4
hetan ona orientasaun bainhira sira sei buka nafatin matenek, hosi dalan tolu atu hili ida ne’ebé mak sira hakarak liu atu tuir iha durasaun fulan hát nia laran: Internatu; edukasaun naun-formal ka kursu formasaun; ka hahú/aumenta negósiu kikoan ruma. PAS (Prepara Ami ba Serbisu) hahú iha tinan 2007 hanesan programa pilotu ida ba tinan 3 nia laran. Nia objetivu uluk-liu mak atu fó oportunidade bá ema mane no feto sira ne’ebé husik tia eskola, ho tinan 16- 30, iha komunidade rural, atu sira bele hetan formasaun hodi kaer serbisu iha sira nia distritu. Hosi tinan 2007 tó 2010, PAS serbisu hamutuk ho ONG lokal 14 hodi fó formasaun hanesan ne'e bá foinsa'e 2,000 (rihun rua) iha distritu sia iha Timor-Leste laran. PAS hanesan Programa Treinu Báziku ida, hari’i hodi prepara sira ne’ebé husik tia eskola, atu tuir fali atividade seluk hodi aprende tan no manán buat ruma, inklui fila-hikas bá eskola normal; ka bá tuir treinu seluk tan; ka buka serbisu. Faze I ba hanorin iha sala eskola inklui objetivu lima bo'ot liu hanesan: hahú aprende lé no aprende halo konta; lideransa no matenek iha moris lorloron nian; hahú aprende fila-liman ka konabá negósiu no hari'i empreza; no hahú mos aprende téknika balu no oinsa’a manán osan ruma . Iha programa Faze II nian, partisipante sira PAS nian sei Saída mak Treinu Bázika? Ne’e atu hari’i fiar-án no 'know-how' hodi bele hakat bá oin iha ita nia moris. Iha PAS, foinsa’e sira ne’ebé husik eskola sei aprende matenek balu atu sira prontu ba serbisu, hanesan lideransa, jestaun ba tempu, hahalok lolo’os, hatene komunika ba malu, serbisu hamutuk iha ekipa no ko’alia iha ema barbarak nia oin. Bainhira halao téknika hirak ne’e iha fatin hanesan ho iha serbisu fatin, partisipante sira hari’i ha- halok no halao matenek ne’ebé mak presiza hodi bele aprende oportunidade seluk atu hatene tan no manán buat foun iha sira nia komuni- dade nia let, inklui bele fila-fali ba eskola normal, ba buka tan formasaun seluk, ka buka atu kaer serbisu ona. Bainhira loke dalan foun hodi dada foinsa'e marjinalizadu sira iha área rural, PAS tulun mos SEFOPE nia misaun atu kria sistema treinamentu profisional di’ak no nakloke liu ba ema hotu. Caption describing picture or graphic. Antesedente Fundamentus ba Treinu Báziku EDUCATION DEVELOPMENT CENTER, INC. Prepara Ami ba Serbisu MAY 10, 2011 Foinsa’e 2,078 husik-eskola, ho tinan hosi 16 bá 30, mak hetan ona formasaun hosi PAS Partisipante na’in 1,595 remata ho susesu no graduadu hosi programa

E D U C A T IO N D E VE L O PM E N T C E N T E R , I N C

  • Upload
    others

  • View
    6

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: E D U C A T IO N D E VE L O PM E N T C E N T E R , I N C

hetan ona orientasaun bainhira sira sei buka nafatin matenek, hosi dalan tolu atu hili ida ne’ebé mak sira hakarak liu atu tuir iha durasaun fulan hát nia laran: Internatu; edukasaun naun-formal ka kursu formasaun; ka hahú/aumenta negósiu kikoan ruma.

PAS (Prepara Ami ba Serbisu) hahú iha tinan 2007 hanesan programa pilotu ida ba tinan 3 nia laran. Nia objetivu uluk-liu mak atu fó oportunidade bá ema mane no feto sira ne’ebé husik tia eskola, ho tinan 16-30, iha komunidade rural, atu sira bele hetan formasaun hodi kaer serbisu iha sira nia distritu. Hosi tinan 2007 tó 2010, PAS serbisu hamutuk ho ONG lokal 14 hodi fó formasaun hanesan ne'e bá foinsa'e 2,000 (rihun rua) iha distritu sia iha Timor-Leste laran. PAS hanesan Programa Treinu Báziku ida, hari’i hodi prepara sira ne’ebé husik tia eskola, atu tuir fali atividade seluk hodi aprende tan no manán buat ruma, inklui fila-hikas bá eskola normal; ka bá tuir treinu seluk tan; ka buka serbisu. Faze I ba hanorin iha sala eskola inklui objetivu lima bo'ot liu hanesan: hahú aprende lé no

aprende halo konta; lideransa no matenek iha moris lorloron nian; hahú aprende fila-liman ka konabá negósiu no hari'i empreza; no hahú mos aprende téknika balu no oinsa’a manán osan ruma . Iha programa Faze II nian, partisipante sira PAS nian sei

Saída mak Treinu Bázika? Ne’e atu hari’i fiar-án no 'know-how' hodi bele hakat bá oin iha ita nia moris. Iha PAS, foinsa’e sira ne’ebé husik eskola sei aprende matenek balu atu sira prontu ba serbisu, hanesan lideransa, jestaun ba tempu, hahalok lolo’os, hatene komunika ba malu, serbisu hamutuk iha ekipa no ko’alia iha ema barbarak nia oin.

Bainhira halao téknika hirak ne’e iha fatin hanesan ho iha serbisu fatin, partisipante sira hari’i ha-

halok no halao matenek ne’ebé mak presiza hodi bele aprende oportunidade seluk atu hatene tan no manán buat foun iha sira nia komuni-dade nia let, inklui bele fila-fali ba eskola normal, ba buka tan formasaun seluk, ka buka atu kaer serbisu ona. Bainhira loke dalan foun hodi dada foinsa'e marjinalizadu sira iha área rural, PAS tulun mos SEFOPE nia misaun atu kria sistema treinamentu profisional di’ak no nakloke liu ba ema hotu.

Caption describing picture

or graphic.

Antesedente

Fundamentus ba Treinu Báziku

E D U C A T I O N

D E V E L O P M E N T C E N T E R ,

I N C .

Prepara Ami ba Serbisu M A Y 1 0 , 2 0 1 1

Foinsa’e 2,078

husik-eskola, ho

tinan hosi 16 bá

30, mak hetan

ona formasaun

hosi PAS

Partisipante

na’in 1,595

remata ho susesu

no graduadu hosi programa

Page 2: E D U C A T IO N D E VE L O PM E N T C E N T E R , I N C

P A G E 2

Dadus husi

Desembru 2010

Ezemplu Oecusse nian ba Ema Hosi Parte Oioin Servisu Hamutuk

Ekilíbriu Jéneru no Dok iha Area Rural

Hadia Moris Lorloron ba Foinsa’e Sira Husik-Eskola

To’o agora, hosi foinsa’e besik

1,600 ne’e, 40% hetan tia

graduasaun hosi programa

PAS , sira bele ona hetan

serbisu, inklui partisipante 339

ne’ebé liu kedas ba hetan

kontratu atu serbisu no sira 340

mak hahú ka bele hadia di’ak liu

tan sira nia negósiu kikoan.

Dala barak, partisipante PAS sira

mak foinsa’e dah’uluk kompañia

sira bolu sira ba serbisu: tuir

étika serbisu nian no

responsabilidade ne’ebé mak

sira hatudu, foinsa'e mane ho

feto hirak ne'e orasne'e tulun

daudaun atu aumenta tan rede

ema sira hakarak fó serbisu sira

ne’ebé buka atu fó

oportunidade bá foinsa'e sira

hosi área rural no ho

kapasidade ladun ás.**

Prontu ba Serbisu ba

sira husik-eskola

na’in 2,078 iha

distritu rural sira,

inklui sira balu

marjinalizadu liu iha

Timor-Leste,

komunidade rural

balu, ne’ebé foinsa’e

sira hasoru barreira

ba integrasaun

ekonómika.

PAS mak hanesan programa uitoan

balu iha Timor-Leste ne’ebé

promove momós ekilíbriu jéneru ba

partisipante foun sira iha sentru

formasaun ida-idak.

Graduadu hotu-hotu PAS nian, sira

54% mak feto, nomos sira 51% mak

graduadu ho serbisu. Liu hosi nia

Aprendizajen Rural no Rede Manán

iha sentru aprendizajen bazeadu ba

komunidade, PAS fó ona treinu

Hosi PAS nia graduadu tomak,

besik 1/3 mak iha Oecusse, ho sira

barak mak halao sira nia negósiu

rasik, servisu ba ema seluk ka tama

ba treinamentu profisional. PAS

serbisu daudauk ho Gabinete

Disrital SEFOPE Oecusse nian no

ho ONG lokal balu ne’ebé fó

treinamentu hodi liga programa

graduadu nian atu buka tan

oportunidade ba sustentu iha sira

nia komunidade nia let.

Hanesan parte bá modelu ne’e,

PAS no SEFOPE buka hamutuk

kolaborasaun ema no grupu sira

interesadu konabá inisiativa

espesiál balu bá graduadu sira

ne'e, tuir sira nia matenek kaer

serbisu no sira nia interese.

Nune’e, to’o oras ne’e, hosi

graduadu sira Oecusse nian, sira

63% mak manán ona osan ruma,

ka estuda, ka kompleta ona sira

nia internamentu (hare'e figura hosi liman-karuk), inklui

graduadu 227 ne’ebé hetan ona

serbisu, sira 79 mak tama ona atu

tuir treinu formal, no sira na'in

nén tama-fali eskola.

Graduadu hotu

-hotu PAS

nian, sira 54%

mak feto, no-

mos sira 51%

mak graduadu

ho serbisu

Joventude PAS

nain 340 komesa/

aumenta ona sira

nia negosiu

Joventude PAS nain 339 hetan

ona asesu ba servisu

**Numeru husi Baucau inclui pilotu kelompok

rua nebe’e sidauk halo assessmentu

Serbisu, 45.9%

Treinu vokasional, edukasaun formal no

naun-formal, 11.7%

Magang, 5.7%

La Activu, 19.8%

Sidauk asesmentu, 17.0

%

Page 3: E D U C A T IO N D E VE L O PM E N T C E N T E R , I N C

Hasa’e Riku-Soin Komunidade nian no Asegura Sustentabilidade

P A G E 3

PAS envolve formadór bazeadu

ba komunidade no fasilitador

sira ba foinsa'e nia buka moris

bainhira hasa'e kapasidade

intituisaun lokal sira nian hodi

hato'o nesesidade sosio-

ekonómiku foinsa’e

marjinalizadu sira

iha área rural.

To’o ohin loron, PAS

fó ona treinu ba

parseiru ONG lokal

na’in 14, tulun sira

na’in nén ho hahú

rejista ho SEFOPE

nu’udar fornesedor formadór

kredensiadu.

PAS komplementa no reforsa

komunidade lokal sira, ema sira

sosiedade sivil, no governu ho

inisiativa Dezenvolvimentu Forsa

Traballu ne’ebé mak buka

kolaborasaun no tulun Planu

Asaun Empregu Foinsa'e

Nasional no SEFOPE.

Liu ema lokal 200 hosi distritu sia

partisipa ona iha inisiativa hirak

nune’e.

Iha 2011, PAS sei buka hare’e liu

ba dezenvolvimentu

organizasonal ONG lokal sira,

parseiru ba formasaun, ne’ebé

mak halao ona programa

formasaun prontu ba serbisu PAS

nian, no agora buka hela

rekoñesimentu nu’udar provedor

formasaun

Oecusse, hare'e liu-liu

oinsa'a loke odamatan setor

privadu nian hodi simu

foinsa'e sira ba serbisu.

3. Promove dezenvolvimentu

organizasional ONG lokal

sira ne’ebé fó formasaun no

hadia sira nia kapasidade

atu hato'o programa ho

kualidade ba foinsa'e sira

iha área rural

Iha serimónia asina Memorandu

Entendimentu, kurrikulu

formasaun bazeadu-ba-Tétum

ne’ebé PAS ho parseiru ONG

lokal formasaun sira dezenvolve,

bele hato'o ba Governu Timor-

Leste hanesan modelu ba kursu

formasaun bázika kredensiada

atu hatama mos iha Estrutura

Kualifikasaun National (TLNQF).

Taka kursu idane’e hanesan

parte ba sistema formasaun

profisional nakloke liu, no sei sai

hanesan pontu sentral ba

kolaborasaun entre SEFOPE, PAS, no

Institutu Nasional ba

Dezenvolviemntu Forsa Traballu

(INDMO).

Iha loron 8 Abril, PAS nia

reprezentante ho Secretaria

Estado Formação Profissional e

Emprego (SEFOPE) asina

Memorandu Entendimentu hodi

serbisu hamutuk iha 2011, halo

inisiativa dezenvolvimentu forsa

traballu espesial lubun oan ida

hodi aprezenta nesesidade

foinsa'e sira nian ba

komunidade rural izoladu liu iha

rai laran, inklui:

1. Hari’i grupu serbisu ida lidera

hosi governu hodi adopta

kursu Treinu Bázika ida

ne’ebé akreditadu hanesan

parte ba Estrutura

Kualifikasaun Nasional

Timor-Leste nian (TLNQF).

2. Hakerek no halo modelu ida

ba kolaborasaun parte sira

nian konabá oinsa'a hadia

moris lor-loron foinsa'e sira

ne’ebé husik-eskola iha

FFSO: ONG

lokal ida iha

Oecusse

ne’ebé simu

foinsa’e sira

hosi PAS

PAS iha 2011

Liu ema lokal

200 hosi distritu

sia partisipa ona

iha inisiativa

hirak nune’e.

Ambassador US Judith Fergin kaer liman ho Secretario Estadu Formasaun Profisional no Empregu Bendito Freitas iha assina akordu hamutuk entre SEFOPE ho PAS iha loron 8 Abril 2011.

Hare’e filmi PASsages iha internet:http://www.youtube.com/watch?v=H8UFThWQ_jw

Page 4: E D U C A T IO N D E VE L O PM E N T C E N T E R , I N C

fatin kedas, no nune’e aumenta

mós sira nia kliente iha Baucau.

Nomos, iha PAS, nia laós aprende

deit oinsa’a atu manán tan kliente

foun, maibé oinsa’a atu kaer metin

nia kliente sira uluk no bele manán

iha kompetisaun merkadu ho

servisu di’ak liu ba kliente sira.

Ohin loron, ninia negósiu fa’an

sasán uma laran bele hetan hosi

osan USD $300 to’o $400 semana

ida-ida.

Josefa Soares

Hanesan ema barbarak ne’ebé mak

tuir ona programa idane’e,

emprezária feto ida ho tinan 30,

Josefa Soares mai hamutuk ho PAS

hodi buka hanoin foun konabá

oinsa'a bele hadia ninia negósiu no

aumenta ninia matenek ba halo

jestaun finansas ka kaer osan.

“Hau aprende buat barak hanesan

ema negósiu na’in, no hau kontente

atu manán tan hanoin foun ba hau

nia negósiu," Josefa konta ninia

experiénsia ho PAS. Molok nia tama

ba programa ne’e iha Baucau iha

fulan Maiu 2009, nia ho nia kaben

fa’an sasán uma laran nian, hanesan

bikan plástiku, kopu no kadeira iha

kiós kikoan ida, iha sidade Baucau.

Simu fiar no hetan formasaun ba

negósiu hosi PAS halo Josefa bele uza

estratejia foun hodi fa’an sasán, inklui

aumenta tan "merkadu móvel" ida ka

gerobak ne’ebé nia ho nia kaben

dudu hosi uma ba uma, hodi entrega

sasán lolo'os ba konsumidor sira nia

Hetan susesu nu'udar na’in ba negósiu

kikoan ida, halo Josefa hanoin nia

hakarak tulun ema seluk atu hetan mós

sira nia oportunidade ba hadia sira nia

moris. “hau fiar katak hau bele tulun

ema seluk ho matenek ne’ebé mak hau

simu ona hosi PAS, ne’eduni bainhira

hau rona katak iha fatin atu serbisu iha

Ministériu Edukasaun hanesan hanorin

alfabetizasaun, hau hato’o hau nia

naran ba sira no hau hetan duni

serbisu ne'e," nia explika.

Agora hanesan ona emprezária ida no

serbisu mos oras balu hanorin

alfabetizasaun, graduada eskola média

ne'e dehan nia la hahú serbisu ba

Ministériu Edukasaun tamba osan.

Hanesan nia explika, osan ne’ebé nia

simu hosi ninia negósiu to'o ba ninia

uma-laran. Nune’e, buat ne’ebé halo

nia hela iha sala eskola nia laran mak

nia laran kamán bainhira nia bele tulun

ema seluk no hare'e ema sira ne’ebé

nia hanorin, bele aprende buat ruma

tan.

Education Development Center (EDC) hanesan organizasaun

ida (la-buka lukru) hodi halo investigasaun no dezenvolvimentu.

Hari’i iha tinan 1958, EDC nia serbisu haleu iha mundu tomak,

halo mos investigasaun ho prátika hodi hasoru dezafiu iha

edukasaun ba ohin-loron no aban-bainrua nian, promove saúde,

teknolojia, direitus umanus, nomos ambiente.

Maske kestaun sira ita hasoru kompleksu, buat hotu-hotu ita halao tutan-malu ho fiar ida-de’it:

Aprende mak hanesan forsa ba ema hotu nia desenvolvimentu.

Istória ho Susesu: