7

บทท 2

เอกสารและงานวจยทเกยวของ

การศกษาความเสยงความรเกยวกบปจจยเสยงและอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมองในกลมผปวยโรคเรอรง ผศกษาไดท าการคนควาหนงสอเอกสารและงานวจยทเกยวของโดยมเนอหาครอบคลมในหวขอดงตอไปน

1. ความรเกยวกบโรคหลอดเลอดสมอง ประกอบดวย 1.1 ความหมาย 1.2 ประเภท 1.3 อาการและอาการแสดง 1.4 การปองกน 1.5 การตรวจวนจฉย 1.6 การรกษา 1.7 ภาวะแทรกซอน

2. ความรเกยวกบปจจยเสยงและอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมอง 2.1 ความรปจจยเสยงโรคหลอดเลอดสมอง 2.2 ความรอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมอง

3. การประเมนความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมอง 3.1 แบบประเมน Stroke Risk Scorecard 3.2 แบบประเมน Stroke Risk Take Test 3.3 การประเมนความเสยงตอโรคหวใจและหลอดเลอดในกลมเสยงสงตอการเกด

โรคเบาหวานและโรคความดนโลหตสง (Pre - DM, Pre - HT) และผทมภาวะอวน 3.4 การประเมนโอกาสเสยงตอโรคหวใจและหลอดเลอดในกลมปวยโรคเบาหวานและ

โรคความดนโลหตสง โดยใชตารางส (Color Chart) 4. งานวจยทเกยวของ

4.1 งานวจยเกยวกบความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมอง 4.2 งานวจยเกยวกบความรปจจยเสยงและอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมอง

8

ความรเกยวกบโรคหลอดเลอดสมอง

โรคหลอดเลอดสมอง หรอทนยมเรยกกนวา Stroke นน เปนศพทภาษาชาวบานทพดตดปากทวไปในชาวตะวนตก ซงในทางการแพทยเดมเรยกโรคนวา cerebrovascular accident (CVA) แตในปจจบนเหนวาชอดงกลาวไมเหมาะสมเพราะอาจกอใหเกดความเขาใจผด คดวาเปนโรคทางดานอบตเหต จงเรยกชอใหมวา cerebrovascular disease (CVD) คนไทยนยมเรยกโรคนวา “โรคอมพาต” แตถาผปวยรายใดมอาการเพยงชวคราวหรออาการไมรนแรงมกจะเรยกวา “โรคอมพฤกษ” (นพนธ พวงวรนทร, 2544)

1. ความหมายโรคหลอดเลอดสมอง องคการอนามยโลก ไดก าหนดนยามของ Stroke ไววา “rapidly developed clinical signs of focal

(global) disturbance of cerebralfunction lasting more than 24 hours or leading to death, with no apparent cause otherthan a vascular origin” (นพนธ พวงวรนทร, 2544) หมายถง ภาวะทมความผดปกตของระบบหลอดเลอดสมองเปนเหตใหสมองบางสวนหรอทงหมดท างานผดปกตไป กอใหเกดอาการและอาการแสดงซงคงอยเกน 24 ชวโมง หรอท าใหเสยชวต ดงนนจะเหนวาค าจดกดความขององคการอนามยโลกไมไดครอบคลมภาวะ transient ischemic attack (TIA) ซงอาการและอาการแสดงเกดขนและหายไปภายใน 24 ชวโมง (กงแกว ปาจารย, 2550)

สถาบนโรคทางระบบประสาทและโรคหลอดเลอดสมองแหงชาต ประเทศสหรฐอเมรกา (National Institute of Neurological Disorder and Stroke: NINDS) ได ให ค าจ ากดความของ cerebrovascular disease (CVD) วาเปนความผดปกตทเกดขนเมอเนอสมองขาดเลอดมาเลยงหรอมเลอดออก ไมวาจะมพยาธสภาพทหลอดเลอดเสนเดยวหรอมากกวา โดยอาจเปนเพยงชวคราวหรอเปนอยางถาวรกได (กงแกว ปาจารย, 2550)

โดยสรปโรคหลอดเลอดสมอง (cerebrovascular disease: CVD) หรอโรคอมพฤกษอมพาต จงหมายถงโรคทเกดจากความผดปกตของหลอดเลอดในสมอง จนสงผลใหเนอสมองถกท าลาย หรอตายลงในทสด ท าใหเกดอาการทางระบบประสาทอยางเฉยบพลน และหากอาการและอาการแสดงเกดขนและหายไปภายใน 24 ชวโมง เรยกวาภาวะสมองขาดเลอดชวคราว (Transient Ischemic Attack: TIA) แตถามากกวา 24 ชวโมง เรยกวาโรคหลอดเลอดสมอง

9

2. ประเภทโรคหลอดเลอดสมอง โรคหลอดเลอดสมอง (cerebrovascular disease : CVD) แบงได 2 ประเภทใหญๆ คอ 2.1 โรคหลอดเลอดสมองทเกดจากสมองขาดเลอด (Ischemic stroke) หรอทเรยกวาภาวะ

สมองตบหรออดตนพบประมาณรอยละ 70 - 80 เกดจากหลอดเลอดทน าเลอดไปเลยงสมองมการตบตน จงท าใหเนอสมองถกท าลายหรอตายลง (สมบต มงทวพงษา และคณะ, 2556) ซงสาเหตส าคญเกดจาก

(1) ความผดปกตของตวหลอดเลอดเอง หรอทเรยกวาหลอดเลอดตบแขงจากภาวะความดนโลหตสง เบาหวาน ไขมนในเลอดสง การสบบหร หรอดมสราจด รวมกบการเสอมตามวย

(2) การมลมเลอดลอยไปอดตนทหลอดเลอดในสมอง เชนลมเลอดจากการมภาวะหวใจเตนผดจงหวะ หรอโรคของลนหวใจพการ ลมเลอดหรอกอนไขมนจากหลอดเลอดแดงใหญทบรเวณคอตบ

(3) ภาวะทมความผดปกตของการแขงตวของเลอด เชน เลอดแขงตวงายกวาปกต หรอเลอดขนเกนไป กสามารถท าใหเกดการอดตนของหลอดเลอดได

2.2 โรคหลอดเลอดสมองทเกดจากการมเลอดออกในสมอง (Hemorrhage stroke) หรอทเรยกวาภาวะหลอดเลอดสมองแตก พบประมาณรอยละ 20-30 สงผลใหมเลอดออกรอบๆเนอสมอง ท าใหเนอสมองถกท าลายหรอตายในทสด (สมบต มงทวพงษา และคณะ, 2556) ส าหรบสาเหตส าคญของการเกดภาวะหลอดเลอดสมองแตกนน อรณ ศรกงวาลกล (2554) ไดสรปไว 5 ประการดงน

(1) เกดจากมเลอดออกในเนอสมอง (intracerebral hemorrhage) จากผนงเสนเลอดเสอมสภาพโดยเฉพาะอยางยงผทมความดนโลหตสงนานๆหรอควบคมความดนโลหตไดไมด

(2) จากเลอดออกในเนอสมองจากการทเสนเลอดมสารอมลลอยดสะสม (amyloidangiopathy) และท าใหเสนเลอดแตกมกมอาการสมองเสอมรวมดวยมกพบในผสงอายแตพบไดไมบอยนก

(3) การแตกของเสนเลอดโปงพอง (ruptured aneurysm) ในชองทอยของน าไขสนหลง(subarachnoid hemorrhage) ผปวยมกมโรคความดนโลหตสงรวมดวย

(4) เสนเลอดด าและแดงตอกนผดปกต (arteriovenous malformation) ท าใหมเลอดออกทงในเนอสมองและในชองทอยของน าไขสนหลง (subarachnoidhemorrhage) มกพบในผทอายนอยไมทราบสาเหต

(5) เกดจากการแตกของหลอดเลอดสมองท าใหมเลอดออกมาคงและท าลายเนอสมองในบรเวณนนนอกจากนอาจกดเบยดสมองสวนทอยใกลเคยงท าใหสมองสวนนนท าหนาทไมไดตามปกตเกดอาการอมพฤกษหรออมพาต

10

3. อาการโรคหลอดเลอดสมอง อาการโรคหลอดเลอดสมองมหลายแบบขนอยกบวาสมองสวนใดเสยการท างานไป อาการ

โดยทวไปมกพบไดดงน (นตยา พนธเวทย และธดารตน อภญญา, 2555) 3.1 ปวดศรษะ เปนอาการทพบบอยยกเวนในกรณทกอนเลอดมขนาดเลก 3.2 อาเจยน พบประมาณครงหนงของผปวย โดยมสาเหตจากความดนภายในกะโหลก

ศรษะสง 3.3 ระดบความรสกตว/ การรบรเปลยนแปลงไป โดยทวไปจะใช Glasgow Coma Scale

เปนมาตรฐานในการประเมนความรสกตว 3.4 คอแขงเกรง(meningism) อาจพบในบางรายทมกอนเลอดแตกเขาไปใน ventricle หรอ

มเลอดออกใตชนอแรคนอยต (subarachnoid hemorrhage)รวมดวย 3.5 อาการตามต าแหนงตางๆ ของสมอง เชน อาการแขนขาออนแรงครงซก มกเกดทต าแหนง

ของ putamen และ thalamus อาการชก มกพบในกรณเลอดออกทสมองสวน lobar hematoma และถามเลอดออกในสมองสวน cerebellum มกพบอาการเดนเซ เปนตน

3.6 หยดหายใจ(apnea) มกพบรวมกบการเกดเลอดออกบรเวณ posterior fossa เนองจากมการกดกานสมองหรอมเลอดออกทกานสมอง

4. การปองกนโรคหลอดเลอดสมอง โรคหลอดเลอดสมองมากกวา รอยละ 80 สามารถปองกนได ดวยการปรกษาแพทยผเชยวชาญ

และการลดปจจยเสยง และสงทส าคญคอการควบคมความเสยงสวนบคคล การรวธการในการจดการโรคหลอดเลอดสมอง ซงแนวทางปองกนโรคหลอดเลอดสมอง (National Stroke Association, 2013; สมบต มงทวพงษา และคณะ, 2556) มดงน

4.1 การตรวจสขภาพประจ าป อยางนอยปละครง และเฝาระวงการเกดปจจยเสยงอนๆ 4.2 ควบคมโรคประจ าตวใหอยในเกณฑปกต เชนโรคความดนโลหตสง โรคเบาหวาน และ

ภาวะไขมนในเลอดสง เนองจากโรคเหลานเปนปจจยเสยงตอโรคหลอดเลอดสมอง วธการควบคมไดแกการตรวจวดความดนโลหตอยางสม าเสมอ รบประทานยาส าเสมอ พยายามคมระดบน าตาลในเลอดใหอยในเกณฑปกต รวมกบการรบประทานยาหรอฉดยา ควบคมระดบไขมนในเลอด และปรบพฤตกรรมในการกนอาหาร โดยเลอกอาหารทมประโยชน กนผกและผลไมเปนประจ าทกวนงดอาหารทมไขมนทรานสและคอเลสเตอรอลสง รวมถงหลกเลยงอาหารหวาน อาหารเคมหรอมเกลอโซเดยมสง เปนตน

11

4.3 ตรวจหาภาวะ Atrial Fibrillation (AF) เนองจากภาวะการเตนของหวใจทผดปกตสามารถเพมความเสยงโรคหลอดเลอดสมองและอาจท าใหเกดเลอดคงอยในหวใจ ซงเปนสาเหตท าใหเกดโรคหลอดเลอดสมอง

4.4 งดสบบหร เพราะการสบบหรมความเสยงเปนสองเทาในการเกดโรคหลอดเลอดสมอง บหรท าใหผนงหลอดเลอดถกท าลาย หลอดเลอดแดงอดตนเรวขน เพมความดนโลหต และท าใหหวใจท างานหนกขน

4.5 ควบคมการดมแอลกอฮอล มการศกษาจ านวนมากพบความสมพนธการดมแอลกอฮอลกบโรคหลอดเลอดสมองแพทยสวนใหญจงไมแนะน าใหดม หากจะดมไมควรเกนสองดรงในแตละวน

4.6 การออกก าลงกาย ควรออกก าลงกายอยางสม าเสมอ 3 - 5 ครงตอสปดาห อยางนอยครงละ 30 นาท

4.7 ควบคมน าหนกตวใหเหมาะสม โดยในคนทอวน/น าหนกเกน ใหลดน าหนกโดยการลดพลงงานจากการกนและเพมการเคลอนไหวรางกายใหมากขน

4.8 มความรและตระหนกเรองภาวะสมองขาดเลอดชวคราว (TIA) ซงเปนอาการทเกดขนและหายไปภายใน 24 ชวโมง แตมกจะท าใหเกดความพการไดการตระหนกรและการรกษาภาวะสมองขาดเลอดชวคราวจะสามารถลดความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมอง และมากกวารอยละ 40 ของคนทเคยเปนภาวะสมองขาดเลอดชวคราวจะพฒนาเปนโรคหลอดเลอดสมองได (National Stroke Association, 2013)

5. การตรวจวนจฉยโรคหลอดเลอดสมอง วธการตรวจวนจฉยทมประสทธภาพและสามารถบงชถงต าแหนงของสมองและหลอดเลอดท

ผดปกต รวมถงภาวะและสาเหตทเปนปจจยเสยงของการเปนโรคหลอดเลอดสมองได มดงน (โรงพยาบาลบ ารงราษฎร, 2557)

5.1 การตรวจเลอดเพอดความเขมขนและความสมบรณของเมดเลอด 5.2 การตรวจระดบน าตาลและระดบไขมนในเลอด 5.3 การตรวจหาการอกเสบของหลอดเลอด 5.4 การตรวจคลนไฟฟาหวใจ (Electrocardiogram) เพอดจงหวะการเตนของหวใจทผดปกต 5.5 การตรวจสมองดวยเครองเอกซเรยคอมพวเตอร (Computerized Tomography) เพอดวา

สมองมภาวะขาดเลอดหรอภาวะเลอดออกในสมองหรอไม 5.6 การตรวจอลตราซาวนดหลอดเลอดบรเวณคอ (Carotid Duplex Scan) เพอดขนาดและ

การไหลเวยนของหลอดเลอดแดงบรเวณคอทไปเลยงสมองดวยคลนความถสง

12

5.7 การตรวจสมองดวยคลนแมเหลกไฟฟา (Magnetic Resonance Imaging) เพอดเนอสมอง หลอดเลอดสมอง หลอดเลอดทคอ เปนวธการทไมเจบปวดและมประสทธภาพสง

6. การรกษาโรคหลอดเลอดสมอง การรกษาโรคหลอดเลอดสมองขนกบสาเหต ดงนนแนวทางการรกษาจงมหลายวธ ดงน

6.1 การรกษาตามสาเหต (1) สาเหตจากหลอดเลอดสมองตบหรออดตนเปาหมายของการรกษาคอท าใหเลอด

ไหลเวยนไดอยางปกต โดยทางเลอกในการรกษามหลายวธ ในบางกรณแพทยอาจใหยาละลายลมเลอด ซงพบวาจะไดผลดกบผท มอาการและอาการแสดงของโรคหลอดเลอดสมองและรบมาโรงพยาบาลภายในระยะเวลาไมเกน 4.5 ชวโมง

(2) สาเหตจากหลอดเลอดสมองปรแตกหรอฉกขาดเปาหมายของการรกษาคอการควบคมปรมาณเลอดทออกดวยการรกษาระดบความดนโลหต ในกรณทเลอดออกมาก แพทยอาจพจารณาท าการผาตดเพอปองกนความเสยหายตอสมองทอาจเกดขนหากมการเปลยนแปลงความดนโลหต

6.2 การรกษาดวยยา แบงเปนกลมใหญๆ ดงน (โรงพยาบาลสมตเวช ศรนครนทร, 2554) (1) ยาตานเกรดเลอด เชน แอสไพรน,Clopidogrel (2) ยาละลายลมเลอด เชน heparin, low molecular weight heparin, warfarin (3) ยาลดไขมน เชน statin (4) ยาลดความดนโลหต

6.3 การรกษาดวยการผาตด กรณผปวยบางรายทเปนเสนเลอดสมองแตกหรอเสนเลอดสมองตบขนาดใหญ

6.4 การกายภาพบ าบด

7. ภาวะแทรกซอนโรคหลอดเลอดสมอง ผปวยโรคหลอดเลอดสมอง มกเกดภาวะแทรกซอนจากการทไมสามารถชวยเหลอตนเองได

ดงน (ณฐธวรรณ พนธมง, 2556) 7.1 การตดเชอทปอด เกดจากการส าลกอาหาร น าลาย โดยมสญญาณ 3 ประการทบอกถง

การตดเชอ คอ ไข ไอ และหอบ 7.2 การตดเชอทางเดนปสสาวะ เกดจากการขบถายไมปกต กลนปสสาวะ ปสสาวะไมออก

หรอการดแลสายสวนปสสาวะไมถกตอง ไมสะอาด ซงเปนสาเหตส าคญของการตดเชอในกระแสเลอด

13

7.3 การเกดแผลกดทบ เกดจากการกดทบของผวหนงบรเวณปมกระดกใบห หลงสะโพก ตนขา สนเทา ปองกนโดยการพลกตวบอยๆ ทก 2 ชวโมง และหมนท าความสะอาดเมอผปวยปสสาวะหรออจจาระ

ความรเกยวกบปจจยเสยงและอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมอง

1. ความรปจจยเสยงโรคหลอดเลอดสมอง ปจจยเสยงหมายถง ปจจยทบคคลปรกตเมอไดรบสงนนหรอมสงนนเปนเวลานานพอสมควร

จะท าใหเกดพยาธสภาพหรอโรคเกดขน (นพนธ พวงวรนทร, 2544) ซงปจจยเสยงทส าคญของโรคหลอดเลอดสมองไดแก ภาวะความดนโลหตสง โรคเบาหวาน ภาวะไขมนในเลอดสง ภาวะหวใจเตนผดปกต การสบบหร การไมออกก าลงกาย ภาวะน าหนกเกน และมประวตในครอบครวเปนโรคหลอดเลอดสมอง (National Stroke Association, 2013) นอกจากนยงปจจยเสยงอนๆ ทท าใหเกดโรคหลอดเลอดสมอง โดยทวไปมการแบงปจจยเสยงเปนสองกลม ไดแก ปจจยเสยงทปรบเปลยนไมได และปจจยเสยงทปรบเปลยนได (นพนธ พวงวรนทร, 2544; กงแกว ปาจารย,2550) โดยมรายละเอยดดงน

1.1 ปจจยเสยงทปรบเปลยนไมได (1) อาย เปนปจจยเสยงทชดเจนทสด โดยเปนปจจยเสยงของทงภาวะ Ischemic stroke

และ Hemorrhage strokeโรคหลอดเลอดสมองสามารถพบไดทกชวงอาย แตสวนใหญพบมากในผสงอายเมออายมากขน อบตการณของโรคหลอดเลอดสมองจะเพมขนแบบทวคณ โดยผทมอาย 45 ปขนไป มอบตการณเพมขนเปน 2 เทาในทกๆ 10 ป ของอายทเพมขน(กงแกว ปาจารย, 2550) ส าหรบประเทศไทยโรคหลอดเลอดสมองพบมากในกลมอาย 60 ปขนไป (ส านกระบาดวทยา กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข, 2555) ซงปจจบนพบอบตการณของโรคหลอดเลอดสมองในเดกเพมขนดวย

(2) เพศ เปนปจจยทมการเปลยนแปลงไปตามสถานการณ โดยพบวาเกอบทกชวงอาย เพศชายมความเสยงทจะเปนโรคหลอดเลอดสมองมากกวาเพศหญง รอยละ 44 - 76 หรอเพศชายเสยงกวาเพศหญง 1.5 เทา (กงแกว ปาจารย, 2550) แตแนวโนมการเสยชวตกลบพบในเพศหญงมากกวาเพศชาย โดยขอมลจากองคการอนามยโลก ป 2004 พบวาประชากรทวโลกทเสยชวตดวยโรคหลอดเลอดสมองเปนเพศหญงรอยละ 11.09 เพศชาย รอยละ 8.6 และในประเทศไทยเพศหญงเสยชวตดวยโรคหลอดเลอดสมองรอยละ 14.2 และเพศชายรอยละ 8.8 (WHO, 2004 อางใน ธดารตน อภญญา และนตยา พนธเวทย, 2556) และจากสถตสาธารณสข ป 2554พบวาทกภมภาคของประเทศไทยเพศชายมอตราปวยและอตราตายดวยโรคหลอดเลอดสมองสงกวาเพศหญง (ส านกนโยบายและยทธศาสตร ส านกงานปลดกระทรวงสาธารณสข, 2554)

14

(3) ชาตพนธ ในคนผวด า คนพนเมอง คนเอเชย และคนเชอสาย Hispanicมความเสยงและอตราการเสยชวตดวยโรคหลอดเลอดสมองมากกวาคนผวขาว ซงการศกษาทผานมายงไมสามารถระบไดชดเจนวาเกดจากสาเหตใด

(4) พนธกรรมผทมบดาหรอมารดาเปนโรคหลอดเลอดสมองมความเสยงสงทจะเปนโรคนมากกวาคนปรกต โดยปจจยดานบดาเพมปจจยเสยง 2.4 เทาและปจจยดานมารดาเพมปจจยเสยงเปน 1.4 เทา ของผทมปจจยเสยงอนๆ ใกลเคยงกน (กงแกว ปาจารย, 2550)

1.2 ปจจยเสยงทปรบเปลยนได แบงออกเปน 2 แบบ คอ 1.2.1 ปจจยเสยงททปรบเปลยนไดและมหลกฐานสนบสนนชดเจน (1) ภาวะความดนโลหตสงหมายถง ภาวะทรางกายมระดบความดนโลหตตงแต

140/90 มม. ปรอท ขนไป ส าหรบระดบความดนโลหตตงแต 120/80 - 139/89 มม.ปรอท ถอเปนกลมเสยงสง (Pre Hypertension) (เพชราภรณ วฒวงศ ชย และณฐธวรรณ พนธ มง, 2556) ซงภาวะความดนโลหตสง เปนปจจยเสยงทส าคญทสดในการเกดโรคหลอดเลอดสมองในปจจบน โดยเพมความเสยงท ง Ischemic strokeและ Hemorrhage strokeผท มภาวะความดนโลหตสงมอตราเสยงมากกวาคนปรกตประมาณ 3-17 เทา ทงนขนกบอายและความรนแรงภาวะความดนโลหตสงของแตละคน โดย Systolic blood pressure เปนปจจยกอใหเกดภาวะแทรกซอนโรคหลอดเลอดสมองและโรคหลอดเลอดหวใจ มากกวา Diastolic blood pressure (นพนธ พวงวรนทร, 2544) และผชายทมความดนSystolic blood pressure ระหวาง 160 - 180 มม.ปรอท มความเสยงประมาณ 4 เทาของผชายทมความดนSystolic blood pressure ต ากวา 160 มม.ปรอท (กงแกว ปาจารย,2550) การควบคมระดบความดนโลหตใหอยในเกณฑปรกต จงเปนการชวยปองกนการเกดโรคหลอดเลอดสมอง และชวยลดความเสยงของการเกดโรคซ าอกดวย

(2) โรคเบาหวาน หมายถงการทมระดบกลโคสในพลาสมาทเวลาใดเวลาหนงโดยไมไดอดอาหารมคา ≥ 200 มก./ดล. หรอมระดบกลโคสในพลาสมาตอนเชาหลงอดอาหารอยางนอย 8 ชวโมง (FPG) มคา ≥ 126 มก./ดล. โดยตรวจ 2 ครง ตางวนกน หรอมระดบกลโคสในพลาสมาท 2 ชวโมงหลงการดมสารละลายทมกลโคส 75 กรม พบมคา ≥ 200 มก./ดล. (ศรลกษณ จตตระเบยบ และคณะ, 2556) เกดจากตบออนไมสามารถสรางอนซลนไดเพยงพอ หรอเมอรางกายไมสามารถใชอนซลนทผลตออกมาไดอยางมประสทธภาพ ท าใหน าตาลในเลอดสงขนอยเปนเวลานาน โรคเบาหวานท าใหเกด atherosclerosis ของหลอดเลอดไดทวรางกาย จงเปนปจจยเสยงส าคญอยางหนงของโรคหลอดเลอดสมอง โดยพบอบตการณ ของโรคหลอดเลอดสมองในผปวยเบาหวานสงขน 2.5 - 4 เทาเมอเทยบกบผทไมเปนเบาหวาน (นพนธ พวงวรนทร, 2544)

15

(3) ภาวะ atrial fibrillation (AF) คอ ภาวะหวใจเตนผดปกต ซงเปนปจจยเสยงส าคญของโรคหลอดเลอดสมอง โดยผทมภาวะหวใจเตนผดปกตซงไมมโรคลนหวใจรวมดวย มความเสยงเปนโรคหลอดเลอดสมอง 5 เทาของคนปกต (กงแกว ปาจารย, 2550) ผทมภาวะหวใจเตนผดปกต จะมโอกาสเปนโรคหลอดเลอดสมองทเกดจากลมเลอดหลดจากหองหวใจ atrium ไปอดกนหลอดเลอดสมองได การรกษาภาวะหวใจเตนผดปกต และการใหยาตานการแขงตวของลมเลอด เชน warfarin และ aspirin สามารถลดความเสยงโรคหลอดเลอดสมองได

(4) โรคหลอดเลอดหวใจและโรคกลามเนอหวใจตายเพมความเสยงโรคหลอดเลอดสมองทสงขน โดยโรคหลอดเลอดหวใจเพมความเสยงมากกวา 2 เทาในคนปกตในอายกลมเดยวกน (กงแกว ปาจารย, 2550) นอกจากนยงมความผดปรกตอนๆ ของหวใจ ทเพมความเสยงของโรคหลอดเลอดสมอง ไดแก ภาวะลนหวใจผดปกตทงทเปนแตก าเนดและภายหลง ผนงกนหองหวใจผดปรกต และโรคกลามเนอหวใจ เปนตน

(5) ความผดปกตของหลอดเลอดแดง carotidเพมความเสยงในการเกดโรคหลอดเลอดสมอง ทงนขนอยกบความรนแรงของการตบแคบของหลอดเลอด การรกษาทเหมาะสมดวยการผาตด และยาตานเกลดเลอด จะชวยลดความเสยงในการเกดโรคหลอดเลอดสมองได

(6) การสบบหร เพมความเสยงทง Ischemic strokeและ Hemorrhage stroke โดยผทสบบหรมความเสยงเปน 2 เทาของผทไมสบ และผทสบบหรจดเพมความเสยงถง 3 เทาในเพศชายทไมสบ(นพนธ พวงวรนทร, 2544) เพราะการสบบหรมผลตอการเกาะกลมของเกลดเลอดและการแขงตวของเลอด ท าใหหลอดเลอดแดงแขง เพมระดบ cholesterol ลดปรมาณไขมนทดหวใจท างานหนกมากขน นอกจากนปรมาณคารบอนมอนนอกไซดทเพมขนในเลอดของผทสบบหร ยงไปท าลาย endothelial cell ท าใหหลอดเลอดสมองตบงายขน

(7) ภาวะไขมนในเลอดสงอาจเปนปจจยเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมอง เนองจากผทมระดบ cholesterol, triglycerides และ low density lipoprotein สง มความเสยงสงทจะเกดโรคหลอดเลอดหวใจและภาวะ atherosclerosis อยางไรกตามยงไมสามารถสรปไดแนนอนวาภาวะไขมนในเลอดสงมความสมพนธกบโรคหลอดเลอดสมอง มเพยงภาวะlow density lipoprotein ทสงกวาปกตทพบวาเปนปจจยเสยงโดยออมของโรคหลอดเลอดสมอง

(8) เคยเปนโรคหลอดเลอดสมองมากอน มความเสยงจะเปนซ ารอยละ 6 - 7 ตอป และผทเคยเปนโรคหลอดเลอดสมองมากอนนาน 5 ป มความเสยงเปน 5 เทาของคนทวไปโดยมความเสยงสงถง 15 เทาในปแรก(กงแกว ปาจารย, 2550) ดงนนจะเหนวาอบตการณของโรคหลอดเลอดสมองจะมความสมพนธกบการเกดโรคหลอดเลอดสมองในอดต การปองกนดวยการลดปจจยเสยงในผทเคยเปนโรคหลอดเลอดสมองมากอนจะชวยลดอตราเสยงไดมากกวาการปองกนในผทไมเคยเปน โดยการรกษาและไดรบยาตานเกลดเลอดจะชวยปองกนการเกดโรคหลอดเลอดสมองได

16

1.2.2 ปจจยเสยงทปรบเปลยนไดและมหลกฐานสนบสนนนอย (1) โรคอวนผทอวนพบวามความสมพนธกบภาวะความดนโลหตสง โรคเบาหวาน

และภาวะไขมนในเลอดสงอยางชดเจน จงเปนเรองทพสจนยากวาโรคอวนเพยงปจจยเดยวเปนปจจยเสยงโรคหลอดเลอดสมองหรอไม โดยพบวาในผชายทอวนลงพงมความเสยง 2.3 เทา ของคนทมสดสวนปกตในกลมอายเดยวกน และในผทมน าหนกเพมขนตงแต 20 กโลกรมขนไป มความเสยงเปน 2.5 เทาของคนทน าหนกเพมขนไมถง 5 กโลกรม (กงแกว ปาจารย, 2550)

(2) การขาดการออกก าลงกายเปนปจจยเสยงตอโรคหลอดเลอดสมองเพราะการขาดการออกก าผงกายเปนปจจยท าใหอวน การออกก าลงกายดวยแรงปานกลางอยางสม าเสมอจะชวยลดปจจยเสยงตางๆทท าใหเกดโรคหลอดเลอดสมอง เชนภาวะความดนโลหตสง โรคเบาหวานและภาวะไขมนในเลอดสง

(3) การดมสรามหลายการศกษาทพบความสมพนธระหวางการดมสรากบโรคหลอดเลอดสมอง โดยพบวาผ ดมสรามโอกาสเกดภาวะหลอดเลอดสมองอดตน และ subarachnoid hemorrhage มากกวาคนปรกต และมบางประเดนทมงานวจยมาสนบสนนหลายฉบบ เชนการดมสราขนาดนอยๆ จะชวยลดความเสยงโรคหลอดเลอดสมอง ในขณะทผทดมจดจะมความเสยงมากขน อยางไรกตามกยงมประเดนอนๆ ทผลการศกษาไมสอดคลองกน

(4) การใชยาเสพตดยงไมพบความสมพนธทชดเจนระหวางการใชยาเสพตดกบโรคหลอดเลอดสมอง มบางการศกษาทพบวายาเสพตดเพมความเสยงทงIschemic stroke และ Hemorrhage stroke โดยพบวาสวนหนงของการเกดโรคหลอดเลอดสมองเกดในชวงเวลาทเมายา และสวนหนงสมพนธกบการตดเชอทผนงดานในของหวใจ

(5) การใชยาคมก าเนดปจจยเสยงน เชอวาเปนผลแทรกซอนมาจากการใชยาคมก าเนดในหญงวยเจรญพนธ อายระหวาง 15 - 49 ป โดยพบความเสยงเปน 5 เทา นอกจากนยงพบวาผหญงทกนยาคมก าเนดมความเสยงเปน 4 เทาทจะเสยชวตจาก subarachnoid hemorrhage (นพนธ พวงวรนทร, 2544) ซงมหลายการศกษาทไมสอดคลองกน ดงนนจงยงไมสามารถสรปชดเจนไดวาการใชยาคมก าเนดเปนปจจยเสยงของโรคหลอดเลอดสมอง

2.2 ความรอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมอง (Stroke Warning Sign) Centers for Disease Control and Prevention (2004 อางใน ขวญฟา ทาอนค า, 2554: 17) ระบวา

อาการเตอนโรคหลอดเลอดสมอง หมายถงอาการน ากอนทผปวยจะมอาการโรคหลอดเลอดสมอง เนองจากสมองขาดเลอดชวขณะ ความผดปกตทางระบบประสาททเกดขนจะเปนระยะสนๆ ประมาณ 5 - 10 นาท และจะหายเปนปกตภายใน 24 ชวโมง ซงมลกษณะคลายกบภาวะสมองขาดเลอดชวคราว (TIA)

17

World Stroke Organization, American Stroke Association แ ล ะ National Stroke Association ไดระบอาการเตอนของโรคหลอดเลอดสมองซงสอดคลองและตรงกนไว 5 ประการ ดงน

1. อาการชาหรอออนแรงของแขนขา หรอหนาซกใดซกหนงทนททนใด 2. สบสน พดล าบาก มปญหาการพด หรอพดไมเขาใจทนททนใด 3. มปญหาการมองเหน ตามว หนงหรอทงสองขางทนททนใด 4. มปญหาดานการเดน มนงง สญเสยการทรงตวในการยนทนททนใด 5. ปวดศรษะรนแรงฉบพลนอยางทไมเคยเปนมากอน

การประเมนระดบความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมอง

การประเมนระดบความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมองเปนวธการคดกรองโรคหลอดเลอดสมองเบองตน โดยใชเกณฑการใหคะแนนเพอจ าแนกระดบความเสยงออกมาในระดบตางๆ จากการคนควาเอกสารและทบทวนวรรณกรรม พบวาเครองมอทใชในการประเมนระดบความเสยงโรคหลอดเลอดสมองมหลายแบบ ซงแตละแบบกมขอดขอเสยและวตถประสงคการน าไปใชแตกตางกน ดงน

1. Stroke Risk Scorecard เปนแบบประเมนระดบความเสยงโรคหลอดเลอดสมองของ National Stroke Association ทสรางขนจากการพฒนางานวจยเกยวของกบโรคหลอดเลอดสมอง ซงแบบประเมนนไดรบความนยมและมการน าไปประยกตใชอยางแพรหลาย แตกมขอจ ากดในเรองการประเมนภาวะหวใจเตนผดปกต (Atrial Fibrillation) เนองจากเปนเรองทใหมส าหรบประเทศไทย จงอาจเปนค าถามทเขาใจยากส าหรบกลมตวอยาง

แบบประเมนระดบความเสยงโรคหลอดเลอดสมอง Stroke Risk Scorecard การใหคะแนน (1 ชองตอ 1 คะแนน)

ตารางท 2.1 แบบประเมนระดบความเสยงโรคหลอดเลอดสมอง Stroke Risk Scorecard

ปจจยเสยง Risk Factor

ระดบความเสยงสง (High Risk)

ระดบเฝาระวง (Caution)

ระดบความเสยงต า (Low Risk)

1. ความดนโลหต ⃝ ≥ 140/90 mm.Hg ⃝ 120-139/80-89 mm.Hg ⃝ < 120 /80 mm.Hg 2. หวใจเตนผดปกต (AF) ⃝ มภาวะหวใจเตน

ผดปกต ⃝ ไมทราบ ⃝ หวใจเตนปกต

3. สบบหร ⃝ สบบหรเปนประจ า ⃝ ก าลงเลก ⃝ ไมสบบหร 4. ไขมนในเลอด ⃝ ≥ 240 mg/dL

หรอไมทราบ ⃝ 200 – 239 mg/dL ⃝ < 200 mg/dL

18

ตารางท 2.1 (ตอ)

ปจจยเสยง Risk Factor

ระดบความเสยงสง (High Risk)

ระดบเฝาระวง (Caution)

ระดบความเสยงต า (Low Risk)

5. เบาหวาน ⃝ เปนโรคเบาหวาน ⃝ ระดบน าตาลในเลอดอย ในระดบเฝาระวง

⃝ ไมเปนโรคเบาหวาน

6. การออกก าลงกาย ⃝ ไมออกก าลงกาย ⃝ ออกก าลงกายบางครง ⃝ ออกก าลงกาย สม าเสมอ

7. การรบประทานอาหาร ⃝ มภาวะน าหนกเกน ⃝ น าหนกเกนเลกนอย ⃝ น าหนกปกต 8. ประวตในครอบครวเปนโรคหลอดเลอดสมอง

⃝ ใช ⃝ ไมแนใจ ⃝ ไมใช

รวมคะแนน

การแปลผลระดบคะแนนความเสยงตอโรคหลอดเลอดสมอง Stroke Risk Scorecard เปนการน าคะแนนรวมในแตละชองมาเทยบกบเกณฑการแปลผลระดบความเสยงทก าหนดไว ซงแบงออกเปน 3 ระดบ ดงน

คะแนนรวมชอง High Risk ≥ 3 คะแนน หมายถง ระดบความเสยงสง คะแนนรวมชอง Caution ได 4 - 6 คะแนน หมายถง ระดบตองเฝาระวง คะแนนรวมชอง Low Riskได 6 - 8 คะแนน หมายถง ระดบความเสยงต า

2. Stroke Risk Take Test เปนแบบประเมนระดบความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมองข อ ง ส ถ าบ น British Columbia Centre for Stroke and Cerebrovascular Diseases (2003 อ า ง ใ น จฑารตน ดวงจนทรตย, 2554) ทเฉลมพล ปณทะโชต ไดน ามาแปลเปนภาษาไทยและทดสอบความเชอมนไดเทากบ 0.98 โดยลกษณะแบบสอบถาม เปนค าถามเกยวกบปจจยเสยงดานตางๆ ของโรคหลอดเลอดสมอง มจ านวนทงหมด 23 ขอ ไดแก อาย เพศ ชนชาต เคยมภาวะมองขาดเลอดชวคราวหรอไม เคยมภาวะความดนโลหตสงหรอไม ถามภาวะความดนโลหตสง ขณะนอยระหวางการรกษาหรอไม ถาอยในระหวางการรกษา ระดบความดนโลหตต ากวา 140/90 หรอไม มระดบคลอเลสเตอรอลสงหรอไม ถามระดบคลอเลสเตอรอลสง ขณะนอยระหวางการรกษาหรอไม มระดบโฮโมซสเตอน (Homocysteine) สงหรอไมถามระดบ ฮโมซสเตอนสง ขณะนอยระหวางการรกษาหรอไม เปนโรคเบาหวานหรอไม เคยมอาการโรคหวใจหรอเจบบรเวณทรวงอกหรอไม เคยมภาวการณเตนของหวใจผดปกตหรอไม ถาเคย ใชยาอะไรรกษา ถาเคยใชยาดงกลาว ไดใชยาในชวงอายเทาไหร สบบหรหรอไม ดมแอลกอฮอลมากนอยเพยงใด มประวตบคคลในครอบครวเปนโรคหลอดเลอดสมองหรอไม น าหนกเกนกวาน าหนกมาตรฐานประมาณ 13 กโลกรมหรอไม ออกก าลงกายประมาณ 30 นาท

19

อยางนอย 3 ครงตอสปดาหหรอไม รบประทานยาคมก าเนดหรอไม และรบประทานฮอรโมนทดแทนหลงหมดวยประจ าเดอนหรอไม โดยค าถามทง 23 ขอจะมค าตอบยอยใหเลอกตอบ ซงเกณฑการใหคะแนนในแตละขอไมเทากน คะแนนจะอยในชวงระหวาง -3 ถง 4.5 คะแนน และมเกณฑการแบงระดบความเสยง 3 ระดบ ดงน

>25 คะแนน หมายถง ระดบความเสยงสง 23 - 25 คะแนน หมายถง ระดบความเสยงปานกลาง 19.75 - 22.75 คะแนน หมายถง ระดบความเสยงคอนขางต า

< 17 - 19.5 คะแนน หมายถง ระดบความเสยงต า

ขอจ ากดของแบบสอบถามนคอการตรวจวดระดบโฮโมซสเตอน เปนการทดสอบทคอนขางใหมส าหรบประเทศไทย และคนสวนใหญไมรจกโฮโมซสเตอนอกทงปจจยทท าใหภาวะโฮโมซสเตอนในเลอดสง นอกจากโรคหลอดเลอดสมองแลวยงเกดจากสาเหตอน เชน กรรมพนธ การขาดวตามนบ 6 บ 12 กรดโฟลก หรอโรคเรอรงตางๆ เชน โรคไต โรคตบ มะเรง เบาหวาน เปนตน (จฑารตน ดวงจนทรตย, 2554)

3. การประเมนความเสยงตอโรคหวใจและหลอดเลอดในกลมเสยงสงตอการเกดโรคเบาหวานและโรคความดนโลหตสง (Pre - DM, Pre - HT) และผทมภาวะอวน ส านกโรคไมตดตอ กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข (2556) แบบประเมนนสรางขนเพอใชเปนแนวทางคดกรองความเสยงตอโรคหวใจและหลอดเลอด โดยการคดกรองดวยวาจา (Verbal screening) ในประชาชนกลมเปาหมาย ทมอาย 35 ป ขนไป จ านวน 3 กลม คอกลมเสยงสงตอการเกดโรคเบาหวาน (Pre - DM) ทมระดบน าตาลในเลอดตงแต 100 - 125 มก/ดล. เมออดอาหาร 8 ชวโมงขนไป กลมเสยงสงตอการเกดโรคความดนโลหตสง (Pre - HT) ทมระดบความดนโลหตตงแต 120/80 ถง 139/89 มม.ปรอท และกลมทมดชนมวลกาย ≥ 25 โดยแบบประเมนปจจยเสยงมค าถามทงหมด 7 ขอๆละ 1 คะแนน ดงน

1. สบบหร 2. ระดบความดนโลหตตงแต 130/85 มม.ปรอท และ/หรอเคยไดรบการวนจฉยจาก

แพทยวาเปนโรคความดนโลหตสง 3. ระดบน าตาลในเลอด (FPG) ตงแต 100 มก/ดล. และ/หรอเคยไดรบการวนจฉยจาก

แพทยวาเปนโรคเบาหวาน 4. ไดรบการวนจฉยจากแพทยหรอพยาบาลวามไขมนในเลอดผดปกต 5. ขนาดรอบเอว >สวนสง(เซนตเมตร) หาร 2 6. เคยไดรบการวนจฉยจากแพทยวาเปนโรคหวใจขาดเลอด หรออมพฤกษ อมพาต

20

7. มประวตญาตในครอบครวเปนโรคหวใจขาดเลอด หรออมพฤกษ อมพาต (การเคยไดรบวนจฉยจากแพทยวาเปนเบาหวาน ความดนโลหตสง โรคหวใจขาดเลอด

หรออมพฤกษ อมพาต แตยงไมไดรบการรกษาถอเปนกลมเสยง)ส าหรบการแปลผลระดบคะแนนความเสยงตอโรคหวใจและหลอดเลอด แบงออกเปน 3 ระดบ คอ

คะแนน ≥ 5 ขอ หมายถง ระดบเสยงสงมาก คะแนน 3-4 ขอ หมายถง ระดบเสยงสง คะแนน ≤ 2 ขอ หมายถง ระดบเสยง

4. การประเมนโอกาสเสยงตอโรคหวใจและหลอดเลอดในกลมปวยโรคเบาหวานและโรคความดนโลหตสง โดยใชตารางส (Color Chart) องคการอนามยโลกไดพฒนาเครองมอในการประเมนโอกาสเสยงตอโรคหวใจและโรคหลอดเลอดสมอง (WHO/ISH risk prediction charts) ในอก 10 ปขางหนา ขนเพอเปนแนวทางในการชวยเหลอประเทศสมาชกทมรายไดนอยและรายไดปานกลางในการคดกรองโรคหวใจและโรคหลอดเลอดสมองในประชาชนกลมเสยงสง โดยการใชเครองมอทงาย สะดวก สามารถคดกรองไดแมไมทราบผล cholesterol นอกจากนยงมการพฒนาเครองมอใหเหมาะสมกบความแตกตางดานเชอชาต (WHO, 2007)

ส านกโรคไม ตดตอ กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข (2556) ไดน า WHO/ISH risk prediction charts ขององคการอนามยโลก มาเปนตนแบบในการสรางแบบประเมนตารางส (Color Chart) เพอใชเปนแนวทางคดกรองโอกาสเสยงทจะเปนโรคกลามเนอหวใจตาย (Myocardial infarction) และโรคอมพฤกษ อมพาต (Stroke) ใน 10 ปขางหนา ในกลมผปวยโรคเบาหวานและความดนโลหตสง (สามารถใชไดในประชาชนทวไป อาย 40 ปขนไป) โดยวธการประเมนโอกาสเสยงท าไดดงน

1. ตรวจสอบวามผลการตรวจหา cholesterol ในเลอดหรอไม ถามใชตารางสท 1 ถาไมมใชตารางส ท 2

2. เลอกตารางวาเปนโรคเบาหวานหรอไม 3. เลอกเพศชาย หรอหญง 4. เลอกการสบบหร วาสบหรอไม 5. เลอกชวงอาย 6. เลอกคา systolic blood pressure 7. เลอกคา cholesterol กรณทราบคา cholesterol

21

8. แปลผลระดบโอกาสเสยง จากแถบส โดยแถบสจะบอกถงโอกาสเสยงทจะ เปนโรคกลามเนอหวใจตาย (Myocardial infarction) และโรคอมพฤกษ อมพาต (Stroke) ใน 10 ปขางหนา ดงน

แถบสเขยว โอกาสเสยง < 10% หมายถง ระดบเสยงต า แถบสเหลอง โอกาสเสยง 10 - < 20 % หมายถง ระดบเสยงปานกลาง แถบสสม โอกาสเสยง 20 - < 30 % หมายถง ระดบเสยงสง แถบสแดงออน โอกาสเสยง 30 - < 40 % หมายถง ระดบเสยงสงมาก แถบสแดงเขม โอกาสเสยง > 40% หมายถง ระดบเสยงสงอนตราย หมายเหต :

1. ผปวยโรคเบาหวานหมายถงมผล fasting glucose ตงแต 126 มก/ดล. หรอระดบน าตาลหลงรบประทานอาหารประมาณ 2 ชวโมง > 200 มก/ดล.จากการตรวจ 2 ครง หรอไดรบยา insulin

2. คาเฉลย systolic blood pressure ในปจจบน จากการวด 2 ครง ชวงเวลาหางกนอยางนอย 1 สปดาห (ไมใชกอนการรกษา)

3. ผทยงสบบหรในปจจบน รวมถงผทหยดสบบหรนอยกวา 1 ป กอนการประเมน 4. การตรวจ cholesterol ควรอดอาหารอยางนอย 12 ชวโมง ใชผลการตรวจครงลาสด

กอนการประเมน

22

ตารางท 2.2 สรปเปรยบเทยบเครองมอประเมนความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมอง

ล าดบ แบบประเมน

สถาบน/องคกร กลม เปาหมาย

วตถประสงค ขอด ขอจ ากด

1 Stroke Risk Scorecard

National Stroke Association (2013)

ประชาชนทวไป ประเมนระดบความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมอง

เปนสากลและงายตอการประเมน เนองจาก มค าถามเพยง 8 ขอ

คนไทยสวนใหญไมรจกและไมเคยตรวจภาวะหวใจเตนผดปกต (Atrial Fibrillation) จงไมทราบวาตนเองมภาวะหวใจเตนผดปกตหรอไม

2 Stroke Risk Take Test

British Columbia Centre for Stroke and Cerebrovascular Diseases (2003)

ประชาชนทวไป ประเมนระดบความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมอง

ค าถามมจ านวน 23 ขอครอบคลมเกยวกบปจจยเสยงดานตางๆ ของโรคหลอดเลอดสมอง

การตรวจวดระดบโฮโมซสเตอน เปนการทดสอบทคอนขางใหมส าหรบประเทศไทย และคนสวนใหญไมรจกโฮโมซสเตอนอกทงปจจยทท าใหภาวะโฮโมซสเตอนในเลอดสง นอกจากโรคหลอดเลอดสมองแลวยงเกดจากสาเหตอน เชน กรรมพนธ การขาดวตามนบ 6 บ 12 กรดโฟลก หรอโรคเรอรงตางๆ เชน โรคไต โรคตบ มะเรง เบาหวานเปนตน

22

23

ตารางท 2.2 (ตอ)

ล าดบ แบบประเมน

สถาบน/องคกร กลม เปาหมาย

วตถประสงค ขอด ขอจ ากด

3 การประเมนความเสยงตอโรคหวใจและหลอดเลอดโดยการคดกรองดวยวาจา (Verbal screening)

ส านกโรคไมตดตอ กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข (2556)

ประชาชนทมอาย 35 ป ขนไป จ านวน 3 กลมไดแก 1. กลมเสยงสงโรคเบาหวาน (Pre – DM) 2.กลมเสยงสงโรคความดนโลหตสง (Pre – HT) 3. ผทมภาวะอวน BMI ≥ 25

ประเมนความเสยงตอโรคหวใจและหลอดเลอด

ง า ย ต อ ก า รประเมนเนอง จากมค าถามเพยง 7 ขอ

ใชไดในกลมเปาหมาย 3 กลม และไมไดประเมนโรคหลอดเลอดสมองโดยตรง

23

24

ตารางท 2.2 (ตอ)

ล าดบ แบบประเมน

สถาบน/องคกร กลม เปาหมาย

วตถประสงค ขอด ขอจ ากด

4 การประเมนโอกาสเสยงตอโรคหวใจและหลอดเลอด โดยใชตารางส (Color Chart)

ส านกโรคไมตดตอ กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข (2556) น ามาจาก WHO (2007)

กลมปวยโรคเบาหวานและโรคความดนโลหตสง(สามารถใชไดในประชาชนทวไป อาย 40 ปขนไป)

ประเมนโอกาสเสยงทจะเปนโรคกลามเนอหวใจตาย และโรคอมพฤกษ อมพาต (Stroke) ใน 10 ปขางหนา

- เปนสากล สรางโดย WHO - ประเมนงาย มตารางใหเลอกในกรณไมทราบผล cholesterol

ในการประเมนนอกจากสอบถามขอมลกลมตวอยางแลวตอ งอ าศย ขอ ม ล จ ากส ถ านบ รก ารส าธ ารณ ส ขประกอบดวย เกยวกบคา cholesterol และ systolic blood pressure

24

25

ซงในการศกษาน ผศกษาไดเลอกใชแบบประเมนโอกาสเสยงตอโรคหวใจและหลอดเลอดในกลมปวยโรคเบาหวานและโรคความดนโลหตสง โดยใชตารางส (Color Chart) เปนเครองมอในการประเมนระดบความเสยงโรคหลอดเลอดสมองของกลมตวอยางเนองจากเปนเครองมอทพฒนาโดยองคการอนามยโลก และออกแบบใหใชงานไดแตกตางกนไปในแตละประเทศ โดยตารางสทส านกโรคไมตดตอ กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข น ามาใชกบคนไทยนเปนแบบของโซนเอเชยตะวนออกเฉยงใต จงมความเหมาะสมกบประเทศไทย อกทงใชงานไดงายแมไมทราบผล cholesterol กมทางเลอกให และกลมเปาหมายในแบบประเมนกมคณสมบตตรงกบกลมตวอยางของการศกษาน

งานวจยทเกยวของ

4.1 งานวจยเกยวกบความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมอง จากการศกษางานวจยทเกยวของกบความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมองในกลม

ประชาชนทวไป สวนใหญพบวามความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมองในระดบต าและคอนขางต ามากกวารอยละ 80 - 90 และมความเสยระดบปานกลางหรอความเสยงสงเพยง รอยละ 10 - 20 ดงการศกษาของณฏฐน ศรสวสด (2553) ทท าการส ารวจระดบความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมองของผมารบบรการศนยบรการเทคนคการแพทยคลนก ทมอาย 40 ปขนไป พบวากลมตวอยางมระดบความเสยงต าและคอนขางต า รอยละ 90.4 สวนความเสยงปานกลาง และความเสยงสง มเพยงรอยละ 4.7 และ1.3 ตามล าดบ และการศกษาของจฑารตน ดวงจนทรตย (2554) ทส ารวจระดบความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมองของพนกงานขบรถโดยสารรบจาง จ านวน352คนพบวากลมตวอยาง มระดบความเสยงต าและคอนขางต า รอยละ 99.4 สวนความเสยงปานกลางมเพยงรอยละ 0.6 และไมมผใดมความเสยงสง สอดคลองกบการศกษาของพมพชนก นตการณสกล (2555) ทศกษาระดบความเสยงในการเกดโรคหลอดเลอดสมองและความเครยดในผเกษยณอาย พบวากลมตวอยางมระดบความเสยงต าและคอนขางต า รอยละ 90 สวนความเสยงปานกลาง และความเสยงสง พบรอยละ 6 และรอยละ 4 ตามล าดบ นอกจากนมการศกษาของพพฒน ใจเยน(2550) ทส ารวจระดบความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมองในประชาชนทวไปทอาย 45 ปขนไป จงหวดระยอง จ านวน103คนพบวากลมตวอยางมความเสยงต าและคอนขางต า รอยละ 76.70 สวนความเสยงปานกลางและสงเทากนรอยละ 11.65 แตทส าคญคอมจ านวนกลมตวอยางทเคยมภาวะสมองขาดเลอดชวคราว (TIA) สงถงรอยละ 14.56 ซงมโอกาสเสยงสงทจะเปนโรคหลอดเลอดสมองในอนาคต

เดอนเพญ ศรขาและคณะ (2554)ไดท าการศกษาสถานการณความเสยงตอโรคหลอดเลอดสมอง ในชมชนสามเหลยม อ าเภอเมอง จงหวดขอนแกน โดยศกษาในผปวยโรคความดนโลหตสง โรคเบาหวาน และไขมนในเลอดสงของหนวยบรการปฐมภมสามเหลยม จ านวน 293 คน พบวากลม

26

ตวอยางมความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมองในระดบสง และสงปานกลาง ถงรอยละ 39.6 และ 37.5 ตามล าดบ ในขณะทผไมมความเสยงมเพยงรอยละ 22.9 ซงผลการศกษานไดชใหเหนวาการเปลยนแปลงในเรองการสบบหร ระดบไขมนในเลอด ขนาดรอบเอว/ดชนมวลกาย ภาวะความดนโลหตสงหรอเบาหวาน มแนวโนมเปนปจจยทจะท าใหผปวยมระดบความเสยงตอโรคหลอดเลอดสมองลดลงหรอเพมขนได

4.2 งานวจยความรเกยวกบปจจยเสยงและอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมอง Anne Hickey et al., (2009)ไดท าการศกษาความตระหนกรโรคหลอดเลอดสมองในประชาชน

ทวไป เกยวกบความรเรองปจจยเสยงและอาการเตอนของโรคหลอดเลอดสมองในผสงอาย ทอาย 65 ปขนไปใน Ireland โดยการสมภาษณทบาน จ านวน 2,033 คน พบวากลมตวอยางรอยละ 6 มอาการภาวะสมองขาดเลอดชวคราว (TIA) มากอน และกลมตวอยางมากกวารอยละ 50ไมสามารถระบปจจยเสยงและอาการเตอนของโรคหลอดเลอดสมองได ยกเวนปจจยเรองความดนโลหตสงและอาการพดไมชด ทสามารถระบได รอยละ 74 และ 54 ตามล าดบซงความรดงกลาวสมพนธกบความยากจน ระดบการศกษา และการอาศยอยทาง Northern Ireland

Marcus B Nicol& Amanda G Thrift (2005) ไดท าการทบทวนและสรปผลการศกษาจ านวน 15 เรอง เกยวกบความรเรองอาการเตอนและปจจยเสยงของโรคหลอดเลอดสมอง ในกลมประชากรทงทมความเสยงสงและกลมทมความสยงต า พบวากลมตวอยางในชมชนมความรเรองอาการเตอนและปจจยเสยงของโรคหลอดเลอดสมองในระดบต า กลมตวอยางรอยละ 20 - 30 ไมสามารถบอกชอปจจยเสยงได และรอยละ 10 - 60 ไมสามารถบอกชออาการเตอนโรคหลอดเลอดสมองไดแมแตอาการเดยว เวนแตในการศกษาทมการจดอาการเตอนทส าคญไวให กลมตวอยางสามารถระบอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมองดขน กลมตวอยางทอายมาก ระดบการศกษาต า มแนวโนมทจะมความรเรองอาการเตอนและปจจยเสยงของโรคหลอดเลอดสมองนอยกวากลมตวอยางทอายนอยและระดบการศกษาสง

(Jeyaraj D et al., 2005) ไดท าการศกษาการตระหนกรของอาการเตอนปจจยเสยงและการรกษาโรคหลอดเลอดสมองของประชาชนในภมภาคตะวนตกเฉยงเหนอของประเทศอนเดย จ านวน 942 คน พบวา กลมตวอยางรอยละ 45 ไมรบรถงผลกระทบทเกดกบสมองหรอรางกายเกยวกบโรคหลอดเลอดสมอง กลมตวอยางรอยละ 23 ไมรจกอาการเตอนของโรคหลอดเลอดสมอง และกลมตวอยางรอยละ 27ไมสามารถระบปจจยเสยงโรคหลอดเลอดสมองไดแมแตอยางเดยว นอกจากนกลมตวอยางรอยละ 7 เชอวาการนวดดวยน ามนจะท าใหอาการโรคหลอดเลอดสมองดขนโดยระดบการศกษาทสงและ

27

ฐานะทางเศรษฐกจทดมความสมพนธกบความรทเพมขนเกยวกบโรคหลอดเลอดสมองอยางมนยส าคญทางสถต

นอมจตต นวลเนตร และเดอนเพญ ศรขา (2555) ไดท าการศกษาความรเกยวกบโรคหลอดเลอดสมองและพฤตกรรมเพอลดความเสยงตอโรคหลอดเลอดสมอง ของผมภาวะเสยงในชมชนสามเหลยม อ าเภอเมอง จงหวดขอนแกน โดยกลมตวอยางเปนผปวยโรคความดนโลหตสง โรคเบาหวาน และไขมนในเลอดสง ทมอาย 40 ปขนไป จ านวน 144 คน พบวากลมตวอยางสวนใหญมความรเกยวกบโรคหลอดเลอดสมองและพฤตกรรมเพอลดความเสยงตอโรคหลอดเลอดสมอง อยในระดบสง รอยละ 52.8 และ 76.4 ตามล าดบ แตกลมตวอยางมากกวารอยละ 25 มความรไมถกตองเกยวอาการเตอนของโรคหลอดเลอดสมองในขอทวา ถาเปนโรคหลอดเลอดสมองครงหนงแลวสามารถจะเกดซ าไดอก รสกชาหรอยบยบตามแขนหรอขาทนททนใดเปนอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมอง ตาพรามวเหนภาพซอน หรอมองไมเหนทนททนใดเปนอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมอง และคนผอมไมมโอกาสเกดโรคหลอดเลอดสมอง

หสยาพร มะโน(2552) ไดท าการศกษาการรบรอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมองของผปวยโรคความดนโลหตสงโรงพยาบาลลอง จงหวดแพร จ านวน 226 คนพบวากลมตวอยางมการรบรอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมองโดยรวมอยในระดบสง แตเมอพจารณารายขอกลบพบวา กลมตวอยางจ านวนมากไมคดวาอาการกลนล าบากอยางทนททนใด การมองไมชดตามวหนงหรอสองขางทนททนใดเปนอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมอง และไมเหนดวยกบการจดการในภาวะฉกเฉน กรณกลนน าลายไมได หรอกลนล าบากอยางทนททนใด รอยละ 73.45 รอยละ 62.27 และรอยละ 73.45 ตามล าดบ ซงผลการศกษานสะทอนใหเหนวากลมตวอยางผปวยโรคความดนโลหตสงยงขาดความเขาใจอยางครบถวนถงอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมอง ทง 6 อาการ โดยรบรเพยงบางอาการเทานน

ขวญฟา ทาอนค า(2554)ไดท าการศกษาการรบรสญญาณเตอนภยโรคหลอดเลอดสมองของผปวยโรคความดนโลหตสงและญาตศนยสขภาพชมชนต าบลขวมง อ าเภอสารภ จงหวดเชยงใหม จ านวน398คนพบวากลมตวอยางท งสองกลมมการรบรสญญาณเตอนภยโรคหลอดเลอดสมอง โดยรวมอยในระดบดไมแตกตางกน และเมอพจารณารายขอพบวากลมตวอยางทงสองมการรบรในระดบปานกลางในเรองของอาการชา หรอออนแรงของกลามเนอใบหนาขางใดขางหนงอยางคอยเปนคอยไป และอาการตามวเรอรงของตาขางใดขางหนงหรอสองขาง นอกจากนกลมตวอยางทเปนผปวยยงมการรบรระดบปานกลางในเรองอาการพดเอะอะโวยวาย สบสน ซมลงอยางทนททนใดดวยผลการศกษานสะทอนใหเหนวากลมตวอยางยงขาดความเขาใจถงสญญาณเตอนภยโรคหลอดเลอดสมอง

28

ครบทง 5 อาการ และมความสบสนระหวางอาการเตอนทเกดขนโดยทนททนใด และอาการเตอนทเกดขนอยางเรอรง

นอมจตต นวลเนตร และคณะ (2551) ท าการศกษาความรและการปฏบตตวในชวตประจ าวนเกยวกบเรองโรคหลอดเลอดสมองของอาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบานจ านวน 288 คนพบวากลมตวอยางมากกวารอยละ 50 มความรเกยวกบเรองโรคหลอดเลอดสมองอยในระดบสง และกลมตวอยางมากกวารอยละ 25 มความรเกยวกบเรองโรคหลอดเลอดสมองไมถกตอง

29

ตารางท 2.3 สรปงานวจยทเกยวของกบความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมอง

ล าดบ ผศกษา ปทศกษา เรอง กลมตวอยาง ผลการศกษา 1 พพฒน ใจเยน 2550 การส ารวจระดบความเสยงตอการเกด

โรคหลอดเลอดสมองในคนอาย 45 ปขนไป จงหวดระยอง

ประชาชนทวไปทอาย 45 ปขนไป จงหวดระยอง จ านวน 103 คน

กลมตวอยางมความเสยงต าและคอนขางต า รอยละ 76.70 สวนความเสยงปานกลางและสงเทากนรอยละ 11.65 กลมตวอยางทเคยมภาวะสมองขาดเลอดชวคราว (TIA) รอยละ 14.56

2 ณฏฐน ศรสวสด 2553 การส ารวจระดบความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมองของผ มารบบรการศนยบรการเทคนคการแพทยค ล น ก คณ ะ เท ค น ค ก ารแพ ท ย มหาวทยาลยเชยงใหม

ผมารบบรการศนยบรการเทคนคการแพทยคลนก ทมอาย 40 ปขนไป

กลมตวอยางม ระดบความ เส ยงต าและคอนขางต า รอยละ 90.4 สวนความเสยงปานกลางและความเสยงสง มเพยงรอยละ 4.7 และ 1.3 ตามล าดบ

3 จฑารตน ดวงจนทรตย

2554 การส ารวจระดบความเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดสมองของพนกงานขบรถโดยสารรบจางของสหกรณนครลานนาเดนรถ จ ากด จงหวดเชยงใหม

พนกงานขบรถโดยสารรบจาง จ านวน 352 คน

พบวากลมตวอยาง มระดบความเสยงต าและคอนขางต า รอยละ 99.4 สวนความเสยงปานกลาง มเพยงรอยละ 0.6 และไมมผใดมความเสยงสง

29

30

ตารางท 2.3 (ตอ)

ล าดบ ผศกษา ปทศกษา เรอง กลมตวอยาง ผลการศกษา 4 เดอนเพญ ศรขา

และคณะ 2554 สถานการณความเสยงตอโรคหลอด

เลอดสมอง ในชมชนสามเห ลยม อ าเภอเมอง จงหวดขอนแกน

ผปวยโรคความดนโลหตส ง โรค เบ าหวาน และไขมน ใน เลอด ส งของห น วยบ รก ารป ฐม ภ มสามเหลยม จ านวน 293 คน

กลมตวอยางมความเสยงระดบสง และสงปานกลาง รอยละ 39.6 และ 37.5 ตามล าดบ ในขณะทผไมมความเสยงมเพยงรอยละ 22.9 ก า ร ศ ก ษ า น แ ส ด ง ใ ห เ ห น ว า ก า รเปลยนแปลงในเรองการสบบหร ระดบไขมนในเลอด ขนาดรอบเอว/ดชนมวลกาย ภาวะความดนโลหตสงหรอเบาหวาน มแนวโนมเปนปจจยทจะท าใหผปวยมระดบความเสยงตอโรคหลอดเลอดสมองลดลงหรอเพมขนได

5 พมพชนก นตการณสกล

2555 ระดบความเสยงในการเกดโรคหลอดเลอดสมองและความ เค รยดในผเกษยณอาย

ผเกษยณอาย

กลมตวอยางม ระดบความ เส ยงต าและคอนขางต า รอยละ 90 สวนความเสยงปานกลางและความเสยงสง พบรอยละ 6 และ 4 ตามล าดบ

30

31

ตารางท 2.4 สรปงานวจยทเกยวของกบความรปจจยเสยงและอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมอง

ล าดบ

ผศกษา

ปทศกษา

เรอง กลมตวอยาง

ผลการศกษา

1 Marcus B Nicol& Amanda G Thrift

2005

ทบทวนและส รปผลการศกษาจ านวน 15 เรอง เกยวกบความรเรองอาการเตอนและปจจยเสยงของโรคหลอดเลอดสมอง

ใ น ก ล มประชากรท ง ท ม ความเสยงสงและกลมทมความสยงต า

ก ล มตวอยางใน ชมชน มความรเรองอาการเตอนและปจจยเสยงของโรคหลอดเลอดสมองในระดบต า ก ลมตวอยางรอยละ 20-30 ไมสามารถบอกชอปจจยเสยงได และรอยละ 10-60 ไมสามารถบอกชออาการเตอนโรคหลอดเลอดสมองไดแมแตอาการเดยว เวนแตในการศกษาทมการจดอาการเตอนทส าคญไวให กลมตวอยางสามารถระบอาการเตอนดขน

ก ล ม ต ว อ ย า ง ท อ าย ม าก ระดบการศกษาต า มแนวโนมทจะมความรเรองอาการเตอนและปจจยเสยงของโรคหลอดเลอดสมองนอยกวากลมตวอยางทอายนอยและระดบการศกษาสง

31

32

ตารางท 2.4 (ตอ)

ล าดบ ผศกษา ปทศกษา เรอง กลมตวอยาง ผลการศกษา 2 Jeyaraj D et al., 2005 การตระหนกรของอาการเตอนปจจย

เสยงและการรกษาโรคหลอดเลอดสมองของประชาชน ในภ ม ภ าคตะวนตกเฉยงเห นอของประเทศอนเดย

ป ระช าชน ใน ภ ม ภ าคตะวนตกเฉยงเหนอของประเทศอนเดย จ านวน 942 คน

กลมตวอยางรอยละ 45 ไมรบรถงผลกระทบท เกดกบสมองหรอรางกายเกยวกบโรคหลอดเลอดสมอง กลมตวอยางรอยละ 23 ไมรจกอาการเตอนของโรคหลอดเลอดสมอง และกลมตวอยางรอยละ 27ไมสามารถระบปจจยเสยง

2 โรคหลอดเลอดสมองไดแมแตอยางเดยว นอกจากนกลมตวอยางรอยละ 7 เชอวาการนวดดวยน ามนจะท าใหอาการโรคหลอดเลอดสมองดขน ระดบการศกษาทสงและฐานะทางเศรษฐกจท ด มความสมพน ธกบความ ร ท เพ ม ขนเก ยวกบ โรคหลอด เล อดสมองอยาง มนยส าคญทางสถต

32

33

ตารางท 2.4 (ตอ)

ล าดบ ผศกษา ปทศกษา เรอง กลมตวอยาง ผลการศกษา 3 Anne Hickey

et al., 2009 ความตระหนกรโรคหลอดเลอดสมอง

ในประชาชนทวไป เกยวกบความรเรองปจจยเสยงและอาการเตอนของโรคหลอดเลอดสมองในผสงอาย ทอาย 65 ปขนไปใน Ireland

ผสงอาย ทอาย 65 ป ขนไปใน Ireland จ านวน 2,033 คน

กลมตวอยางมากกวารอยละ 50ไมสามารถระบปจจยเสยงและอาการเตอนของโรคหลอดเลอดสมองได ยกเวนปจจยเรองความดนโลหตสงและอาการพดไมชด ทสามารถระบได รอยละ 74 และ 54 ตามล าดบกลมตวอยางรอยละ 6 มอาการภาวะสมองขาดเลอดชวคราว (TIA) มากอน ซ งความ รดงกลาวสมพนธกบความยากจน ระดบการศกษา และการอาศยอยทาง Northern Ireland

4 นอมจตต นวลเนตร และคณะ

2551 ค ว าม ร แ ล ะ ก า ร ป ฏ บ ต ต ว ใ นชวตประจ าวนเกยวกบเรองโรคหลอดเล อ ด ส ม อ ง ข อ ง อ า ส า ส ม ค รสาธารณสขประจ าหมบาน

อาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบาน จ านวน 288 คน

กลมตวอยางมากกวารอยละ 50 มความรเกยวกบเรองโรคหลอดเลอดสมองอยในระดบสง และกลมตวอยางมากกวารอยละ 25 มความรไมถกตองเกยวกบเรองโรคหลอดเลอดสมอง

33

34

ตารางท 2.4 (ตอ)

ล าดบ ผศกษา ปทศกษา เรอง กลมตวอยาง ผลการศกษา 5 หสยาพร มะโน 2552 การรบรอาการเตอนโรคหลอดเลอด

สมองของผปวยโรคความดนโลหตสงโรงพยาบาลลอง จงหวดแพร

ผปวยโรคความดนโลหตสง ทมารบบรการแผนกผปวยนอก โรงพยาบาลลอง จงหวดแพร จ านวน 226 คน

กลมตวอยางมการรบ รอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมองโดยรวมอยในระดบสง แตเมอพจารณารายขอกลบพบวากลมตวอยางจ านวนมากยงขาดความเขาใจอยางครบถวนถงอาการเตอนโรคหลอดเลอดสมอง ทง 6 อาการ โดยรบรเพยงบางอาการเทานน

6 ขวญฟา ทาอนค า 2554 การรบรสญญาณเตอนภยโรคหลอดเลอดสมองของผ ปวยโรคความดนโลหตสงและญาตศนยสขภาพชมชนต าบลขวม ง อ า เภอสารภ จงหวดเชยงใหม

ผปวยโรคความดนโลหตสงและญาต จ านวน 398 คน

กลมตวอยางทงสองกลมมการรบรสญญาณเตอนภยโรคหลอดเลอดสมอง โดยรวมอยในระดบดไมแตกตางกน และเมอพจารณารายขอพบวากลมตวอยางท งสองยงขาดความเขาใจถงสญญาณเตอนภยโรคหลอดเลอดสมองครบท ง 5 อาการ และมความสบสนระหวางอาการเตอนทเกดขนโดยทนททนใด และอาการเตอนทเกดขนอยางเรอรง

34

35

ตารางท 2.4 (ตอ)

ล าดบ ผศกษา ปทศกษา เรอง กลมตวอยาง ผลการศกษา 7 นอมจตต

นวลเนตร และเดอนเพญ ศรขา

2555 ความรเกยวกบโรคหลอดเลอดสมองและพฤตกรรมเพอลดความเสยงตอโรคหลอดเลอดสมอง ของผมภาวะเสยงในชมชนสามเหลยม อ าเภอเมอง จงหวดขอนแกน

ผปวยโรคความดนโลหตส ง โรค เบ าหวาน และไขมนในเลอดสง ทมอาย 40 ปขนไป จ านวน 144 คน

กลมตวอยางสวนใหญมความรเกยวกบโรคหลอด เล อดสมอง รอ ยล ะ 52.8 และ มพฤตกรรมเพอลดความเสยงตอโรคหลอดเลอดสมองอยในระดบสง รอยละ 76.4 แตมกลมตวอยางมากกวารอยละ 25 มความรไมถกตองเกยวอาการเตอนของโรคหลอดเลอด

35