллим$ب

маъалғойр, маълум феъли нафий.

М а ж ҳ у л ф е ъ л и н а ф и й

� Феъли нафийни мажҳулга айлантириш учун охиргидан

олдинги ҳарфи фатҳа қилинади ва музораъат ҳарфи замма билан

айтилади: ب$o23 r → ب$o23 r каби. Мажҳул феъли музореъ 14



,o23 r - урилмайди бир эр келаси замонда, муфрад, музаккар$ب

ғоиб, мажҳул феъли нафий.

,gY$o23 r - урилмайди икки эр келаси замонда, тасния, музаккарن


,Y$o23 r - урилмайди кўп эрлар келаси замонда, жамъ, музаккар_ن


,o2L r - урилмайди бир аёл келаси замонда, муфрад, муаннас$ب


,gY$o2L r - урилмайди икки аёл келаси замонда, тасния, муаннасن


)Y$o23 r - урилмайди кўп аёллар келаси замонда, жамъ, муаннас,



,o2L r - урилмайсан бир эр келаси замонда, муфрад, музаккар$ب

мухотаб, мажҳул феъли нафий.

www.islamnuri.com


,gY$o2L r - урилмайсиз икки эр келаси замонда, тасния, музаккарن


,Y$o2L r - урилмайсиз кўп эрлар келаси замонда, жамъ, музаккар_ن


)TY$o2L r - урилмайсан бир аёл келаси замонда, муфрад, муаннас,


,gY$o2L r - урилмайсиз икки аёл келаси замонда, тасния, муаннасن


)Y$o2L r - урилмайсиз кўп аёллар келаси замонда, жамъ, муаннас,



бирга):

,r - урилмайман мен бир эр ё аёл келаси замонда, муфрад ا%2$ب

мутакаллим, мажҳул ф нафеъли

o2| r - урилмаймиз кўп эр ё аёллар келаси замонда, мутакаллим$ب

маъалғойр, мажҳул феъли нафеъли

Ф е ъ л и а м р

� Феъли амр икки қисм: ломсиз амр ва ломли амр. Ломсиз амр

маълум феъли музореънинг олти мухотаб сийғасидан икки амал

билан ясалади:

1-амал - калиманинг охирига қаралади:

а) охирги ҳарф саҳиҳ бўлса сокин қилинади: ب$o2L → ب$o2L

каби.

б) охирги ҳарфдан олдингиси иллат ҳарфи бўлса, уни олиб

ташланади: ل_~L → �~L .

ж) калиманинг охирги ҳарфи иллат ҳарфи бўлса, уни олиб

ташланади: a+$L → م$L каби.

д) калиманинг охири ташдидли бўлса айни заммали бобдан ( �2653

) бўлса, тўрт хил ўқишлик жоиз: �1�2L - �2L \1 - �1�2L - 1�2دL каби. Агар

www.islamnuri.com


айни касрали ёки фатҳали бобдан бўлса, уч хил ўқиш мумкин:

\$5L - �$5L - 5$رL каби.

2 - амал:

а) музораъат ҳарфлари ( ا ت ي ن ) олиб ташланади. Музораъат

ҳарфидан кейинги ҳарф ҳаракатли бўлса шу кўйича қолади: 2_ل~L

→ �~L → � каби.

б) агар музораъат ҳарфидан кейинги ҳарф сокин бўлса, феъл

айни заммали бобдан бўлса, унинг олдига заммали ҳамза олиб

келинади: $�RL → $�RL → $�| → $�|ا каби.

ж) агар феъл айни заммали бобдан бўлмаса, унинг олдига

касрали ҳамза келтирилади: ب$o2L → ب$o2L → ا%2$ب → %2$ب

ва pK6L → pK6L → pK- → pK-ا каби.

д) агар феъл �226Eا - �22653 бобидан бўлса, музораъат ҳарфини

ташлагач, кейинги ҳарф ҳоҳ ҳаракатли бўлсин, ҳоҳ сокин бўлсин,

фатҳали ҳамза олиб келинади: 2$مjL → 2$مjL → اآ2$م → آ2$م ёки

pT~L → p~L → p → p .каби ا

Ломсиз амр 6 сийғада тусланади:

.ургин сен бир эркак, муфрад, музаккар, ломсиз амр - ا%$ب

gY$%ا - уринг сиз икки эркак, тасния, музаккар, ломсиз амр.

.уринглар сиз кўп эркаклар, жамъ, музаккар, ломсиз амр - ا%$Y_ا

�Y$%ا - ургин сен бир аёл, муфрад, муаннас, ломсиз амр.

gY$%ا - уринг сиз икки аёл, тасния, муаннас, ломсиз амр.

)Y$%ا - уринглар сиз кўп аёллар, жамъ, муаннас, ломсиз амр.

� Ломли амр маълум феъли музореънинг 6 ғоиб ва 2

мутакаллим сийғасидан олинади. 1-амал қилингач, феълнинг

олдига касрали лом олиб келинади: ب$o3 → ب$o3 → ب$oTq каби.

q ب$oT - урсин бир эркак, муфрад, музаккар, ломли амр.

gY$oTq - урсин икки эркак, тасния, музаккар, ломли амр.

.Y$oTq - урсин кўп эркаклар, жамъ, музаккар, ломли амр_ا

.ohq - урсин бир аёл, муфрад, муаннас, ломли амр$ب

gY$ohq - урсин икки аёл, тасния, муаннас, ломли амр.

www.islamnuri.com


)Y$oTq - урсин кўп аёллар, жамъ, муаннас, ломли амр.

.gq - урай мен бир эр ё аёл, муфрад, мутакаллим, ломли амр%$ب

,o2Rq - урайлик биз кўп эр ё аёллар, жамъ, мутакаллим маъалғойр$ب

ломли амр.

М а ж ҳ у л л о м л и а м р

� Маълум ломли амрни мажҳул қилиш учун охирги ҳарфидан

олдинги ҳарф фатҳали, музораъат ҳарфи эса заммали қилинади:

o2Tq каби. Мажҳул ломли амр 14 суратда - 6 мухотаб, 6$ب → o2Tq$ب

ғоиб ва 2 мутакаллим сийғаларида тусланади. Бунда мухотаб

ғоибдан аввал келади.


o2hq - урилгин сен бир эр, муфрад, музаккар, мухотаб, мажҳул$ب

ломли амр.

gY$o2hq - урилинг сиз икки эр, тасния, музаккар, мухотаб, мажҳул

ломли амр.

Y$o22hq - урилингиз кўп эрлар, жамъ, музаккар, мухотаб, мажҳул_ا

ломли амр.

aY$o2hq - урилгин сен бир аёл, муфрад, муаннас, мухотаб, мажҳул

ломли амр.

gY$o2hq - урилинг сиз икки аёл, тасния, муаннас, мухотаб, мажҳул

ломли амр.

)Y$o2hq - урилингиз кўп аёллар, жамъ, муаннас, мухотаб, мажҳул

ломли амр.


.oTq - урилсин бир эр, муфрад, музаккар, ғоиб, мажҳул ломли амр$ب

gY$oTq - урилсин икки эр, тасния, музаккар, ғоиб, мажҳул ломли амр.

Y$o2Tq - урилсин кўп эрлар, жамъ, музаккар, ғоиб, мажҳул ломли_ا

амр.

www.islamnuri.com


o2hq - урилсин бир аёл, муфрад, муаннас, ғоиб, мажҳул ломли$ب

амр.

gY$ohq - урилсин икки аёл, тасния, муаннас, ғоиб, мажҳул ломли амр.

)Y$o2Tq - урилсин кўп аёллар, жамъ, муаннас, ғоиб, мажҳул ломли

амр.


бирга):

gq - урилай мен бир эр ё аёл, муфрад, мутакаллим, мажҳул%2$ب

ломли амр.

o2Rq - урилайлик кўп эр ё аёллар, мутакаллим маъалғойр, мажҳул$ب

ломли амр.

М а ъ л у м ф е ъ л и н а ҳ и й

� Маълум феъли наҳий (таъқиқлаш феъли) 14 суратда - 6

мухотаб, 6 ғоиб ва 2 мутакаллим сийғаларида тусланади.


o22L r - урмагин бир эр, муфрад, музаккар, мухотаб, маълум$ب

феъли наҳий.

gY$o22L r - урмангиз икки эр, тасния, музаккар, мухотаб, маълум


Y$o2L r - урмангиз кўп эрлар, жамъ, музаккар, мухотаб, маълум_ا


aY$o22L r - урмагин бир аёл, муфрад, муаннас, мухотаб, маълум


gY$o22L r - урмангиз икки аёл, тасния, муаннас, мухотаб, маълум


)Y$o2L r - урмангиз кўп аёллар, жамъ, муаннас, мухотаб, маълум



o23 r - урмасин бир эр, муфрад, музаккар, ғоиб, маълум феъли$ب

наҳий.

www.islamnuri.com


gY$o23 r - урмасин икки эр, тасния, музаккар, ғоиб, маълум феъли

наҳий.

Y$o23 r - урмасин кўп эрлар, жамъ, музаккар, ғоиб, маълум феъли_ا

наҳий.

o2L r - урмасин бир аёл, муфрад, муаннас, ғоиб, маълум феъли$ب

наҳий.

gY$o2L r - урмасин икки аёл, тасния, муаннас, ғоиб, маълум феъли

наҳий.

r )Y$o23 - урмасин кўп аёллар, жамъ, муаннас, ғоиб, маълум феъли

наҳий.


бирга):

r - урмай мен бир эр ё аёл, муфрад, мутакаллим, маълум ا%2$ب


o2| r - урмайлик кўп эр ё аёллар, мутакаллим маъалғойр, маълум$ب


М а ж ҳ у л ф е ъ л и н а ҳ и й

� Маълум феъли наҳийни мажҳул қилиш учун охирги ҳарфидан

олдинги ҳарф фатҳали, музораъат ҳарфи эса заммали қилинади: r

,o2L r каби. Мажҳул феъли наҳий 14 суратда - 6 мухотаб$ب → oL$ب

6 ғоиб ва 2 мутакаллим сийғасида тусланади.


o2L r - урилмагин сен бир эр, муфрад, музаккар, мухотаб, мажҳул$ب


gY$o2L r - урилмангиз икки эр, тасния, музаккар, мухотаб, мажҳул


Y$o2L r - урилмангиз кўп эрлар, жамъ, музаккар, мухотаб, мажҳул_ا


aY$o2L r - урилмагин бир аёл, муфрад, муаннас, мухотаб, мажҳул


www.islamnuri.com


gY$o2L r - урилмангиз икки аёл, тасния, муаннас, мухотаб, мажҳул


)Y$o2L r - урилмангиз кўп аёллар, жамъ, муаннас, мухотаб, мажҳул



o23 r - урилмасин бир эр, муфрад, музаккар, ғоиб, мажҳул феъли$ب

наҳий.

gY$o23 r - урилмасин икки эр, тасния, музаккар, ғоиб, мажҳул феъли

наҳий.

Y$o223 r - урилмасин кўп эрлар, жамъ, музаккар, ғоиб, мажҳул_ا


oL r - урилмасин бир аёл, муфрад, муаннас, ғоиб, мажҳул феъли$ب

наҳий.

gY$o2L r - урилмасин икки аёл, тасния, муаннас, ғоиб, мажҳул феъли

наҳий.

)Y$o223 r - урилмасин кўп аёллар, жамъ, муаннас, ғоиб, мажҳул



бирга):

r - урилмай мен бир эр ё аёл, муфрад, мутакаллим, мажҳул ا%2$ب


,o22| r - урилмайлик кўп эр ё аёллар, мутакаллим маъалғойр$ب

мажҳул феъли наҳий.

И с м и з а м о н в а и с м и м а к о н

� Иш-ҳаракатнинг бажарилган ўрни ёки вақтини ифодалаш учун

ўша феълдан ясалган от исми замон ва макон деб аталади. Исми

замон ва макон сулосий мужарраднинг айни касрали �2653 бобидаги

феълларда ҳамда айни касрали бўлмаган мисолларда ҳам �2265+

вазнида келади:

ب +o3 → $o$ب , 163 → 1-_+ , �o3 → �%_+ каби.

www.islamnuri.com


� Айни заммали ва фатҳали �2653 ва �2653 бобларида ҳамда

айни касрали бўлса ҳам барча ноқисларда исми замон ва макон

�65+ вазнида бўлади:

i2hj3 → i2hj+ , �O�23 → 2+ �O� +2�R3 → �2�R_ , +2�$ى → 2�3$ى ,

каби.

� Сулосий мужарраддан бошқаларда эса исми мафъули

вазнида келади: م$j3 → م$j+ ва 1:$ج → 13:$ج+ каби.

Исми замон ва макон 3 сийғада тусланади:

.o+ - урадиган бир вақт ва жой, муфрад, исми замон ва макон$ب

.gY$o+ - урадиган икки вақт ва жой, тасния, исми замон ва маконن

.go+ - урадиган кўп вақт ва жойлар, жамъ, исми замон ва маконرب

М и м л и м а с д а р

� Мим билан бошланган масдарлар масдари мимий деб

аталади. У сулосий мужаррадда �2265+ вазнида келади: 1�22ر+

(қайтмоқ), �O�+ (эшитмоқ), 1�أ+ (бошламоқ) каби.

� Сулосий мужарраддан бошқаларда эса исми мафъули

вазнида келади: م$j+ , 1:$ج , +1:$جh+ каби.

И с м и о л а т

� Бир ишни бажаришда ишлатиладиган қурол ва асбоб номи

исми олат дейилади. Исми олат сулосий мужаррадда � +g265ل , +265

ва fK65+ вазнларида келади: $��+ , حg2h5+ ва f�2Rj+ каби. Исми олат 3

сийғада тусланади:

o+ اب$ - урадиган бир асбоб, муфрад, исми олат.

.o+ - урадиган икки асбоб, тасния, исми олат$اgYن

i3رgo+ - урадиган кўп асбоблар, жамъ, исми олат.

www.islamnuri.com


И с м и т а ф з и л

� Бир сифатнинг бировда бошқага нисбатан ортиқроқлигини

билдирган исм исми тафзил (қиёсий сифат) деб аталади.

Исми тафзил 6 сийғада тусланади:

.урувчироқ бир эркак, муфрад, музаккар, исми тафзил - ا%$ب

.урувчироқ икки эркак, тасния, музаккар, исми олат - ا%$gYن

.урувчироқ, кўп эркаклар, жамъ, музаккар, исми тафзил - ا%$Y_ن

�Y$% - урувчироқ бир аёл, муфрад, муаннас, исми тафзил.

.gTY$% - урувчироқ икки аёл, тасния, муаннас, исми тафзилن

.gTY$% - урувчироқ кўп аёллар, жамъ, муаннас, исми тафзилت

� К а л и м а, в а з н

И с м ва ф е ъ л т у р л а р и

И ш т и қ о қ, ж о м и д ва м а с д а р исмлар

Ф е ъ л

М а ъ л у м ф е ъ л и м о з и й

Ма ж ҳ у л ф е ъ л и м о з и й

М а ъ л у м ф е ъ л и м у з о р е ъ

Мажҳул ф е ъ л и м у з о р е ъ

И с м и ф о и л

И с м и м а ф ъ у л

М а ъ л у м ф е ъ л и ж а ҳ д

М а ж ҳ у л ф е ъ л и ж а ҳ д

М а ъ л у м ф е ъ л и н а ф и й

М а ж ҳ у л ф е ъ л и н а ф и й

Ф е ъ л и а м р

М а ж ҳ у л л о м л и а м р

М а ъ л у м ф е ъ л и н а ҳ и й

М а ж ҳ у л ф е ъ л и н а ҳ и й

И с м и з а м о н в а и с м и м а к о набий

М и м л и м а с д а р

И с м и о л а т

И с м и т а ф з и л

Documents

БОШЛАНҒИЧ САРФ ДАРСЛИГИ tili/bidon/Sarf1.pdf · 2012. 2. 13. · 4 Сулосий музоъаф ларда ع (айн) ва ل (лом) ўрнида икки