Upload
others
View
6
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
hetan ona orientasaun bainhira sira sei buka nafatin matenek, hosi dalan tolu atu hili ida ne’ebé mak sira hakarak liu atu tuir iha durasaun fulan hát nia laran: Internatu; edukasaun naun-formal ka kursu formasaun; ka hahú/aumenta negósiu kikoan ruma.
PAS (Prepara Ami ba Serbisu) hahú iha tinan 2007 hanesan programa pilotu ida ba tinan 3 nia laran. Nia objetivu uluk-liu mak atu fó oportunidade bá ema mane no feto sira ne’ebé husik tia eskola, ho tinan 16-30, iha komunidade rural, atu sira bele hetan formasaun hodi kaer serbisu iha sira nia distritu. Hosi tinan 2007 tó 2010, PAS serbisu hamutuk ho ONG lokal 14 hodi fó formasaun hanesan ne'e bá foinsa'e 2,000 (rihun rua) iha distritu sia iha Timor-Leste laran. PAS hanesan Programa Treinu Báziku ida, hari’i hodi prepara sira ne’ebé husik tia eskola, atu tuir fali atividade seluk hodi aprende tan no manán buat ruma, inklui fila-hikas bá eskola normal; ka bá tuir treinu seluk tan; ka buka serbisu. Faze I ba hanorin iha sala eskola inklui objetivu lima bo'ot liu hanesan: hahú aprende lé no
aprende halo konta; lideransa no matenek iha moris lorloron nian; hahú aprende fila-liman ka konabá negósiu no hari'i empreza; no hahú mos aprende téknika balu no oinsa’a manán osan ruma . Iha programa Faze II nian, partisipante sira PAS nian sei
Saída mak Treinu Bázika? Ne’e atu hari’i fiar-án no 'know-how' hodi bele hakat bá oin iha ita nia moris. Iha PAS, foinsa’e sira ne’ebé husik eskola sei aprende matenek balu atu sira prontu ba serbisu, hanesan lideransa, jestaun ba tempu, hahalok lolo’os, hatene komunika ba malu, serbisu hamutuk iha ekipa no ko’alia iha ema barbarak nia oin.
Bainhira halao téknika hirak ne’e iha fatin hanesan ho iha serbisu fatin, partisipante sira hari’i ha-
halok no halao matenek ne’ebé mak presiza hodi bele aprende oportunidade seluk atu hatene tan no manán buat foun iha sira nia komuni-dade nia let, inklui bele fila-fali ba eskola normal, ba buka tan formasaun seluk, ka buka atu kaer serbisu ona. Bainhira loke dalan foun hodi dada foinsa'e marjinalizadu sira iha área rural, PAS tulun mos SEFOPE nia misaun atu kria sistema treinamentu profisional di’ak no nakloke liu ba ema hotu.
Caption describing picture
or graphic.
Antesedente
Fundamentus ba Treinu Báziku
E D U C A T I O N
D E V E L O P M E N T C E N T E R ,
I N C .
Prepara Ami ba Serbisu M A Y 1 0 , 2 0 1 1
Foinsa’e 2,078
husik-eskola, ho
tinan hosi 16 bá
30, mak hetan
ona formasaun
hosi PAS
Partisipante
na’in 1,595
remata ho susesu
no graduadu hosi programa
P A G E 2
Dadus husi
Desembru 2010
Ezemplu Oecusse nian ba Ema Hosi Parte Oioin Servisu Hamutuk
Ekilíbriu Jéneru no Dok iha Area Rural
Hadia Moris Lorloron ba Foinsa’e Sira Husik-Eskola
To’o agora, hosi foinsa’e besik
1,600 ne’e, 40% hetan tia
graduasaun hosi programa
PAS , sira bele ona hetan
serbisu, inklui partisipante 339
ne’ebé liu kedas ba hetan
kontratu atu serbisu no sira 340
mak hahú ka bele hadia di’ak liu
tan sira nia negósiu kikoan.
Dala barak, partisipante PAS sira
mak foinsa’e dah’uluk kompañia
sira bolu sira ba serbisu: tuir
étika serbisu nian no
responsabilidade ne’ebé mak
sira hatudu, foinsa'e mane ho
feto hirak ne'e orasne'e tulun
daudaun atu aumenta tan rede
ema sira hakarak fó serbisu sira
ne’ebé buka atu fó
oportunidade bá foinsa'e sira
hosi área rural no ho
kapasidade ladun ás.**
Prontu ba Serbisu ba
sira husik-eskola
na’in 2,078 iha
distritu rural sira,
inklui sira balu
marjinalizadu liu iha
Timor-Leste,
komunidade rural
balu, ne’ebé foinsa’e
sira hasoru barreira
ba integrasaun
ekonómika.
PAS mak hanesan programa uitoan
balu iha Timor-Leste ne’ebé
promove momós ekilíbriu jéneru ba
partisipante foun sira iha sentru
formasaun ida-idak.
Graduadu hotu-hotu PAS nian, sira
54% mak feto, nomos sira 51% mak
graduadu ho serbisu. Liu hosi nia
Aprendizajen Rural no Rede Manán
iha sentru aprendizajen bazeadu ba
komunidade, PAS fó ona treinu
Hosi PAS nia graduadu tomak,
besik 1/3 mak iha Oecusse, ho sira
barak mak halao sira nia negósiu
rasik, servisu ba ema seluk ka tama
ba treinamentu profisional. PAS
serbisu daudauk ho Gabinete
Disrital SEFOPE Oecusse nian no
ho ONG lokal balu ne’ebé fó
treinamentu hodi liga programa
graduadu nian atu buka tan
oportunidade ba sustentu iha sira
nia komunidade nia let.
Hanesan parte bá modelu ne’e,
PAS no SEFOPE buka hamutuk
kolaborasaun ema no grupu sira
interesadu konabá inisiativa
espesiál balu bá graduadu sira
ne'e, tuir sira nia matenek kaer
serbisu no sira nia interese.
Nune’e, to’o oras ne’e, hosi
graduadu sira Oecusse nian, sira
63% mak manán ona osan ruma,
ka estuda, ka kompleta ona sira
nia internamentu (hare'e figura hosi liman-karuk), inklui
graduadu 227 ne’ebé hetan ona
serbisu, sira 79 mak tama ona atu
tuir treinu formal, no sira na'in
nén tama-fali eskola.
Graduadu hotu
-hotu PAS
nian, sira 54%
mak feto, no-
mos sira 51%
mak graduadu
ho serbisu
Joventude PAS
nain 340 komesa/
aumenta ona sira
nia negosiu
Joventude PAS nain 339 hetan
ona asesu ba servisu
**Numeru husi Baucau inclui pilotu kelompok
rua nebe’e sidauk halo assessmentu
Serbisu, 45.9%
Treinu vokasional, edukasaun formal no
naun-formal, 11.7%
Magang, 5.7%
La Activu, 19.8%
Sidauk asesmentu, 17.0
%
Hasa’e Riku-Soin Komunidade nian no Asegura Sustentabilidade
P A G E 3
PAS envolve formadór bazeadu
ba komunidade no fasilitador
sira ba foinsa'e nia buka moris
bainhira hasa'e kapasidade
intituisaun lokal sira nian hodi
hato'o nesesidade sosio-
ekonómiku foinsa’e
marjinalizadu sira
iha área rural.
To’o ohin loron, PAS
fó ona treinu ba
parseiru ONG lokal
na’in 14, tulun sira
na’in nén ho hahú
rejista ho SEFOPE
nu’udar fornesedor formadór
kredensiadu.
PAS komplementa no reforsa
komunidade lokal sira, ema sira
sosiedade sivil, no governu ho
inisiativa Dezenvolvimentu Forsa
Traballu ne’ebé mak buka
kolaborasaun no tulun Planu
Asaun Empregu Foinsa'e
Nasional no SEFOPE.
Liu ema lokal 200 hosi distritu sia
partisipa ona iha inisiativa hirak
nune’e.
Iha 2011, PAS sei buka hare’e liu
ba dezenvolvimentu
organizasonal ONG lokal sira,
parseiru ba formasaun, ne’ebé
mak halao ona programa
formasaun prontu ba serbisu PAS
nian, no agora buka hela
rekoñesimentu nu’udar provedor
formasaun
Oecusse, hare'e liu-liu
oinsa'a loke odamatan setor
privadu nian hodi simu
foinsa'e sira ba serbisu.
3. Promove dezenvolvimentu
organizasional ONG lokal
sira ne’ebé fó formasaun no
hadia sira nia kapasidade
atu hato'o programa ho
kualidade ba foinsa'e sira
iha área rural
Iha serimónia asina Memorandu
Entendimentu, kurrikulu
formasaun bazeadu-ba-Tétum
ne’ebé PAS ho parseiru ONG
lokal formasaun sira dezenvolve,
bele hato'o ba Governu Timor-
Leste hanesan modelu ba kursu
formasaun bázika kredensiada
atu hatama mos iha Estrutura
Kualifikasaun National (TLNQF).
Taka kursu idane’e hanesan
parte ba sistema formasaun
profisional nakloke liu, no sei sai
hanesan pontu sentral ba
kolaborasaun entre SEFOPE, PAS, no
Institutu Nasional ba
Dezenvolviemntu Forsa Traballu
(INDMO).
Iha loron 8 Abril, PAS nia
reprezentante ho Secretaria
Estado Formação Profissional e
Emprego (SEFOPE) asina
Memorandu Entendimentu hodi
serbisu hamutuk iha 2011, halo
inisiativa dezenvolvimentu forsa
traballu espesial lubun oan ida
hodi aprezenta nesesidade
foinsa'e sira nian ba
komunidade rural izoladu liu iha
rai laran, inklui:
1. Hari’i grupu serbisu ida lidera
hosi governu hodi adopta
kursu Treinu Bázika ida
ne’ebé akreditadu hanesan
parte ba Estrutura
Kualifikasaun Nasional
Timor-Leste nian (TLNQF).
2. Hakerek no halo modelu ida
ba kolaborasaun parte sira
nian konabá oinsa'a hadia
moris lor-loron foinsa'e sira
ne’ebé husik-eskola iha
FFSO: ONG
lokal ida iha
Oecusse
ne’ebé simu
foinsa’e sira
hosi PAS
PAS iha 2011
Liu ema lokal
200 hosi distritu
sia partisipa ona
iha inisiativa
hirak nune’e.
Ambassador US Judith Fergin kaer liman ho Secretario Estadu Formasaun Profisional no Empregu Bendito Freitas iha assina akordu hamutuk entre SEFOPE ho PAS iha loron 8 Abril 2011.
Hare’e filmi PASsages iha internet:http://www.youtube.com/watch?v=H8UFThWQ_jw
fatin kedas, no nune’e aumenta
mós sira nia kliente iha Baucau.
Nomos, iha PAS, nia laós aprende
deit oinsa’a atu manán tan kliente
foun, maibé oinsa’a atu kaer metin
nia kliente sira uluk no bele manán
iha kompetisaun merkadu ho
servisu di’ak liu ba kliente sira.
Ohin loron, ninia negósiu fa’an
sasán uma laran bele hetan hosi
osan USD $300 to’o $400 semana
ida-ida.
Josefa Soares
Hanesan ema barbarak ne’ebé mak
tuir ona programa idane’e,
emprezária feto ida ho tinan 30,
Josefa Soares mai hamutuk ho PAS
hodi buka hanoin foun konabá
oinsa'a bele hadia ninia negósiu no
aumenta ninia matenek ba halo
jestaun finansas ka kaer osan.
“Hau aprende buat barak hanesan
ema negósiu na’in, no hau kontente
atu manán tan hanoin foun ba hau
nia negósiu," Josefa konta ninia
experiénsia ho PAS. Molok nia tama
ba programa ne’e iha Baucau iha
fulan Maiu 2009, nia ho nia kaben
fa’an sasán uma laran nian, hanesan
bikan plástiku, kopu no kadeira iha
kiós kikoan ida, iha sidade Baucau.
Simu fiar no hetan formasaun ba
negósiu hosi PAS halo Josefa bele uza
estratejia foun hodi fa’an sasán, inklui
aumenta tan "merkadu móvel" ida ka
gerobak ne’ebé nia ho nia kaben
dudu hosi uma ba uma, hodi entrega
sasán lolo'os ba konsumidor sira nia
Hetan susesu nu'udar na’in ba negósiu
kikoan ida, halo Josefa hanoin nia
hakarak tulun ema seluk atu hetan mós
sira nia oportunidade ba hadia sira nia
moris. “hau fiar katak hau bele tulun
ema seluk ho matenek ne’ebé mak hau
simu ona hosi PAS, ne’eduni bainhira
hau rona katak iha fatin atu serbisu iha
Ministériu Edukasaun hanesan hanorin
alfabetizasaun, hau hato’o hau nia
naran ba sira no hau hetan duni
serbisu ne'e," nia explika.
Agora hanesan ona emprezária ida no
serbisu mos oras balu hanorin
alfabetizasaun, graduada eskola média
ne'e dehan nia la hahú serbisu ba
Ministériu Edukasaun tamba osan.
Hanesan nia explika, osan ne’ebé nia
simu hosi ninia negósiu to'o ba ninia
uma-laran. Nune’e, buat ne’ebé halo
nia hela iha sala eskola nia laran mak
nia laran kamán bainhira nia bele tulun
ema seluk no hare'e ema sira ne’ebé
nia hanorin, bele aprende buat ruma
tan.
Education Development Center (EDC) hanesan organizasaun
ida (la-buka lukru) hodi halo investigasaun no dezenvolvimentu.
Hari’i iha tinan 1958, EDC nia serbisu haleu iha mundu tomak,
halo mos investigasaun ho prátika hodi hasoru dezafiu iha
edukasaun ba ohin-loron no aban-bainrua nian, promove saúde,
teknolojia, direitus umanus, nomos ambiente.
Maske kestaun sira ita hasoru kompleksu, buat hotu-hotu ita halao tutan-malu ho fiar ida-de’it:
Aprende mak hanesan forsa ba ema hotu nia desenvolvimentu.
Istória ho Susesu: