บทท 2

ประวตศาสตรลานนา การศกษาเกยวกบวหารลานนาและทฤษฎทเกยวของ 2.1 ประวตศาสตรลานนา

ลานนา หมายถงดนแดนทมนานบลาน คอมทนาจ านวนมากเปนค าคกบลานชาง คอดนแดนทมชางนบลานตว (สรสวด อองสกล , 2539) อาณาจกรลานนามความส าคญทางประวตศาสตร ประกอบดวยเมองส าคญกระจดกระจายตามเขตทราบลมแมน าสายส าคญตางๆ จงประกอบดวยกลมคนหลายเชอชาตเชน ลวะ ลอ ยอง มอญ มาน หรอ พมา เงยวหรอไทยใหญ เขนหรอขน ครงหรอคง ยางหรอกะเหรยง ถนหรอขมเปนตน (สรพล ด ารหกล, 2542) ค าวา “ลานนา” ปรากฏขนในสมยพญากอนา (พ.ศ. 1898-1928) เนองจากความหมายของพระนาม “กอนา” หมายถงรอยลานนา (กอ หมายถง รอยลาน) ตอมาค าวาลานนาใชเรยกกษตรยผครองดนแดนลานนาโดยใช “ทาวลานนา” หรอ “ทาวพญาลานนา” และเรยกประชาชนของรฐวา “ชาวลานนา” ลกษณะค าดงกลาวใชกนแพรหลายในสมยพระเจาตโลกราช (พ.ศ. 1984-2030) นอกจากนนยงมธรรมเนยมการใชค า “ลานนา” น าหนาชอเมอง ซงพบหลกฐานในสมยพญาสามประหาญฝงแกน (พ.ศ. 1945-1984) เชน ลานนาเชยงแสน, ลานนาเชยงใหม โดยเนนวาเมองนนอยในอาณาจกรลานนา (สรสวด อองสกล, 2539)

ดนแดนลานนาอยในเขตภาคเหนอของประเทศไทย ประกอบดวยเมองตางๆ แบงตามสภาพภมศาสตรออกเปนสองกลม คอ กลมเมองลานนาตะวนตกซงเปนสวนส าคญมเมองเชยงใหม, ล าพน, ล าปาง, เชยงราย, พะเยา เนองจากถกผนวกเขาดวยกน ตงแตสมยราชวงศมงรายตอนตน จงมประวตความเปนมารวมกน ในสมยฟนฟลานนาเมองดงกลาวมเจานายเชอสายเจาเจดตน แยกยายกนเขาปกครอง จงมความสมพนธกนเรอยมา และกลมเมองลานนาตะวนออก มเมองแพร, นาน ทงสองเมองตงอยบนทราบขนาดเลก ในสมยแรกตางมฐานะเปนรฐอสระมราชวงศของตน ซงความใกลชดกบอาณาจกรสโขทยและถกผนวกดนแดนไดในสมยพระเจาตโลกราช จงไมคอยผกพนกบลานนาเชยงใหม

ปจจบนลานนาหมายถง ดนแดน 8 จงหวดภาคเหนอ ประกอบดวย จงหวดเชยงใหม, ล าพน, ล าปาง, เชยงราย, พะเยา, แพร, นาน และแมฮองสอน ซงศนยกลางทางการเมองและวฒนธรรมของอาณาจกรลานนา ตงแตอดตถงปจจบน คอ เมองเชยงใหม

ประวตศาสตรลานนามความซบซอนและเกดเหตการณส าคญตางๆ มากมายซงประกอบดวย 4 ชวงเวลาคอ

11

2.1.1 ลานนายคตน (พ.ศ.1839-1898) 2.1.2 ลานนายครงเรอง (พ.ศ.1898-2068) 2.1.3 ลานนาภายใตการปกครองของพมา (พ.ศ.2068-2101) 2.1.4 ลานนากบการเปนสวนหนงของอาณาจกรสยาม

2.1.1 ลานนายคตน (พ.ศ.1839-1898) ราวตนพทธศตวรรษท 19 พญามงราย ทรงรวบรวมเมองเลกเมองนอย ในเขตลมแมน ากก

ไวในอ านาจของเมองเงนยางท งหมด พญามงรายมด ารขยายอ านาจลงมาทางดานใต และยายศนยกลางอ านาจลงมาสเมองเชยงราย ในพ.ศ. 1805 รวมตวกนเปนกลมแควนโยนก รวบรวมหวเมองตางๆ ในแองเชยงราย และขยายอ านาจสแองเชยงใหม-ล าพน เมองในอาณาจกรทรวบรวมไดในสมยนไดแก เชยงราย เชยงแสน เชยงใหม ล าพน ล าปาง พะเยา

พ.ศ. 1835 พญามงรายทรงน าทพจากเมองฝางเขายดเมองหรภญชย พระองคทรงประทบทเมองหรภญชยเพยง 2 ปเนองจากเมองมขนาดเลกและทรงด ารใหเมองหรภญไชยเปนเมองพทธศาสนา และทรงยายมาสรางเวยงกมกาม ใน พ.ศ. 1837 หลงจากนนทรงสรางเมองเชยงใหมใหเปนศนยกลางแหงอ านาจในพ.ศ. 1839 ซงในการสรางเมองเชยงใหม พญามงรายทรงเชญ พญาง าเมองและพอขนรามค าแหง มารวมพจารณาถงชยภมและการวางผงเมองเมองเชยงใหมมฐานะเปนศนยกลางของอาณาจกรอยางแทจรง สวนเมองล าพนอยในฐานะเมองบรวารของเชยงใหม ล าพนเปนศนยกลางของศาสนา ขณะทเมองเชยงใหมเปนศนยกลางทางการเมอง การปกครอง สวนเมองเชยงรายมความส าคญรองจากเมองเชยงใหม

2.1.2 ลานนายครงเรอง (พ.ศ. 1898-2068) ความเจรญของอาณาจกรลานนาเรมพฒนาการขนอยางเดนชดในสมยพญากอนา (พ.ศ.

1898-1928) จนถงสมยพญาแกว (พ.ศ. 2038-2068) สมยรงเรองเปนเวลา 170 ป ความเจรญสงสดจะอยในสมยพระเจา ตโลกราช (พ.ศ. 1984-2030) ซงเปนยคทองของลานนาในสมยนอาณาจกรลานนาแผอทธพลอยางกวางขวางไปถงเมองตางๆ เชน เชยงตง เมองนาย เมองสปอ เมองยอง และเมองเชยงรงในเขตสบสองพนนา ตลอดจนลาวหลวงพระบาง

สมยพญามงรายดนแดนลานนาแบงออกเปน 2 สวน คอ ตอนบน (แควนโยน) มเมองเชยงรายเปนศนยกลาง สวนตอนลางมเมองเชยงใหมเปนศนยกลาง ความเจรญรงเรองของอาณาจกรลานนาไดเดนชดตงแตสมย พญากอนา พระองคไดสงราชทตไปอาราธนาพระสมนเถระ มาจากสโขทยเพอสบศาสนาในเมองเชยงใหม ใน พ.ศ. 1912 เรยกพทธศาสนาสมยนวา รามญวงศ หรอ นกายลงกาวงศเกา ซงรงเรองเปนอยางมาก โดยเฉพาะในรชสมยพระเจาตโลกราช ทมการสรางวด

12

วาอารามขนเปนจ านวนมาก จนสามารถด าเนนการสงคายนาพระไตรปกฎขนทวดเจดยอด ในป พ.ศ. 2020 (ซงเปนการสงคายนาพระไตรปกฎ ครงท 8 ของโลก ครงแรกในดนแดนประเทศไทยปจจบน) หลงจากนนในสมยพระเมองแกว ซงเปนยคทวรรณกรรมลานนามความรงเรองเปนอยางยงอยางยง พระสงฆซงทรงความรกไดรจนาคมภรเปนภาษาบาลไวหลายเรอง เชน ชนกาลมาล

2.1.3 ลานนาภายใตการปกครองของพมา (พ.ศ.2068-2101) ความเสอมของอาณาจกรลานนาเกดขนในปลายสมยราชวงศมงราย ตงแตสมยพญาเกศ

เชษฐราช (พ.ศ. 2068-2081) จนกระทงตกเปนเมองขนของพมา ในพ.ศ. 2101 สมยเสอมและสลายตวเปนชวงเวลา 33 ป สภาพบานเมองแตกวนวายอยางหนก

เมอสนสมยพระเมองแกว เมองเชยงใหมกไดเรมเสอมลง อ านาจการปกครองบานเมองตกอยในมอขนนาง ยคของพระเจาเมกฏฯ เปนกษตรยปกครองเมองเชยงใหม ตอมาในฐานะเจาประเทศราช เมอราชวงศ มงรายสนอสรภาพ เกดการแยกตวกนเปนอสระเปนกลมการเมองใหญนอยจ านวนมาก

เมองเชยงใหมเปนศนยกลางการปกครอง กษตรยพมาทรงมอ านาจในการแตงตงและถอดถอนเจาเมองตางๆ แตผทไดมาครอง เมองเชยงใหมมกมความส าคญมากกวาผทไปครองเมองอนๆ พมายงไดสงเสรมใหเกดความแตกแยกในระหวางหวเมอง จงไมอาจรวมเขาเปนอนหนงอนเดยวไดประกอบกบสภาพทางภมศาสตรของลานนาทท าใหแตละเมองแยกออกจากกนอกดวย

การขยายอ านาจของฝายสยามเขามาแทนทพมาทมแตเดม ประสบความส าเรจอยางแทจรงในชวงสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก เมออ านาจพมาคอยๆ ลดลงผน าลานนาทเหลออยจงหนมาสวามภกดกบฝายสยามอยางแทจรง (สรสวด อองสกล, 2539)

2.1.4 ลานนากบการเปนสวนหนงของอาณาจกรสยาม การฟนฟอาณาจกรลานนา

พระเจาตากสนยายเมองหลวงจากกรงศรอยธยาไปตงทกรงธนบรไดรวบรวมก าลงผคนหมายจะขนมาโจมตเมองเชยงใหม ซงในขณะนนพมาแตงตงโปมะยงวน หรอโปหวขาว เปนเจาเมองเชยงใหม กดขขมเหงเอาเปรยบชาวลานนาสรางความไมพอใจตอพระยาจาบาน (บญมา) พระยาจาบานจงสงคนถอหนงสอลกลอบไปบอกขาวแกพระยากาวละเจาเมองล าปางวาตนจะกบฏตอพมา ครนเสรจสงครามเมองเชยงใหม พ.ศ. 2317 พระเจาตากสนทรงตอบแทนความดความชอบ โดยทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ แตงตงพระยาจาบานเปน “พระยาหลวงวชรปราการก าแพงเพชร” ครองเมองเชยงใหม พระเจากาวละครองเมองล าปาง สวนนองของพระเจากาวละอก 6 คน ใหชวยราชการทเมองล าปางโดยมเจานอยธรรมลงกาเปนอปราช เจาบญมาเปนราชวงศ และผลจากการ

13

ตดสนใจเขาสวามภกดตอพระเจากรงธนบร ของพระยาจาบานและพระเจากาวละ ท าใหฝายธนบรสามารถขยายอ านาจสเมองอนๆ ของลานนา โดยผานชกชวนของเจากาวละ ซงผน าเมองตางๆ ทางตอนบนของลานนาเรมใหความสนใจหนมาสวามภกดตอสยามดวย

หลงจากพระเจากรงธนบรยดเชยงใหมไดแลว ไดท าพธมอบอาญาสทธใหพระยาจาบานเปน “เจาแผนดนเชยงใหม” มอ านาจปกครองตนเอง ในฐานะเมองประเทศราช สภาพเมองเชยงใหมในสมยพระยา วชรปราการปกครองมปญหาดานก าลงคนอยางยง เนองจากบานเมองมศกสงครามตอเนองเปนเวลานาน ต านานพนเมองเชยงใหมกลาววาก าลงคนในเมองเชยงใหมมเพยง 1,900 คน ไมอาจรกษาเมองได พระยา วชรปราการจงทงเมองเชยงใหม โดยปลอยใหเปนเมองราง ผคนทเหลออยเลกนอยตางแยกยายกนไปตามทตางๆ พระยาวชรปราการจงทงเมองเชยงใหมใน พ.ศ. 2319 โดยพาครอบครวไปอาศยอยทเมองล าปางเพอขอความชวยเหลอจากกลมเจาเจดตน พระยาวชรปราการในฐานะเจาเมองเชยงใหมไดเคลอนไหวจากล าปางมาททาวงพราว ใน พ.ศ. 2320 ตอมาตงมนทเวยงหนองลอง จากนนยายไปวงสะแกงสบล ในราว พ.ศ. 2322 เจาพระยาจกรและเจาพระยาสรสหฯสงใหขาหลวงยกพล 300 คน จากเวยงจนทรเพอมาตรวจหวเมองฝายเหนอ ซงขาหลวงดงกลาวไดปฏบตมชอบตอชาวลานนา ท าใหเกดขอพพาทขนระหวาง พระยาวชรปราการและพระเจากาวละ กบขาหลวงกลมดงกลาว จนเปนเหตใหพระยาวชรปราการและพระเจากาวละถกลงโทษโดยการถกเฆยนตคนละ 100 ครง และพระเจากาวละยงถลงโทษโดยการถกปาดขอบหทงสองขางเพราะเคยถกเรยกตวใหเขาเฝาแตไมไดปฏบตตาม หลงจากถกลงโทษทงสองพระองคถกจ าคกในกรงธนบร ภายหลงพระเจากาวละจงทลขอไปตเชยงแสนเพอแกโทษของตนเองซงพระเจากรงธนบรกโปรดใหคน ฐานนดรศกดและขนมาท าราชการเชนเดม แตพระยาจาบานไมไดกลบมาดวยเนองจากลมปวยและเสยชวตในคกธนบร เจากาวละเมอขนมาถงล าปางแลวคมกองก าลง 300 คน ขนไปรบเชยงแสนไดชาวเชยงแสนกบชาวจนและชาวไทลอลงมายงเมองล าปาง พ.ศ. 2325 นนมการผลดแผนดนคอ เจาพระยาจกรปราบดาภเษกเปนปฐมกษตรยแหงราชวงศจกร และมพระยา สรสหฯ เปนกรมพระราชวงบวรสถานมงคล เมอเจากาวละน าขาวของและเชลยไปถวายเชนนน พระเจาอยหวกทรงถอเปนความชอบ จงทรงพระกรณาโปรดเกลาโปรดกระหมอมใหแตงต งต าแหนงตางๆใหกบกลมเชอสายตระกลเจาเจดตนดงน

เจากาวละ เปนพระยามงราวชรปราการก าแพงแกว ครองเมองเชยงใหม เจาธมมลงกา ผนองล าดบท 3 เปน อปราชเมองเชยงใหม เจาค าสม ผนองล าดบท 2 เปน พระยานครล าปาง เจาดวงทพ ผนองล าดบท 4 เปน อปราชเมองล าปาง เจาหมหลา ผนองล าดบท 5 เปน เจาราชวงศเมองล าปาง

14

เจาค าฝน ผนองล าดบท 6 เปน พระยานครล าพน เจาบญามา ผนองล าดบท 7 เปน อปราชเมองล าพน

พรอมทงพระราชทานเครองยศอยางเจาประเทศราช ทกประการ “เจากาวละ” และนองทงหลายพกอยในกรงเทพฯ ระยะหนง แลวจงขนมาฟนฟเมองเชยงใหม แตเมองเชยงใหมในขณะนนมสภาพเปนเมองราง การฟนฟเชยงใหมเปนปญหาอยางมาก เนองจากก าลงคนขาดแคลนอยางหนก พระเจากาวละเรมตนดวยวธขอก าลงไพรจากเมองล าปาง 300 คน แลวมารวบรวมไพรเดมของพระยาวชรปราการจาบานบรเวณสะแกงอก 700 คน เปนหนงพนคนเขาไปตงมนทปาซาง สรางเวยงปาซางใน พ.ศ.2325 ใหเปนเมองชวคราว ภายในเวยงมวดเพยง 2 แหง เพราะเปนทมนชวคราวจงไมคดสรางถาวรวตถ

สาเหตทเลอกสรางเวยงปาซางเปนทมน ดวยเหตผล 2 ประการ ประการแรกบรเวณปาซางเปนพนทอดมสมบรณมาก และสอง หากเกดสงครามกบพมากสามารถขอความชวยเหลอไปยงล าปางไดสะดวก เพราะปาซางอยระหวางล าปางกบเชยงใหม

พระเจากาวละตงมนทเวยงปาซางโดยใชเปนท “เกบฮอมตอมไพร” นบตงแต พ.ศ. 2325 ถง พ.ศ. 2339 รวม 14 ป จงเขาไปฟนฟและต งเมองเชยงใหมได พระเจากาวละจงมบทบาทความส าคญในการฟนฟลานนา เพราะไดรวบรวมพลเมองเขามาไวในเมองเชยงใหม เรยกสมยพระเจากาวละวายค “เกบผกใสซา เกบขาใสเมอง” (ไกรศร นมมานเหมนท, 2525)โดยพระเจากาวละท าการกวาดตอนชาวเมองเชยงใหมทหลบหนเขาปาใหกลบสเมองเชยงใหม และเรมกวาดตอนผคนจากแควนสบสองปนนา ซงเปนชาวไทใหญ ไทลอ ไทเขน และยอง ซงผคนทกวาดตอนมา ถาเปนไพรชนดประเภทชางฝมอตางๆ จะใหตงถนฐานในตวเมอง สวนทเหลอจะใหตงถนฐานอยนอกเมองเปนแรงงานภาคการเกษตร

ในสมยเจาเจดตนฟนฟบานเมองนน เจานายท งเจดคนพนองแยกยายกนครองเมองเชยงใหม ล าพน ล าปาง ตางใหความชวยเหลอกน ในสภาวะบานเมองทกขยาก ในเมองล าปางการฟนฟเมองชวง พ.ศ. 2325-2337 สวนเมองล าพนไดรบการจดตงขนใหม พ.ศ. 2348 สวนเมองอนๆ ในลานนากไดรบการฟนฟในเวลาตอมาตามล าดบ เชน เมองนานนนใน พ.ศ. 2331 เมองเชยงรายไดรบการฟนฟเชนกนใน พ.ศ. 2346 ส าหรบเมองพะเยานนกไดรบการฟนฟในชวงเวลาเดยวกนกบเมองเชยงราย คอ ใน พ.ศ. 2346

เชยงใหมถกรวบรวมเปนสวนหนงของไทยในสมยรชกาลท 5 ซงเปนยคแหงการปรบปรงประเทศตามแบบตะวนตก ดานการปกครองหวเมองมการยกเลกระบบการปกครองเมองประเทศราชซงเคยปฏบตกนมาชานาน โดยจดตงการปกครองแบบมณฑลเทศาภบาลขนแทน มขาหลวงเทศาภบาลทรฐบาลกรงเทพฯ สงไปปกครองและขนสงกดระทรวงมหาดไทย ระบบมณฑลภบาลท

15

จดต งขนจงเปนการสรางความเปนอนหนงอนเดยวกนของชาตรฐ ซงมอ านาจรวมศนยทองคพระมหากษตรย (สรสวด ประยรเสถยร, 2522)

การปฏรปการปกครองในเมองเชยงใหมเปนสวนหนงของการปฏรปการปกครองเพอสรางเอกภาพ ซงมองคพระมหากษตรยเปนศนยรวมอ านาจเพยงผเดยว (เชยงใหมสมยปฏรปการปกครองมณฑลพายพ พ.ศ. 2427-2476) ซงมลเหตของการปฏรปการปกครองคอ

1. ปญหาเกยวกบกจการปาไม เมอองกฤษเขามาท าการคาขายในลานนาชวงสมยรชกาลท 3 ปาไม ซงเดมทไมมมลคา กลายเปนสนคาทมมลคามหาศาล มการท าสมปทานซ าซอนเกดขอพพาทระหวางเจาอนทรวชยานนท เจาเมองเชยงใหมกบกงสลองกฤษจนรฐบาลกลางตองเขามาแกปญหา (สงวน โชตสขรตน, 2515)

2. ปญหาความวนวายหวเมองชายแดนดานตะวนออกของแมน าสาละวน ซงเดมทหวเมองชายแดนเหลานอยภายใตการปกครองในสมยพระเจากาวละสมยฟนฟบานเมองโดยใหปกครองตนเองภายหลงเกดปญหาขนเมอองกฤษเขามาครอบครองพมา หวเมองชายแดนพยายามแยกตวเปนอสระ เกดความวนวายและสงผลกระทบกระเทอนตอรฐบาลองกฤษซงเจาเมองเชยงใหมสามารถจดการปญหาตางๆได

จากปญหาทงสองประการเปนมลเหตส าคญทรฐบาลกลางตองเขามาจดการและเกดการปฏรปการปกครองในมณฑลพายพในเวลาตอมา หลงจากนนรฐบาลไทยและรฐบาลองกฤษไดท าสนธสญญากน 2 ฉบบ และยนยอมใหรฐบาลองกฤษตงกงสลประจ าเชยงใหม และจากการท าสนธสญญาเชยงใหมท งสองครงแสดงใหเหนถงอทธพลของชาตตะวนตกทเขามามากขน โดยเฉพาะองกฤษทมผลประโยชนผกพนเปนอนมาก จนรฐบาลไทยตองเรงแกปญหาทเกดขนในเชยงใหม การปฏรปการปกครองมณฑลพายพจงเกดขนตงแต พ.ศ. 2427 ซงพรอมกบเมองล าปางและล าพนรวมเรยกวาหวเมองลาวเฉยง

การปฏรปการปกครองในเมองเชยงใหมเปนสวนหนงของการปฏรปการปกครองมณฑลพาย พ ซงเปนกระบวนการรวมหวเมองประเทศราชลานนาไทยเขากบสวนกลาง มองคพระมหากษตรยเปนศนยรวมอ านาจเพยงแหงเดยว ในการด าเนนการจะตองกระท าสงส าคญ 2 ประการ คอ ประการแรก ยกเลกฐานะหวเมองประเทศราชทเปนมาแตเดม โดยจดการปกครองแบบมณฑลเทศาภบาล สงขาหลวงมาปกครอง ขณะเดยวกนกพยายามยกเลกต าแหนงเจาเมองเสย โดยรฐบาลกลางลดรอนอ านาจของเจาเมอง อยางคอยเปนคอยไป ซงในทสดต าแหนงเจาเมองกสลายตวไป ประการทสอง การผสมกลมกลนชาวพนเมองใหมความรสกเปนพลเมองไทยเชนเดยวกบพลเมองสวนใหญของประเทศ กลาวคอใหเกดความเปนอนหนงอนเดยวกนของชนในชาต รฐบาลกลางใชวธจดการปฏรปการศกษาในลานนาโดยจดระบบโรงเรยนหนง สอไทยซงเปนระบบ

16

การศกษาแบบใหมเขาแทนทการเรยนในวดและก าหนดใหเรยนภาษาไทยกลางแทนภาษาไทยยวน การปฏรปการปกครองในเมองเชยงใหมใชเวลานานถง 49 ป (พ.ศ.2427 – 2476) โดยมการเปลยนแปลงทงดานการปกครอง การศาล การภาษอากร การคลง การศกษาและอนๆ ตามความเหมาะสม โดยเฉพาะต าแหนงเจาเมองเชยงใหม รฐบาลไมยกเลกในทนท ยงคงใหด ารงต าแหนงอยางมเกยรต

ขณะเดยวกน กพยายามลดอ านาจและผลประโยชนของเจาเมองเชยงใหม อยางคอยเปนคอยไป ดงจะเหนวาในชวงแรกทรฐบาลกลางสงขาหลวงสามหวเมอง ขนมาแกไขปญหาทเมองเชยงใหม พ.ศ. 2417 – 2426 ยงไมควบคมเจาเมองเชยงใหมโดยตรงเพยงแตสงขาหลวงขนไปแนะน าใหเจาเมองเชยงใหม ปฏบตใหถกตองตามสนธสญญาเชยงใหมและตามค าสงของรฐบาลเทานน ครนตอมาในชวง พ.ศ. 2427 – 2442 รฐบาลด าเนนการปฏรปการปกครองซงเรมเขาควบคมอ านาจและผลประโยชนบางอยาง และเปนการวางรากฐานกอนการจดการปกครองแบบมณฑลเทศาภบาล เพราะเมอจดการปกครองแบบมณฑลเทศาภบาล ในพ.ศ. 2442 เปนเวลาทรฐบาลสามารถด าเนนการขนตอนยกเลกฐานะหวเมองประเทศราช พรอมกบเขาควบคมอ านาจทางการปกครองและผลประโยชนจาก เจาเมองเหนอไดอยางแทจรง โดยเฉพาะหลงกบฏเงยว พ.ศ. 2445

ในปลายสมยรชกาลท 5 (ป พ.ศ. 2451) เจาอนทวโรรสสรยวงษ เจาเมองเชยงใหม (พ.ศ. 2445 – 2452) ขอรบผลประโยชนเปนเงนเดอนประจ าจงเรมมฐานะเหมอนขาราชการทวไป และสมยรชกาลท 6 เจาเมองเหนอทเหลอยกขอรบพระราชทานเงนเดอนเชนเดยวกนหมด ในสมยรชกาลท 7 พระองคทรงด าเนนการในขนตอมาคอ ยกเลกต าแหนงเจาเมอง โดยก าหนดวาหากเจาเมององคใดถงแกพราลยแลวจะไมโปรดเกลาฯ ใหผใดด ารงต าแหนงเจาเมองอก เทากบยกเลกต าแหนงไปโดยปรยาย สญลกษณของเมองประเทศราชจงคอยสลายตวลง ครนเมอคณะราษฎรยกเลกการปกครองแบบมณฑลเทศาภบาลใน พ.ศ. 2476 มณฑลพายพจงถกยบ แตผลของการเปลยนแปลงในชวงการปฏรปการปกครองเปนรากฐานสบมาถงปจจบน

ผลกระทบของการปฏรปการปกครองทมตอรปแบบสถาปตยกรรมวหารลานนาในจงหวดเชยงใหมในชวงระหวางป พ.ศ. 2481 – 2482 จอมพล ป. พบลสงคราม นายกรฐมนตรในขณะนน ไดเดนทางไปตรวจราชการทางจงหวดทางภาคใต ทานไดปรารภวาการออกแบบวดวาอารามตางๆ ตามระยะทางทผานไปนนมลกษณะทรวดทรงไมสวยงาม ไมเหมาะทจะเปนเครองแสดงวฒนธรรมของชาต ดงนนรฐบาลจงไดมอบหมายงานมายงกรมศลปากร เพอท าการออกแบบพระอโบสถทไดมาตรฐานทางสถาปตยกรรมไทยขน โดยแบงออกเปน 3 ขนาด ขนอยกบงบประมาณในการกอสรางเพอจดสงไปยงจงหวดตางๆ ใหประชาชนไดเหนเปนตวอยางในการน าไปใชกอสรางตอไป

17

กรมศลปากรไดมอบหมายให พระพรหมพจตร เปนผออกแบบพระอโบสถทงสามแบบดงกลาว ซงรจกกนในเวลาตอมาในชอวา “พระอโบสถแบบ ก.ข.ค.” รปแบบพระอโบสถดงกลาวทงสามถกคดขนจากรปทรงพระอโบสถแบบภาคกลางเพยงอยางเดยวและทงหมดกลวนแลวแตเปนงานสถาปตยกรรมไทยเครองคอนกรตทงสน รปแบบดงกลาวสะทอนใหเหนถงแนวคดชาตนยมทางศลปะ ณ ขณะนนทนยมยกยองศลปะแบบภาคกลางเพยงแบบเดยวเทานนวามความเปนไทยและสรางทศนะคตตองานทองถนทงหมดวาไมสวยงามและไมมคณคาทางศลปะเพยงพอ

รปแบบมาตรฐานดงกลาวไดกลายเปนตนเหตส าคญใหเกดการรอถอนท าลายพระอโบสถแบบดงเดมทถกออกแบบดวยศลปะแบบทองถนลงไปอยางมากมาย รปแบบพระอโบสถฉบบมาตรฐานภาคกลางจากกรงเทพฯ ของพระพรหมพจตร ไดกลายเปนสญลกษณแหงความทนสมยและสวยงามแบบใหมในสายตาของชนชนน าทองถน โดยเฉพาะเจาอาวาสตามวดตางๆ นบตงแตนนเปนตนมา

แมวาในยคสมยปจจบนกระแสเรยกรองส านกทองถนและความงดงามแบบทองถนก าลงเฟองฟอยางเตมท แตความนยมในศลปกรรมแบบกรงเทพฯ กยงคงลงหลกปกแนนอยในส านกของชาวบานและ เจาอาวาสวดตามชมชนทองถนตางๆ อยเชนเดม ซงสะทอนใหเหนอยางชดเจนวาอทธพลของรปแบบพระอโบสถ ก. ข. ค. ของพระพรหมพจตร ยงคงมอทธพลในการโนมน ารสนยมทางศลปะในสงคมไทยอยไมเสอมคลาย และยงคงถกผลตสรางขนเปนจ านวนมากอยเชนเดม แมวาจะมการปรบเปลยนในรายละเอยดไปบางในแตละทองถนกตาม แตโครงสรางทางรปแบบและแผนผงโดยรวมยงกลาวไดวาไมหนไปจากสงทพระพรหมพจตรไดคดขนเลยแมแตนดเดยว (สจบตร นทรรศการ สถาปตยกรรมไทยเฉลมพระเกยรต, 2548)

หลงจากการปฏรปการปกครองต งแต พ.ศ. 2427 ซงเปนปทเรมสรางเอกภาพใหกบประเทศ โดยมองคพระมหากษตรยเปนศนยรวมอ านาจเพยงผเดยว พฒนาประเทศ โดยใช “รฐนยม” เพอสรางวฒนธรรมของชาตใหมความเปนหนงเดยว การรบวฒนธรรมจากภาคกลางในลกษณะการปฏรป ทงการปกครอง ศาสนา การศกษา ทสงผลกระทบตอวฒนธรรมทองถนท าใหเกดเปลยนแปลง คอ

1. การปฏรปการศกษาในลานนาโดยจดระบบโรงเรยนซงเปนระบบการศกษาแบบใหมเขาแทนท การเรยนในวด สงผลกระทบดานการถายทอดและสบทอดกระบวนการชาง จากการมวดเปนศนยกลางเนนความรทางศาสนาเปนส าคญ เพอการพฒนาจตใจไปพรอมกบการพฒนาชวต ประเพณ พธกรรมในสงคม ตอมาเปลยนไปสการเรยนเพอน าความรไปประกอบอาชพรบราชการเปนหลก

18

2. การปฏรปการปกครองคณะสงฆ ทวราชอาณาจกรใหขนตรงตอมหาเถรสมาคม ท าใหนกายสงฆและการจดการศกษาในเชงชางโดยมวดเปนศนยกลางในทองถนหมดไป การถายทอดและสบทอด สถาปตยกรรมทองถนไดสญหายไป

3. ผลกระทบดานบทบาทของคณะศรทธาทมตอการสราง จากสภาพสงคมทขยายใหญขน บทบาทของคนในสงคมจงซบซอน การรวมแรงกนสรางผลงานดานศลปะ สถาปตยกรรมเพอถวายเปนพทธบชาไดหมดไป เหลอเพยงการหาปจจยเพอใชในการจางชางอาชพมาเปนผสราง

4. ผลกระทบดานการจดการองคความรทางพทธศลป ทสญหายไปกวารอยป นบตงแตการปฏรปการศกษา ท าใหวชาชางทางพทธศาสนาทไดมาจากการเรยนรในวดสญหายไป ปจจบนจงพบการน าผลงานพทธศลปและองคประกอบสถาปตยกรรมตางๆ มารบใชสงคมในเชงพาณชย

การปฏรปการปกครองในเชยงใหมสงผลตอการเปลยนแปลงดานรปแบบของสถาปตยกรรมวหารลานนาเชยงใหมคอ

1. ภายใตการน าของจอมพล ป. พบลสงคราม ไดมการจดท าแบบพระอโบสถเพอกอสรางตางจงหวดขนจ านวน 3 แบบ คอ พระอโบสถ ก. ข. ค. ซงสรางขนใน พ.ศ. 2483 เปนจดเรมตนของการเผยแพรรปแบบสถาปตยกรรมไทยสภมภาคตางๆ ทวประเทศไทย

2. ดานการเผยแพรรปแบบของสถาปตยกรรมไทยจากหนวยงานของรฐสทองถนในลกษณะของแบบแปลน เอกสาร ท าใหเกดความสะดวกในการน ามาเปนแบบกอสราง

3. การเปลยนแปลงวสดกอสราง จากอาคารไม เปนอาคารทใชวสดประเภทคอนกรตเสรมเหลกในการกอสราง เนองจากความสะดวก รวดเรว ไดอาคารทมขนาดใหญ

4. การเปลยนแปลงดานโครงสราง มการสรางอาคารทปดลอมทกดาน มการเจาะชองประต หนาตางทใหญขน โครงสรางแบบมาตางไหมหายไป สวนอาคารทสรางขนโดยสถาปตยกรรมพนถน ไมมรปแบบของโครงสรางหลงคาทชดเจน

5. การเปลยนแปลงขนาดอาคาร ทมขนาดใหญขนกวาอโบสถและวหารลานนาเดม สงผลตอการจดวางผงวดทไมมการแบงเขตพทธาวาส สงฆาวาสเปนการใชพนทรวมกน อาคารทมขนาดใหญท าใหใชเวลาในการระดมทนซงเปนปจจยในการสรางมาก

6. การเปลยนแปลงสวนประดบตกแตงองคประกอบตางๆ ของอาคาร ไดแก เครองบนหนาบนและลวดลาย ซมประตและหนาตาง

7. การเปลยนแปลงดานหนาทใชสอย จากการแบงหนาทอยางชดเจนระหวางอโบสถ และวหารลานนา ตอมาเมองเปลยนเปนอโบสถวหารเปนการก าหนดหนาทใชสอยใหมโดยใชพนทรวมกน

19

8. ดานความร ความเขาใจ และขอก าหนดเกยวกบสถาปตยกรรมภายในวดทลดลง เนองจากวดไมไดเปนศนยกลางหรอแหลงเรยนรดงเชนอดต

ภาพ 2-1 แสดงชวงเวลาและเหตการณส าคญในอาณาจกรลานนา 2.2 พทธศาสนาในอาณาจกรลานนา

ตามคมภรมหาวงศ พงศาวดารลงกา การสงคยานาครงท 3ไดกระท าขนทเมองปาฏบตรดวยการอปถมภของพระเจาอโศกมหาราช จากผลการสงคยานาคราวนน ไดมการสงศาสนทตไปประกาศพทธศาสนาในดนแดนตางๆ หลายคณะ พระเถระสององคคอ พระโสณะและพระอตตระไดมาสดนแดนสวรรณภม (คอดนแดนสวนทเปนพมาและประเทศไทยในปจจบน) ตอนแรกพระเถระทงสอง ไดเผยแพรพทธศาสนาในระหวางชาวอนเดย ซงอพยพมาตงถนฐานอยกอนแลว ตอจากนนจงเผยแพรใหแกพวกมอญและละวาโดยอาศยลามชาวอนเดย

20

ซงในสมยนน ชาวมอญมวฒนธรรมและอารยธรรมสงกวาชาวละวาอยแลว เพราะอาจอาศยอยในเมองหรอชมชนใหญๆ ทพอคาชาวอนเดยชอบตงหลกแหลง ดงนนพวกมอญจงไดรบทงพทธศาสนาเถรวาทและศลปะวทยการอนๆ จากชาวอนเดย อารยธรรมและอทธพลของมอญเจรญรงเรองอยในลมแมน าเจาพระยาและแมน าปง มาจนกระทงพทธศตวรรษท 19

กอนทศาสนาพทธลงกาวงศจะเขามามบทบาทในเขตน พบวาไดมความเจรญของแนวความเชออนๆ อยแลว คอ แนวความเชอพนเมอง ซงเปนแนวความเชอเกยวกบเรองผและปรากฏการณทางธรรมชาต แนวความเชอในศาสนาฮนด และพทธมหายาน ทงศาสนาฮนดและพทธมหายานในเอเชยตะวนออกเฉยงใตมศนยกลางความเจรญทามกลางความเจรญอยทเขมร และเมอพทธศาสนาลงกาวงศซงเขามาหลงสดกไดเขามาเจรญทามกลางแนวคดตางๆ เหลาน พทธศาสนาลงกาวงศจงถกน าเขามาเปนศาสนาหลก

อาณาจกรหรภญชย ตงอยระหวางอาญาจกรเงนยางของชนเผาไททางเหนอ และอาณาจกรสโขทยทางใต สรางขนใน พ.ศ. 1204 โดยฤาษนามวา วาสเทวะ ในปตอมาพระฤาษเมอมองไมเหนใครเหมาะสมทจะปกครองนครใหม จงสงคนไปเชญนางจามเทวแหงประ ซงเปนอาณาจกรมอญอกแหงหนง ซงตงอยในภาคกลางของไทยในปจจบน นครหรภญชยกเจรญรงเรอง มขอความทเขยนไววานครหรภญชยมหมบาน 500 ต าบล มวด 2,000 วด มพระสงฆ 5,000 รป ประมาณ 500 รป ในจ านวนนเปนผทรงพระไตรปกฎ

ในพทธศตวรรษท 19 พญามงรายแหงอาณาจกรเงนยาง มอ านาจมากขน พระองคเรมขยายอาณาเขตไปทางใตโดยการสรางเชยงรายเปนนครหลวงใหม ใน พ.ศ. 1806 ตอจากนน 11 ป พระองคกไดเสดจไปทางตะวนตก และไดตงเมองฝางขนเปนจดเรมตนแหงการขยายดนแดนลงทางใต ในป พ.ศ. 1825 พระองคกสามารถยดหรภญชยได และไดตงอาณาจกรลานนาขน พระองคไดสรางนครเชยงใหมขน ใน พ.ศ. 1843 และไดประกาศเปนศนยกลางของอาณาจกรใหม พระองคประทบอยทเชยงใหม จนกระทงสนพระชนม ใน พ.ศ.1854 ศาสนาทนบถอกนอยในสมยเรมแรกแหงอาณาจกรลานนานน เปนศาสนาพทธทง 2 นกาย คอ เถรวาทและมหายาน ผสมกบศาสนาพราหมณ ศาสนาวญญาณนยม และความเชอถอทางไสยศาสตร

พทธศาสนาในลานนาไทยเกดการเปลยนแปลงขนจากการมาของพระเถระผมชอเสยงนามวา “สมนะ เถระ” จากอาณาจกรใกลเคยง คอ สโขทยโดยการอาราธนาของพระเจากอนาในป พ.ศ. 1904 พระสมนะเถระนนเคยไปศกษาและไดรบการอปสมบทใหมในส านกของทานอทมพร มหาเถระแหงอาณาจกรมอญ (รามญ) ในพมาใต เพราะฉะนน การมาของทานจงเทากบน านกายใหมเขาสลานนา พระเจากอนาทรงเคารพนบถอพระสมนะอยางสง จนกระทงไดอทศสวนดอกไม

21

ของพระองคใหเปนวดทอยของทาน วดดงกลาวไดเปนหลกของพระสงฆนกายรามญ ปจจบนคอวดสวนดอก นกายใหมมความเจรญควบคไปนกายเดม ภายใตราชปถมภของพระเจากอนา

ในป พ.ศ. 1965 ระหวางรชสมยของพระเจาสามฝงแกน มพระชาวเชยงใหม 25 รป ไปศกษาภาษาบาลและพทธศาสนาในลงกา ซงในระยะนนไดเจรญถงขดสดเปนทเลาลอกนทวไป พระจากดนแดนอนๆ กหลงไหลไปศกษาเลาเรยนในลงกาดวย พระเชยงใหม 25 รปนนไดรบการอปสมบทใหมอกทแพลอยน าในแมน ากลปยาน เมอถงเวลาอนสามควร พระทง 25 รปกกลบคนสบานเกดพรอมดวยพระเถระชาวลงกา (สหล) 2 รปคอ พระมหาวกรมพาห และพระมหาอตตมปญญา ทงหมดไดเขาไปตงหลกอยทวดปาแดง พระคณะใหมจากลงกาดเหมอนจะเปนทเคารพนบถอกนอยางแพรหลายในลานนา ตอมาพระเถรชาวลงกาทงสอง ไดท าการอปสมบทใหแกบตรชาวลานนา

นกายทง 3 นกายขนในลานนา คอ นกายสงฆลานนาเดม นกายรามญแหงวดสวนดอก และนกายลงกาหรอสหลแหงวดปาแดง ทง 3 นกายตางรวมกนอยอยางสนต แมวานกายสหลจะดมความรสงและการปฏบตทเครงครดกวา เหตการณส าคญทางพทธศาสนาอกอยางทเกดขนยคน คอ การท าสงคายนาตรวจทางพระไตรปกฎ ทวดมหาโพธาราม (วดเจดยอด) ใน พ.ศ. 1990 ภายใตราชปถมภของพระเจาตโลกราช มพระเถระผเชยวชาญพระไตรปกฎ 100 รป มพระธมมทนนะมหาเถระ เปนประธานรวมประชม และใชเวลา 1 ป จงส าเรจ การสงคายนาคราวนถอวาเปนครงแรกในดนแดนไทยและเปนครงท 8 ของโลก

ยคทองแหงพทธศาสนาในลานนาเรมเสอมโทรมพรอมกบเกดความยงยากทางการเมองในตอนตนพทธศตวรรษท 21 ตนเหตของความยงยากอยทปญหาการสบราชสมบตลานนาในฐานะเปนรฐอสระพรอมดวยวฒนธรรม และถกพมาเขยดครองไดใน พ.ศ. 2101 ลานนาตกอยภายใตการปกครองของพมาเปนเวลาประมาณ 200 ป ผปกครองซงเปนชาวพมากเปนชาวพทธเชนเดยวกนชาวลานนาจงยงมเสรภาพในทางศาสนาอยางเตมท

เมอมการปฏรปการปกครองในลานนา ซงไดรวบรวมลานนาเขากบอาณาจกรสยามในรชกาลท 5 การศาสนากไดรบการปรบปรงขนใหม ตามนโยบายการปกครองสงฆไทย พระบามสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ทรงนมนตคณะสงฆของลานนาใหลงมาศกษาวชาการปกครองสงฆทกรงเทพฯ และไดเปนสวนหนงของมหาเถรสามคมอยภายใตการปกครองของพระสงฆราช

22

2.3 วหารลานนา 2.3.1 ความหมายและ แนวคดในสรางวหารลานนา “วหาร” มทมาจากภาษาบาล หมายถง การพกผอน การเทยว (มานต มานตเจรญ, 2520)

และหมายถง ทอย ทอาศยของพระสงฆ ทประดษฐานพระพทธรปคกบโบสถ การเปนอยหรอการด ารงชวต (พระธรรมปฎก, 2540) หรอหมายถงความเปนไป มการเปลยนอรยาบถ (พระศรมงคลาจารย, 2523)

“วหาร” ในสมยพทธกาล หมายถง สถานทซงพระสงฆใชก าบงฝนซงจะสรางดวยไมมงหลงคาดวยหญาคาในระยะแรกตอมาราวพทธศตวรรษท 3 วหารหมายถง ทอยอาศยของพระสงฆ คอกฏ โดยเปนหนงใน 5 แบบ ของอาคารทพกของพระสงฆทพระพทธเจาทรงอนญาตใหสามารถใชไดซงเหมาะสมตามสภาพภมอากาศในแตละเขต ไดแก วหาระ, อทรโยคะ, ปราสาทะ, หมมยะและคหา โดยก าหนดวสดทอนญาตใหใชได คอ อฐ, ศลา, ปนปน, หญา และใบไม ผนงอาคารไมควรท าดวยดนโคลนและเปลอกไม (พระโพธรงส, 2518)

การสรางวหาร ครงแรกปรากฏหลกฐานในอดต จากความประสงคทจะสรางทพ านกแกภกษสงฆของอนาถบณฑกะเศรษฐ วหารมพฒนาการควบคมากบสถปหรอเจดยในปจจบน ในสมยเรมแรกวหารถกสรางขนโดยเจาะถ าเปนหองโถงและมสถปอยดานหลง (ภาพ 2-2) ตอมาสถปดานหลงหายไปเหลอเพยงแตพระพทธรป ซงเปนแบบแผนทพฒนามาสยคปจจบน ถ าวหารมความเกยวเนองกบวหารทรงปราสาท เนองจากวหารรปแบบนมการประดษฐานเจดยไวในต าแหนงทายหองของวหาร เชนเดยวกบวหารทรงปราสาททมการประดษฐานปราสาทไวในต าแหนงทายหองวหารเชนเดยวกน

23

ทมา : วรลญจก บณยสรตน, การศกษารปแบบวหารทรงปราสาทในเขตภาคเหนอ, หนา 48

ภาพ 2-2 แผนผงวหารแบบเจตยวหาร

การวางผงในเขตพทธาวาสของวดในลานนานนโดยทวไป เปนทแนชดวาพระเจดยธาตยอมเปนประธานของวดโดยอยในต าแหนงส าคญ เชน กงกลาง บรเวณของวด โดยสมพนธกบต าแหนงทสรางวหาร โดยนยมสรางพระวหารไวดานหนาเจดยธาตทางทศตะวนออก ในแนวแกนเดยวกน และนยมตอเนองมาจนถงการวางผงวดลานนา คตแบบแผนผงของวดทใหความส าคญแกเจดยธาตเปนประธานตามคตพทธศาสนาแบบลงกาวงศซงแพรหลายในดนแดนลานนา (ภาพ 2-3)

ภาพ 2-3 แผนผงวดพระธาตล าปางหลวง

24

ภมปญญาของการออกแบบและกอสรางวหารลานนาถกถายทอดผานเสนทางและลกษณะของการเผยแพรพทธศาสนาในดนแดนลานนาพทธศาสนานกายเถรวาทมบทบาทมาตลอดเรมตงแตการถายทอดจากละโวสหรภญชย ซงอาณาจกรหรภญชยเผยแพรศาสนาไปยงเมองตางๆ โดยควบคกนไปกบการขยายอ านาจของหรภญชยในรปแบบของการสรางบานแปงเมอง (สรสวด อองสกล, 2539) เมอพญามงรายไดครอบครอง หรภญชยและกอสรางเวยงกมกามแลวจงสรางเมองเชยงใหมขนจงไดรบอทธพลของพทธศาสนาลงกาวงศ

แนวคดของพทธศาสนาแบบลงกาวงคจงมผลตอวฒนธรรมและประเพณสบเนองมาความเชอเรองของอานสงคและผลบญ การด าเนนชวตจงอยภายใตของการท าดเพอสงสมบญบารม เพอชวตทดในภพหนา การสรางวดหรอวหารจะไดบญอนยงใหญ สถาบนกษตรย หรอผน ามกจะทะนบ ารงและสราง ศาสนสถานอยเสมอในอทธพลของพทธศาสนาลงกาวงศการสรางวดหรอวหารจะไดบญอนยงใหญ การวางต าแหนงผงวดในลานนาจะใหความส าคญกบเจดยเปนอนดบแรกสวนใหญจะวางไวบรเวณศนยกลางของวด และจะวางต าแหนงของวหารไวดานหนาเจดยวางในแนวแกนตะวนออก ตามคตทางพทธศาสนาและจะใหความส าคญของอาคารอนรองลงมาเชน หอไตร อโบสถเปนตน (วรลญจก บณยสรตน, 2544) ในสมยเรมแรกวหารถกสรางขนโดยเจาะถ าเปนหองโถงและมสถปอยดานหลง ตอมาสถปดานหลงหายไปเหลอเพยงแตพระพทธรป ซงเปนแบบแผนทพฒนามาสยคปจจบน วสดสวนใหญทใชจะเปนวสดในพนทเชนไมสกเปนสวนใหญ วสดมงหลงคาจะเปนกระเบองดนขอเปนตน

วหารลานนามแบบแผนและลกษณะเฉพาะทแสดงเอกลกษณของลานนา (วรลญจก บณยสรตน, 2535) ลกษณะสถาปตยกรรมโดยทวไปของวหารและบานเรอนในลานนาทมองคประกอบมาจากมรดกทางวฒนธรรมและแสดงอปนสยของคนในทองถนมการแยกประเดนดวยคณสมบต 4 ประการ ประกอบดวย (สามารถ สรเวชพนธ, 2532)

1. วสดการกอสรางของทองถนตามลกษณะภมประเทศทแตกตางกน 2. ลกษณะชางฝมอแตละแหลงทแสดงความแตกตางของสถาปตยกรรมพนถน เชนสกล

ชางเชยงใหม สกลชางล าปาง ทมความแตกตางกน และมชางทเรยกวาชางหลวงและชางชาวบาน 3. วฒนธรรมประเพณมผลตอการวางแบบแผนของวหารเชน ทรวดทรงแบบออนตว นยม

หลงคาโคงออน เปนงานสกลชางเชยงใหม สวนสกลชางล าปางจะนยมทรงแขงใชระนาบหลงคาแบบหนกแนนเปนการจดรปทรงเรขาคณตเปนกลมกอน สกลชางล าปางนยมลายเสนใหญและใชไมขนาดใหญแกะเปนแผงแลไมคอยนยมตกแตงหนาบน

4. เอกลกษณแหงสถาปตยกรรมพนถนซงมความแตกตางกน เชนงานสถาปตยกรรมภาคเหนอมความแตกตางกนออกไปในแตละจงหวด

25

การสรางวหารในแตละพนทในดนแดนลานนาจงมรายละเอยดบางอยางทตางกนท าใหเกดลกษณะเฉพาะของแตละพนท แตเนองจากอยในวฒนธรรมเดยวกนจงใชลกษณะบางอยางรวมกนเชนแบบแผนการยอมมของผงพน การใชระบบโครงสรางไม แบบมาตางไหม เปนตน (ภาพ 2-4)

ภาพ 2-4 ลกษณะและรปแบบของวหารลานนาในแตละพนของอาณาจกรลานนา

โดยยดเอาความกวางของโครงสรางขอหลวงเปนหลกแลวค านวณองคประกอบอนๆ จนครบ โดยการน าไมขนาดเลก มาลองเปนแบบวางกบพนกอน จากนนจงเตรยมไมจรง โดยท าสลกและเดอยในตวไมแตละทอน จากน นจงยกขนประกอบเปนโครงสรางวหารจรง (สลลทพย ตยาภรณ, 2542) โดยเสาคแรกมกยกขนเปนเสาเอก คอเสาคหนาของประประธานหรอเสาคฐานชกช (วรลญจก บณยสรตน, 2535)

หลกฐานทแสดงถงเทคโนโลยการกอสรางแบบการถอดประกอบไดปรากฏหลกฐานสมยการกอสรางเวยงกมกาม ซงชางกานโถมไดสรางสวนประกอบของวหารทเชยงแสนเสรจแลวน ามาประกอบทวดกานโถมในเวยงกมกาม ดงปรากฏในเอกสารต านานพนเมองเชยงใหม

นอกจากนยงมเอกสารลานนาโบราณทมการบนทกไว (ภาคผนวก ข) เนอหาจะเกยวของกบสดสวนขององคประกอบไมเปนหลก ไดแก เอกสารการสรางวหารและลกษณะวหารของวดตางๆทถกบนทกเปน ไมโครฟลมปจจบนเกบรกษาอยทวจยสงคมมหาวทยาลยเชยงใหม และต าราการสรางวหารลานนาเรอง “ลกษณะวหาร” โดยสงวน โชตสขรตน ซงแปลและตพมพอยใน ต ารา

26

พธสงขดและอบาทวแบบพนเมองเหนอ เนองจากเอกสารทพบในลานนา นอกเหนอจากคมภรทางศาสนาหรอต านานตางๆ ซงมความยาวมากพอทจะบรรจลงไปในสมดเลมหนงแลว ชาวลานนาจะจดบนทกเรองราวตางๆ ทเหนวาส าคญ และมความหมายตอตนเองเขยนรวมตอเนองลงไปในสมดเลมเดยว เมอสมดถกสงผานกนตอไปกจะมการบนทกเพมเตมอกท าใหยากตอการท าความเขาใจ รวมถงการก าหนดอายทแนชดดวย (ชยยศ อษฎวรพนธ และภานพงษ เลาหสม, 2543)

ขอความทบนทกในเอกสารลานนาโบราณ (ภาคผนวก ข) เกยวกบการสรางวหารนนมความยาวไมมากนก บางฉบบไมไดระบสถานทสราง และชวงเวลาทชดเจน แตสวนใหญรายละเอยดเกยวกบการสรางวหาร เนอหาจะเกยวกบสดสวนขององคประกอบของโครงสรางไม แบบมาตางไหม (ภาพ 2-5)โดยการสรางองคประกอบตางๆ จะอางองจากจวหลวงเปนหลก ลกษณะการสรางหรอการปรงวหารของลานนาตามเอกสารโบราณระบความสมพนธของสวนส าคญไว 5 สวนคอ ขอหลวง ดงหรอความสงของหนาบน ขอมา เสาสะโกน และคอกบซงรายละเอยดทง 5 สวนนเปนตวก าหนดรปแบบโดยรวมของวหาร ซงจะขาดความสงของเสาและความกวางของหองเทานนซงสามารถหาไดในการส ารวจพนทจรง (ภาพ 2-6)

ภาพ 2-5 โครงสรางวหารลานนา และโครงสรางจวหลวงของวหารลานนา

27

ภาพ 2-6 โครงสรางจวหลวง และองคประกอบ 5 สวนซงเปนสวนก าหนดสดสวนโดยรวม ของวหารลานนา

28

2.3.3 รปแบบของวหารลานนา จากการศกษาเรองลกษณะทางศลปกรรมของวหารพนเมองลานนาระหวางพทธศตวรรษท

20-24 ของ วรลญจก บณยสรตน ท าใหพบวาวหารทมการสรางนนสามารถแบงออกไดเปน 2 แบบ ตามลกษณะของวหารคอ

1. วหารโถงหรอวหารปวยและวหารไมมปางเอก วหารโถง หรอวหารไมมปางเอก เปนวหารแบบแรกของลานนา วหารรปแบบนมการสราง

ผนงเพยงครงเดยวและเปดแนวผนงใหโลงตอนลาง ลกษะเดนของวหารชนดนจะไมนยมสรางฝาผนง (ปางเอก) ยกเวนทายวหารทประดษฐานพระประธานทมการสรางผนงทงสามดาน สวนบรเวณโดยรอบจะมการกนผนงทมการสรางเพยงครงเดยวของเสารบน าหนกดานนอกสดทมชอเฉพาะวาฝาหยาบหรอฝายอย (วรลญจก บณสรตน, 2540) วหารกงโถง เปนวหารทแสดงการพฒนาการการเชอมตอระหวางการสรางวหารแบบโถงและวหารแบบปดซงวหารรปแบบนจะเปนการสรางตงแตชวงกลางพทธศตวรรษท 24 เปนตนมา วหารโถงสวนใหญจะเปนวหารของสกลชางล าปาง (ภาพ 2-7)

ภาพ 2-7 ตวอยางวหารโถง วหารน าแตม วดพระธาตล าปางหลวง จงหวดล าปาง

29

2. วหารแบบปดหรอวหารปราการ วหารชนดนมการท าฝาหรอปางเอกตงแตพนสงจรดปลายเสาดานนอกสด วหารรปแบบน

มการสรางอยางกวางขวางในลานนายคหลง โดยมลกษณะการใชฝาผนงเปนเครองปดลอมรปทรงอากาศของตวสงกอสราง อนท าใหแตกตางจากวหารไมมปางเอก วหารปดทมลกษณะพเศษคอวหารทรงปราสาท เปนวหารทใหความส าคญแกประดษฐานของพระประธานโดยมการสรางมณฑปปราสาทในลกษณะของอาคารซอนชนเชอมมณฑปไวดานหลงของวหาร (ภาพ 2-8) ซงการสรางวหารในลกษณะนอาจจะมความคดทตอเนองมาจากวหารในกลมสโขทยและพกาม (วรลญจก บณยสรตน, 2543)

ภาพ 2-8 ตวอยางวหารปด วหารวดปราสาท จงหวดเชยงใหม

30

2.3.4 องคประกอบทางโครงสรางของวหารลานนา โครงสรางสวนหลงคาและเสาของวหารลานนา ทมชอเรยกเฉพาะวา “ขอมาตางไหม” ซง

น าชอมาจากลกษณะการบรรทกผาไหมบนหลงมาไปขายของพอคามาตางบนเสนทางสายไหม และลกษณะเชนนเปนลกษณะโครงสรางรบน าหนกของวหารลานนา ทมการถายน าหนกจากโครงหลงคาลงมาทเสาและคานซงคลายกบการถายน าหนกบรรทกสนคาลงบนหลงมา (ภาพ 2-9) โครงสรางชนดนปรากฏชอในต านานตงแตสมยพญามงรายเมอราวพทธศตวรรษท 19 นบวาเปนโครงสรางทสบทอดกนมากวา 600 ป (วรลญจก บณยสรตน, 2544)

ทมา : วรลญจก บณยสรตน, แบบแผนทางศลปกรรมของวหารพนเมองลานนา ในระหวางพทธศตวรรษท 20-24 ภาพ 2-9 โครงสรางวหารลานนา

31

2.4 วทยานพนธและผลงานวจยทเกยวของ การศกษาเกยวกบวหารลานนานน จ าเปนตองมการศกษาถงวทยานพนธและงานวจยท

เกยวของเพอจะไดเหนพฒนาการของการศกษาเกยวกบวหารลานนาในแงมมตางๆ ซงสวนใหญจะเปนการศกษาถงรปแบบของวหารลานนาในชวงเวลาตางๆ ในบรบทของพนททตางกนออกไป การวเคราะหจะเปนลกษณะของการบรรยายจากลกษณะทางกายภาพทปรากฏอย และจะกลาวถงเรองสดสวนเปนสวนนอย ส าหรบวทยานพนธและงานวจยทเกยวกบวหารลานนาในเชยงใหมมผศกษาและพฒนาองคความรเกยวกบวหารลานนา ไดแก

2.4.1 วทยานพนธเรอง “การศกษาหนาบนวหารแบบลานนาในจงหวดเชยงใหม” โดย วรลญจก บณยสรตน ปรญญาศลปะศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรสถาปตยกรรม ภาควชาศลปะสถาปตยกรรมบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร พ.ศ. 2535

การศกษาหนาบนวหารแบบลานนาในจงหวดเชยงใหมทมอายอยในชวงพทธศตวรรษท 24-25 จ านวน 19 วด สวนหนงไดน าเสนอถงเรองการกอสรางวหารแบบลานนามลกษณะการกอสรางทใชวธการทเรยกวา ปรงวหาร โดยการตดไมไวกอนแลวคอยมาท าการสราง โดยสามารถโยกยายมาสรางตางเมองไดงายดายรวมไปถงลกษณะเฉพาะและรายละเอยดของหนาบน หรอหนาแหนบ จากผลการศกษาสามารถสรปไดสามรปแบบตามชวงเวลาทแตกตางกน คอ

1. หนาบนแบบมาตางไหมเปนหนาบนแบบแรกทปรากฏในการสรางวหารลานนาในชวงกอนการเปลยนแปลงการปกครองเปนมณฑลพายพ (พ.ศ. 2350 - 2426)

2. หนาบนแบบกรอบหนาจวเปนหนาบนทพบในชวงการสรางของการเปลยนแปลงการปกครองเปนมณฑลพายพ (พ.ศ. 2350-2426) ซงเกดจากการขาดแคลนวสดและการรบอทธพลของพมา

3. หนาบนแบบกรอบจวพเศษ พบในชวงหลง (พ.ศ. 2487 - ปจจบน) มทงแบบมาตางไหม แบบกรอบหนาจวและกรอบหนาจวพเศษลวดลายประดบไดรบอทธพลของลวดลายภาคกลางเปนอยางมาก

2.4.2 วทยานพนธเรอง “การศกษาวหารลานนาในสมยการปกครองของเชอสายตระกล

เจาเจดตน(พ.ศ. 2317-2442) ในจงหวดเชยงใหม ล าปาง ล าพน”โดย อมพร มาลย ปรญญาศลปะศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรสถาปตยกรรม ภาควชาศลปะสถาปตยกรรมบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร พ.ศ. 2540

การศกษาวหารจ านวน 15 ตนแบบปรากฏผลถงลกษณะเดนของวหารลานนาตามทใชพนทเปนตวก าหนดเปน 3 แบบใหญดงน

32

1. วหารแบบเชยงใหม นยมลดความกวางของผงพนเปนชวงๆ ในลกษณะลดหลนกนทงดานหนาและดานหลง ซงจะสมพนธกบจงหวะการซอนชนของหลงคา อาคารนยมตงบนฐานสง ท าใหรปทรงโดยรวมดสงเพรยวออนชอยมากกวารปแบบของวหารกลมอน

2. วหารแบบล าปาง มรปทรงแบบวหารโถงแบบลานนาแตดงเดม ตงบนฐานเตย อาคารจงดเตยแจหลงคาคลมต า เกดปรมาตรรปทรงทมมวลหนกแนน ระนาบของหลงคาเปนเสนตรงไมออนโคง ท าใหเกดความรสกแขงกระดางเปนลกษณะทแตกตางกบแบบเชยงใหมอยางชดเจน

3. วหารแบบล าพน ผงพนเปนรปสเหลยมผนผา นยมการมพนทระเบยงทางดานหนาอาคารตงอยบนฐานเตย การซอนชนของหลงคามจ านวนนอยกวาแบบเชยงใหมและแบบล าปาง

2.4.3 วทยานพนธเรอง “การศกษารปแบบโบสถและวหารลานนาในเขตภาคเหนอตอนบน ตงแตยคฟนฟอาณาจกรลานนาถงยคครบาศรวชย พ.ศ. 2339-2481” โดย พระนนท นนทขวาง ปรญญาศลปะศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรสถาปตยกรรม ภาควชาศลปะสถาปตยกรรมบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร พ.ศ. 2544

ศกษาจากกลมตวอยางของอาคารแบงเปนอาคารประเภท "โบสถ" จ านวน 11 หลง และอาคารประเภทวหารจ านวน 35 หลง ผลของการศกษาท าใหทราบวา การเขาฟนฟอาณาจกรลานนา มการเรมตนทเมองเชยงใหมเปนอนดบแรก ซงสวนใหญเปนการเขาบรณปฏสงขรณซอมแซมอาคารทางศาสนา ทมมากอนการฟนฟอาณาจกรลานนา รปแบบการสรางอาคารโบสถและวหารในชวงสมยน ยงคงยดถอรปแบบเดม จนถงชวงปลายของการฟนฟอาณาจกรลานนา ในเขตทหางไกล จะพบรปแบบทมลกษณะเฉพาะและมความเปนทองถนสง หลงจากลานนาไดเขาสการปกครองสวนกลาง รปแบบของโบสถและวหารมลกษณะทเรยบงาย โดยวหารทปรากฏขนนน มลกษณะทเปนพฒนาการครงใหญชวงสดทายของลานนาทสงอทธพลทางรปแบบแกสถาปตยกรรมลานนา ในชวงเวลาตอมา

2.4.4 วทยานพนธเรอง “การศกษาวหารลานนาสกลชางเชยงใหมเพอออกแบบวหารวดโลกโมฬ”โดย ธรยทธ อนทจกร ปรญญาสถาปตยกรรมศาสตรมหาบณฑต จฬาลงกรณมหาวทยาลย พ.ศ. 2545

การศกษาไดส ารวจหาหลกฐานในพนทจงหวดเชยงใหมและเลอกตวอยางวหารทใชในการศกษาทงสน 10 หลง ผลของการศกษาดงกลาวท าใหทราบวา วหารลานนาสกลชางเชยงใหมมความเปนเอกลกษณเฉพาะตว ซงเกดขนราวพทธศตวรรษท 24 รปแบบสวนหนงเปนรปแบบทมอยเดมในพนท และสวนหนงเปนลกษณะทพฒนาคลคลายตอเนองมาจากกลมวหารลานนาสกลชาง

33

ล าปาง วหารมกเปนอาคารประธาน ผงพนวหารมลกษณะเปนสเหลยมผนผาทมการยกเกจหนาหลง โดยนยมทการยกเกจดานหนา 2 ครงดานหลง 1 ครง วหารตงอยบนฐานสงเปนวหารทบทมการท าผนง และเจาะชองหนาตาง โครงสรางสวนหลงคาของวหารเปนโครงสรางแบบดงเดมคอใช ระบบเสา คานทเรยกวาโครงสรางมาตงไหม วหารมรปทรงทสงเพรยว ออนชอยมากกวารปแบบของวหารลานนาสกลชางอนๆ

2.4.5 งานวจยเรอง” แบบแผนทางศลปกรรมของวหารพนเมองลานนาในระหวางพทธ

ศตวรรษท 2 0 -24” โดย วรลญจก บณย ส รต น ภาคว ช า ศลปะไทย คณะว จ ตร ศล ป มหาวทยาลยเชยงใหม พ.ศ.2543

การศกษาแบบแผนทางศลปกรรมของวหารพนเมองลานนาในระหวางพทธศตวรรษท 20-24ในจงหวดล าปางและเชยงใหมจ านวน 10 แหง ผลการศกษาพบวาวหารลานนาทสรางในชวงเวลาดงกลาว มรปแบบทนยมอย 2 รปแบบคอวหารโถงและวหารปด ซงวหารโถงจะเปนวหารทสรางในยคแรก ตอมาในชวงกลางพทธศตวรรษท 24 เรมมการสรางวหารแบบกงโถงและในชวงเวลาเดยวกนกเรมนยมสรางวหารแบบปดเนองมาจากสภาพบานเมองทแตกตางไปจากเดม และเรมท าตามแบบอยางวหารภาคกลางทมการสรางผนงวหารและเรมตกแตงภายนอกมากขน

2.4.6 งานวจยเรอง “A Study on Architectural Document of Viharn (Buddha Hall)

in Lanna, Northern Thailand: Studied on Traditional Architectural Manuals in Thailand” โดย ชยยศ อษฎวรพนธ และ ทาเคช นาคากาวา พ.ศ. 2534

เปนการศกษาสถาปตยกรรมวหารลานนาผานเอกสารโบราณและเอกสารทคนพบเพมเตมจากสถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม พบวาลกษณะสดสวนของวหารทคนพบเปนระบบทสรางมาจากสดสวนของขอหลวงซงสมพนธกบโครงสรางสวนอนๆ จากเอกสารทศกษาพบวาวหารแตละหลงทปรากฏในเอกสารมสดสวนทอางองทหลากหลายและแตกตางกน ระบบของการคดค านวณของชางในอดตใชระบบการวดในระบบไทย ประกอบดวย วา ศอก คบ นว โดยเทยบคาจากระบบเมตรกเปนระบบวดแบบไทย 1 วาประมาณ 2 เมตร 1 ศอกประมาณ 50 ซ.ม.1 คบประมาณ 25 ซ.ม. และ 1 นว ประมาณ 2.083 ซ.ม. (ภาพ 2-10)

34

ภาพ 2-10 ภาพโครงสรางแสดงสดสวนวหารทระบตามเอกสารลานนาโบราณ

2.4.7 งานวจย เรอง “คณคาของงานสถาปตยกรรมสกลชางอสาน: ศกษาผานสถาปตยกรรมหอพระไตรปฎก” โดย ร.ศ.วชร วชรสนธ ภาควชาสถาปตยกรรม คณะสถาปตยกรรมศาสตร สถาบนเทคโนโลยพระจอมเกลาเจาคณทหารลาดกระบง กรงเทพมหานคร พ.ศ. 2551

เปนการศกษาจากสถาปตยกรรม “หอพระไตรปฎก” ทมอายมากกวา 100 ป และมสภาพสมบรณทางกายภาพเพยงพอแกการรงวดภาคสนาม เฉพาะพนทภาคอสานตอนกลางเปนขอมลช นตนในการศกษาว เคราะห จ านวน 3 ตนแบบ ผลการศกษาดวยระบบเรขาคณตสากลสถาปตยกรรม ไดพบกลวธในการประพนธพนทเวนวางแผนผงและรปทรงของหอพระไตรปฎก ท านองเดยวกบทไดคนพบในงานสถาปตยกรรมแบบประเพณสกลชางอยธยาและสโขทย ทใชสดสวนสมพนธงดงามของเรขาคณต จตรส ผนผา และสามเหลยมมมฉาก ทมสดสวนของเสนรอบรปดานกวางตอดานยาวทมขนาดเปนตวเลขลงตวแบบงายๆ ในการจดพนทเวนวางทสมพนธกนทงสามมต การหาสดสวนท าไดดวยการแทนคาระยะตางๆ จากระบบเมตรกเปนระบบไทย วา ศอก คบ นว (ภาพ 2-11)

35

ภาพ 2.11 แสดงตวอยางสดสวนสมพนธของหอพระไตรปฎก

จากเอกสารอางองและผลงานวจยทเกยวของ ชใหเหนวางานวจยแตละชนจะเลอกศกษาในชวงเวลาทแตกตางกนตามวตถประสงคของการศกษา แลวเลอกศกษาจากกรณศกษาทส าคญในชวงเวลานนๆ ซงสวนใหญจะสนใจศกษาเกยวกบรปแบบและลกษณะทางกายภาพของวหารลานนา แตการศกษาทางดานสดสวนซงเปนตวหลกส าคญในการแสดงความแตกตางและความเปนเอกลกษณเฉพาะของแตละพนทยงไมมผทศกษาและอธบายไดอยางละเอยดและชดเจนมากนก 2.5 ทฤษฏและแนวคดเกยวกบสดสวน

การศกษาสดสวนของรางกายมนษยนน เรมมหลกฐานมาตงแตสมยยคกรก ซงถอวาเปนยครงเรองทสดยคหนงของสถาปตยกรรมยโรป เปนยคทนกปรชญา นกประดษฐ วศวกร ศลปน คอคนคนเดยวกน และมแนวความคดในการศกษาสดสวนมนษยเพอน ามาใชเปนอตราสวนอางองส าหรบการออกแบบสถาปตยกรรม โดยมจดประสงคในเรองความงาม จากการรบรทางสายตาเปนหลก มการคดค านวณสตรทางคณตศาสตรเพอคนหาหนวยวดของโครงสรางทแขงแรงและงดงามทสด โดยมความเชอของศาสนาครสตทเชอวาพระเจาคอผสรางทกสง และการจะท าอะไรตองอยใน

36

กรอบทวาพระเจาเปนศนยกลางของจกรวาล ดงนน จงมกจะเหนงานสถาปตยกรรมของยโรปในยคสมยนมากมายในรปแบบของอาคารทางศาสนา เชน โบสถ วหาร เปนตน

แนวคด Vitruvian Man และ Golden Section ของ เลโอนารโด ดาวนช ทถกน ามาใชในการออกแบบสถาปตยกรรมอยางกวางขวางในยคกรก สวนใหญจะพบไดในโครงสรางของอาคารทางศาสนา เชน วหารพารเธนอน โบสถ Notre Dame, Paris โดยค านงถงเรองความงาม จากการรบรทางสายตาเปนหลก มการค านวณสตรทางคณตศาสตรเพอคนหา Module ของโครงสรางทแขงแรงทสด โดยมความเชอทางศาสนาครสตทเชอวาพระเจาคอผสรางทกสง และการจะท าอะไรตองอยในกรอบทวาพระเจาเปนศนยกลางของจกรวาล ตอมามการศกษาเรองสดสวนของมนษยกนอยางจรงจง ในครสตศตวรรษท 15 หลงจากท Luca Pacioli พบความลบของ Golden Section สดสวนนกเฟองฟในงานศลปะ จตรกร วศวกร นกประดษฐ เลโอนารโด ดาวนช ศกษาเรองนอยางละเอยด จนคนพบวา สดสวนของมนษย คอสดสวนทองค าทพระเจาทรงประธานให (ภาพ 2-12)

ทมา : http://en.wikipedia.org/wiki/Vitruvian_Man ภาพ 2-12 แสดงแนวคด Vitruvian Man และ Golden Section ของ เลโอนารโด ดาวนช

แนวคด Le Modular ของ Le Corbusier ทตอยอดมาจากแนวคด Vitruvian Man และ Golden Section ของ เลโอนารโด ดาวนช ความเชอเรอง “มนษยเปนมาตรวดของสรรพสง” ปรากฏใหเหนเดนชดมากในครสตวรรษท 20 โดยการทสถาปนกชนน าของโลก Le Corbusier พฒนา

37

Golden Section เปนโมเดลทเรยกวา Le Modular ซงเปนขนพนฐานในการออกแบบสถาปตยกรรมจะเหนไดวามการก าหนดสดสวนมาตรฐานของมนษยเปนตวเลขไวเรยบรอยแลว (ภาพ 2-13)

ทมา : Wikipedia [pseud.], Le Modulor [Online], accessed 10 May 2007. Available from http://en.wikipedia.org/wiki/Modulor

ภาพ 2.13 แสดงโมเดล Le Modulor ของ Le Corbusier

แนวคดความสมพนธของสดสวนระหวางคนกบเรอนไทยในงานสถาปตยกรรมไทยสดสวนมนษยถกน าเอามาใช เพอทจะก าหนดขนาดและสดสวนในองคประกอบตางๆ ของตวเรอน ใหตวเรอนมความสมพนธกบการใชสอยหรอสดสวนของมนษยการออกแบบและสรางผลงานทางสถาปตยกรรมไทยซงเปนมรดกตกทอดสบตอกนมา ไมวาจะเปน รปทรง หรอจงหวะ ยอมมสดสวนและยงปรากฏเดนชดอยในปจจบนแตไมไดมการบนทกไวเปนลายลกษณอกษรจงสญหายไปพรอมกบครชาง (ร.ศ.ฤทย จงใจรก, 2545) ซงการคนหาสดสวนขนมาใหมเปนการศกษาจากขอมลหลายๆ แหงจากงานทยงพอหลงเหลออยจะท าใหทราบถง ขนาดทมความสมพนธซงกนและกน (Scale Relationship) น ามาหาคากลางเพอท าใหงายขนตอการท าความเขาใจและสามารถประยกตใชไดอยางถกตองเหมาะสม (ภาพ 2-14)

38

ทมา : ร.ศ.ฤทย ใจจงรก, เรอนไทยเดม

ภาพ 2-14 สดสวนเรอนไทยตามหลกวชาเรขาคณต 2.6 คอมพวเตอรชวยในการออกแบบ

ประวตความเปนมาคอมพวเตอรชวยในการออกแบบ เรมตนขนเมอประมาณป ค.ศ. 1950 ซงไดมการประยกตใชคอมพวเตอรในงานวศวกรรม

และชวยงานอตสาหกรรม โดยเรมจากการใชคอมพวเตอรเพอชวยในการค านวณเปนสวนใหญ ตอมาเมอมการพฒนาเครองไมโครคอมพวเตอรใหมขนาดเลกลงและมความ สามารถสงขน จงมการประยกตใชคอมพวเตอรในงานตาง ๆ กวางขวางขน ซงกอใหเกดการพฒนาทงฮารดแวรและซอฟตแวร เพอประยกตใชงานตาง ๆ เชน คอมพวเตอรกราฟก (Computer Graphic) ซงเปนการน าคอมพวเตอรมาชวยในการสรางภาพ ส าหรบงานวศวกรรมกได คอมพวเตอรกราฟกมาชวยในการสรางแบบซง เรยกวา คอมพวเตอรชวยในการออกแบบ (Computer Aided Design) และพฒนามาใชคอมพวเตอรชวยผลตดวย โดยใชควบคมอปกรณทท าหนาทผลตสนคา หรอผลตชนงานในโรงงาน อตสาหกรรมซงเราเรยกวา “คอมพวเตอรชวยในการผลต” (Computer Aided Manufacturing)

คอมพวเตอรชวยในการออกแบบ (Computer Aided Design) ในกระบวนการของ CAD นอกจากจะเปนการใชคอมพวเตอรชวยในการออกแบบแลวยง

รวมไปถงการใชคอมพวเตอรในการดดแปลง การวเคราะหและหาหนทางทดทสดส าหรบการออกแบบ โดยระบบ CAD จะตองมทงสวนทเปนฮารดแวร และซอฟตแวร โดยฮารดแวร ของ CAD นอกจากจะประกอบดวยระบบคอมพวเตอรทมประสทธภาพสงแลว ยงตองมจอกราฟกและ

39

อปกรณรบขอมล เชน Mouse, Printer Scanner ฯลฯ สวนซอฟตแวรของ CAD นนจะเปนโปรแกรมส าหรบสรางกราฟกและโปรแกรมชวยตาง ๆเชน โปรแกรมวเคราะหโครงสราง เชน โปรแกรม Finite Element Analysis ซงเราอาจเรยกสวนนวา คอมพวเตอรชวยในงานวศวกรรม (Computer Aided Engineering)

CAD เปนค ายอของค าวา Computer Aided Design ซงแปลตามศพทไดความวา การใชคอมพวเตอรชวยออกแบบ

CADD ยอมาจาก Computer Aided Design and Drafting นนกคอการใชคอมพวเตอรชวยออกแบบและเขยนแบบ

เทคโนโลยของซอฟทแวร CAD ไดถกพฒนาเรมจาก การเปนซอฟทแวรชวยเขยนแบบ 2 มต (Drawing) เสมอนเปนกระดานเขยนแบบอเลกทรอนกสซงจะมค าสงในการใชงานซงผใชสามารถ เรยกใชค าสงโดยการใชเมาสเลอกทเมนบนจอภาพ หรอการปอนค าสงจากแปนพมพ ซอฟทแวร CAD มหลายกลมค าสง ไดแกค าสงในการวาดองคประกอบตางๆ ไดแก เสนตรง (Line), สวนโคง (Arc), วงกลม (Circle), วงร (Ellipse), รปเหลยม (Polygon) เชน สามเหลยม, สเหลยมและยงมค าสงในการชวยวาดองคประกอบเพมเตม เชน การสะทอนใหเกดภาพ (Mirror), การส าเนาองคประกอบทมอย (Copy) นอกจากนยงมค าสงในการแกไข สงทไดวาดลงไปแลว ไดแก ค าสงลบออก (Erase), ตดบางสวน (Trim), เคลอนยาย (Move), หมนภาพ (Rotate), การจดองคประกอบตางๆ จ าแนกอยในชนตางๆ (Layer) เพอความสะดวกในการท างานเสมอนม แบบหลายๆ แผนมาซอนทบกนอย เชนในอาคารหนงหลง จะมทงแบบโครงสราง แบบไฟฟา, แบบผนง ฯลฯ ซงเปนกระดาษไข เมอตองการใชกจะน ามาทาบกน ค าสงดงกลาวทซอฟทแวร CAD 2 มต มใหนน จะท าใหผใชสะดวกและประหยดทงเวลาและคาใชจาย คอเขยนแบบใหเสรจในคอมพวเตอร จากนนคอยพลอตออกทางเครองพลอต (Plotter) ท าใหประหยดกระดาษ ประหยดเวลาทจะตองเขยนแบบใหมหมดหากเกดขอผดพลาด ซอฟทแวร CAD อกประเภทหนงซงเปนซอฟทแวรทใชเทคโนโลยในการพฒนาสงขนคอ ซอฟทแวร CAD ทมการท างานในระบบ 3 มต ซงจะมคณสมบตพนฐาน คอ การออกแบบหรอสรางแบบจ าลองลกษณะ 3 มตคอ มขนาด ทงความกวาง ความยาว และความสง (หรอความหนา) สามารถหมนดไดทกมมมองทอยากด และสรางแบบ (Drawing) 2 มตหลงจากการเสรจสนออกแบบเพอน าไปผลตโดยสามารถแกไขไดทนททตองการ

CAD/CAM คอการใชคอมพวเตอรชวยออกแบบและชวยงานผลต จะใชโปรแกรม CAD ออกแบบขอมลในลกษณะของรปภาพ กราฟก แลวสงตอใหโปรแกรม CAM ผลตชนงานออกมา ซง มขนาด รปรางเหมอนกบทออกแบบไวทกประการซอฟทแวร CAD ไดถกพฒนาใหมความสามารถมากยงขน ควบคไปกบ ระบบคอมพวเตอรทมความเรว มากขนเรอยๆ จงท าใหผใช

40

ซอฟทแวร CAD ในปจจบน ท างานเขยนแบบและออกแบบ ไดงาย และรวดเรว ซอฟทแวร CAD มใหผใชไดเลอกใชไมวาจะท างานอยในวงการใดๆ รปแบบการแสดงขอมล 3 มตทมใน ซอฟทแวร CAD 3 มต ม 4 แบบ

1. ขอมลแบบ Wire Frame การแสดงผลแบบนมกจะพบในซอฟทแวรรนเกาๆ ซงจะเกบขอมลของแบบจ าลองเฉพาะเสนขอบ (ทงเสนตรงและเสนโคง) และพกดของจด การแสดงผลแบบนท าไดรวดเรว แตภาพทไดจะดคอนขางยาก

2. ขอมลแบบ Surface การแสดงผลแบบนจะคลายกบการน าผนผาสเหลยมซงถอเปน1 ผวหนา (Face) มาเยบตอๆ กน จะไดเปน พนผว (Surface) บางคลายเปลอกนอก การเกบขอมลแบบนจะเกบขอมล เสนขอบและพกดของจดและขอมลของขอบผวทตดกน

3. Constructive Solid Geometry (CSG) ขอมลแบบจ าลอง 3 มตแบบน จะถกเกบในลกษณะของ ล าดบของการน ารปทรงตน พนฐาน (Solid Primitives) เชน กอนลกบาศก, ลกกลม, ทรงกระบอก, ลม, ปรามด ฯลฯ มาสรางความสมพนธกนดวย Boolean Operator เชน Union (รวมกน), Subtract (ลบออก), Intersection (เฉพาะสวนทซอนทบกน) และ Difference (เฉพาะสวนทไมทบกน) เพอใหไดรปทรงทตองการ

4. Boundary Representation (B-Rep) ขอมลแบบจ าลอง 3 มตแบบนจะเกบขอมลของพนผวรอบนอกของทรงตน ทเชอมตดตอกน ซงมขอมลของ พนผว (Face), ขอบ (Edge), จดมมของพนผว (Vertex) และความสมพนธของขอมลทงสาม ขอมล แบบ B-Rep แบงไดเปน 3 ระดบ

1. Facetted เปน Solid ทถกปดลอมดวย Planar Surface 2. Elementary เปน Solid ทถกปดลอมดวย Planar, Quadric, หรอ Toroidal Surface 3. Advanced เปน Solid ทถกปดลอมดวย Planar, Quadric, Toroidal Surface รวมถง

Spline Surface (สรางจาก B-Spline, Bezier, NURBS)

ขอดของการใชคอมพวเตอรชวยออกแบบคอ 1. การออกแบบท าไดอยางรวดเรวเนองจากการปอนขอมลท าไดงายดวยความชวย เหลอ

ของสวนตอประสานกราฟกกบผใช (Graphical User Interface: GUI) 2. สามารเหนงานทออกแบบไดโดยไมตองสรางตนแบบจรงท าใหประหยดเวลาและคา

ใชจา ย

41

3. ลดจ านวนการสรางตนแบบเพอการทดสอบลง เนองจากผใชสามารถจ าลองสภาวะการท างานตาง ๆ เพอการทดสอบชนงานได เชน ทดลองบนเครองบนในอโมงคลมจ าลองเพอดพฤตกรรมของเครองบน

4. ชวยใหสามารถออกแบบงานทมความซบซอนสงมากซงมนษยจะไมสามารถท าไดโดยปราศจากคอมพวเตอร เชน การสรางชนสวนอปกรณ การออกแบบทางสถาปตยกรรม การออกแบบวงจรรวม (Integrated Circuit: IC) ในเรองการออกแบบทางสถาปตยกรรมนน นอกจากจะใชการวาดแผนผงธรรมดาแลวคอมพวเตอรยงสามารถสรางภาพกราฟกทเหมอนจรงและอนญาตใหเปลยนมมมองอาคารทออกแบบไวดวยการใชเครองมอพเศษ ตวอยางการใชงานในวชาชพแขนงตางๆ

สถาปตยกรรม : AutoDesk Architectural Desktop, Micro station J, Arris ฯลฯ วศวกรรม : AutoDesk Land Survey, MX ฯลฯ การกอสรางโรงงาน : Auto PLANT Piping, Xsteel, CADWorx ฯลฯ เครองจกรกล : CATIA, I-Deas, Inventor, Pro/Engineer, Solid Edge, Solid Work , ฯลฯ อญมณ : Jewel CAD ฯลฯ แผนท : ESRI, AutoCAD MAP ฯลฯ งานออกแบบคอมพวเตอรไดถกน าไปใชงานอยางมประสทธภาพในการสรางภาพกราฟก

เพอออก แบบทางวศวกรรมและสถาปตยกรรม การออกแบบโดยใชคอมพวเตอรชวย (Computer Aided Design: CAD) นนไดถกใชงานอยางมากในการออกแบบสงกอสราง รถยนต เครองบน ยานอวกาศ รวมถงงานทางดานอนๆไดแก

งานสรางภาพเสมอนจรง หรอภาพนามธรรม คอมพวเตอรใชขอมล วธการทางคณตศาสตร และวธการสรางภาพกราฟก สรางภาพเสมอนจรงซงเปนภาพกราฟกทไมมจรงในธรรมชาตหรอภาพทโดยปกต มความยากหรอเปนไปไมไดทจะมองเหนหรอเฝาสงเกตได เชน ภาพในภาพยนตรทนกแสดงในปจจบนปรากฏตวรวมกบบรรดาบคคลส าคญของโลกใน อดตหรอตวการตน ภาพหวงอวกาศ ภาพการเตนของหวใจจากมมมองตางๆ ภาพการเคลอนไหวของขอตอกระดก ภาพเสมอนจรงมประโยชนอยางมากตองานบนเทงการแพทย วทยาศาสตร และงานอนๆ ในชวตประจ าวนการตรวจรกษาโรคของแพทยใชภาพเสมอนจรงทคอมพวเตอรสรางขน เพอซอมแซมอวยวะทผดปกตหรอช ารด โดยการสรางภาพเสมอนจรงของอวยวะทตรวจและน าภาพเสมอนจรงของอวยวะปกต ซอนทบกนไวดวยวธการท าภาพเชงซอน (Superimposition) แพทยจะสามารถตรวจคนพบความผดปกตของอวยวะโดยการหมนดภาพเสมอนจรงในมม ตางๆ และเมอจ าเปนตองผาตดเพอใหการรกษา ในขณะผาตดแพทยสามารถมองเหนภาพเสมอนจรงของอวยวะท

42

ก าลงผาตดไดทกแงทกมมชวยใหการผาตดสะดวกและถกตองในการผาตดตบแตงใบหนาของผ ประสบอบตเหตศลยแพทยสามารถสรางภาพเสมอนจรงใบหนาของผปวยขนกอน แลวด าเนนการผาตดไปตามทก าหนด

งานดานศลปะ การสรางงานดานศลปะนบเปนสงส าคญส าหรบมนษยชาตศลปนสามารถ

ใชสอตางๆ ในการถายทอดจนตนาการ อารมณ ความรสกสผชมงานศลปะนน คอมพวเตอรนบวาเปนอปกรณทมประสทธภาพในการสรางภาพกราฟกเพอสอความหมาย เนองจากมความยดหยนในการน าเสนอไดมาก การสรางงานศลปะอาจท าไดตงแตการวาดภาพโดยใชโปรแกรมวาดภาพ ทมเครองมอใหสามารถใชเมาสแทนการใชพกนและส เชน โปรแกรม Paint ในบางโปรแกรมสามารถปรบความหนกเบาของเสนมาชวยท าใหการวาดภาพเปนธรรมชาต ขน บางโปรแกรมสามารถปรบแตงภาพถาย มาเปนภาพวาดสน า สไม สน ามน หรอแบบอนๆ ได และยงรวมความสามารถในการเลอกพนผวส าหรบวาดภาพดวย โปรแกรมทนยมใชในการตกแตงภาพ คอ Adobe Photoshop ในงานศลปะการละคร ฟลมภาพยนตรหรอวดทศนสามารถบนทกภาพการแสดงไดแตไมสามารถเกบรายละเอยดทาทางของตวละครแตละตว การใชคอมพวเตอรกราฟกจะท าใหผก ากบการแสดงสามารถวเคราะหออกแบบทาทาง ของนกแสดง ก ากบบทบาทของตวละครแตละคนบนทกเปนขอมล ก าหนดฉาก แสง แลวแสดงเปนภาพการแสดงรวมซงสามารถตรวจสอบแกไขรายละเอยดทกสวน และน าไปสบทบาทการแสดงจรงบนเวท คอมพวเตอรกราฟกส าหรบงานศลปะการละครจะมลกษณะการใชงานคลายกบ คอมพวเตอรกราฟกชวยในการออกแบบ งานส ารวจอวกาศในการส ารวจอวกาศจากนอกโลก คอมพวเตอรในยานส ารวจจะบนทกภาพตางๆ เชน ดาวองคาร ดวงจนทร ดาววนส แกแลคซตางๆ เปนขอมลทางดจตอลแลวสงกลบมายงฐานบนโลกซงจะเปลยนขอมลดจตอลมาเปนภาพกราฟก ผเชยวชาญทางกราฟกจะวเคราะหภาพโดยใชเทคนคเพมคณภาพของภาพ ซงจะท าการปรบภาพตามเงอนไขของตวบงชพนผว เทคนคการเพมคณภาพของภาพสามารถเตมขอมลภาพทผดพลาดโดยการตรวจสอบจดในภาพขางเคยงสวนทผดพลาดแลวคาดการวา มขอมลภาพทหายไปหรอไมทราบวาเปนอยางไร ความเขมแสงบนภาพไดรบการปรบใหดขน โดยจะตองยดจากการใชขอมลทมาจากขอก าหนดของอณหภม ความหนาแนนของอากาศ และชนบรรยากาศตางๆ เทคนคการเพมคณภาพของรปภาพนนสามารถปรบภาพสเทาเปนภาพสได

งานพยากรณอากาศ ภาพแผนทอากาศและค าพยากรณอากาศทปรากฏในขาวทางทวใน

แตละวนเปนงานทเกดจากรวบรวมขอมลความกดอากาศ อณหภม ความชนสมพทธ ความเรวลม และทศทางลม ของกรมอตนยมวทยาจากหลายพนทโดยใชขอมลจากการมองเหน ภาพส ารวจผาน

43

ดาวเทยม สญญาณจากเรดาร เครองวดภาคพนดน เครองมอวดจากบลลนอากาศ แลวปอนเขาสระบบเครอขายคอมพวเตอรทแหลงเกบขอมลนนๆ จากนนขอมลจ านวนมากมายนจะถกสงตอมาประมวลผลดวยคอมพวเตอรทกรม อตนยมวทยา กรงเทพฯ ซงจะท าการค านวณดวยความเรวสงเพอจ าลองสภาพของอากาศ ผลทไดจะเปนภาพกราฟกทเปนภาพแผนทอากาศและขอมลส าหรบพยากรณอากาศ งานกฬา ในสนามกฬาหลายแหงจะมกระดานอเลกทรอนกสทควบคมดวยระบบคอมพวเตอร ส าหรบใหขอมลและสรางความสนกสนานใหกบผชมโดยแสดงภาพกราฟก เชน สถตและคะแนนการแขงขน ยอนภาพการแขงขน แสดงภาพเคลอนไหว แสดงความยนดและเปนก าลงใจใหนกกฬา เสนอเกรดกฬา ในการวเคราะหขอมลเพอเพมขดความสามารถของนกกฬา ผควบคมการฝกสอนกฬาสามารถใชโปรแกรมทางกราฟก เชน การน าภาพการเคลอนไหวรางกายของนกกฬาขณะวงเกบบนทกไวในคอมพวเตอรโดยใชเครองตรวจพเศษ (Digitizer) แลวสรางโครงรางรางกายขณะเคลอนไหวเปนภาพกราฟก รปแบบทสรางขนนสามารถน าไปใชในการเปรยบเทยบกบผลการวงของนกกฬา คนอน ท าใหสามารถพฒนารปแบบการวงและวธการเพมขดความสามารถของนกกฬาได